Kurs quenyi - lekcja 19

8/3/2019 Kurs quenyi - lekcja 19

1/12

LEKCJA DZIEWITNASTAZaimki w zwrotach w trybie rozkazujcym. Zaimki

emfatyczne. Zaimki pytajce: man, mana, manen. Postpozycje.

ZAIMKI W ZWROTACH W TRYBIE ROZKAZUJCYMZwroty w trybie rozkazujcym mog zawiera elementy zaimkowe.

Zaimki te mog odnosi si albo dopodmiotu wyraenia (osoby, ktr prosi sialbo ktrej nakazuje si zrobienie czego), albo do poredniego czy

bezporedniego dopenienia czynnoci.Opcjonalne zaimki podmiotowe mona doda aby sprecyzowa, czy

mwicy chce, eby zrobia cojedna czy wicej osb. Wychodzc odwykrzyknienia heca! "odejd!" albo "odsu si!", Tolkien zanotowa, e wyrazten "czsto" wystpowa w rozszerzonej postaci "ze zredukowanym

przyrostkiem zaimkowym drugiej osoby" (WJ, s. 364). Jeli adresatem jestpojedyncza osoba wykrzyknienie moe otrzyma przyrostek-t (niewtpliwiespokrewniony z zaimkiem dopenieniowym tye "ciebie"). Tak wic podczas gdyheca! moemy skierowa do jednej lub do wielu osb, forma hecat!wyranieokrela pojedynczego adresata. (By moe sowa Fanora skierowane doMelcora, gdy przyby on do Formenos: "id precz spod moich drzwi" podkoniec rozdziau 7 w Silmarllionie brzmiay w quenyi hecat andonyallo?)Tolkien napisa dalej, e w liczbie mnogiej zwyka forma rozkazujca heca!mogaby otrzyma kocwk -l, zatem heca! to rozkaz wydawany kilku

osobom: "Odejdcie!" Przykady te wskazuj take, e w momencie, gdyTolkien to pisa, rozrnienie midzy formami z T i z L w drugiej osobiepolegao przede wszystkim na rnicy midzy liczb pojedyncz, a mnog: "ty"i "wy". Oczywicie kwestia ta jest nieco skomplikowana faktem, e formy z L,takie jak kocwki -l i -ly funkcjonuj take jakogrzecznociowa liczba

pojedyncza "ty". Oczywicie nie sposb powiedzie, czy kocwki -l monauywa take z trybem rozkazujcym, aby wyrazi "grzeczny" nakaz dla

pojedynczego adresata.Hecat! lp i hecal! lm to nasze jedyne potwierdzone przykady takiego

zastosowania kocwek-t i -l. Forma heca! nie jest by moe typowym trybemrozkazujcym. Jak wskazaem w lekcji szesnastej, zamiast stosowanej kocwki-a normalnie uywa si czstki rozkazujcej (a), poczonej z waciwymrdzeniem czasownika. Wrd potwierdzonych przykadw znajduj si vala!"rzd!" i a laita! "chwal(cie)!" Gdybymy mieli doda do tych zwrotwkocwki -t i -l, byby one doczepione do rdzenia czasownika, np. a laitat!"chwal!", a laital! "chwalcie!"

Laita- "chwali, bogosawi" jest oczywicie czasownikiem z rdzeniemna A. Czasowniki pierwotne takie jakcar- "robi" wystpuj w rozkazach zkocwk-, jak wskazuje rozkaz przeczcy va car! "nie rb [tego]!" (WJ, s.371). To - niemal z pewnoci pochodzi od wczeniejszego -i i przed


2/12

kocwkami mielibymy tu -i-, tak jak w aorycie od tych czasownikw. Stdprawdopodobnie va carit! "nie rb [tego]!", lm va caril! "nie rbcie [tego]!"Albo zwyke polecenie tul! "chod"; moemy mie albo tulit! do jednejosoby, albo tulil! "chodcie!"

Zwrot z trybie rozkazujcym moe zawiera take elementy zaimkoweodnoszce si do bliszego i dalszego dopenienia czynnoci. W poprzedniejlekcji wspominalimy o rnych zaimkach niezalenych. Nye "mnie", me "nas",le "was", tye "ciebie", ta "je" i te "ich" mog wystpowa jako niezalenewyrazy; waciwie nasz jedyny przykad te "ich" znajduje si w zwrocie ztrybem rozkazujcym: A laita te, laita te! "bogosawcie, ich, bogosawcieich!" (z Pochway na Kormallen). Natomiast tumaczenie Ojcze Nasz wskazuje,e zaimki w dopenieniu mog by take doczone jakoprzyrostki do czstkirozkazujcej . Zasad t mona wyjani wasnym przykadem: zamy prostyzwrot w trybie rozkazujcym tir "obserwuj!" Jeli zechcemy powiedzie"obserwuj ich" po prostu wstawiajc zaimek dopenieniowy te, moliwe jest

postawienie go po czasowniku (jak w potwierdzonym przykadzie a laita te"bogosawcie ich"), std tir te. Jednak rwnie moliwe byoby postawieniezaimka przed czasownikiem, w ktrym to przypadku doczepia si on

bezporednio do czstki rozkazujcej . "Obserwuj ich!" mogoby zatembrzmie t tir!

