Kurs quenyi - lekcja 8

8/3/2019 Kurs quenyi - lekcja 8

1/14

LEKCJA SMACzas perfekt. Kocwki zaimkowe -n(y), -l(y), -s.

CZAS PERFEKT

Tolkien zapewne mia w zamyle znacznie wicej quenejskich czasw,anieli te, ktre pojawiaj si w udostpnionych materiaach. Z owychudokumentowanych pozosta nam ju tylko jeden, czasperfekt. (Istniej jeszczeinneformy czasownika, ktre przedyskutujemy pniej, takie jak np.

bezokolicznik, gerundium i tryb rozkazujcy, ale one nie zaliczaj si doczasw).

W jzyku polskim nie istnieje czas perfekt, w jzyku angielskim na dobrspraw te nie, tak samo, jak nie istnieje w nim czas przyszy. Ale poprzezoperatory jak: "shall/will" i "have" powstaj wyraenia, ktre s rwne

znaczeniowo owym formom. Czas perfekt opisuje czynno, ktra rozpoczasi w przeszoci, ale uycie tego czasu podkrela, e czynno ta jest w jakisposb wci istotna dla chwili, np. "Peter has left", Piotr wyszed (i nadal gonie ma). Takie konstrukcje w angielskim mog rwnie opisywa czynnorozpoczt w przeszoci i wci trwajc: "the king has ruled the kindom formany years", krl rzdzi krlestwem od wielu lat (i nadal rzdzi).

Quenya w przeciwiestwie do jzyka angielskiego posiada wasn formczasownika dla czasu perfekt. Kilka ich przykadw znale mona w WP.Rozdzia "Namiestnik i Krl" w trzecim tomie zawiera dwa z nich. Pierwszy to

Wypowied Elendila powtrzona przez Aragorna w czasie koronacji: EtErello Endorenna utlien = " Zza wielkiego Morzaprzybyem dordziemia". Po odrzuceniu kocwki -n "ja", widzimy, e czysta formaczasownika brzmi utli (zgodnie ze stosowanymi tu konwencjamiortograficznymi musimy doda dierez do -e kiedy znajduje si ono na kocu).Dalej w tym samym rozdziale Aragorn odnajduje sadzonk Biaego Drzewa iwykrzykuje: Y! utvienyes! "Odnalazem je!(ang.: I have found it!)" (Sowoy nie jest przetumaczone, ale jest to najprawdopodobniej wykrzyknienie wrodzaju "Tak!" "Jest!"). Utvienyes mona podzieli utvie-nye-s "odnalaze-m-je". Mamy wic form utvi jako perfekt od czasownika tuv- "odnajdowa".(Nigdzie indziej nie potwierdzonego, chyba, e jest rwnoznaczny zczasownikiem tuvu- "otrzymywa", z bardzo wczesnego materiau [1917 r.]zob. GL, s. 71. Nie wiadomo czy tuv- rni si jako w znaczeniu odczasownika hir-. W wiczeniach do kursu zawsze uywane jest hir-"znajdowa").

Przykad czasu perfekt w quenyi z materiaw po WP znale mona wVT39, s. 9. Mamy tam form irci "skrci (si)" - niewtpliwie perfekt odczasownika ric- "skrca / wykrca(si)" (nigdzie indziej nie potwierdzonego,aleEtymologie wymieniaj rdzeRIK(H)- "szarpnicie, gwatowny ruch"). Jak

powiedzielimy powyej forma utvi "odnalaz" pochodzi najprawdopodobniejod czasownika tuv- "znajdowa", a utli "przyby" od tul- "przybywa "


2/14

potwierdzonego wEtymologiach (haso TUL-). Z tych przykadw moemywywnioskowa, e forma czasu perfekt tworzona jest poprzez kocwk -i, alerdze modyfikowany jest tez w inne sposoby. Przynajmniej w przypadkuczasownikw pierwotnych samogoska rdzenia ulega wydueniuutvi, utli,

irci. Gorliwy czytelnik pamita, e podobne wyduenie zachodzi przyformowaniu czasu teraniejszego (moemy utworzy tva "znajduje", tla"przychodzi", rca "skrca [si]"), ale forma czasu perfekt rni si nie tylkotym, e posiada kocwk -i zamiast -a. Czas perfekt, jako jedyny ze znanychczasw w quenyi posiada take swego rodzaju przedrostek. Przedrostek ten

bywa rny, gdy jest on zawsze taki sam jaksamogoska rdzenia (ale tymrazem krtka). Std czasowniki tuv- "znajdowa" i tul- "przychodzi" staj siw perfekcie utvi i utli (podkreliem przedrostek), gdy ich samogoskardzenia to wanie u. Z kolei czasownikric- "skrca (si)", z samogoskrdzenia i ma form irci. Inne przykady (utworzone przeze mnie, z

podkrelon samogosk rdzenia i przedrostkiem):

Sam. rdzeniaA: mat- "je" - amti "zjad"Sam. rdzeniaE: cen- "widzie" - ecni "zobaczy"Sam. rdzeniaI: tir- "obserwowa" - itri "obserwowa"Sam. rdzenia O: not- "liczy" - onti "liczy"Sam. rdzenia U: tur- "rzdzi" - utri "rzdzi"

Przedrostek uywany w perfekcie zazwyczaj okrelany jest jako augment.Mona rwnie zauway, e proces "kopiowania" albo "powtarzania" czciwyrazu, jak wanie powtrzenia samogoski rdzenia jako przedrostka jestokrelany lingwistycznym terminem reduplikacji. Tak wic aby uy jaknajwicej mdrych sw, jedn z cech quenejskiego czasu perfekt jestreduplikacja samogoski rdzenia jakoprzedrostka - augmentu.

