Kryzys kary pozbawienia wolności

Ks. Zbigniew St. Iwaski

Kryzys Kary poZbawIenIa wolnocI

Tematyka kary pozbawienia wolnoci budzi wiele emocji wrd spoecze-stwa, zwaszcza teraz, gdy dostrzega si wzrost przestpczoci i nieskuteczno resocjalizacji osb skazanych. Pojawia si pytanie o sens karania izolacj wi-zienn za czyny, ktre nie stanowi bezporedniego zgorzenia dla ycia oby-wateli i bezpieczestwa pastwa. Budowanie nowych zakadw karnych nie rozwizuje problemu, jakim jest zjawisko naruszenia prawa przez osoby, ktre to czyni z rnych powodw: na skutek biedy materialnej, braku perspektyw zawodowych, funkcjonowania w rodowiskach patologicznych, uzalenienia czy zwykej gupoty.

Spoeczestwo musi podj wspodpowiedzialno za proces socjalizacji i resocjalizacji osb niedostosowanych spoecznie, jeli chce unikn dalszej ich depersonalizacji i dehumanizacji, a zarazem stygmatyzacji.

Obecnie mona mwi o postpujcym kryzysie kary pozbawienia wolnoci. Potwierdza to wzrastajca liczba recydywistw, ktrzy wracaj do dziaalnoci przestpczej na skutek odrzucenia ich przez spoeczestwo. Brak zatrudnienia w miejscach pracy dla byych winiw i niewystarczajca pomoc prawna oraz materialna ze strony spoeczestwa utrudnia im start w samodzielne i odpowie-dzialne ycie. Taki stan wzbudza agresj i przemoc, pogbia frustracj wrd byych winiw i niweczy cay trud resocjalizacji dokonywany wobec nich w zakadach karnych. Izolacja wizienna nie sprzyja skutecznej dziaalnoci wy-chowawczej skazanych, gdy sama kara pozbawienia wolnoci ma charakter de-prywacyjny i transmisyjny. Istnieje wic potrzeba poszukiwania alternatywnych rozwiza w kwestii karania przestpcw, tak, by nastpowaa w nich przemia-na nastawie i zachowa z negatywnych na prospoeczne.

1. Skazany jako podmiot kary

Czowiek jako osoba ma niezbywaln godno, wynikajc z natury ludz-kiej. Jako istota rozumna i wolna ksztatuje rzeczywisto. Wpywa zarwno na swj wasny rozwj psychofizyczny, jak i na spoeczestwo. Kim jest czo-

88 Ks. Zbigniew St. Iwaski

wiek? to pytanie stawia sobie wielu badaczy. Bogdan Suchodolski wyrni trzy podstawowe koncepcje czowieka: koncepcj ontologiczn i metafizyczn, koncepcj empiryczn i koncepcj materialistyczn. Koncepcja ontologiczn i metafizyczna okrela czowieka jako byt osobowy. Na konieczno badania tej rzeczywistoci jak jest czowiek wskazuje koncepcja empiryczna. Wedug koncepcji materialistycznej, czowiek bdc aktywnym stwarza rzeczywisto i samego siebie1. Zrozumienie tego, kim jest czowiek, jaki jest sens jego ist-nienia, byo celem wielu badaczy na przestrzeni historii ludzkoci. Ks. Marian Nowak wymienia nastpujce opcje, ktre pokazuj jak ksztatowaa si wiedza o czowieku:

lhomme machine czowiek maszyna, homo sapiens czowiek myliciel, majcy warto, jeli myli i prowadzi

aktywno umysow, homo oeconomicus czowiek, ktrego warto mierzona jest tym, co posia-

da, homo kreator czowiek, ktrego warto mierzona jest jego twrcz ak-

tywnoci, homo Faber czowiek, ktrego warto mierzy si jego prac, homo Dei czowiek Boy, rozumiejcy siebie w relacji do Boga jako dzie-

cko Boe, a Boga jako swojego Stwrc, Pana i Zbawiciela2.

We wszystkich koncepcjach osoby mona zauway trosk o wydobycie tego co jest najbardziej istotne dla okrelenia czowieka. Jest on bytem niepo-wtarzalnym, ktry ma w sobie zarwno struktur zewntrzn, jak i wewntrzn. Jest czowiek istot woln i rozumn, ktra tym samym wyrnia si spord innych istot yjcych na ziemi. Czowieka mona, zdaniem Mieczysawa Krp-ca, rozpatrywa zarwno: jako res naturae, a wic jako okrelony egzemplarz biologiczny w jego rozwoju, uwarunkowaniach rodowiskowych i przejawach dziaania, jak i od strony jego bytowoci, ktra od wewntrz ksztatuje sobie duchowe oblicze. Naley wic patrze na czowieka jak na osob3. Pojcie osoba pochodzi od aciskiego persona. W tym pojciu jest zawarte stwier-dzenie o czowieku jako czowieku w jego formie, indywidualnoci, w jego sposobie ycia jako bytu osobnego, oddzielonego od rzeczy i od otoczenia, jednostkowego i niepowtarzalnego. Bycie osob czy si bowiem, zdaniem Guardiniego, z niepowtarzalnoci i pojedynczoci. Te kategorie mona wi-dzie w wymiarze ilociowym (jestem tylko jeden, nie mog mie sobowtra) i jakociowym (tylko ja jestem t osob). Ten fakt nadaje osobie we wntrzno-ci i immanencji4. Z osob zwizana jest jej niezbywalna godno, wynikajca z natury czowieczestwa. Przysuguje ona kademu czowiekowi, niezalenie

1 B. Suchodolski (red.), Pedagogika, t. 1., PWN Warszawa, 1985, s. 70-92.2 Nowak M., Teorie i koncepcje wychowania, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.3 Zob. M.A. Krpiec, Ja czowiek, s. 99-117.4 Zob. D. Breitenstein, Guardinis christliche Antropolpgie, s. 1.