UWAGA: Jako e te "ich" staje si teraz ostatni sylab wyrazu, konwencje ortograficzne, jakieprzyjlimy wymagaj, aby kocowe -e byo pisane z dierez: -. To samo dotyczyoby kocowego -e zaimkwdopenieniowych nye, me, le, tye, gdyby doda je bezporednio do - np. m tir "obserwuj nas". Oczywiciejest to jedynie komplikacja ortograficzna, ktra nie ma nic wsplnego ze struktur jzyka - w wielu tekstachTolkien w ogle nie uywa dierezy.

Rwnie zaimki w celowniku (jaknin "mi", men "nam", tien "im")mona doczy bezporednio do czstki rozkazujcej ; w kadym razietumaczenie Ojcze Nasz zawiera przykad men dodanego w ten sposb. Zwrot,

powiedzmy, "zapiewaj dla nas", mgby brzmie men linda!Co dzieje si, gdy zwrot zawiera dwa zaimki, oznaczajce zarwno

dopenienie blisze jak i dalsze? Nie mamy przykadw, ktrymi moglibymy

si kierowa, ale czstka rozkazujca raczej nie moe przyj wicej ni jednegoprzyrostka, a przykad a laita te wskazuje, e zaimeknie musi by do niejdoczepiony. Jest wic z pewnoci dozwolone pozostawienie jednego zzaimkw, dopenienia bliszego albo dalszego jako niezalenego sowa, adoczenie drugiego do czstki . Tak wic "zrb todla mnie" mogoby brzmienin car ta! albo ta car nin!, jak kto woli. (By moe mona nawet

powiedzie nin caritas, uywajc rozszerzonego bezokolicznika carita- iprzyrostka -s "to".)

Tumaczenie "nie wd nas na pokuszenie" w quenejskiej wersji OjczeNasz pokazuje, e przeczca forma czstki rozkazujcej ("nie rb!") moe takeprzyjmowa przyrostki zaimkowe. Ok. 1960 r., w Quendi i EldarTolkien zacz


3/12

uywa va jako przeczcej czstki rozkazujcej, czc czstk zprzeczeniem v (-va). We wczeniejszej wersji Ojcze Nasz uy nieco innegosowa na "nie [rb]" (la, zawierajcego przeczenie l w miejsce v), ale nie ma

powodw by sdzi, e zaimki oznaczajce dopenienie blisze albo dalsze nie

miayby by dodane take do tej pniejszej formy va. Tak wic "obserwujnas!" mona niewtpliwie przetumaczy m tir!, natomiast "nie obserwujnas" mona prawdopodobnie wyrazi jako vam tir!

ZAIMKI EMFATYCZNEW poprzedniej lekcji omwilimy pewn ilo zaimkw niezalenych

(wspominanych rwnie w rozdziale wyej). Istniej rwnie inne zaimki, ktretake wystpuj jako osobne sowa, chocia s cile zwizane zodpowiadajcymi im kocwkami zaimkowymi. Funkcjonuj one jako zaimkiemfatyczne.

Spjrzmy na t linijk zNamri: Nai hiruvaly Valimar! Nai elyhiruva! W WP Tolkien poda tu tumaczenie "Moe ty odnajdziesz Valimar!Moe ty go wanie odnajdziesz" Oczywicie hiruvaly znaczy "[ty]odnajdziesz". Ale powtrzone jest to w postaci nai ely hiruva, "moe ty gowanie odnajdziesz". Zauwamy, e kocwk -ly zastpuje tu niezalenywyraz ely, najwyraniej blisko z nim spokrewniony. Ely znaczy po prostu"ty", ale ze specjalnym naciskiem na ten zaimek. Uycie takiej formyniezalenej podobne jest do zaakcentowania zaimka "ty" w mowie: "Moe [niekto inny lecz] ty go znajdziesz." Tolkien uy tu wersji "ty wanie" z

zastosowaniem dodatkowego wyrazu podkrelajcego znaczenie zaimka.(Krtsza niezalena forma zaimka "ty" le lub lye najwyraniej nie jestemfatyczna.)

Kolejnym niezalenym zaimkiem emfatycznym jest iny "ja" - albo, jakoe jest ono emfatyczne "ja sam", "wanie ja", "ja i nikt inny". W LR, s. 61Herendil mwi swojemu ojcu Elendilowi, e go kocha, a Elendil odpowiada wquenyi: A yonya iny tye-mla "i ja te, mj synu, kocham ci" (pocztkowe a,najwyraniej przetumaczone "i", zdaje si by wariantem bardziej zwyczajnegosowa ar - chocia a moe by te czstk woacza). Tutaj zaimekiny,

przetumaczony "ja te", kadzie szczeglny nacisk na tosamo Elendila: "Jakocham ci [tak jak ty mnie]". Iny jest bardziej emfatyczn odmian krtkiegoni, podobnie jakely jest bardziej emfatyczne ni le czy lye.

