Kurs quenyi - lekcja 20

8/3/2019 Kurs quenyi - lekcja 20

1/12

LEKCJA DWUDZIESTATajemniczy czasownik "by". Ma jako potencjalna czstka

pytajca. Sa wprowadzajce zdania podrzdne.

Szybko wykorzystujemy ju do pewne "fakty" na temat quenyi(chocia, jak staraem si uwiadomi czytelnikom, nawet wiele z tych "faktw"naley uzna za kontrowersyjne spekulacje). Ostatnia z waciwych lekcji ju

posuwa si daleko w mroczn stref jzykowych niejasnoci.

CZASOWNIK "BY"(cznie z pewnymi uwagami na temat formy a)

Rne formy czasownika "by" zawsze sprawiay problem. WersjaNamriz WP zawiera cznikn "by". Szkic tego wiersza czy ten wyraz z

podmiotem w liczbie mnogiej, co tworzy form nar "s". W lipcu 2001 r.wreszcie pojawia si w Vinyar Tengwar42, s. 34 forma czasu przyszegonauva "bdzie". Wspominalimy i wiczylimy ju te formy wczeniej.

Brak jednak kilku form czasw a take bezokolicznika. Zaczynajc wicod bezokolicznika - jak brzmi "by" w quenyi? Nie mamy na to adnej poszlaki

poza faktem, e bezokoliczniki czasownikw z rdzeniem na A s identyczne zsamymi rdzeniami bez dodatkw. W EtymN wymienione jest jako "rdzeczasownika w q[uenyi]" .Tak wic ewentualnien moefunkcjonowa take jako bezokolicznik: "Chc by Elfem" = ?Merin n Elda.

Ale oczywicie Tolkien mg wyobraa sobie tu co zupenie innego.Czy n, nauva i inne formy czasw mona czy z normalnymikocwkami zaimkowymi? Przez wiele lat nie byo wiadomo, ale w styczniu2002 r. opublikowany zosta wreszcie przykad naly "jeste" w VT42, s. 27.Przykad ten ewidentnie zawiera dobrze znan kocwk -ly "ty, wy" i zdajesi mwi nam, e cznik przyjmuje krtk form na- kiedy doda si do niegokocwk. Forma nar "s" (uywana z podmiotami w liczbie mnogiej) a nie ?nr rwnie na to wskazuje.

Opublikowane teksty nie s jednak w tej sprawie cakiem zgodne. Wbardzo wczesnym (niektrzy mwi nawet, e w pierwszym) "qenejskim"wierszuNarqelion napisanym w roku 1915 albo 1916 Tolkien uy formy nr.Jako e nie ma bezporedniego tumaczenia tego wiersza autorstwa Tolkiena,nie moemy by cakiem pewni co ona znaczy. Christopher Gilson analizujccay wiersz w wietle pochodzcego niemale w tych samych czaswLeksykonu qenejskiego doszed do wniosku, e nr moe znaczy "ono jest"(VT41, s. 31). Znacznik trzeciej osoby -re (albo, jeli wolicie, -r) by by moeobecny take w pniejszych formach quenyi, chocia wtedy znaczy raczej"ona" ni "ono" - patrz lekcja 15.

Jednak lepiej chyba jest wywodzi formy od przykadu z czasw po WP -

naly. W takim przypadku moemy osign nastpujcy wzr:


2/12

nan albo nany "[ja] jestem"nat "[ty] jeste [zaye]", by moe take z dusz form (nacc albo

naty???)nal albo naly "[ty] jeste, [wy] jestecie [grzecznociowe]" (by moe

nall jako wycznie "jestecie")nas "[on/ona/ono] jest", by moe z dusz form ?nary; mogistnietake osobne formy naro "on jest", nar "ona jest"

nalm "[my] jestemy [wyczne]", nalv "[my] jestemy [wczne]",namm "[my] jestemy [podwjne]"

nant "[oni] s"

W pierwszej wersji tej lekcji, opublikowanej zanim dostpny sta siprzykad naly, proponowaem podobny, ale nie cakiem identyczny system.Uywaem krtkiej formy na- kiedy nastpowaa po niej zbitka spgosek, czyli

przy kocwkach -lm, -lv, -mm, -nt. Zaoyem, e kocwki zespgosk + y (-ny i -ly oraz dwie wywiedzione kocwki ?-ty i ?-ry) niemiayby zdolnoci skrcenia samogoski. Porwnaj z m "do" pozostajcedugie przez kocwk zaimka dzierawczego -rya "jej" wNamri: mryat"jej rce". Wedug tego systemu mielibymy nly a nie potwierdzone ju naly

jako "jeste". Wci nie uwaam, eby byo to cakiem nieprawdopodobne;cznikn moe wystpowa w krtkiej formie na nawet kiedy stoi sam (VT43,s. 26), wic warianty nly i naly mogyby by moe wspistnie w tej samejformie quenyi. Jednak przy dodawaniu kocwek w poniszych wiczeniach

uywam konsekwentnie krtkiego na-.Czas przyszy nauva "bdzie" moe przyjmowa wszystkie kocwki

zaimkowe bez modyfikacji: nauvan albo nauvany "ja bd", nauvalm "mybdziemy" itd.