89Kryzys kary pozbawienia wolnoci

od jego pochodzenia, przekona religijno-spoeczno-politycznych czy kondycji moralnej i egzystencjalnej. Godno osoby jest wartoci bdc w relacji do bytu transcendentnego do Osoby Boga, ktry jest Stwrc czowieka. God-no osoby, jak stwierdza Czesaw Cekiera, nadaje sens ludzkiemu yciu, jego egzystencji, jego powoaniu i przeznaczeniu. Integruje osobowo niezalenie od warunkw bytowych, czy te dowiadcze tak pozytywnych, jak i negatyw-nych5. Ks. Czesaw Cekiera, analizujc pojcie godnoci osoby ludzkiej, stwier-dza, e spenia ona funkcje podmiotowoci, samoaktualizacji, stymuluje i re-alizuje funkcje motywacyjne, ksztatuje obraz osobowoci oparty na systemie wartoci i wiadomo swej godnoci. W sytuacjach zwizanych z zagroeniem ycia wiadomo poczucia godnoci pomaga pozosta wiernym przekonaniom i sumieniu, a take w zgodzie z normami, wartociowaniem, postpowaniem in-dywidualnym i spoecznym, wbrew naciskom i przymusom autorytarnej wadzy i systemom totalitarnym. W sytuacjach granicznych, skrajnych, w cierpieniu, w wizieniu, bdc maltretowany, w obliczu mierci czowiek z poczuciem swej godnoci potrafi przyj cierpienie, a nawet mier bez rozpaczy6. Przykadem moe tu by wity o. Maksymilian Kolbe, Kardyna Stefan Wyszyski, bogo-sawiona Matka Teresa z Kalkuty, bogosawiony Ks. Jerzy Popieuszko, czy wity papie Jan Pawe II. Ojciec Maksymilian Kolbe, w imi obrony ludzkiej godnoci, odda ycie za drugiego czowieka. W warunkach urgajcych czo-wiekowi, bdc w obozie zagady swoj postaw odwagi i determinacji pokaza, e czowieka nie mona upodli i zdepta. Z kolei Matka Teresa z Kalkuty, zbie-rajc z ulicy porzuconych, chorych i biednych ludzi i dajc im warunki ludzkiej egzystencji i godnego umierania, staa si wyrzutem sumienia dla spoecze-stwa wykazujcego si brakiem pomocy dla ludzi yjcych w ubstwie i skrajnej ndzy. Naleyt godno zachowa Prymas Stefan Wyszyski, ktry wola by uwizionym, ni przyj narzucon ingerencj wadz komunistycznych w swo-bod praw wierzcych obywateli. Za swoje religijne przekonania i w obronie godnoci ludzi pracy odda ycie ks. Jerzy Popieuszko, ktry nawoywa, by zo dobrem zwycia. Z kolei papie Jan Pawe II w swojej posudze apostol-skiej na kadym miejscu dawa wyraz zatroskania o kadego czowieka. Broni godnoci wszystkich yjcych na marginesie ycia spoecznego, przypominajc wiatu, e czowiek nie przestaje by czowiekiem nawet wwczas, gdy narusza prawo czy dotknity jest jakkolwiek form uzalenienia czy choroby. Swoim yciem pokaza, e mona z naleyt godnoci w kadej sytuacji dawa wia-dectwo wiernoci swoim przekonaniom i zasadom postpowania.

O powszechnym prawie do godnoci wszystkich ludzi mwi Deklaracja Praw Czowieka, ktra stwierdza: Wszyscy ludzie rodz si rwni pod wzgl-dem swej godnoci i swych praw. S oni obdarzeni rozumem i sumieniem i po-

5 Cz. Cekiera, Programy resocjalizacji narkomanw w zakadach karnych, (Anglia, Szkocja, RFN, USA, Szwe-cja), Zagadnienia Wychowawcze 1998, nr 1, s. 48-56.6 Tame.