Jak dotd uywalimy jako przykadw jedynie czasownikwpierwotnych Mamy waciwie bardzo niewiele przykadw jeli chodzi oczasowniki z rdzeniem na A. Oglne zasady zdaj si sugerowa, e trac one

kocowe -a przed dodaniem kocwki -i. Na przykad od lala- "mia si" lubmapa- "chwyta" mielibymy alli "mia si", ampi "chwyci". (Jeliczasownik posiada ju dug samogosk rdzenia, prawdopodobnie pozostajeona duga w perfekcie, gdzie i tak zostaaby wyduona. Przedrostek jednak

powinien zawsze by krtk samogosk, czasownikmta- "trudzi si" manajpewniej form perfektu omti "trudzi si".)

Jednak wiele czasownikw z rdzeniem na A posiada zbitk spgosek posamogosce rdzenia, np. rn po pierwszym a w harna- "rani". Jako e wiemy,e w quenyi dugie samogoski nie mog wystpowa przed zbitkami

spgosek, musimy zaoy, e w tych przypadkach samogoski rdzenia nieulegaj wydueniu. Wszelkie pozostae zasady s jednak tu dalej aktualne, a


3/14

wic: reduplikacja samogoski rdzenia w przedrostku i kocwka -i ("zrani"brzmiaoby aharni a nie **ahrni). Moliwe, e mamy przykady perfektwbezaugmentowych, kiedy to pomija si wyduenie samogoski rdzenia przedzbitk spgosek (patrz niej).

Liczne czasowniki z rdzeniem na A z kocwk-ya s przypadkiemspecjalnym. Wemy czasownikhanya- "rozumie". Otrzymalibymy form**ahanyi (a by moe nawet **ahnyi z wyduon samogosk, gdy jestraczej niejasne czy ny liczy si tu jak zbitka spgosek czy jak pojedynczaspgoska, jak polskie ). Jednak taka forma jest niemoliwa, gdy kombinacjayi nie wystpuje w quenyi.

Mamy jeden przykad, ktry moe nas tu naprowadzi. WNamri,pojawia si czas perfekt avni "min" (waciwie pojawia si to w liczbiemnogiej: yni avnierve lint yuldar lisse-miruvreva = "lata miny jakszybkie yki sodkiego miodu" - zauwamy, e perfekt jak i inne czasyotrzymuje kocwk -r dla liczby mnogiej). W eseju Quendi i Eldarz ok. 1960roku Tolkien wyjani, e avni (lub vni bez przedrostka) to forma czasu

perfekt wysoce nieregularnego czasownika auta- (WJ, s.366). Lecz wierwieku wczeniej wEtymologiach umieci czasownikvanya- "znika,odchodzi" (haso WAN). Bardzo moliwe, e gdy pisaNamriw latachczterdziestych cigle myla o (a)vni jako o formie czasu perfekt odczasownika vanya-, jednak pniej wymyli jeszcze inne uzasadnienie (bymoe po to, aby unikn zbienoci z przymiotnikiem vanya "pikny", chocianie trudno byoby odrni te dwa sowa biorc pod uwag kontekst). Jeli tak,

Tolkien pokaza jak zachowuj si czasowniki z kocwk-ya: w czasie perfektcaa kocwka -ya jest odrzucona przed dodaniem -i; to co pozostaje naleytraktowa jak czasownik pierwotny. Czas perfekt posiada tu wic i augment iwyduon samogosk rdzenia:

hanya- "rozumie", perfekt ahni "rozumia"hilya- "poda", perfekt ihli "poda"telya- "koczy", perfekt etli "koczy"tulya- "prowadzi", perfekt utli "prowadzi"

Oczywicie z form tych nie mona wywnioskowa jak wygldaoryginalny czasownik. Na przykad ihli mogoby pochodzi take odczasownika podstawowego **hil- albo czasownika z rdzeniem na A **hila-. Wtym przypadku nic nie wiemy o istnieniu takich czasownikw, ale utli jestform czasu perfekt nie tylko czasownika tulya- "prowadzi", ale rwnie tul-"przychodzi". Naley wic najwyraniej polega na kontekcie aby dowiedziesi czy perfekt utli stworzony jest od tulya- (i znaczy "poprowadzi") czy odtul- (i znaczy "przyszed). To samo dzieje si w przypadku ahri: ta forma

znaczyaby "posiada" jeli jest utworzona od czasownika harya-, ale rwnie"usiad" jeli pochodzi od har- (czasownik pierwotny "siada"; tylko liczba


4/14

mnoga czasu teraniejszego hrar "zasiadaj" jest potwierdzona: NO, s. 257,360).

Czasowniki zawierajce dyftongi: w niektrych przypadkach ciko

orzec, co jest samogosk rdzenia. Jeli czasownik zawiera dyftongz -i lub -u tonajprawdopodobniejpierwsza samogoska dyftongu funkcjonuje jako augmentw prefekcie. Na przykad czas perfekt od taita- "przedua" lub roita- "ciga"

brzmiaby prawdopodobnie ataiti, oroiti, a od czasownika hauta-"przestawa, robi przerw" - ahauti. (Samogoska rdzenia nie moe ulecwydueniu, jako e jest czci dyftongu, tak wic raczej nie powstan formy**atiti, **oriti, **ahuti). Oryginalne korzenie tych czasownikw

podane s wEtymologiach jako TAY, ROY, KHAW. Tak wic waciwesamogoski rdzenia toA, O, A. Kocowe -i oraz -u, ktre widzimy w dyftongach

pochodz od oryginalnych -y i -w, wiec nie moemy ich zaliczy do samogosekrdzenia.