By moe czasownikn przyjmuje niekiedy nawet dwie kocwkizaimkowe, dla podmiotu i orzecznika, np. nanyes = "ja jestem nim" (Porwnajform utvienyes = "znalazemje", druga kocwka oznacza dopenienie.)

Zamiast dodawa kocwk zaimkow do cznika na-mona po prostu

uy zaimka niezalenego i opuci cznik - zdanie jest mimo tego zrozumiae.Przy tumaczeniu "bogosawiona ty" w quenejskiej wersjiZdrowa MarioTolkien napisa po prostu aistana ely, tj. aistana "bogosawiony",

bezporednio po nim zaimekely "ty". Moemy wic najwyraniej budowazdania bezcznikowe takie jakiny Elda "ja [jestem] Elfem" czy ely vanya"ty [jeste] pikna". Prawdopodobnie nadayby si do tego te krtsze, mniejemfatyczne wersje zaimkw : Ni Elda, le vanya (albo lye vanya) itd.

Jednak nie moemy zawsze pozbywa si czasownika "by", a kolejnyproblem sprawia nam czas przeszy "by". Nie jest on nigdzie potwierdzony.

Dodanie normalnego znacznika czasu przeszego -n do rdzeniaN daoby namoczywicie co w rodzaju ?nn, ale ta nieporczna forma zdaje si by do


3/12

niewiarygodna. Najprawdopodobniej Tolkien planowa tu jak formnieregularn. Dugo zapowiadano, e w niepublikowanych tekstach Tolkiena ma

pojawi si forma n "by". Najbliszym potwierdzenia jej bya analizawczesnego "qenejskiego" wierszaNarqelion napisana przez Christophera

Gilsona. W Vinyar Tengwar#40, s. 12-13 Gilson stara si rozszyfrowa"wyjtkowo enigmatyczny" zwrot z tego wiersza. Zawiera on form n, a Gilsontumaczy (s. 13):

Praeteritum [= czas przeszy] czasownika "by" nie jest podane wL[eksykonie] q[enejskim], ale forma tego czasu wymieniona jest dlawielu czasownikw i czsto jako taka identyfikowana. Quenejskie

praeteritum ma wiele rnych odmian, ale jeden ze znajomych typwwida w kanda- "gorze", praet. kandane (...) Moliwe, e forma kanda-ne powstaa waciwie jako rdze czasownika plus forma czasownika"by", tj. (...) z pocztkowo bezczasow form rdzenia kanda- "gorze"

poczon z czasem przeszym wyraonym kocwk-ne "by" (...) Czasteraniejszy czasownika "by" podany jest w QL jako n "jest" (...), a jeli

praeteritum to n albo ne, istniaaby tu analogia z pewnymiczasownikami, gdzie czas teraniejszy od praeteritum rni tylko zmiana-a na -e, jak wpanta- "otwiera, rozwija", praet.pante, czysanga-"ciska, upakowa", praet.sange.

Skoro pan Gilson ma dostp do praktycznie wszystkich tekstw

jzykowych Tolkiena, musi doskonale wiedzie, czy forma n "by" pojawia siw tych materiaach, czy nie. Moemy zatem zaoy, e Gilson mia wraenie,e zamie jakie prawa autorskie piszc wyranie, e "n to qenejskie sowo naby" - tak wic uda, e po prostu wywid to z opublikowanych ju materiaw.Pamitajc, e Tolkien musia omwi rne formy "by" w ogromnej ilocirkopisw jzykowych, jakie po sobie zostawi i czc artyku Gilsona znowszymi wypowiedziami jego grupy, ktre gosiy, e nie napisaliby czego,co wiedzieliby, e jest bdne, moemy najwyraniej traktowa n = "by" jakowyraz niemale potwierdzony.

Jednak nawet gdyby takie sowo istniao we wczesnych formach "qenyi",mogo zosta oczywicie porzucone w formach jzyka bardziej zgodnych z WP,ktre pojawiy si wiele lat pniej. Naley jednak zauway, e czas przeszyna -n nigdy nie zosta porzucony - a jeli teoria Gilsona o zwizku midzy tkocwk, a czasownikiem "by" odzwierciedla wyobraenia samego Tolkiena,sowo n "by" mogo przetrwa do quenyi z czasw WP. W kadym razie

piszcy raczej nie mog oby si bez sowa "by", a w tym momencie nie mamylepszej alternatywy ni n. Niektrzy uywali go i w oparciu o par n "jest" /na "s" wywodzili form ner "byli" uywan w poczeniu z podmiotami w

liczbie mnogiej.