winni postpowa wobec innych w duchu braterstwa (art. 1)7. Ta godno polega na rwnoci praw wszystkich ludzi. Zakazywane jest niewolnictwo, sto-sowanie tortur, nieludzkie traktowanie, brak rwnoci ze wzgldu na przeko-nania religijne czy polityczne. Ludzie powinni mie poczucie bezpieczestwa i ochron swojego ycia prywatnego. Szczegln trosk powinno by objte prawo czowieka do ycia. Na szacunek i ochron zasuguje dziecistwo i ma-cierzystwo, ktre jest zwizane z ksztatowaniem i rozwojem ludzkiego ycia8. Godno osoby jest wymiarem osobowoci. Moe ona by ujmowana w wie-lu aspektach: filozoficznym, teologicznym, psychologicznym, socjologicznym i prawnym. Czowiek, bdc istot rozumn i woln, ma wiadomo swej to-samoci i godnoci. Gdy zwraca si do Boga swego Stwrcy osiga peni czowieczestwa. Tym samym uczestniczy w yciu nadprzyrodzonym, wolnym od ogranicze, uzalenie i niedoskonaoci. Ten dar godnoci nadprzyrodzo-nej jest zadaniem i zarazem celem czowieka. Czowiek moe dziki swemu ro-zumowi ubogaca swoj godno o wartoci moralne i etyczne. Gdy je odrzuca traci na swej godnoci i staje si jednostk niedostosowan spoecznie. Najpe-niej prawd o godnoci czowieka wyrazi Sobr Watykaski II, stwierdzajc, e jest ona widoczna w sumieniu i w wolnym ukierunkowaniu si ku wolnoci prowadzcej do osobowej relacji z Chrystusem. Bez odpowiednio uformowa-nego sumienia i braku rozeznania dobra i za czowiek staje si osob zniewo-lon i uzalenion od wasnych saboci bd drugiego czowieka9. Godno osoby jest niezalena od rodzaju i uwarunkowa wiziennych. Przynalena jest kademu czowiekowi z racji jego ludzkiej natury.

O godnoci skazanych wspomina ustawa z dnia 26 kwietnia 1996 roku. Do podstawowych zada Suby Wiziennej naley: prowadzenie dziaalnoci re-socjalizacyjnej wobec osb skazanych, wychowywanie tymczasowo aresztowa-nych w sposb zabezpieczajcy prawidowy tok postpowania karnego, zapew-nienie osobom skazanym przestrzegania ich praw, a zwaszcza humanitarnych warunkw, poszanowania godnoci, opieki zdrowotnej i religijnej; ochrona spoeczestwa przed sprawcami przestpstw10. Takie zaoenia ustawowe po-kazuj, e skazani i tymczasowo aresztowani nie trac z tego tytuu swojej god-noci ludzkiej. W pracy resocjalizacyjnej wychowanie personalistyczne wydaje si najbardziej waciw i suszn metod postpowania. Majc do czynienia z czowiekiem, ktry zszed z drogi ycia normatywnego w spoeczestwie, personalizm nie odbiera mu godnoci osoby ludzkiej. Przeciwnie stawia go na rwni w naturze ludzkiej z kadym czowiekiem, bez wzgldu na jego pozycj spoeczn i penione zadania. Wychowanie personalistyczne w odniesieniu do procesu resocjalizacji przywraca wiar skazanym w moliwo powrotu do spo-7 Zob. Ks Z.St. Iwaski, Wprowadzenie do pedagogiki resocjalizacyjnej, Pock 2003, s. 172.8 W. Granat, Personalizm chrzecijaski. Teologia osoby ludzkiej, Pozna, Ksigarnia w. Wojciecha 1985.9 Jan Pawe II, Centesimus annus, 1991. Encykliki Jana Pawa II, T. II, Krakw, Wyd. w. Stanisawa B.M. 1986.10 Ustawa z dnia 26 czerwca 1996 o Subie Wiziennej, Dz.U. Nr 61 z 31 V 1996.


eczestwa. Odsania prawd o czowieku, ktry jest niepowtarzaln wartoci, std konieczno szacunku do niego jako osoby11.

Z przeprowadzonych bada nad funkcjonowaniem wartoci wrd ska-zanych wynika, e o godnoci ludzkiej winiowie wypowiadali si, e jest to: szacunek; poszanowanie; szlachetno; akceptacja siebie i innych; charakter; honor; kultura osobista; cenienie siebie; ambicja i odpowiedzialno; najwysze Ja, ktrego nie wolno podepta; najwysza warto czowieka; poczucie spraw-iedliwoci; ambicja; honor i wasna duma12. Ta godno, jak ma kady czow-iek, w ocenie samych skazanych jest wartoci, ktrej broni, bo pozwala im mie szacunek dla siebie mimo izolacji od spoeczestwa. Prowadzenie resoc-jalizacji w warunkach izolacji wymaga od wychowawcw poszanowania god-noci ludzkiej dla swoich wychowankw. Jest to podstawowy warunek dla zaist-nienia odpowiedniego klimatu dla wszelkich dziaa wychowawczych, ktre tylko wtedy mog okaza si skuteczne. Praca wrd osb osadzonych wyma-ga umiejtnoci i wiedzy oraz odpowiednich rodkw, ktre pozwol osign zamierzony cel. Podejmujcy si jej kuratorzy, pedagodzy, terapeuci musz by zarwno doradcami jak i ekspertami. Wychowanek powinien odczuwa, e wy-chowawca jest jego obroc a nie przeciwnikiem. Na podmiotowo jednos-tki jako warunek w relacjach wychowawca-wychowanek zwraca uwag prof. Baandynowicz. O podmiotowoci mwi moemy, zdaniem Baandynowicza, gdy jednostce nie narzucamy celw z zewntrz, gdy podejmujemy je wsplnie razem. Osoba nie moe by rodkiem do osignicia celu. Ona ma by celem samym w sobie. Czowiek nie powinien by uprzedmiotowiony z rol bd funkcj jak ma peni. O podmiotowoci osoby mona mwi, e istnieje, gdy czowieka uwalnia si od tresury, manipulacji, przymusu, dyspozycyjnoci13.