Forma perfektu czasownika bez augmentu: Materiay Tolkiena zawierajprzykady form czasu perfekt tworzonych zgodnie z wyoonymi tu zasadami,ale bez dodania augmentu. MR, s. 250 wspomina form fri "wyzion", w

pniejszym uytku "umar"; nie wystpuje tutaj jak widzimy adenprzedrostek, chocia nie ma powodu przypuszcza, e "pena" forma ifri jestbdna. (Waciwe tumaczenie w MR, s. 350 podaje "wyziona", ale nie ma tuadnego elementu, ktry wskazywaby na osob i rodzaj "ona",

najprawdopodobniej jest to po prostu zrozumiae). Czasownikavnier"odeszy", pojawiajcy si wNamriwystpi w formie bez augmentu vnierw pierwszym wydaniu WP. Tolkien doda augment w drugim wydaniu (1966).Jeszcze przed tym w eseju Quendi i Eldarz okoo 1960 roku wyjani, e forma

bez augmentu jest po prostu wariantem "pojawiajcym si w poezji" (WJ, s.366). Dodanie sylaby, jak zrobi to Tolkien wprowadzajc pen form avnierdo wiersza w 1966 r. waciwie nie pasuje za bardzo do rytmuNamri- alenajprawdopodobniej Tolkien uzna poprawno gramatyczn za waniejsz.

W innych przykadach czasu perfekt w WP (utlien, utvienyes)

augment wystpowa rwnie w pierwszym wydaniu z lat 1954-55. Pomimotego zdaje si, e caa idea z przedrostkami pojawia si dosy pno wtolkienowskiej ewolucji quenyi. We wczesnych rdach augment niewystpuje. Na przykad wyraenie "Elfowie przybyli" pojawia si jako: iEldartulier w najwczeniejszej "qenyi" (KZO, s. 161). Czas perfekt od tul-, ktry situ pojawia ma kocwk -ie- jak w quenyi z czasw WP, ale ani augment aniwyduenie samogoski rdzenia nie zostay jeszcze wprowadzone. Gdybymymieli zaadaptowa to zdanie do quenyi z czasw WP wprowadzajc pniejszezmiany, napisalibymy najprawdopodobniej Eldar utlier (z augmentem i bez

rodzajnika przed Eldar gdy mowa tu o caej rasie).


5/14

W znacznie pniejszym materiale (wci jednak sprzed WP) znajdujemylanti (w liczbie mnogiej lantier) jako form czasownika lanta- "spada": LR,s. 56. Te formy rwnie zdaj si by perfektami bez augmentu, co pokazujecharakterystyczna kocwka -i. Co prawda Tolkien przetumaczy je jako "fell"

(lanti nu huin "spady w cie", ari lantier "morza opady"), czyli jakozwyky czas przeszy, nie perfekt - "has / have fallen". Jednak pniej zauway,e "formy czasu przeszego i perfektu staway si coraz bardziej zblione dosiebie w quenyi"(WJ, s. 366). Jeli to ma oznacza, e w quenyi czasami uywasi czasu perfekt tam gdzie normalnie znalazby si zwyky czas przeszy (w

jzyku angielskim) to moemy wyjani "fell" zamiast "has / have fallen" jakopotencjalne tumaczenie lanti/lantier. W SD, s. 310, gdzie Christopher Tolkienomawia pniejsza wersj tego tekstu, podaje on, e jego ojciec zmieni lantierna lantaner - najwyraniej zastpujc perfekt uyty jako czas przeszy nanormalny czas przeszy.

Jeli lantier, lp lanti moe by rozwaane jako forma czasu perfekt,potwierdzaoby to przypuszczenie, e samogoska rdzenia nie moe bywyduona przed zbitk spgosek (nie **lnti). W tym czasie Tolkien na

pewno wprowadzi ju zasad wyduania samogosek w perfekcie;Pie Frielzawiera crier "zrobili". Ta forma czasownika car- "robi, tworzy" byabykolejnym przykadem uycia czasu perfekt jak zwykego czasu przeszegosdzc po tumaczeniu ("made", nie "have made"). Skoro samogoska rdzeniaulega tu wydueniu to musimy wywnioskowa, e dzieje si to w lantier tylko iwycznie ze wzgldw fonologicznych: dugie samogoski nie s dozwolone

przed zbitkami samogosek. - Moliwe, e brak augmentu w niektrychwczesnych rdach spowodowany by tym, e Tolkien po prostu go jeszcze niewymyli. W stylu quenyi z czasw WP zalecabym alanti jako czas perfekt odlanta- i acri od car-.

Jednake zacytowany ju przykad fri "umar, wygas" pochodzcy ztekstu pisanego po WP (MR, s. 250) zdaje si wskazywa, e nawet w quenyi zczasw WP dozwolone jest opuszczenie augmentu i pozostawienie formy czasu

perfekt z kocwk -i oraz wyduon samogosk rdzenia (o ile nie wystpujepo niej zbitka spgosek). Moliwe, e formy te s bardziej powszechne w

jzyku mwionym lub nieformalnym, a w przypadku poezji mona uywa ichdla zachowania rytmiki (jakvnier zamiast avnier wNamri, chociaTolkien zmieni zdanie w 1966 r. i wprowadzi pena form). W wiczeniach dokursu wszystkie formy czasu perfekt zawieraj przedrostki.