4/12

Jako e przykad naly pokazuje, e cznik z czasie teraniejszym moeprzyjmowa kocwki zaimkowe, zakadamy, e dzieje si tak rwnie z formprzesz "by". By moe wystpowaaby ona jako ne- przed rnymikocwkami: neny "[ja] byem", nes "[on] by / [ona] bya / [ono] byo", nent

"[oni] byli" itd. Ale zamiast czy si z kocwkami zaimkowymi, cznik tenmg by najczciej omijany take w czasie przeszym, a zamiast kocwkiuywano zaimka niezalenego: Ely vanya = czas przeszy "ty [bya] pikna"albo czas teraniejszy "ty [jeste] pikna", zalenie od kontekstu. (Sdz jednak,e cznik czasu przeszego nauva "bdzie" nie byby uywany w ten sposb.)

Wiemy o piciu czasach quenejskich: teraniejszym (cigym), aorycie,przeszym, przyszym i perfekcie. Czasownik "by" moe nie posiadarozrnienia midzy czasem teraniejszym a aorystem (n "jest" obejmuje jeoba); czas przeszy "by" moe brzmie n, jak wanie powiedzielimy, a czas

przyszy potwierdzony jest jako nauva "bdzie". Pozostawia nam to tylko czasperfekt. Normalnie tworzy si go przez doczenie na pocztku augmentuidentycznego z samogosk rdzenia, wyduenie samogoski rdzenia w jejnormalnej pozycji oraz dodanie kocwki -i, np. utli "przyszed" od rdzeniaTUL "przyj". Jednak jest mniej jasne jak w ten wzr wpasowa rdzeN.Forma ?ani byaby raczej niestabilna; grupa i zmieniaaby si w normalnydyftong ai. Ale ?anai wci nie wydaje si by szczeglnie prawdopodobnform i polecabym j tylko wyjtkowo zdesperowanym piszcym. Sdz, e wtym momencie niemoliwe jest stwierdzenie jak Eldar mwiliby "by" w

perfekcie (prawdopodobnie by to do czsty wyraz, gdy tolkienowscy

Elfowie byli "cigle coraz bardziej zaangaowani w przeszo" - VT41, s. 12!)Tryb rozkazujcy od n jest take raczej niepewny. Nie wiadomo jak

mona powiedzie "bd!". Czasami uywaem tu wymylonej formy na,poczenia n (na-) z rodzajem czstki rozkazujcej . W swojej formie trybrozkazujcy n "bd!" byby w takim samym zwizku z n jak sowo va!"nie rb!" ze zwykym przeczeniem v "nie!" Jednak w rnych wersjachquenejskiego tumaczenia Ojcze nasz Tolkien oddawa "wi si imi Twoje"

jako na air esselya albo esselya na air, najwyraniej dosownie "bd witetwoje imi / twoje imi bd wite" (VT43, s. 9-12). Tak wic na = forma

rozkazujca "bd!"? Jednak wyglda na to, e jest to bardziej czstkawyraajca yczenie. Tolkien zanotowa, e na pocztku zdania na oznacza"oby" (VT43, s. 14). Przetumaczy "bd wola Twoja" jako na carindmelya, najwyraniej "oby [kto] wykonywa Twoj wol" By moe nai,"formua yczca" omawiana w lekcji 16 (jak w nai hiruvaly Valimar, "obyodnalaz Valimar") to waciwie na-i "oby [byo tak], e". Na zdaje si bynajlepsz moliwoci na "bd!" w tym momencie, ale nie bd tworzyadnych wicze opartych na tej interpretacji.

Poza formami czasownika "by" z N (n/nar, n, nauva i by moe na)w materiaach pojawia si kilka zupenie odmiennych form o podobnym


5/12

znaczeniu. TekstPieni Frielz czasw przed WP zawiera ye jako "jest" i yvajako "bdzie". Zamiast wystpowa jako oddzielne wyrazy mogy one takezamienia si w kocwki, wtedy w postaci -i i -iva, potwierdzone w takichformach jakmri "jest dobry" i hostainiva "bdzie policzone" (por. mra

"dobry", hostaina "zebrany, policzony"). Jednak, jak wskazaem w lekcjiczwartej, zdaje si e Tolkien porzuci takie formy. Kocwka -i ma tak wieleinnych znacze (kocwka gerundialna jak w enyali "przypomnienie",kocwka abstrakcyjna jak w veri "dzielno", kocwka eska jak w Vali"kobieta Vala"), e Tolkien mg zdecydowa nie obcia jej jeszczeznaczeniem "jest". Kilku piszcych uywao kocwki -i "jest", ale radzibymzostawi te formy zPieni Frielw spokoju.