Czowieka nie traktuje si podmiotowo kiedy przymusowo poddajemy go psychoterapii, kiedy winia poddajemy elektrowstrzsom, nie leczymy dewianta seksualnego i pozwalamy mu na kontrolowan wolno. Ponadto, gdy przestpca si nie poprawia, podnosimy surowo kary, a gdy wskazuje pewn popraw, jestemy skonni dawa mu coraz to inne nagrody. Jest to typowo przedmiotowe traktowanie czowieka, poniewa osoba si zmienia ze wzgldu na nagrod, jednostka reaguje i powstrzymuje si w krtkim czasie przed popenieniem przestpstwa ze wzgldu na kar. Czowiek jest wartoci najwysz, gdy posiada niezbywaln godno osoby ludz-kiej. Jako istota rozumna i zarazem duchowa jest twrc i ksztatuje wasn osobowo i charakter. Natura czowieka czyni go rwnym wobec wszyst-kich jednostek ludzkich. Jednake nie ma rwnych praw w spoecznociach totalitarnych i naruszajcych demokracj, std powstajce podziay wrd

11 Z.St. Iwaski, Wartoci w procesie resocjalizacji osb skazanych, Toru-Warszawa 2006, s. 43.12 Tame, s. 138.13 A. Baandynowicz, Podmiotowo osoby i dobro wsplne w procesie reintegracji spoecznej a system probacji, Probacja 2012, nr 1, s. 36-37.


narodowoci i pastw, ktre powinny by eliminowane przez waciw pol-ityk spoeczn.

Czowiek, jak gosi Biblia, zosta stworzony na: obraz i podobiestwo Boe. Nie tylko wyznaje wiar w Boga, ale w oparciu o Jego prawo stara si w swym ziemskim yciu otwiera na drugiego czowieka. Wychodzi do niego z przesaniem sprawiedliwoci, mioci, a nade wszystko z darem przyjani. Tego uczy Jezus Chrystus, Bg-Czowiek, stawiajc takie wanie zadania przed kadym czowiekiem. Chrzecijastwo niesie ze sob poszanowanie god-noci ludzkiej, ktra jest sama w sobie czym naturalnym i uniwersalnym. Uczy, e czowiek jest osob od chwili poczcia, std nieustanna obrona przez koci katolicki prawa do ycia. Czowiek, yjc w spoecznoci ludzkiej, ma w niej pozosta jako podmiot ycia spoecznego. Mwi o tym Konstytucja Gaudium et spes, w ktrej czytamy: Osoba ludzka jest i powinna by zasad, podmio-tem i celem wszystkich urzdze spoecznych, poniewa z natury swej koniecz-nie potrzebuje ona ycia spoecznego (GS 25). Na temat godnoci czowieka wypowiada si w swych publikacjach naukowych przedstawiciel personalizmu chrzecijaskiego Karol Wojtya, pniejszy papie Jan Pawe II. Wedug niego, osoba ludzka ujawnia si w dziaaniu wiadomym i wolnym, ktrego efektem jest czyn. Na struktur czowieka skada si podmiotowo, wiadomo, wol-no, sprawczo, samostanowienie, transcendencja czynu oraz duchowo. Osoba nie moe by rodkiem ani narzdziem do realizowania czyjego celu, poniewa ona sama ma swj cel, stwierdza Wojtya.

W personalizmie chrzecijaskim eksponuje si zasad solidarnoci w yciu spoecznym, lecz u jej podstaw nie ley interes klasowy poszczeglnych grup spoecznych, lecz wzajemna yczliwo i mio. To wanie w idei mioci bliniego, ktra czy si ze sprawiedliwoci, musi znale swe podoe idea solidarnoci.

W kolejnej swej encyklice Dives in misericordia mwi o tym Jan Pawe II, gdy pisze, e ludzie spotykaj si ze sob w samym tym dobru, jaki jest czowiek z waciw mu godnoci. I dalej pisze Ojciec wity, e nie mona speni postulatw rwnie i sprawiedliwoci spoecznej bez dopenienia ich cywilizac-j mioci (DM14).

Personalizm pozwala nam wydoby prawd o czowieku, o jego godnoci i waciwym miejscu w spoeczestwie. Samo chrzecijastwo podnosi rang czowieczestwa w relacji do Boga, ukazujc nasze przeznaczenie do ycia nad-naturalnego, ktrego stajemy si wspuczestnikami dziki Chrystusowi.

Czowiek ma jednak z racji swej natury wolny wybr, jako dar Stwrcy. Moe skania si zarwno w stron dobra, jak i za. Koci Chrystusowy do-starcza ludziom potrzebnych ask w walce ze zem, ale potrzebna jest w tym wsppraca i wysiek czowieka. Dla chrzecijanina zwizek z Bogiem jest moliwy dziki Chrystusowi, obecnemu w Swoim Kociele. W nim Chrystus przynosi dobro moralne przez proklamacj Ewangelii i przez Swoje dziaanie.


Wyzwolenie czowieka z niewoli grzechu i zarazem przywrcenie do godnoci przybranego dziecka Boego, ktre ma wymiar personalistyczny, dokonuje si dziki Chrystusowi. W tym odkrywaniu prawdy o Bogu i czowieku potrzebna jest harmonia wiary i rozumu. Temu tematowi powicona zostaa encyklika Jana Pawa II Fides et ratio.