Czasowniki zaczynajce si na samogosk:Czasowniki zaczynajce sina samogosk sprawiaj niejaki problem. W przypadku, gdy czasownik posiada

przedrostek zaczynajcy si na samogosk, augment mona umieci pomidzyprzedrostkiem a rdzeniem czasownika. Na przykad czasownikenyal- "pamita

/ wspomina" to dosownie en-yal- "ponownie-wzywa", gdzie yal- a nie en-jest podstawowym rdzeniem czasownika z samogoska rdzenia. W takim


6/14

przypadku mona przypuszcza, e forma czasu perfekt brzmiaaby enayli.Ale niektre czasowniki zaczynaj si na samogosk, nawet jeli nie posiadajadnych przedrostkw. Na przykad anta- "dawa". Tutaj pierwsza samogoska

jest jednoczenie samogosk rdzenia, przed ktr nie znajduje si adna

spgoska. Czasownik z rdzeniem na A moe te mie przedrostek, ktry jestidentyczny z samogoska rdzenia, np.: onot- "(po)liczy" (utworzone od not-"oblicza" i przedrostka o- "razem", std onot- oznacza dosownie "liczyrazem"). Jeszcze inne czasowniki maj ju przedrostek w postaci samogoskirdzenia, w celu wzmocnienia znaczenia, np.: atalta- "zaamywa si, zapada"(od czas. talta- o mniej surowym znaczeniu "opada, zelizgiwa si"). Wewszystkich tych przypadkach raczej trudno uy samogoski rdzenia jakoaugmentu. Nie moe powsta a'anti "dawa", o'onti "liczy", a'atalti"zapad si". C wic pocz?

Jedno ze znanych przypuszcze mwi, e w takich przypadkach caapierwsza sylaba jest powtrzona. Powstaoby wic co w stylu ananti(antanti?) od anta- "dawa", itp. Publikacja Vinyar Tengwar#41 w lipcu 2000r.prawie potwierdzia t teori. Okazao si, e w jednym z pniejszychtekstw Tolkien wymieni orri jako czas perfekt od ora- "skania" (VT41, s.13, 18; waciwie forma ta nie jest nazwana tam czasem perfekt, ale czymeinnym moe by?). Zauwamy, e caa pierwsza sylaba (or-) jest powtrzona.Przez to unikamy niezrcznej formy **o'ri. W orri powtrzona spgoskar oddziela przedrostek od samogoski rdzenia. Piknie - tyle, e po napisaniu tenformy Tolkien jskreli! Czy dlatego, e uzna j za niepoprawn, czy te

dlatego, e nie mia akurat wtedy ochoty rozpatrywa formy perfekt tegoczasownika, nie wiadomo.

Poniewa nie wiemy dokadnie jak tworzy formy czasu perfekt odczasownikw zaczynajcych si na samogosk, uniknito takowych wwiczeniach do kursu. Ale skoro dozwolone s formy bez augmentu, mona go

po prostu omin w przypadku takich czasownikw: anta- "dawa" - anti"da", onot- "policzy" - onti "policzy" (chocia to jest w tym przypadkurwnie czas perfekt od not- "liczy"!), itd. Po tym, jak Tolkien porzuci form

orri, napisa ori. Czy byo to zastpienie wczeniejszej formy form bezprzedrostka? Jeli tak, to oczekiwa naleao raczej ri z duga samogosk,ori bardziej pasowaoby do innej formy tego czasownika (gerundium, ktreomwimy pniej). Warto to jednak zapamita.

Zanim poegnamy si z czasem perfekt musimy skomentowa jeszczedosy dziwna form, ktra pojawia si w Silmarillionie, w rozdziale 20.Znajdujemy tam okrzykutlie'n aur, przetumaczony "nadszed dzie" ("theday has come"). Utlie (utli) to oczywicie forma perfekt od tul-

"przychodzi". Jednak dodane 'n jest zagadkowe. Co robi tu ta dodatkowaspgoska? Forma utlie'n przypomina utlien "(ja) przybyem" zDeklaracji


7/14

Elendila, ale tutaj -n jest kocwk zaimkow1. osoby liczby pojedynczej, "ja"(patrz kolejna cz lekcji). Taka kocwka nie ma prawa istnie w utlie'n,gdy nie wskazuje na to w aden sposb tumaczenie. Apostrof ' przed n moewskazywa te na inn wymow; by moe w utlie'n kocowa spgoska

powinna by czytana jak osobna sylaba. Moliwe, e n dodane jest tylko zewzgldu na wymow, w celu uniknicia trzech samogosek wymawianych podrzd (jako e nastpny wyraz rwnie zaczyna si na samogosk; jeli

potraktujemy dyftong au w aur jako dwie samogoski, byy to nawet czterysamogoski w jednym cigu). Czy jeli perfekt koczy si na -i, a po nimwystpuj wyrazy zaczynajce si na samogosk, mamyzawsze dodawa nakocu 'n aby unikn zbyt wielu samogosek nastpujcych po sobie? Uyemtego systemu w co najmniej jednym wasnym utworze, ale taka konkluzja jest

bardzo niepewna. W wiczeniach to 'n nigdy nie wystpuje. Niektrzy mylnawet, e jest to alternatywa dla rodzajnika (ktry normalnie wystpuje jako i).Tolkien przetumaczy to wyraenie z rodzajnikiem "the day". Std utlie'naur = ?utli en aur lub ?utli in aur "has-come the day"??? (Omoliwym przykadzie uycia rodzajnika in napisane jest w PM, s. 395).Pozostaje nam tylko mie nadzieje, e przysze publikacje rzuc na t sprawtroch wiata. Warto zauway, e Christopher Gilson, ktry ma dostp doniepublikowanych materiaw Tolkiena popiera interpretacj n jako "the".

ZAIMKICzas wprowadzi jeden z najbardziej ekonomicznych mechanizmw w

jzyku:zaimki. (Jeli wiesz doskonale czym s zaimki i znasz trzy rne"osoby", na ktre si je dzieli, przejd od razu do miejsca, gdzie widaczerwony napis quenya. Nie chcemy marnowa twojego czasu!)