Inny czasownik, ktry powinnimy rozway niewtpliwie nie zostaprzez Tolkiena porzucony, gdy znale go mona w tekstach z czasw powydaniu WP - zNamri, zawierajcym czasownikn "jest". Zatemnajwyraniej mia on wspistnie z n i prawdopodobnie posiada nieco innyodcie znaczenia. Mwimy tu o czasowniku a (albo, przez due E, E).

Czytelnicy Silmarillionu pamitaj to sowo z tolkienowskiego mitustworzenia wiata. Bg, Eru Ilvatar daje cel istnieniu Muzyki Ainur tymisowami: "Wiem, czego pragn wasze serca: aby to, co si wam objawio, staosi bytem prawdziwie, takim, jakim wy sami jestecie, a zarazem odmiennym odwas. Dlatego powiadam: Ea! Niech si stanie!" (Ainulindal). Tolkien wyjani,e E, nazwa wszechwiata, pocztkowo nie bya rzeczownikiem, ale

czasownikiem: "Elfowie nazwali wiat, Wszechwiat, E - Jest" (przypis doListu 212, s. 425). "Ten wiat, czy wszechwiat, [Stwrca] nazywaE, elfickimwyrazem oznaczajcym albo " (MR, s. 330).

Tak wic a moe znaczy albo "jest" w czasie teraniejszym (aorycie),albo by trybem rozkazujcym "niech bdzie!", "niech si stanie!" (W tymdrugim znaczeniu byby on analogiczny do takich jednowyrazowych formrozkazujcych na -a jakheca! "odejd!" albo ela! "patrz!") Jak rni si a"jest" od n? Sugerowano, e jeden z tych czasownikw oznacza "jest"odnoszce si jedynie do okrelonego przypadku, natomiast drugi do stanu

cigego albo regularnego. W zdaniu "ten mczyzna jest pijany" jedno z "jest"oznaczaoby po prostu, e "ten mczyzna" jest pijany w tej chwili, natomiastdrugie sugerowaoby, e jest on pijakiem. Analogie do tego systemu monaznale w hiszpaskim (ktry to jzyk Tolkien uwielbia).

Ze wzgldu na niewielk ilo materiaw rdowych niczego nie monawykluczy na tym etapie, ale nie stawiabym na t teori. Naley zauway, eTolkien tumaczy a nie tylko jako "jest" ale take jako "istnieje" (VT39, s. 7).Sugeruje to, e a ma znaczenie bardziej oglne ni n. Czasownika zwizany

jest w rzeczownikiem engw "rzecz", a "rzecz" to "co, co istnieje". By moe

n to tylko cznik w zwrotach okrelajcychstan czego, wprowadzajcychrzeczownik (samb sina n caimasan "ten pokj jest sypialni"), przymiotnik


6/12

(samb sina n pitya "ten pokj jest may") czy nawet zwrot przyimkowy(samb sina n ve samb yass hirnenyet "ten pokj jest jak pokj, w ktrymich znalazem"). Z drugiej strony a odnosi si do waciwego, niezalenegoistnienia albo obecnoci czego i by moe wolno uywa go bez dodatkw

poza podmiotem (np. Eru a = "Bg istnieje"). Tolkien napisa take, e wyrazala, w swojej formie najwyraniej imiesw od a, uywany by take jakorzeczownik "istota" - okrelajc ducha, ktrego natur jest wystpowanie bezfizycznego ciaa. Przykadowo takimi alar byli Balrogowie (MR, s. 165).Zasadniczo sowo to oznacza "istniejcych". Na pocztku zdania czasownika amona uy do zaznaczenia istnienia czy obecnoci czego: E malta iorontissen "zoto jest w grach", a nr i sambess "w pokoju jest mczyzna",ar neld nissi i coass "w domu s trzy kobiety".

Jednak wszystkie zdania w powyszym paragrafie s mojego autorstwa.Nasz jedyny tolkienowski przykad a wystpuje w czci Przysigi Ciriona. Epojawia si tak jako czasownik w zdaniu podrzdnym: i Eru i or ilymahalmar a tennoio, "Ten, ktry jest ponad wszelkimi tronami nawieczno". Jako e dosownie mona to interpretowa, e Bg istnieje w tymmajestatycznym miejscu, nie zaprzecza to wyoonemu wyej wyjanieniu. Wtumaczeniu Ojcze nasz Tolkien odda "ktry jest w niebie" jako i a han a,co najwyraniej nie jest bezporednim tumaczeniem. Teoretyzowano, e znaczyto "ktry jeste poza E", tj. poza stworzonym wiatem, chocia drugie a nie