Forma iny jest niewtpliwie spokrewniona z kocwk zaimkow-ny,aNamriwyranie wskazuje, e ely odpowiada kocwce -ly. (Szkice

Namriposiadaj w to miejsce zaimekell i kocwk -ll. Niektrzy sdz,e ma ono inne znaczenie, by moe "wy" a nie "ty". Pocztkowo byem wobectego sceptycznie nastawiony, ale moe by to poparte materiaami z VT43, s.36, najwyraniej wskazujcymi, e -ly i -ll wspistniay jako kocwki dla

"ty" i "wy" w jednej z wersji quenyi.)


4/12

Przykady te wskazuj wyranie, e zaimki emfatyczne mona wywieod odpowiadajcych im kocwek zaimkowych przez dodanie samogoski. Ale

jakiej samogoski? Mamy e- w ely "ty", ale i- w iny "ja". Zaimek "ja" moeby wyjtkiem w preferencji dla i- jako samogoski pocztkowej. Czytelnik

moe pamita, e kocwk "mj" -nya preferuje -i- jako samogosk czc,gdy jest ona konieczna (jak w atarinya "mj ojciec", LR, s. 61). cisy zwizekzaimkw pierwszej osoby w samogoski zdaje si odzwierciedla samogosknajbardziej podstawowego rdzeniaNI"ja", wymienionego wEtymologiach.Moemy zaryzykowa wniosek, e inne zaimki emfatyczne miayby samogoske- jako w ely. Potwierdza to quenejskie tumaczenie Ojcze Nasz, gdzie Tolkienuy emm jako zaimka emfatycznego odpowiadajcego kocwce zaimkowej-mm dla wycznego "my" (tumaczenie to zostao napisane zanim Tolkienzmieni t kocwk na -lm). Pojawia si on w linijce "i odpu nam naszegrzechy jako i my odpuszczamy naszym winowajcom". Tutaj zaimek ten jestemfatyczny, aby przycign szczegln uwag (podkrelenie analogii: "My"chcemy, aby Bg odpuci nam tak jakmy odpuszczamy innym). Naturalnymwydaje si akcentowanie tego zaimka take w polskim, chocia jedynie przezwymawianie go z naciskiem. Quenejski zwyczaj uywania osobnych zaimkwemfatycznych jest niewtpliwie bardziej elegancki.

Podczas gdy ily, ely (ellbdce albo wariantem, albo zupenieoddzielnym "wy") oraz emm wszystkie pojawiaj si w opublikowanychmateriaach, moemy z du doz pewnoci wywie przynajmniej cz

pozostaych form. Po pierwsze, Tolkien ostatecznie poprawi kocwk dla

wycznego "my" z -mm na -lm, musimy wic zaoy, e odpowiadajcy muzaimek emfatyczny podobnie zmieni si w emm na elm. Potwierdzona formaemm jest wci poprawna, ale oznacza teraz "my"podwjne (czy wczne czywyczne - nie wiemy), wice si z nowym znaczeniem kocwki -mm.

Jako e w ostatniej znanej wersji quenyi kocwk dla wcznego "my"stao si -lv (odmiana -lw), moemy zaoy, e odpowiadajcym jejzaimkiem emfatycznym "my" jest elv (albo elw). Te wywiedzione formy,elm i elv dla wcznego i wycznego "my" s uywane w poniszychwiczeniach - chocia naley rozumie, e nie s one tak pewne, jak formy

potwierdzone. By moe kocwce -nt "oni" odpowiadaby zaimekemfatyczny ent.

Forma ely moe funkcjonowa jako pojedyncze "ty", jak wskazujetumaczenie "ty wanie" wNamri. Jak sugerowaem wczeniej, formy drugiejosoby z L mog wskazywa nagrzecznociowe "ty". Formy drugiej osoby z T,ktrych przykadami s zaimek dopenieniowy tye i kocwka -t uywana wtrybie rozkazujcym, maj oznacza "ty"poufae, ale nie jest pewne jak

brzmiaaby jego forma emfatyczna. Zaley ona od tego, w jaki sposbzrekonstruujemy dusz form kocwk -t. Jeli jest to -ty, zaimek

emfatyczny brzmiaby najprawdopodobniej ety. Ale mamy rwnie powody byuwaa, e wedug Tolkiena -t miao odzwierciedla dawniejsze -k, w ktrym to


5/12

przypadku duszy wariant mgby take brzmie -cc - a zaimek emfatycznybrzmiaby wtedy ecc. (Wedug jednej rekonstrukcji -ty i -cc s kolejnokocwkamipoufaego "ty" ipoufaego "wy", natomiast -ly i -ll to kocwki

formalnego czygrzecznociowego "ty" i "wy". Wtedy odpowiaday by im

zaimki emfatyczne ety, ecc, ely, ell. Ale system ten, cho tak porzdny isymetryczny, nie jest w peni oparty na materiaach Tolkiena.)Sprawy maj si rwnie niejasno z trzeci osob. Wiadomo, e zaimki

emfatyczne wywodz si od dugich form kocwek zaimkowych. Wyraz iny"ja" odpowiada dugiej kocwce zaimkowe -ny, a nie krtszej (i