Sama nazwa zaimek zdradza ju co nieco; znaczy ona po prostu "za imi(zamiast imienia)". Zaimki to sowa (lub kocwki), ktrezastpujrzeczownik. Czsto odnosz si do rzeczownika, o ktrym ju wczeniejwspomniano. Dziki temu nie trzeba cigle powtarza tego samegorzeczownika. Zaimki to swego rodzaju skrty, ktre ratuj przed nud w jzyku.Dziki zaimkom moemy utrzymywa konwersacj nie muszc cigle wymie

tego samego rzeczownika. Zamiast mwi np. "grupa osb, ktrwspomnielimy", "ludzie, o ktrych wanie rozmawiamy" mwimy po prostuoni. A wyobramy sobie, jak wygldaoby mwienie bez zaimkaja. Zwrotytakie jak "ta osoba" czy "ten kto teraz mwi" mogyby znudzi si

byskawicznie.Istnieje kilka rodzajw zaimkw (nawetpytajcych, takich jak "kto"), ale

najczciej uywane szaimki osobowe, ktrymi si tu zajmiemy. Dzieli si jena trzy rne "osoby":

OSOBA PIERWSZA: lpja(mnie, mj, moja, moje), lm my (nas, nasz,nasza, nasze)


8/14

OSOBA DRUGA: lp ty (cie/ciebie, twj, twoja, twoje), lm wy (was,wasz, wasza, wasze)

OSOBA TRZECIA: lp on/ona/ono (jego/j/jego, jego/jej/jego), lm oni(ich)

Podczas gdy ten koncept trzech "osb" jest niemale uniwersalny wewszystkich jzykach wiata, w rnych jzykach istniej rozmaite innerozrnienia w tablicach zaimkowych. System ten nie musi by te symetryczny- w kadym razie nie w jzyku angielskim. Angielskie zaimki zazwyczajzachowuj rozrnienie midzy liczb pojedyncz a mnog, ale rnica ta jest

pominita w drugiej osobie, gdzie you uywane jest zarwno w znaczeniu "ty"jak i "wy". W przeciwiestwie do jzyka polskiego i angielskiego jzyk fiski(ktry by inspiracj dla Tolkiena przy tworzeniu quenyi) posiada tylko jednosowo (hn), ktre znaczy zarwno "on" jak i "ona". Finowie wietnie radzsobie bez rozrniania tego zaimka na rodzaj eski i mski. Z kolei w jzykuhebrajskim nie wystarcz dwa zaimki na rozrnienie rodzaju. Posiada on takedwa rne zaimki dla drugiej osoby (inne sowo, gdy mwisz "ty" do kobiety(atta) i inne, gdy do mczyzny(att). Rwnie w trzeciej osobie liczby mnogiejwystpuj dwa rne zwroty: hem jeli mwimy o grupie mczyzn (jak w

polskim oni) i henna [nowoczesne hen], (polskie one). Jeli natomiast mamy doczynienia z grup "mieszan" to uywa si hen (polskie oni).

Jak ma si do tego wszystkiego quenya? Jakie zaimki osobowe wedugTolkiena wymylili Elfowie?

Ciko powiedzie tu co pewnego. Nawet teraz, gdy ogromna ilomateriau jest wci niedostpna dla badaczy, mona miao powiedzie, esystem wymylony przez Tolkiena by raczej mao "stabilny" - prawdopodobnie

bardziej nawet ni jakiekolwiek inne jego lingwistyczne konstrukcje. Systemzaimkw by wiele razy przez Tolkiena zmieniany i niektrzy uwaaj, e nigdynie ustali on dokadnie wszystkich szczegw. (Osobicie sdz jednak, ezrobi to - problem w tym, e robi to zbyt czsto!).

Wiemy, e system Tolkiena posiada kilka rozrnie nie spotykanych wangielskim i polskim. Tak samo jak istnieje liczba podwjna, istnieje te

przynajmniej kilka zaimkw w tej formie. I tak w pierwszej osobie mamy nietylko "ja" i "my" ale rwnie form podwjn "ty i ja (nas dwoje)". Istniejerwnie rozrnienie w liczbie mnogiej pierwszej osoby "my", zalenie od tegoczy grupa do ktrej si zwraca naley do "my" czy nie. Z drugiej strony quenyanie zawsze odrnia pomidzy "on", "ona", czy "ono", moe je obejmowa

jeden zaimek.W cigu tego kursu omwimy rne czci tablicy zaimkw i zwizane z

nimi tajemnice, a take powrcimy do szczeglnych rozrnie zaimkowych wquenyi. Od razu jednak poznamy kilka zaimkw.

Jedno naley zapamita od pocztku - w quenyi osoby najczciejwyraane s przez kocwki czasownikw. (Tam, gdzie quenya posiada zaimek


9/14

jako osobne sowo, jest on czsto emfatyczny - wrcimy do tego tematupniej). W kocwceNamriznajdujemy sowo hiruvaly, przetumaczone"znajdziesz" ("thou shalt find"). Hiruva to oczywicie forma czasu przyszegood hir- "znajdowa". To hiruva "znajdzie" pojawia si tu z kocwk zaimkow

-ly oznaczajc podmiot czasownika. Kocwka ta naley do drugiej osoby ioznacza "ty". Std hiruvaly = "znajdziesz". Przyrostek -ly moe by dodanydo kadego czasownika, wskazujc, e jego podmiot to "ty".

I tutaj ju pojawia si Pierwsza Niejasno, czsta sytuacja przyomawianiu zaimkw quenejskich. Nie wiadomo dokadnie, czy ta kocwkaoznacza tylko liczb pojedyncz, czy te rwnie liczb mnog. WNamrijestto liczba pojedyncza. W jednym ze swoich porzuconych tekstw do dodatkwdo WP Tolkiennapisa, e Elfowie nie rozrniali zaimkw w drugiej osobie dlaliczby pojedynczej i mnogiej: "Wszystkie te jzyki (...) nie wyrniay, albo niewyrniay pocztkowo, osobnych form dla liczby pojedynczej i mnogiej.Posiaday natomiast formpoufaigrzecznociow." (PM, s. 42-43).Kocwka -ly, uyta przez Galadriel zwracajc si do Froda, ktry by dlaniej osoba obc, zdaje si by wic form grzecznociow. WNamrijest touyte w liczbie pojedynczej, adresatem jest tylko jedna osoba, ale wedug PM, s.42-43 moe to rwnie by liczba mnoga. Tak wic, gdyby wszyscy czonkowiedruyny znali queny, wci nie byliby w stanie rozrni, czy Galadriela mwitylko do Froda czy do wszystkich.