jest pisane z duej litery. Pierwsze a z pewnoci znaczy "jest".Naley zauway, e to a, nie n uywane jest, gdy opisujemypooenie

czego (okrelone albo zwrotem przyimkowym, jakor ily mahalmar "nadwszelkimi tronami" czy han a "poza E" [?] w powyszych zdaniach, alborzeczownikiem w miejscowniku). By moe moemy powiedzie take i sambyass a i harma a or i samb yass a i nr s"pokj, gdzie jest skarb jestnad pokojem, gdzie jest teraz mczyzna" - co odnosi si nie do stanw, ale doistnienia, obecnoci, pooenia. To jedyny sposb, w jaki gramatyka moe

poradzi sobie z tak niewielk iloci przykadw.Jak odmienia si a? Samo e zdaje si by form czasu teraniejszego

lub aorystu; tryb rozkazujcy (uyty przez Eru wAinulindal) jest taki sam. By

moe a funkcjonuje take jako bezokolicznik. Czas przyszy mgby brzmieeuva. Perfekt "istnia" zdaje si niemoliwy do odtworzenia z choby cieniem

pewnoci. Jeli chodzi o czasprzeszy byem niepewny przy pierwszej wersjitego kursu, ale sugerowaem, e musi on brzmie albo an albo eng. Teraz

potwierdzia si ta druga forma, wystpujca w VT43, s. 36 w porzuconymtumaczeniu Chwaa ojcu: Alcar i ataren ar i yondon ar i airefan tambeng i... "Chwaa Ojcu i Synowi i Duchowi witemu jak bya..." (dalej

powinno sta sowo "pocztek", ale Tolkien nigdy do niego nie doszed).Eng jako czas przeszy od a zdaje si by do zaskakujc form, ale

jest ona uzasadniona historycznie: wedug Tolkiena a miao najwyraniejodzwierciedla pierwotne e, z symbolem okrelajcym ngjak z


7/12

angielskiego king. W quenyi dwik ten znika midzy samogoskami. Jednakczas przeszy stworzony zosta za pomoc wrostka nosowego, a przed wrostekten objawia si jako kolejne . Mamy zatem e-, a to podwjne pniej wquenyi zmienio si w ng (z oddzielnym dwikiemg). Dlatego czas przeszy od

a uksztatowa si w postaci eng. Znany jest poza tym tylko jeden czasowniktej klasy, ta "wskazywa" z form przeszteng (patrz VT39, s. 6-7). To tenprzykad zasugerowa, e czas przeszy od a to eng, zanim VT43, s. 36potwierdzio t form.

Czasownika moe prawdopodobnie przyjmowa kocwki zaimkowejak kady inny czasownik, np. an "istniej", alm "istniejemy", enges"istniao" itd.

MA: POTENCJALNA CZSTKA PYTAJCA?W poprzedniej lekcji wprowadzilimy wyrazy man "kto?", mana "co?" i

manen "jak?" Mona ich uywa w budowaniu pewnego typu pyta, alenajczstszy rodzaj pyta nie wystpuje nigdzie w opublikowanych materiaach.Jak stworzy pytanie, na ktre odpowied moe brzmie prosto "tak" lub "nie"?

Jzyk angielski stosuje rne metody zmiany prostego stwierdzenia wpytanie czy co jest prawdziwe - czasownik mona postawi na pocztku zdania(we wspczesnym angielskim dziaa to jednak tylko z paroma czasownikami),wstawi mona te czasownik pomocniczy ("to do"). Najprostsz metod

byoby jednak wstawienie w zdanie jakiej partykuy, ktra wskazywaaby "tonie jest zdanie twierdzce, lecz pytanie czy jest tak a nie inaczej". T metod

stosuje wiele jzykw wiata (jak choby polski z wyrazem czy) i ten prosty ielegancki sposb zdaje si podoba take twrcom jzykw. Esperanto posiada

partyku pytajcchu (cxu), najwyraniej opart na polskim czy, a zdanie"napisa ksik" - li skribis la libron - zmieni mona w pytanie "czy napisaksik?" przez proste dodanie chu na pocztku: Chu li skribis la libron?

Co jednak z queny? Wci opierajc si na tym przykadzie, jak zmienistwierdzenie tences i parma "napisa(a) ksik" w pytanie? Czy quenya

posiada partyku pytajc, ktr moglibymy tu wstawi?W cytowanym w poprzedniej lekcji PM, s. 357 Tolkien wspomina o ma

albo man jako o "eldariskiej czstce pytajcej" (PM, s. 357). Man toquenejskie "kto?", ale czy krtsza "czstka pytajca" ma moe funkcjonowa

jako partykua pytajca? Niektrzy piszcy tak wanie zaoyli. Naleyzauway, e quenejski czasownik "pyta" to maquet- (czas przeszymaquent, PM, s. 403). Jako e maquet- to najwyraniej "ma-mwi", mona

podejrzewa, e w ten czy inny sposb quenejskie pytania czsto zawierajczstk ma.