powszechniejszej) -n; podobnie ely "ty" odpowiada dugiemu -ly, chociakocwka ta wystpuje take w krtkiej formie -l. Nie ma zaimkwemfatycznych **in, **el, ktre pasowayby do krtkich kocwek. Naszym

problemem jest to, e w trzeciej osobie krtka kocwka -s jest jedyn formpotwierdzon w materiaach Tolkiena, ktra z pewnoci jest zgodna z WP.Wczeniej teoretyzowalimy, e -smoe odpowiada dusza kocwka -ry(od wczeniejszego -sy, -zy); ta kocwka miaaby takie same powizania zkocwk-rya "jego, jej", jak -ly "wy" z kocwk -lya "wasz". Jelikocwka -ry istnieje, odpowiadaby jej zaimek emfatyczny ?ery "(wanie)on/ona". Ale kiedy zaczynamy spekulowa na podstawie spekulacji, ryzykujemyutrat kontaktu z waciwymi zamiarami Tolkiena.

Wiemy jednak jeszcze par rzeczy o zaimkach emfatycznych. Mog oneotrzymywa kocwki przypadkowe; w tumaczeniu Ojcze Nasz Tolkien uy

raz zaimka emfatycznego emm "my" z kocwk celownika -n : emmen.(Chocia pniej zmienioby si to w elm i elmen, jeli uaktualnimy to zgodniez pniejszymi zmianami, formy te potwierdzaj, e zaimki przyjmujnajprostsze kocwki przypadkowe, czyli te uywane z rzeczownikami wliczbie pojedynczej - nawet jeli zaimek sam w sobie jest mnogi: "my" musiodnosi si do kilku osb, ale uyta jest tu najprostsza kocwka celownika -n,zamiast mnogiej -in.) Jak wskazaem w poprzedniej lekcji forma celownika

pierwszej osoby nin "dla mnie, mi" jeszcze szczeglnie potwierdzona, ale jelichcemy powiedzie "wanie mi", "dla mnie [i nikogo innego]", lepiej byoby

wyj od zaimka emfatycznego iny i wywie z niego form inyen.Cytowalimy ju ostatnie sowaNamri, gdzie cz zdania jest

powtrzona, aby pooy szczeglny nacisk na zaimek: Nai hiruvaly Valimar!Nai ely hiruva! Z tego przykadu wynika, e jeli kocwk zaimkowzastpimy zaimkiem niezalenym, kocwka ta znika z czasownika (nie naiely hiruvaly z zaimkiem niezalenym i kocwk wci doczon doczasownika). Natomiast w szkicu, gdzie zaimekely brzmia wci ell, Tolkienuy wanie takiego systemu: Nai ell hiruvall. Najwyraniej zdecydowa, eta wersja bya nieco przedobrzona i piszcy powinni prawdopodobnie unika

tego systemu.


6/12

Jednak czasownik wystpujcy po zaimku emfatycznym powinien bymoe otrzymywa przynajmniej kocwk -r gdy zaimek jest mnogi. Jelichcemy przeksztaci (powiedzmy) hiruvalm "znajdziemy" w dwa wyrazy i

podkreli szczeglnie zaimek "my", sdz, e powstaby z tego zwrot elm

hiruvar, nie **elm hiruva. Jeli zaimekely oznacza zarwnogrzecznociowe "ty" jak i zwyke "wy", nastpujcy po nim czasownik moezdradza, w ktrym znaczeniu zosta on uyty. W nai ely hiruva! zaimek musi

by pojedynczy ("ty"), gdy nie ma tu -r doczonego do czasownika. By moenai ely hiruvar! byoby take dozwolone, ale tutaj byoby to wyranie mnogie"wy". Jeli jest wanie tak, Frodo mg by zupenie pewny, e GaladrielaskierowaaNamrio niego samego ("ty"), a nie do caej Druyny ("wy"). Zdrugiej strony, jeli ely jest osobnym pojedynczym "ty", odpowiadajcymmnogiemu "wy" ell, nie byoby tu niejednoznacznoci - ale po ell wcinastpowaby czasownik z liczbie mnogiej. Tolkienowski przykad emmavatyarir "odpuszczamy" (VT43, s. 8) niezaprzeczalnie poprzedza zmian-mm > -lm dla wycznego "my", ale potwierdza, e mnogi zaimekniezaleny powinien czy si z mnogim czasownikiem (z kocwk-r).

Jak wskazaem wyej, zaimki emfatyczne mog przyjmowa kocwkiprzypadkw, podobnie jak krtsze zaimki niezalene omwione w poprzedniejlekcji. Jest jednak niejasne czy do takich zaimkw niezalenych wolno dodawakocwki dopeniacza i possessivusa. Oczywicie do istnienia w penifunkcjonalnego jzyka konieczne s jakie oddzielne formy na powiedzenie na

przykad "mj" czy "wasz". Kocwki -lya mona uy do wyraenia "wasz" wparmalya "wasza ksika", ale jak powiedzie "ta ksika jest wasza"?