Jednake w eseju Quendi i Eldar, napisanym okoo dekad po publikacjiWP, Tolkien ujawni istnienie osobnych zaimkw dla pojedynczego "ty" i

mnogiego "wy" (WJ, s. 364). Odnosi si tu do "skrconych kocwek drugiejosoby ", -t dla liczby pojedynczej i -l dla liczby mnogiej. To -l mogo byskrcona form od -ly, ktre w takim ukadzie musi rwnie odnosi si doliczby mnogiej. Jednak wNamrijest to liczbapojedyncza, gdy wyraniewskazuje na to tumaczenie. Skrcona wersja kocwki jest takeudokumentowana w hamil "you judge" ("oceniasz / oceniacie") (VT42, s. 33), ito mona te uzna za liczb pojedyncz, cho kontekst nie wskazuje na to

jednoznacznie. Zdaje si, e w drugiej poowie lat pidziesitych Tolkienponownie rozwaa system zaimkw. Tekst z dodatkw do WP, mwicy o nie

rozrnianiu przez Elfw zaimka drugiej osoby w liczbie mnogiej i pojedynczejnie trafi do opublikowanej wersji WP. Dlatego nie jestemy od niegouzalenieni. (Kiedykolwiek stykamy si z materiaem wydanym pomiertnienigdy nie moemy by pewni czy informacje w nim zawarte s cakiem"kanoniczne". Autor mg zawsze zmieni zdanie i czsto to robi, zwaszcza wkwestii jzykw.)

Tolkien najwyraniej odkry, e quenya posiada osobne zaimki dla liczbypojedynczej i mnogiej drugiej osoby. By moe ten nowy pomys (z okoo 1980roku) przewidywa: -ly i krtszy wariant -lpoprawnie uywane jako "wy", ale

rwnie jako formagrzecznociowa liczby pojedynczej, dlatego znalaz si wNamri. Idea zwracania si do pojedynczej osoby w liczbie mnogiej ma


10/14

wyraa szacunek. Podobne sytuacje mona znale w innych jzykach.(Poprzednia brytyjska premier uywaa takiego systemu, mwic o sobie "my"zamiast "ja", aby podkreli rang swojej osoby. Oczywicie krlowie uywalitego systemu przez wieki - a nawet autor tego kursu czsto odnosi si do siebie

jako "my"! Ale chodzi tu bardziej o wczenie w to "my" czytelnika, tak abycakiem niezasuenie przypisa mu zasug stopniowego rozwikywaniagramatyki quenejskiej, czego si tu podejmujemy.) Wracajc do quenejskiego"ty" i "wy" Matthew Skala napisa na licie Elfling (4 stycznia, 2001 roku):

"Ty" ("thou") jest drug osob liczby pojedynczej, a "wy" ("you")mnogiej, z zastrzeeniem, e w jzyku formalnym uywa si liczbymnogiej ze wzgldw grzecznociowych, nawet jeli zwraca si do

pojedynczej osoby. Podobnie z francuskim "tu" (pojedyncze,nieformalne) i "vous" (mnogie, formalne). W angielskim standardem staosi uywanie tej samej formy "you" dla obu liczb. Ale to jest innowacja.Jeszcze jakie 100-200 lat temu Anglicy uywali normalnie "thou" ("ty")w jzyku nieformalnym. Dziwna dzisiejsza sytuacja spowodowana jestzmian historyczn, wikszo z nas uznaje "thou" za formgrzecznociow, uywan np. w Biblii (...) i jeli kto jej dzi uywa

brzmi bardzo formalnie i grzecznociowo. Znaczenieformalnoci/grzecznoci zostao tu odwrcone.

Moliwe, e quenejskie -ly lub -l odpowiada oryginalnemu "you" w

angielskim przed zmian, jak opisuje tu Skala - ale z powodu tej zmiany -l(y)uywane jako grzecznociowa liczba pojedyncza mona tumaczy jako "thou"("ty"), tak jak to Tolkien przetumaczy w WP.

Podsumowujc: kocwka -l(y) moez pewnociby uywana jako"ty" w lp i jest toprawdopodobnie forma grzecznociowa / kurtuazyjna a nie

poufaa / zaya.By moe-l(y) obejmuje rwnie "wy", moe by to nawetjego waciwe znaczenie, ale tu sprawy staj si nieco niejasne. Tolkienprawdopodobnie zmienia zdanie w t i z powrotem na temat tych szczegw.

W poniszych wiczeniach uywaem po prostu neutralnego "ty" jakoodpowiednika -l(y). W ten sposb nie mona popeni bdu.

UAKTUALNIENIE, luty 2002: Amen! Od kiedy napisaem powyszy fragment pojawiy si noweinformacje. Wedug VT43, s. 36 quenya (a przynajmniej jedna z jej wersji) ma -ly jako kocwk dla "ty" wliczbie pojedynczej, a kocwk dla "wy" w liczbie mnogiej jest -ll. Tak wic kiedy Tolkien wskazywa na -ljako na "skrcony" przyrostek dla "wy", czy mia na myli skrcon form -ll? Oczywicie -l wci zdaje siby "ty" w liczbie pojedynczej w przykadzie hamil "sdzisz". Czy kocwki -ly dla liczby pojedynczej i -lldla mnogiej maj tak sam form skrcon-l, ktra obejmuje zarwno "ty" jak i "wy", podobnie jak angielskie"you"? Czy Tolkienzawsze traktowa -ly jako kocwk "ty", czy moga ona by uywana rwnie wznaczeniu "wy"? Jedynym pozostajcym kanonicznym "faktem" w zmieniajcym si wirze koncepcji jest to, ekocwka -ly (skrcona do -l) moe by tumaczona jako "wy" lub "ty". Piszcy, ktrzy chc uy wyranie"wy" w liczbie mnogiej mog rozway uycie tu -ll, ale w wiczeniach do tego kursu uywaem tylko -l(y).