Dotary do mnie wieci o rkopisie Tolkiena, ktry wspomina o ma jakopartykule pytajcej. Jeli Tolkien planowa tu partyku tak jakczy, moemy

najwyraniej zmieni zdanie twierdzce w pytanie przez wstawienie ma napocztku tego zdania (brak potwierdzonych przykadw):


8/12

Tences i parma "Napisa(a) ksik" > Ma tences i parma? "Czynapisa(a) ksik?"

Ns enta n Elda "Tamta kobieta jest Elfem" > Ma ns enta n Elda?

"Czy tamta kobieta jest Elfem?"E malta i orontess "Zoto jest w grze" > Ma a malta i orontess?"Czy jest zoto w grze?"

I nr caruva coa "Ten mczyzna zbuduje dom" > Ma i nr caruva coa?"Czy ten mczyzna zbuduje dom?"

By moe ma stosuje si te w tak zwanych pytaniachzalenych: Uminista ma utlies "Nie wiem czy on(a) przyjdzie." Jest to jednak tylko spekulacja inaley podkreli, e nie wiedzielimy pytajcego ma wadnym zdaniuquenejskim napisanym przez Tolkiena. Rkopis, ktry wspomina o ma jako o

partykule pytajcej pochodzi z do wczesnego okresu, tak wic partykua tamoe nalee do jakiej odmiany "qenyi" a nie do zgodnych z WP form quenyi.

Nawet zakadajc, e system, e ten system rzeczywicie odpowiadazamiarom Tolkiena na jakim etapie, mg on si pniej zdecydowa na cozupenie innego. I rzeczywicie, pewne fragmenty materiaw quenejskich zczasw po WP zawieraj wyraz ma w zupenie innym znaczeniu: funkcjonujeon jako zaimek nieokrelony "kto, co" (VT42, s. 34). Nie sposb powiedzieczy wskazuje to, e ma zostao porzucone jako partykua pytajca (w kadymrazie PM, s. 357 potwierdza, e ma jako "czstka" pytajca przetrwao do

czasw po WP). To, czy dwa ma mog wspistnie w tej samej wersji quenyijest ju kwesti gustu, chyba e okae si, e Tolkien poruszy ten temat wjakim rkopisie (nie liczybym jednak na to). Jak na razie wyoony powyejsystem jest prawdopodobnie najlepszym, jaki mamy na tworzenie w quenyi

pyta typu tak/nie.

SA WPROWADZAJCE ZDANIA PODRZDNEJak wiadomo rzeczowniki mog odgrywa w zdaniu bardzo rne

funkcje. Bardzo czsto wystpuj jako podmiot lub dopenienie, jak wtedy, gdy

rzeczownikElda "Elf" jest dopenieniem czasownika ista- "zna" w zdaniuistan Elda "znam Elfa". Czasami jednak wygodnie jest traktowa cae zdanie

jako rzeczownik, wtedy moe ono przyj z zdaniu funkcje rzeczownikowe.Rozwamy prosty przykad zdania "jeste tu". Jeli zechcemy potraktowa tozdanie jako rzeczownik i wstawi je w dusze zdanie aby penio funkcj,

powiedzmy, dopenienia, jzyk sygnalizuje ten rzeczownikowy status przezwstawienie sowa "e" przed tym zdaniem: "e jeste tu". Teraz cay ten zwrot,tak zwanezdanie podrzdne, moe peni funkcj dopenienia czasownika :"Wiem, e jeste tu". W jzyku angielskim taki sam zwrot mgby

funkcjonowa take jako podmiot, np. "that you are here is good" [dos. "e tujeste jest dobre"]


9/12

Jaki jest wic quenejski odpowiednik "e" jako czstki tworzcej takiezdania podrzdne?

Nasze jedyne potwierdzone wystpienie tej czstki pochodzi z dotajemniczego rda. Kilka lat temu kto podpisujcy si Michael Dawson

napisa notk na tolkienowskiej licie dyskusyjnej. Twierdzi on, e cytujefragmenty listu Tolkiena, ktrego daty nie mg okreli dokadniej ni "wielelat" przed rokiem 1968. Byo to quenejskie pozdrowienie zawierajce sowamerin sa haryaly alass - co ma znaczy dosownie "ycz sobie, e maszszczcie" ["ycz ci, aby by szczliwy"]. (Pocztkowe merin waciwie

podane zostao jako "meriu" w notce Dawsona; mae n i u s nieraz bardzotrudne do odrnienia w pimie Tolkiena. "Meriu" byoby form bez znaczenia,a podane tumaczenie ostatecznie rozwiewa wtpliwoci.) Jak wida wyraz sauyty jest tu jako czstka zmieniajca zdanie haryaly alass "masz szczcie"w zdanie podrzdne, aby mogo ono by dopenieniem czasownika merin"ycz sobie/chc".