W pierwszej wersji tego kursu napisaem tu z rezygnacj: "Dostpneprzykady quenejskie nie daj nam tu adnych poszlak." Przedstawiem jednakpewn star teori: dugo podejrzewano, e nie tylko zaimki podmiotowedodawane do czasownikw, ale take dzierawcze, ktre dodaje si dorzeczownikw (jak-nya "mj" czy -lya "wasz") maj swoje formy emfatyczne.

Nie jest to nigdzie potwierdzone. Jednak skoro kocwce -ly "wy, ty"odpowiada forma niezalena ely (emfatyczna), jest niewtpliwie

prawdopodobne, e kocwka -lya "wasz" ma swj odpowiednik w formieniezalenej elya "wasz". Wyraz ten mona by zastosowa w zdaniu i parma nelya "ta ksika jest wasza". Ale mona go uy take dla szczeglnego nacisku,tak wic gdy parmalya znaczy po prostu "wasza ksika", elya parma mogobyznaczy "wasza [i niczyja inna] ksika".

Wedug tej teorii innymi emfatycznymi zaimkami dzierawczymi byybyerya "jego, jej", elva "nasz [wczne]" i elma "nasz [wyczne]" - oczywicieodpowiadajce kocwkom -rya, -lva, -lma. Jeli chodzi o niezalen formzaimka dzierawczego "mj", odpowiadajc kocwce -nya,

spodziewalibymy si tu formy inya (skoro kocwce podmiotowej -nyodpowiada iny).


7/12

Te spekulacje nie s jednak cakiem bezproblematyczne. Niektre z tychform rzeczywicie pojawiaj si w tekstach Tolkiena, ale z zupenie innymiznaczeniami! Inya na przykad wspomniane jest wEtymologiach - ale nie jesttam emfatycznym wyrazem na "mj", lecz przymiotnikiem "eski", o zupenie

innym pochodzeniu. (patrz hasoINI). A erya, zasugerowane wyej emfatyczne"jego" lub "jej"(odpowiadajce kocwce -rya) brzmi tak samo, jakprzymiotnikerya "pojedynczy, samotny" (Etym, hasoERE). Zauwaajc tzbieno napisaem: "Niektrzy niewtpliwie uznaliby, e rzuca to cie namoliwoci wywiedzenia emfatycznych zaimkw dzierawczych z

potwierdzonych zaimkw podmiotowych. Myl jednak, e wyrazy te s taksamo prawdopodobne, jak jakiekolwiek inne niepotwierdzone formy."

Wci sdz, e formy te s stosunkowo prawdopodobne i nie zdziwibymsi, gdyby bezporednie dowody takich wanie konstrukcji pojawiy si wrkopisach Tolkiena. Jednak na razie pojawiy si dowody na inny system, a

jako e ma on mniej wieloznacznych form, ten wanie polecabym piszcym -niezalene zaimki dzierawcze mona otrzyma za pomoc kocwki

przymiotnikowej -ya dodanej do odpowiednich form celownika!Potwierdzonym przykadem jest tu menya jako niezalene "nasz"; najwyraniej

pochodzi ono od men "nam, dla nas", celownika od me "my, nas". Ten zaimekna -ya powinien zgadza si w liczbie tak jak przymiotnik, tak wic menyazmieni si w meny (od archaicznego menyai), jeli poczy si zrzeczownikiem w liczbie mnogiej: w eksperymentalnych wersjach quenejskiegoOjcze nasz Tolkien napisa meny lohtar albo meny rohtar jako "nasze winy"

(VT43, s. 19).Innym potwierdzonym przykadem takiego zaimka dzierawczego zdaje

si by ninya "mj", potwierdzone od dawna wPieni Friela teraz traktowanejako pochodzce od zaimka w celowniku nin "mi, dla mnie": Indo-ninyatumaczone jest jako "moje serce". Tutaj ninya doczone jest do rzeczownikatak jak prosta kocwka -nya, ale by moe indo-ninya kadzie wikszy naciskna "moje serce" ni indonya. Niewtpliwie mona by powiedzie take ninyaindo, z zaimkiem na pocztku.

Menya (lm meny) i ninya pozostaj jedynymi potwierdzonymi

zaimkami dzierawczymi tego typu, ale najwyraniej moemy mie take takiezaimki jaktienya "ich" (por. celowniktien w quenejskim Ojcze nasz) czy lenya"twj, wasz" (albo lyenya, jeli zaimek ma by wyranie pojedynczy "ty").Jednak jako e te zaimki dzierawcze nie byy dobrze poznane (waciwie byy

prawie wcale niepotwierdzone) gdy pisaem pierwsz wersj kursu, niewystpuj one w wiczeniach.

ZAIMKI PYTAJCEWiele polskich zaimkw pytajcych zaczyna si na k(t)-: "kto?", "ktry?",

"kiedy?", "kim"? itd. W elfickim podobne znaczenia ma pocztkowe ma-;Tolkien wspomina o "eldariskiej czstce pytajcej ma, man" (PM, s. 357).