Nie mona popeni bdu, doprawdy...


11/14

Zagbilimy si jednak od razu w drug osob; powrmy wic teraz dopierwszej. W pierwszej osobie liczby pojedynczej sprawy s na szczcie jasnejak soce (niemale). Zaimek "ja" najczciej reprezentowany jest przezkocwk -n. (Lingwici zauwayli, e w jzykach wiata termin "ja, mnie"

niezwykle czsto zawiera dwiki nosowe takie jak N i M. Jakiekolwieksubtelne cechy ludzkie psychologii kryj si za tym fenomenem, Tolkien chybalubi ten zwizek i wczy go do kilku swoich jzykw. Por. sindariskie im ="ja".) Zauwamy, jak kocwka -n dodawana jest do czasownikw utli(perfekt od tul- "przychodzi") i maruva (czas przyszy od mar-"zamieszkiwa") w Wypowiedzi Elendila:

Et Erello Endorenna utlien = "zza Wielkiego Morzaprzybyem dordziemia"

Sinom maruvan = "tupozostan"

Jednak kocwka -n "ja" wystpuje rwnie w duszym wariancie -ny.(Jak napisaem wyej, -ly "ty" ma krtszy wariant -l; -ny i -n s wicanalogiczne.) Ten duszy wariant wida w wyrazie, ktry omawialimy ju wtej lekcji, w formie utvienyes! "znalazem je!" - wykrzyknieniu Aragorna przyznalezieniu sadzonki Biaego Drzewa. Wyraz utvi, najwyraniej perfekt odczasownika tuv- "znale", wystpuje tu z dwoma kocwkami zaimkowymi.Pierwsza z nich, -ny "ja" okrela podmiot zdania: "Utvie+ny "znalaz+em".Jednak po -ny mamy jeszcze jedn kocwk, przyrostek trzeciej osoby liczby

pojedynczej -s "je" Std cae zdanie z orzeczeniem, podmiotem i dopenieniemzoone jest w jedno sowo: utvienyes= "znalazemje".

UWAGA: Zauwamy, e zgodnie ze stosowanymi tu konwencjami ortograficznymi, kocowe - tracidierez kiedy dodaje si do niego kocwk i nie jest ju na ostatniej pozycji: utvi + -ny = utvieny a nieutviny, a dodanie -s do utvieny rwnie powoduje powstanie utvienyes a nie utvienys. Jest to jedyniekwestia ortografii.

Moe okreli tak zasad gramatyczn: jeli czasownik ma otrzymadwie kocwki zaimkowe, jedn okrelajc podmiot a drug - dopenienie,

kocwka podmiotu doczana jest jako pierwsza a dopenienia jako druga. Wopublikowanych materiaach znajduj si jeszcze dwa czy trzy przykady na topoza utvienyes.

Oczywistym jest dlaczego preferowana jest tu duga forma -nye-. Podczasgdy utvien dobrze nadaje si na "znalazem", kocwka dopenieniowa -s "je"nie mogaby by dodana do krtkiej kocwki -n, gdy **utviens nie jestmoliwym sowem quenejskim. Moemy wic sformuowa kolejn zasad:duga forma -ny (-nye-), a nie krtka -n musi by uyta jako "ja" jeliwystpuje po niej jeszcze jaka kocwka zaimkowa. (Podobnie dla "ty" trzeba

uy dugiej kocwki -ly [-lye-], a nie krtkiej -l, jeli dodaje si inn


12/14

kocwk zaimkow: "Znalaze" mogoby brzmie utviel lub utviely, ale"znalaze je" musi brzmie utvielyes, gdy **utviels nie jest moliwe.)

Duga kocwka -ny moe si jednak pojawi rwnie wtedy, gdy niema po niej kocwki dopenieniowej (podobnie jak duga forma -ly "ty", por.

hiruvaly "odnajdziesz" wNamri). Forma linduvany "bd piewa"pojawia si na stronie tytuowej francuskiego dwujzycznego wydaniaPrzygdToma Bombadila z roku 1975 (ISBN 2-264-00913-6). Strona ta jest reprodukcjrkopisu Tolkiena, zawierajcego rne notatki jzykowe. (Taum Santoskianalizujc te notatki w magazynieBeyond Bree z padziernika 1985 r. odczytat form jako "linduvanya" - ale jak zauway Carl F. Hostetter, Tolkien

prawdopodobnie mia na myli "linduvanye". Tolkien umia przepikniekaligrafowa, ale jego zwyczajne pismo jest czsto wielkim wyzwaniem dlaredaktorw!) O ile nie nastpuje po niej adna kolejna kocwka zaimkowa, jestnajprawdopodobniej zupenie opcjonalne czy wybierzemy dug kocwk -nyczy krtk-n. Mamy dug kocwk w linduvany "bd piewa", aleWypowied Elendila zawiera krtk kocwk w maruvan "zamieszkam".

Niewtpliwie te przykady mona by wymiesza tworzc linduvan, maruvanyo dokadnie tym samym znaczeniu.