Istnieje tu kilka wtpliwych kwestii. Po pierwsze, nie wszyscy sprzekonani, e zdanie "Merin", jak czsto si o nim mwi, jest w ogleautentyczne. Dowiedziaem si, e wszelkie prby skontaktowania si z owymMichaelem Dawsonem okazay si bezskuteczne, a co bardziej niepokojce,

jego notka pojawia si 1-go kwietnia. Z drugiej strony Carl F. Hotetter (ktrywidzia niemal wszystkie rkopisy jzykowe Tolkiena) krtko skomentowa tozdanie w VT41, s. 18 i najwyraniej rozpozna je jako autentyk, cho pniejsprecyzowa, e nie wystpuje ono w adnym z rkopisw, ktre zna. Sowo sa

nie jest cakiem nieprawdopodobne; mogoby znaczy zasadniczo "to"(spokrewnione z kocwk-s), tak wic merin sa haryaly alass pocztkowoczy moe zasadniczo znaczy "ycz sobie tego [e] masz szczcie". Aleoczywicie nawet jeli sa jest oryginalnym sowem tolkienowskim, nie sposb

powiedzie do ktrego etapu q(u)enyi naley. Zakadajc, e zdanie "Merin"rzeczywicie napisa Tolkien, powiedziabym, e pochodzi ono w dowczesnego etapu, jako e jego sownictwo odpowiada temu zEtymologii (z

poowy lat trzydziestych - zauwamy zastosowanie czasownika harya- "mie,posiada", potwierdzonego tylko wEtym). Tak wic ze wzgldu na niezwykle

zmienn natur idei Tolkien, sa jako czstka tworzca zdania podrzdne mogazosta porzucona do czasu wydania WP. Jednak piszcy z trudem jedynie mog

poradzi sobie bez tego sowa, a w tym momencie sa jest nasz jedynmoliwoci.

Skoro przyjmujemy sa jako wyraz o tym znaczeniu, nasz powyszyprzykad "Wiem, e tu jeste " mona by odda w quenyi jako istan sa alysinom (por. ista- "wiedzie", sinom "w tym miejscu; tutaj" - a wyejteoretyzowalimy, e przy omawianiupooenia uywa si raczej a ni n)."[To] e jeste tutaj jest dobre" mona prawdopodobnie przetumaczy take

jako sa aly sinmo n mra. "To dobrze, e tutaj jeste" mogoby


10/12

odpowiada czemu w rodzaju n mra sa aly sinom (jeli czasownikn"jest" mona postawi na pocztku zdania).

Podsumowanie lekcji dwudziestej: Czasownik "by" rzadko wystpuje w

potwierdzonych rdach quenejskich. N oznacza "jest"; sugerowano, e noznacza "by"; nauva potwierdzone jest jako czas przyszy "bdzie". Przykadnaly "jeste" zdaje si wskazywa, e do form tego czasownika monadodawa normalne kocwki zaimkowe; n przyjmuje wtedy krtsz form na-(por. take nar "s"). Jeli n to rzeczywicie "by", analogia wskazuje, ewystpuje ono jako ne- przed kocwkami. Zamiast uywa formy czasownika"by" z kocwkami mona take uy zaimka niezalenego i pomin cznik(por. zwrot taki jakaistana ely "bogosawiona ty" w tumaczeniuZdrowaMario). Inny czasownik tumaczony "jest" to a (czas przeszy eng), ktrydokadniej znaczy "istnieje": uywa si go jako "jest" gdy mwi si o istnieniu,obecnoci lub pooeniu czego (w tym ostatnim przypadku a moe czy size zwrotem przyimkowym, jak w przykadzie i or ily mahalmar a "ktry jest

ponad wszelkimi tronami"). - Wedug pewnych rde quenya (a w kadymrazie pewne odmiany "qenyi") posiaday partyku pytajcmaPrawdopodobnie mona stawia j na pocztku pyta tak jak polskie czy. -Wedug pewnego (podejrzanego) rda formy sa mona uywa jako "e",czstki wprowadzajcej zdania podrzdne (jak w "wiem, e tu jeste","powiedzia, e to prawda" itd.)