8/12

"Czstk" t, jak si wydaje, Tolkien zapoyczy z jzykw semickich, por.przykadowo hebrajskie ma albo man = "co?" (Manna z Ksigi Wyjciapochodzi od pytania man hu'? "co to jest" - naturalnego pytania, kiedy Izraelicinagle znaleli to sodkie jadalne co lece na ziemi, takiego tworzenia sw nie

powstydziliby si i Eldar!)Nie mamy adnej kompletnej listy elfickich zaimkw pytajcych, ale parz nich pojawia si w opublikowanych materiaach. Najlepiej potwierdzone jestsowo "kto" man, ktre pojawia si w pytaniu w rodkuNamri: S man iyulma nin enquantuva? "Kt dzi napeni mj puchar na nowo?" Man ="kto" pojawia si kilkakrotnie w wierszu Markirya, np. w pytaniu man tiruvafna cirya[?] "kto dojrzy biay statek" (Jedno z piciu wystpie w wersjiwydrukowanej w PiK, s. 284-5 brzmi men, ale musi by to bd w odczytaniurkopisu Tolkiena; nie ma zasad gramatycznych, ktre mogyby uzasadni takform.) By moe man moe otrzymywa take kocwki przypadkw,

powiedzmy dopeniacza mano = "kogo, czyje?"Jeli man to "kto" (odnoszce si do ludzi), jak brzmi sowo na "co" (w

odniesieniu do rzeczy)? W LR, s. 58 Tolkien najwyraniej pozwala manobejmowa take "co?": Man-i? przetumaczono jako "co to jest?" Nie jest tooczywicie quenya z czasw WP; kocwka -i = "jest" zostaa niemal z

pewnoci porzucona.Pie Frielrwnie uywa man w znaczeniu "co": Man(...) antva nin Ilvatar[?] = dos. "Co da mi Ilvatar?" Nie moemy terazstwierdzi, czy Tolkien zakada na pewnym etapie, e man znaczy zarwno"kto" jak i "co", czy po prostu zmienia zdanie co do dokadnego znaczenia

man. Sigajc do rda z czasw po WP znajdujemy pytanie mana icoimasEldaron[?], przetumaczone "czym jest coimas ["chleb ycia" = sindariskilembas] Eldar?" (PM, s. 395; inna wersja pojawia si w PM, s. 403). Jak naleyinterpretowa wyraz mana, ktry wedug tumaczenia zdaje si odpowiadazwrotowi "czym jest"? Moe to by wyraz ma "co" (ktry byby bezporednimzapoyczeniem z hebrajskiego!) + cznikn "jest", bezporednio dodany iskrcony do -na. Jednakma posiada jeszcze co najmniej dwa odmienneznaczenia w quenyi (patrz nastpna lekcja), wic wtpi raczej, eby Tolkienchcia, aby znaczyo take "co?" Mana jest raczej po prostu sowem na "co",

natomiast w zdaniu mana icoimas "czym [jest] chleb ycia" brak wyranegocznika "jest". By moe mana take moe przyjmowa kocwki

przypadkw. Opublikowane materiay nie podaj sowa na "dlaczego?", alewedug pewnej sugestii moemy obej t luk przez dodanie kocwkicelownika -n do mana - powstaje z tego forma manan, znaczca dosownie "dlaczego?"

W swojej formie mana przypomina zaimki wskazujce sina "ten", tana"tamten" o yana "tamten (tam)". Skoro vanda sina znaczy "ta przysiga" (NO,s. 380), by moe vanda mana? znaczyoby "ktra przysiga?" albo "jaka

przysiga?" Mana vanda? znaczyoby raczej "czym [jest] przysiga?" zgodniez przykadem mana icoimas[?] = "czym [jest] chleb ycia?"


9/12

Ten sam pny dokument, ktry dostarcza nam tego przykadu zawierarwnie wyraz "jak?", wystpujcy w pytaniu manen lamb Quendionahyan[?] = "Jak zmienia si jzyk Elfw?" (PM, s. 395). Co ciekawe, tosowo manen "jak?" zdaje si zawiera kocwk narzdnika -nen dodan do

"czstki pytajcej" ma- (PM, s. 347). Manen moe znaczy dosownie "czym?"(moe by nawet skrcon formmananen). Zdaje si wysoce prawdopodobne,e do ma- mona dodawa te inne kocwki przypadkowe. By moe moemymie miejscownikmass? "gdzie?", ablativus mallo? "skd?" i manna"dokd?", uzupeniajc kolejne luki w naszym sownictwie. Jednak poniszewiczenia zawieraj tylko potwierdzone formy man "kto?", mana "co?" imanen "jak?"

POSTPOZYCJEWprowadzilimy ju rozmaite przyimki takie jaknu "pod", or "nad" czy

ve "jak". Przyimki nazywaj si tak, poniewa stoj zwykle "przy" imieniu,czyli rzeczowniku - zazwyczaj przed nim. W quenyi podobnie jak w polskim

powiemy nu alda "pod drzewem" a nie **alda nu "drzewem pod". (Szyk tenoczywicie moe zmieni si znaczeni w poezji, jak na przykad w wersji

Namriz WP, gdzie znajdziemy Vardo tellumar nu luini "Vardy kopuamipod niebieskimi" jako "pod niebieskimi kopuami Vardy". Tutaj omawianynormalny, prozaiczny szyk zdania.)