Wydaje si jednak, e krtka kocwka -n jest o wiele popularniejsza nidugie -ny. Natknlimy si ju na to -n doczone do kilku czasownikw, jakpolin "umiem" czy tirin "obserwuj" w poprzedniej lekcji. Tolkien bardzoczsto podawa czasowniki pierwotne w tej postaci, wymieniajc je w formieaorystu pierwszej osoby (z zachowanym -i-, gdy wystpuje po nim kocwka,

a zatem nie jest ono w pozycji kocowej i nie zmienia si w -). Przykad tirinznajduje si akurat wEtymologiach (haso TIR), ale w tym przypadku

przykadw jest akurat mnstwo: carin "robi, buduj" (hasoKAR),. lirin"piewam" (GLIR) albo "intonuj" (LIR1), nutin "wi" (NUT), nyarin"opowiadam"NAR2), rerin "siej" (RED), serin "odpoczywam" (SED), sucin"pij" (SUK), tamin "stukam" (TAM), tucin "cign" (TUK), tulin "przychodz"(TUL), turin "dzier" (TUR), tyavin "smakuj" (KYAP), vilin "lec" (WIL),umin "nie robi" (UGU/UMU). Forma polin "umiem" (VT41, s. 6) jest jednymz kilku przykadw ze rde z czasw po WP. Prawdopodobnie nie byoby tu

bdem uywanie dugiej kocwki -ny (np. poliny), ale -n jestnajpopularniejsz kocwk w opublikowanych materiaach. Szczeglnie

jednak w przypadku poezji wygodnie jest mc wybiera midzy dug a krtkkocwk zaimkow, przy czym mona doda albo odj sylab jeli wymagatego metrum.

Zauwamy take, e kocwka -ny, podobnie jak-ly "ty" powodujepadanie akcentu na sylab poprzedzajc kocwk, gdy ny i ly licz si tujako zbitki spgosek. Por. zasady akcentowania wyoone w lekcji pierwszej.Jeli hiruvany "znajd" (z akcentem na a) nie brzmi dobrze w wierszu, mona

zawsze uy formy hiruvan i przesun akcent na i w pierwszej sylabie.(Ponownie moemy mie ten sam system w drugiej osobie: jest jak najbardziej


13/14

moliwe, e wNamriTolkien napisa hiruvaly zamiast krtkiego hiruvalponiewa pasuje to lepiej to poetyckiego metrum.)

Jeli chodzi o kocwk -s znaczc "je" pojawiajc si w dopenieniuutvienyes "znalazem je", wyglda na to, e moe by ona rwnie uywana

jako podmiot "ono". Przykadowo, jeli polin to "umiem", musimy zaoy, e"umie" brzmiaoby polis. Jednak kocwka -s wprowadza nas w trzeci osob zosobnym zestawem tajemnic, ktre pozostawimy sobie na pniej (lekcj 15).W poniszych wiczeniach -s uywane jest tak samo jak w przykadzieutvienyes: doczane do innych kocwek zaimkowych aby okrelidopenienie czasownika (podobnie jak pierwsza doczona kocwka okrela

podmiot).

Podsumowanie lekcji smej: Quenejski czas perfekt tworzony jest przezdodanie kocwki -i do rdzenia czasownika (jeli rdze koczy si nasamogosk, najwyraniej jest ona pomijana przed dodaniem -i; czasowniki naya trac ca t kocwk). Samogoska rdzenia jest wyduana, o ile niewystpuje po niej zbitka spgosek. Zazwyczaj jest te powtarzana jakoaugment- przedrostek przed czasownikiem (ric- "skrca" i ircie "skrci",hanya- "rozumie" i ahny "zrozumia"). Jednak w opublikowanychmateriaach pojawiaj si formy perfektu bez augmentu (na przykad frizamiast ifri jako "zmar"), tak wic moe by dozwolone opuszczenieaugmentu i wci powstaje poprawny perfekt. Jest do niejasne jak docza siaugment do czasownikw zaczynajcych si na samogosk. - Quenejskie

zaimki przyjmuj zazwyczaj form kocwek, a nie osobnych sw. Wrd tychkocwek zaimkowych mamy -n albo -ny "ja", -l albo -ly "ty" i -s "ono".Dwie kocwki zaimkowe mog by dodane do jednego czasownika, przy czym

pierwsza z nich okrelapodmiotzdania, a druga dopenienie.

SOWNICZEKotso "siedem"seldo "chopiec" (waciwie Tolkien nie poda tumaczenia, ale wyraz ten podany jest w

kontekcie omawiania quenejskich wyrazw okrelajcych "dziecko", a seldo zdaje si by form msk. Patrzhaso SEL-D- wEtymologiach.)

ml "niewolnik"an "poniewa"tul- czasownik "przychodzi"lanta- czas. "spada"nurta- czas. "kry" (por. Nurtal Valinreva albo "Ukrycie Valinoru" wspomniane w

Silmarillionie)

lerya- czas. "uwolni"metya- czas. "skoczy"roita- czas. "ciga"

laita- czas. "bogosawi, chwali"imb przyimek "pomidzy"


14/14

WICZENIA

1. Przetumacz na polski (powicz przy okazji sownictwo - pozaliczebnikiem otso i kocwkami zaimkowymi, przykadyA-Hzawieraj tylkowyrazy, ktre powinno si ju pamita z poprzednich lekcji):

A.I nr ihri i harma.B.I rvi amtier i hrv.C.I aran utulti i tri.

D.I nissi ecendier i parma.E.I ma tri ampi i otso Naucor.F.Etciely otso parmar.G.Equtien.

H. Ecnielyes.

2. Przetumacz na queny (w przykadachI-Pzastosuj czas perfekt):

I. Mczyzna przyszed.J. Siedmiu Krasnoludw zjado.K. Chopcy zobaczyli lwa midzy drzewami.L. Szeciu Elfw cigao siedmiu KrasnoludwM. Krasnolud ukry skarb.

N. Wychwalaem krla, gdy krl uwolni wszystkich niewolnikw.O. Upade, a ja to widziaem.

P. Zakoczyem to.

Kurs quenyi - lekcja 8

Documents

Transcript of Kurs quenyi - lekcja 8