2. Kara, jej cele i funkcje

Istotnym problemem wielu nauk, w tym kryminologii, socjologii, psycho-logii, pedagogiki czy prawa jest zagadnienie powicone funkcjonowaniu kary pozbawienia wolnoci. Przy jej pomocy spoeczestwo pragnie zabezpieczy si przed czynami przestpczymi, uchroni od sytuacji zagroenia ich zdro-wia i ycia. Poszukuje si wci nowych rozwiza, uatwiajcych eliminowanie z ycia spoecznego sytuacji patologicznych i osb naruszajcych ustalone nor-my i zasady. Ale nadal kara pozbawienia wolnoci pozostaje jako najczstszy mechanizm, przywracania w spoeczestwie adu i porzdku moralnego. Czy jest skuteczna? Jest to pytanie, ktre stawia sobie wielu badaczy tej problematy-ki. Czym jest wic kara, kara kryminalna, kara pozbawienia wolnoci?

Encyklopedia pedagogiczna kar definiuje w nastpujcy sposb: Kara fizyczna i/lub psychiczna dolegliwo, ktra dotyka kogo, kto naruszy wyznaczone nor-my lub reguy wyznaczajce okrelone sposoby postpowania (moe by kara bogw, Boa, kocielna, subowa, administracyjna, pedagogiczna): dolegliwo ta moe mie charakter nieunikniony (kara naturalna) lub celowy, zamierzony (np.: kara kryminalna).

Z kolei: kara kryminalna jest to przewidziana przez prawo karne reakcja na czyn przestpczy, w ktrej wyraa si dezaprobata owego czynu, a take jego sprawcy.

Kara pozbawienia wolnoci, polega na przymusowym umieszczeniu osoby ska-zanej prawomocnym wyrokiem sdu na czas okrelony w zakadzie karnym.

W przypadku kary kryminalnej, jest ona wymierzana w imieniu pastwa przez wymiar sprawiedliwoci, wymierzana jest prawomocnym wyrokiem, z poszanowaniem bezstronnoci stron, sprawcy i ofiary. A. Marek podaje wy-mierzanie kar za przestpstwo stanowi realizacj wymiaru sprawiedliwoci, ktry Konstytucja powierza sdom, wyposaajc je w przymiot niezawisoci w zakresie orzekania14.

Kara pozbawienia wolnoci ma okrelone funkcje, ktre si jej przypisuje. Otton Lipkowski stwierdza, e wobec osb niedostosowanych spoecznie, kara stanowi istotny i znaczcy element wychowania i nazywa j reakcj na bezprawie15.

14 A. Marek, Prawo karne zagadnienia teorii i praktyki, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 1997.15 O. Lipkowski, Resocjalizacja, Warszawa 1980, s. 319-320.


W. Ciosek wyrnia funkcje kary: odwetow, eliminacyjn, odstraszajc i poprawcz. Funkcja odwetowa jest reakcj spoeczestwa na czyny szkodliwe i destruktywne, naruszajce obowizujce normy. Jest to obrona spoeczestwa przed zachowaniami jednostek, ktre chc zakci porzdek publiczny. Funk-cja eliminacyjna pozwala wykluczy z ycia spoecznego te jednostki, ktre s w konflikcie z prawem. Izolujc je udaremnia si im dokonanie kolejnych prz-estpstw. Nie oznacza to jednak, e bdc w zakadzie karnym sprawca nie popeni tam adnych wystpkw. Funkcja odstraszajca zakada, e wac ewentualne zyski i straty w przypadku popenienia czynu przestpczego, jed-nostka wybierze zachowanie nienaruszajce prawo. W procesie tym zachodzi antycypacja przykroci, jaka moe mie miejsce w przypadku uwizienia jed-nostki. Inne znaczenie ma utrata wolnoci dla recydywistw, a inne dla tych, ktrzy po raz pierwszy decyduj si na taki krok. Funkcja poprawcza, nazywana te wychowawcz, zwizana jest z zaoeniem, e w przypadku koniecznoci, czowieka mona zmieni tak, by przestrzega istniejcych zasad i prawa16.

Powysze funkcje kary s oczekiwaniem spoeczestwa, e speni one pokadane w nich nadzieje. Nie gwarantuj jednak skutecznoci wobec wszystkich przestpcw, zarwno potencjalnych, jak i tych rzeczywistych. W duym bowiem stopniu o tym, jak postpuje czowiek decyduje rodzina, gdzie ogniskuje si codzi-enne ycie. Tutaj otwiera si przed jednostk wiat wartoci bd antywartoci17.

Funkcje kary z racji na swj obiektywny charakter s zwizane ze skutkami kary. W przypadku kary mierci, skutek jest natychmiastowy wyeliminowanie sprawcy na zawsze ze spoeczestwa. Kara pozbawienia wolnoci moe take utrwala postawy antyspoeczne, wrcz dewiacyjne, speniajc tym samym funkcj demoralizujc. Przebywanie w izolacji wpywa take integrujco na wiat przestpczy. Wymiana dowiadcze w obszarze amania prawa, wzmacnia wrd osadzonych funkcj kryminogenn. Kara pozbawienia wolnoci spenia wic w takim przypadku funkcj negatywn.