Istniej takepostpozycje podobne w funkcji do przyimkw, alewystpujce po (post) wyrazach, z ktrymi si cz. W jzyku polskim wyraztemu mona traktowa jako postpozycj, gdy stawia si go na kocu takichzwrotw jak "trzy lata temu". Co ciekawe, wyraz przetumaczony "temu"wymieniony jest w etymologiach: Y. Nie jest on wspomniany ani uyty nigdziew opublikowanych materiaach, a jako e moemy kierowa si tu tylkotumaczeniem, musimy zaoy, e y jest postpozycj rwnie w quenyi. Jelitak, "trzy lata temu" moemy przetumaczy jako neld loar y.

Na najstarszym etapie elficki mia najwyraniej wiele postpozycji..Tolkien stwierdzi, e w tej fazie czstki "przyimkowe" byy zazwyczaj"doczepiane" do rdzeni rzeczownikowych (WJ, s. 368). Wiele quenejskich

kocwek przypadkowych odzwierciedla pierwotne niezalene czstki, ktrepoczyy si w rzeczownikiem, po ktrym wystpoway. Przykadowokocwka allativusa -nnajest z pewnoci spokrewniona z przyimkiem na alboana znaczcym "do". Jednak quenya posiada jeszcze przynajmniej kilka

postpozycji, ktre nie rozwiny si w kocwki, lecz wci wystpuj jakoniezalene sowa. Podczas gdy omawiane wyej y jest potwierdzone jedynie

jako pojedyncze sowo w Etym, wyraz pella "poza" pojawia si w tekstachquenejskich i zdaje si by postpozycj.Namrizawiera Andn pella, dos."poza Zachodem" i najwyraniej nie jest to jedynie kolejny przykad

poetyckiego szyku, gdy Tolkien nie zmieni tego zwrotu w prozaicznej wersjipieni. (Wyraz Andn "zachd" to alternatywa dla zwyczajnego Nmen.


10/12

Andn mona rwnie zdefiniowa jako "zachd soca" lub nawet"wieczr".) Pella uywane jest jako postpozycja take w wierszu Markirya,gdzie czy si z rzeczownikiem odmienionym w ablativusie liczby mnogiej:Elenillor pella przetumaczone jest jako "spoza gwiazd" (dosownie "z gwiazd

poza").W pocztkowej wersji tego kursu napisaem: "Nie sposb stwierdzi czypella mona uy take jako przyimka, jak polskiego odpowiednika "Teraz wiadomo, e w jednym ze szkicw quenejskiego Ojcze Nasz Tolkien uysw i a pell' a, najwyraniej = "ktry jeste poza " (tj.E, stworzonywiat - VT43, s. 13). Ta do drastyczna parafraza sw "ktry jest w niebie"uywa pella (skrcone pell') jako przyimka. By to jednak tylkoeksperymentalny dobr sw, ktry Tolkien szybko porzuci; zastpi pell'sowem han, najwyraniej innym wyrazem na "poza". By moe stao si tak,gdy chcia, aby pella pozostao jedynie postpozycj (a jako e i a E pella

brzmiaoby raczej nieporcznie, musia uy innego wyrazu!) Jeszcze innesowo na "poza", l uywane take w porwnaniach zdaje si by przyimkiem (i

by moe druga sylaba pella jest jako z tym l spokrewniona). W kadym razieuywabym pella tylko jako postpozycji, stosujc szyk zdania zNamriiMarkirya.

Podsumowanie lekcji dziewitnastej: Zwroty w trybie rozkazujcym mogna rne sposoby zawiera zaimki. Jeli polecenie ma jednego adresata doczasownika mona doda -t (zasadniczo znaczce "ty"); jeli prosi si o co

kilka osb, uy mona kocwki -l (podstawowe znacznie "wy"). Zaimkiokrelajce dopenienie blisze i dalsze trybu rozkazujcego mog doczepia sido czstki rozkazujcej . - Dugich form podmiotowych kocwekzaimkowych uywa si te do wywiedzeniazaimkw emfatycznychprzezdodanie do nich e-. Przykadowo kocwce -ly "ty, wy" odpowiada niezalenyzamek emfatyczny ely "(nawet) ty, wy". Emfatyczny zaimek "ja",odpowiadajcy kocwce -ny posiada natomiast i- zamiast e- w miejscu

pocztkowej samogoski: iny. - Quenejskie zaimkipytajce zaczynaj si nama-; potwierdzonymi przykadami sman "kto", mana "co" i manen "jak". -

Postpozycje s podobne w funkcji do przyimkw, ale stoj za wyrazem, zktrym si cz, a nie przed nim. Sowo pella "poza" zdaje si funkcjonowa

jako postpozycja;Namrizawiera Andn pella (nie ?pella Andn) jako"poza Zachodem". Wyraz y tumaczony jest jako "[ile czasu] temu" (Etym,haso YA), wic moe rwnie funkcjonowa jako postpozycja jak jego polskiodpowiednik.