SOWNICZEK

nerta "dziewity"quaina "dziesity" (Tak wedug tekstu o liczebnikach eldariskich z VT42. Sugeruje to inny

wyraz na "dziesi" ni forma cainen wystpujca w Etymologiach - by moe quain, samo nie potwierdzone.Cainen odpowiadaoby liczebnikowi porzdkowemu w rodzaju cainenya i by moe piszcy powinni uywaalbo cainen/cainenya albo quain/quaina, ale dla zakoczenia naszej listy quenejskich liczebnikwporzdkowych 1-szy - 10-ty uyjemy tu potwierdzonej formy quaina.)

ma,potencjalna partykua pytajca "czy"sa, "e" wprowadzajce zdania podrzdne (wedug rda o niepotwierdzonej

pewnoci)nm "miejsce"sinom "w tym miejscu" albo po prostu "tutaj" (najwyraniej poczenie si- jak w

sina "ten" z -nom skrcon formnm "miejsce", std sinom = "[w] tym miejscu")

tenna przyimek "dopki, a do"a czas. "jest" = "istnieje" (czas przeszy eng, przyszy by moe euva)mal spjnik "ale"n sugerowano, e jest to czas przeszy od n "jest", czyli "by"ista- "wiedzie" (zauwamy nieregularny czas przeszy sint zamiast **istan; by moe perfekt

powinien podobnie brzmie isinti)

lerta- "mc" w znaczeniu "mie pozwolenie" (patrz uwaga niej)


11/12

UWAGA #1: Quenya posiada kilka czasownikw okrelajcych umiejtno, zdolno lub moliwo.Jak wyjania tekst opublikowany w VT41 w znaczeniu tym uy mona co najmniej trzech quenejskichczasownikw. Czasownikpol-, ktry wprowadzilimy ju wczeniej, oznacza zasadniczo fizyczn zdolnozrobienia czego (por. przymiotnikpolda "[fizycznie] silny", najwyraniej zwizany z tym sowem). Czasowniklerta- oznacza moliwo zrobienia czego, poniewa nie ma adnego zakazu,pozwolenie - chocia wniektrych kontekstach moe by wymienne z pol-. Czasownikista- "wiedzie, zna" (przesz. sint) mona

poczy z bezokolicznikiem aby wyrazi "umie" w znaczeniu "wiedzie, jak co zrobi", w odniesieniu doumiejtnoci intelektualnej. Zatem istas tec znaczyoby "umie pisa [bo zna alfabet]". Polis tec byoby "moepisa" z znaczeniu "jest fizycznie w stanie pisa [bo nie ma sparaliowanych czy zwizanych rk]". Lertas tecznaczyoby "moe pisa" w znaczeniu "wolno mu pisa".

UWAGA #2: Powyej wymieniem mal jako spjnik "ale". W materiaach Tolkiena pojawia si kilkawyrazw na "ale", waciwie tak wiele, e jest wtpliwe, czy wszystkie nale do jednej formy quenyi. WEtymologiach pod hasemNDANjako quenejskie "ale" wymienione sn i nn. Pie Friel uywa krtkiegonan (MR, s. 72), sowa, ktre stosowao take wielu piszcych. Jednakn znaczy take "jest", a nn czy nanmog take oznacza "jestem". Inne sowa na "ale" wystpuj w rnych prbnych wersjach Ojcze nasz: anat,on, ono (VT43, s. 8-9); jeszcze inne pne rdo zawiera n (VT41, s. 13). Jednakn moe take znaczy"przed", a formy anat, on, ono zostay prawdopodobnie zastpione sowem, ktrego Tolkien uy w ostatecznejwersji tumaczenia Ojcze nasz: mal. Ze wszystkich opublikowanych dotd sw na "ale" mal zdaje si by

najmniej wieloznaczne i jego wanie tutaj uywamy.

WICZENIA

1. Przetumacz na polski:

A.Ely Nauco, l Elda.B. Cennen sa i nero ranco n rcina.C.I aran n taura, mal i tri n saila l i aran.

D.Ma sintely sa nu i coa a nurtaina harma?E. Ma lertan lelya nm sinallo?F.va suc, an a sangwa yulmalyass!G. Ma engely sinom i quaina auress r tullent?

H.Istalm sa a nulda samb coa sinass, mal l ihrielmes, ar tennahirilmes valm ista mana a i sambess.

2. Przetumacz na queny:

I. Byem bogaty [kilka moliwych tumacze]J. Krl powiedzia: Nie moesz pj do miejsca, skd [yallo]

przyszede", ale wiem, e tam [tanna] pjd.K. Umiem czyta, ale nie mog czyta w ciemnoci.L. Wiemy (wczne), e Elfowie istniej.M. Czy mieszkali [mar-] tu a do dziewitego roku, kiedy przybyli

wojownicy?N. Wiemy (wyczne), e mczyni umieli mwi jzykiem Elfw

[Eldalamb], ale nie jzykiem Krasnoludw [Naucolamb].O. Kobiety powiedziay, e widziae wielkiego gada [ango], ktry by w

grach.P. Dziesitego dnia soce byo jasne.


12/12

Kurs quenyi - lekcja 20

Documents

Transcript of Kurs quenyi - lekcja 20