Jarosaw Warylewski w artykule O wybranych funkcjach i celach kary pozbaw-ienia wolnoci pozytywnie ocenia nastpujce funkcje kary: subsydiarn, eks-piacyjn, ekspresyjn, izolacyjn, gwarancyjn, afirmujc, kompensacyjn, sprawiedliwociow, zapobiegawcz i resocjalizacyjn18. Funkcja subsydiar-na pomocnicza w stosunku do innych funkcji jest realizowana na etapie wyrokowania. Funkcja ekspiacyjna pozwala sprawcy na odkupienie swojej winy. Funkcja ekspresyjna, realizowana na wszystkich etapach wystpowania kary poz-bawienia wolnoci, informuje spoeczestwo o stanowczej gotowoci pastwa do ochrony dbr prawnych. Funkcja izolacyjna umoliwia wykluczenie ze spoec-

16 M. Ciosek, Czowiek w warunkach izolacji wiziennej, Gdask 1995, s. 114-116.17 Ks. G. Chojnicki, Wartoci w resocjalizacji, [w:] Wybrane zagadnienia z pedagogiki resocjalizacyjnej i rewalida-cyjnej, Zeszyty Naukowe, Pock-Wyszkw 2008, vol 33, s. 7-14.18 J. Warylewski, O wybranych funkcjach i celach kary pozbawienia wolnoci, [w:] H. Machel (red.), Wykonywanie kary pozbawienia wolnoci w Polsce w poszukiwaniu skutecznoci, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego, Gdask 2006, s. 21-23.


zestwa sprawcw czynw zabronionych. Funkcja gwarancyjna okrelona kara danego rodzaju, zapewnia brak dowolnoci w jej wykonywaniu. Funkcja afirmuj-ca, poprzez zagroenie, orzekanie i wykonywanie, wpywa na wiadomo prawn spoeczestwa, promujc zachowania zgodne z prawem. Funkcja kompensacyjna, pozwala na uzyskanie rodkw dla naprawienia szkody, poprzez podjcie odpat-nej pracy. Funkcja sprawiedliwociowa, daje poczucie sprawiedliwoci spoecznej. Ma charakter odwetowy, gdy odpaca zem za zo. Funkcja zapobiegawcza ma na celu odstrasza potencjalnych sprawcw. Funkcja resocjalizacyjna jest realizowana w stosunku do konkretnego sprawcy. Ma na celu jego popraw moraln19.

cele kary

Kada stosowana kara w wymiarze sprawiedliwoci ma okrelony cel. Ko-deks karny wykonawczy w sposb precyzyjny formuuje cele kary.

Art. 67 l. Wykonywanie kary pozbawienia wolnoci ma na celu wzbudze-nie w skazanym woli wspdziaania w ksztatowaniu jego spoecznie poda-nych postaw, w szczeglnoci poczucia odpowiedzialnoci oraz potrzeby prze-strzegania porzdku prawnego i tym samym powstrzymania si od powrotu do przestpstwa.

2. Dla osignicia celu okrelonego w 1 prowadzi si zindywidualizowane oddziaywanie na skazanych w ramach okrelonych w ustawie systemw wyko-nywania kary, w rnych rodzajach i typach zakadw karnych.

3. W oddziaywaniu na skazanych, przy poszanowaniu ich praw i wymaga-nia wypeniania przez nich obowizkw, uwzgldnia si przede wszystkim pra-c, zwaszcza sprzyjajc zdobywaniu odpowiednich kwalifikacji zawodowych, nauczanie, zajcia kulturalno-owiatowe i sportowe, podtrzymywanie kontak-tw z rodzin i wiatem zewntrznym oraz rodki terapeutyczne.

Kara spenia okrelone cele: moe zniechca do zego, jest rekompensat za popenione zo, daje poczucie sprawiedliwoci, zwalcza dziaania destruktywne, likwiduje poczucie winy przywraca rwnowag psychiczn u sprawcy

powstrzymuje przed popenianiem czynw przestpczych -dziaa wy-chowawczo na wychowanka,

pozwala ustali wychowankowi, jakie wymagania przed nim si stawia oraz co w jego postpowaniu jest dobre, a co ze20.

Kodeks karny wykonawczy zakada pluralizm celw wykonywania kary po-zbawienia wolnoci. Celem jednak podstawowym jest prewencja indywidualna. H. Machel, analizujc kar pozbawienia wolnoci w kategoriach prawa karne-

19 Tame, s. 22-23.20 Ks. Z.St. Iwaski, Wartoci w procesie resocjalizacji osb skazanych, Toru-Warszawa 2006, s. 21.


go, podkrela znaczenie prewencji oglnej i szczeglnej. Celem prewencji jest uprzytomnienie potencjalnym przestpcom moliwoci karnej reakcji pastwa na zachowanie przestpcze, co ma powstrzyma ich od takich zachowa. Celem prewencji szczeglnej jest zniechcenie osoby odbywajcej kar pozbawienia wolnoci do dalszych zachowa przestpczych. To zniechcenie moe mie charakter reakcji emocjonalnej w postaci obawy przed ponownym uwizieniem, ale moe te wynika z postawy racjonalnej, z uwiadomienia sobie nieopa-calnoci przestpstwa, niekiedy jego negatywnego osdu moralnego. wiado-mo nieopacalnoci przestpstwa zwykle powstaje w wyniku analizowania swojej sytuacji yciowej, w odniesieniu zarwno do siebie, jak i rodziny, osb najbliszych, z ktrymi jest ona zwizana siln lub mniej siln wizi spoeczn. W tym drugim wypadku mona mwi o efekcie resocjalizacyjnym.