SOWNICZEK

otsa "sidmy"


11/12

tolta "smy" (W pnych dokumentach Tolkien zmieni t form na tolda: VT42, s. 25, 31.Najwyraniej rozwaa zmian wyrazu na "8" z tolto na toldo.Moemy przyj toldo "8" i tolda "smy" jakopoprawne warianty, ale w poniszych wiczeniach preferuj tolta - pasujce do tolto, formy na wyraz "8"wymienionej wEtymologiach.)

iny "ja" (zaimek emfatyczny)

ely "ty, wy" (zaimek emfatyczny) (Niektrzy uwaaj, e jest to pojedyncze "ty"odpowiadajce mnogiemu "wy" - ell; niezalenie od tego tylko ely uywane jest w tych wiczeniach.)elm "my", wyczne (zaimek emfatyczny) (Ta forma nie jest bezporednio

potwierdzona, lecz "uaktualniona" z wczeniejszej formy emm; Tolkien ostatecznie zmieni kocwk dlawycznego "my" z -mm na -lm.)

elv "my", wczne (zaimek emfatyczny). (Nie bezporednio potwierdzone, leczwywiedzione od kocwki -lv.)

man "kto?"mana "co?" (wedug jednej z interpretacji zdania, w ktrym si ono pojawia)manen "jak?"pella "poza" (postpozycja)y "temu" (postpozycja tak jak polskie tumaczenie?)r "kiedy"

UWAGA na temat sowa r "kiedy": Nie jest to (niemal z pewnoci) zaimek pytajcy, mimotumaczenia. Pytanie w rodzaju "kiedy przyjdziesz?" nie mogoby by przetumaczone **r tuluvaly? Nieopublikowano adnego waciwego sowa na quenejskie pytajce "kiedy?", chocia moliwe jest ominicie tejluki. - przykadowo przez parafraz l mana(ss)? - "(w) jakim czasie?" Sowo r uywane jest jako "kiedy" wtym znaczeniu, e wprowadza informacje o tym kiedy co si zdarza; potwierdzone jest w Pieni Friel. Istotne tufragmenty nie s w quenyi z czasw WP, ale i tak warto zwrci uwag na zastosowanie w nich r: Yva tyelar i-narquelion, r ilqua yva ntina = dos. "wtedy bdzie koniec blednicia, kiedy wszystko bdziepoliczone"; man (...) antva nin Ilvatar (..) r Anarinya queluva? = dos. "co da mi Ojciec (...) kiedy moje

soce zganie". W tym momencie nie mamy nowszych przykadw zastosowania tego sowa, a jako e jest onobardzo uyteczne, moemy przyj r "kiedy" do naszej docelowej "zunifikowanej" czy "standardowej" quenyi.Wielu piszcych ju go uywao. Sugerowano, e pocztkowe - z r jest zwizane z rodzajnikiem i, natomiastkocowe -r mona porwna z wyrazem r "dzie, doba" (wyraz aur odnosi si tylko do okresu wiatasonecznego). Jeli tak, r znaczy zasadniczo "ten dzie" - i oczywicie "co da mi Ojciec (...) w tym dniu, wktrym moje soce zganie" wci ma sens. Jednak wyglda na to, e wyraz r "kiedy" istnia duo przedrzeczownikiem r "dzie"; ten drugi pojawi si, gdy Tolkien pisa dodatki do WP. Nie wahabym si przedoglnym uyciem r jako "kiedy" (nie ograniczajc jego znaczenia do "w dniu, w ktrym...")

WICZENIAJak opisaem wyej, Tolkien czasami dodawa osobne sowo tumaczc

zaimki emfatyczne, np.ely

"wanie ty" (aby uwidoczni emfatyczno tegosowa). Jednak w kluczach do wicze oraz w czci "Przetumacz na queny"zastosowaem prostszy system - pisanie zaimkw emfatycznych kursyw(np.ely = ty):

1. Przetumacz na polski:

A.Man marn i coass cainen loar y, r iny l marn tass?B.Mana elv polir car?C. ta antat nin, ar vata nurtat nillo!

D.Man ely cenn i otsa auress?


12/12

E.Antuvant ily i annar inyen ar l elyen!F. Mana i neri hirner i nress i oronti pella?G.Manen ely poluva orta i alta ondo r iny m pol caritas?

H.Sellelma mar coa entass; elm marir i tolta coass mall sinass.

tulil ar cenil coalma!2. Przetumacz na queny:

I. Kto to [ta] zrobi?J. Co ty znalaze w sidmym pokoju, kiedy tam [tanna] poszede?K. Kiedy ty przyszede,ja chciaem wyj.L. Dajcie nam wina!M. Daj wina nam, a nie [l] wojownikom! ("Nam" jest tu wyczne.)

N. Sidmy wojownik przyby spoza wielkich gr.O. Poza [albo za] smymi drzwiami [albo "bram", ando] ty znalaze

wielki skarb; my [wyczne], ktrzy przyszlimy za tob [apa le] nieznalelimy [adnej] rzeczy!

P. Jak znalazy ich ze Krasnoludy siedem dni temu?

Kurs quenyi - lekcja 19

Documents

Transcript of Kurs quenyi - lekcja 19