Na kar pozbawienia wolnoci naley rwnie spojrze z perspektywy r-nych nauk, takich jak: psychologia penitencjarna, medycyna, psychopatologia, socjologia, pedagogika penitencjarna, pedagogika resocjalizacyjna, kryminologia, czy te teoria organizacji i zarzdzania. Czyni to H. Machel w swej ksice Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej casus polski. Studium penitencjarno-psychologiczne, w ktrej zajmuje si przestpcami, wykazujcymi zaburzone formy zachowania.

Socjologia analizuje zjawisko tworzcych si podgrup w zakadzie karnym. Medycyna, jak rwnie psychopatologia bada wpyw izolacji na psychik uwi-zionych. Pedagogika penitencjarna wsplnie z pedagogik resocjalizacyjn, po-dejmuj kwestie wychowawcze kary pozbawienia wolnoci. Kryminologia opi-suje, utrwalajce si wrd skazanych, postawy przestpcze. Teoria organizacji i zarzdzania zajmuje si kar pozbawienia wolnoci pod wzgldem personelu wiziennego. Uatwia organizacj suby wiziennej i funkcjonowanie zakadu karnego21. Analizujc celowo kary pozbawienia wolnoci naley stwierdzi, e jej realizacj w duym stopniu: przestarzaa i niewystarczajca infrastruktura zakadw karnych, maa liczba zatrudnionych pracownikw suby wiziennej, brak pracy dla skazanych oraz przeludnienie wizie.

3. pedagogiczny wymiar kary

Pedagogika, jako nauka o wychowaniu, dostarcza nam wiedzy, jak wychowy-wa czowieka, by mg on osign optymalny rozwj psychofizyczny. Pod-stawowym rodowiskiem wychowawczym jest rodzina. Tu bowiem rozwija si nowe ycie w atmosferze wzajemnej mioci i zrozumienia, w oparciu o trady-cje rodzinne, kulturowe i religijne. Tak si dzieje wwczas, gdy rodzina w peni zaspakaja podstawowe potrzeby swoich przedstawicieli. Gdy jednak wystpuj w niej uzalenienia, mamy do czynienia z rodzin dysfunkcjonaln, gdzie atwo o przejawy patologizacji ycia. Rodzice, chcc powstrzyma swoje dzieci przed 21 Tame, s. 102.


zachowaniami agresywnymi i niewaciwymi, stosuj najbardziej tradycyjne me-tody wychowawcze, jakimi s nagradzanie i karanie. Poprzez tego typu metody rodzice kontroluj zachowania swoich dzieci. Wymierzajc kar naley zawsze pamita, e stosujemy j wobec osoby, ktra ma swoj godno i ma prawo wiedzie, dlaczego podejmujemy wobec niej takie wanie dziaania. Osoba wy-mierzajca kar musi czyni to z odpowiedzialnoci, trzymajc si okrelonych zasad. Tomasz Gordon wymienia spord nich: zasad bezporednioci dzia-ania, dyskrecji, alternatywnoci i adekwatnoci. W myl zasady bezporednio-ci dziaania, wymierzanie kary powinno odbywa si zaraz po przewinieniu. Z kolei zasada dyskrecji zakada, by kara dokonywana bya bez obecnoci osb trzecich. Przy stosowaniu zasady alternatywnoci, wykonawca kary powinien umiejtnie rnicowa zachowania niewaciwe i poprawne. Zasada adekwat-noci zakada za zachowanie odpowiednich proporcji do wagi wykroczenia22. Stosowanie kar powinno by ostatecznoci. Zapamitana kara moe wywoa negatywne skutki, frustracje. Tam, gdzie maj miejsce kary fizyczne, zauwaa si wzrost zachowa agresywnych. Dochodzi bowiem do naladownictwa po-staw wrd dzieci. Chtniej bowiem wzoruj si na takich zachowaniach, ktre mog im przynie saw bd umocni ich miejsce w grupie rwieniczej23.

Karanie czsto bywa stosowane jako rodek zdobywania pozycji dominuj-cej w rodzinie. Rodzice niekiedy wykorzystuj kar jako swoisty rodzaj mecha-nizmu rywalizacji o dziecko. Taka sytuacja rodzi moe bunt i ucieczk w wiat narkotykw, przemocy czy seksu. A to ju maleki krok w stron przestpczo-ci. Jeli kara ma spenia charakter wychowawczy, to musi by stosowana ro-zumnie i z umiarem. Ten charakter dobrze ujmuje Otton Lipkowski twierdzc, e sens karania w rozumieniu wychowawczym jest wwczas, gdy wyzwala ono w jednostce: denie do zaniechania zego postpowania, wyzwala od cicego poczucia winy i rodzi gotowo do wyrwnania krzywdy24.

Kara wspczenie jest traktowana jako wzmocnienie negatywne i sposb po-stpowania wychowawczy w okrelonej sytuacji wychowawczej, zmierzajcej do po-wstrzymania wychowanka (winia) od zachowa spoecznie niepodanych oraz do wytworzenia wewntrznych mechanizmw zapobiegania ich wystpowaniu.

Wan rol wychowawcz, obok rodowiska naturalnego, jakim jest rodzina, spenia szkoa. Tutaj wrd dzieci i modziey przenikaj si rne zachowania i postawy. S one wynikiem przejmowania od rodzicw wzorcw i wartoci, ktre nie zawsze pokrywaj si z oczekiwaniami spoecznymi. Wychowawcy zmuszani s wic niekiedy, by wobec uczniw naruszajcych regulamin szkoy stosowa kary. Jake wanym jest wwczas umiejtne dostosowanie kary nie tylko do rodzaju wykroczenia, ale rwnie i do okrelonej sytuacji i osobowoci wychowanka. Doznanie kary jest bolesnym dowiadczeniem, ale niekiedy nie-

22 T. Gordon, Wychowanie w samodyscyplinie, Warszawa 1997, s. 87.23 Tame, s. 96-99.24 O. Lipkowski, Resocjalizacja, Warszawa 1980, s. 325-326.


zbdnym i jedynym, ktre moe zahamowa agresj i przemoc. Ju sam fakt ist-nienia kary sprawia, e potencjalne jednostki, chcc naruszy istniejce normy spoeczne, wycofuj si z dziaa destruktywnych. Pedagogiczny wymiar kary oparty powinien by na sprawdzonym i waciwym systemie wartoci. Kara jest jakby obron przed odrzuceniem akceptowanych powszechnie norm i warto-ci. Musi mie jednak indywidualny charakter, gdy dotyka czowieka, konkret-nej osoby, zrnicowanej jako jednostka pod wzgldem zarwno predyspozycji, charakteru, osobowoci i zachowania.

4. Religijny wymiar kary

Jak ju wczeniej wspomniano, czowiek jest istot rozumn i zarazem du-chow. Jest zdolny do samorefleksji i wyboru takiej drogi ycia, ktr uznaje dla siebie za najbardziej istotn. Ma wiadomo wasnej wartoci i poczucie godnoci osobistej. Jest otwarty na nowe dowiadczenia i zarazem poszuku-je odpowiedzi na sens swojego ycia. Otaczajcy go wiat dostarcza mu licz-nych powodw do osobistych przemyle. Ludzkie ycie ma jednak nie tylko swj pocztek, ale i koniec. wiadomo przemijania napawa lkiem co dalej, gdy przyjdzie nieuchronna mier. Na te pytania i wtpliwoci prbuje da od-powied religia. W naszym kraju, gwnie katolickim, dominujc religi jest wyznanie chrzecijaskie, majce swe rdo w nauczaniu Chrystusa. Pozna religi chrzecijask mona gwnie dziki Pismu witemu. Tutaj znajdujemy rwnie kar jako konsekwencj nieposuszestwa wzgldem Boga i Jego prawa. Ta kara pierwszych ludzi Adama i Ewy niesie skutki prawne na ca ludzko. Ich sprzeciw wobec postanowie Stwrcy doprowadzi ludzko do ycia na ziemi w trudzie i wiadomoci mierci, czyli przemijania. Analizujc zasadno takiej kary, chrzecijanin dochodzi do przekonania, e ma ona dla niego wymiar zbawienny. Pozwala bowiem, poprzez nawrcenie i odpokutowanie winy, mie nadziej na takie ycie, ktre nie przemija i zarazem daje czowiekowi peni szczcia, a ta jest jedynie w Bogu, do ktrego powraca czowiek, oczyszczony z win, czyli grzechw. Kara w ujciu religijnym nie jest jedynie dolegliwoci dla czowieka. Ona pozwala na przeobraenie wewntrzne kadego, kto podda si jej dobrowolnie. Bg bowiem w swoim nieskoczonym miosierdziu, dziaa jak dobry Ojciec, ktry nigdy nie przekrela swojego stworzenia, jakim jest czo-wiek. Mamy tu przykady chociaby z przypowieci o synu marnotrawnym, ktry mimo utraty majtku, ycia w rozpucie i zaprzepaszczenia wszystkiego co otrzyma od ojca, gdy uzna sw win, dostpi przebaczenia i sta si na nowo jego synem. Speni jednak podstawowy warunek, jakim byo przyznanie si do winy i pokorne poddanie si woli swego ojca. Tego ojca utosamiamy z Bogiem, ktry jest Ojcem dla wszystkich ludzi, bo da im ycie25.25 Ewangelia wedug w. ukasza, Rozdzia 15, werset 11-32, Pismo wite Starego i Nowego Testamentu,


Trudnoci jest zrozumienie nastpstwa kary, ktr dziedziczy ludzko na skutek winy Adama i Ewy. Ale w tym przypadku chodzi o cigo ludzkiej natury w kwestii jednej rodziny ludzkiej powoanej do zjednoczenia w mioci z Bogiem. Przecie mier i zmartwychwstanie Chrystusa oraz ustanowione przez Niego sakramenty wite otrzymywane w Kociele Chrystusowym, zma-zuj win Adama i Ewy i kady czowiek, ktry uwierzy i przyjmie chrzest b-dzie zbawiony, czyli osignie dar wiecznego ycia z Bogiem.

Groba kary ostatecznej, takiej, ktra niweczy wi z Bogiem po mierci, wisi nad tymi, ktrzy nie przestrzegaj ustanowionego przez Boga prawa i trwa-j w grzechu w sposb wiadomy. Grzech jest w tym przypadku sytuacj, gdzie czowiek niweczy dobro i wybiera zo. Kara wymierzona przez Boga jest osta-teczna i nie mona jej unikn. Ale o tym, czy otrzyma j czowiek, decyduje on sam, wybierajc Boe prawo, bd je odrzucajc26.

Istnieje take kara stosowana przez Koci. Jest ni ekskomunika, czyli wy-kluczenie ze spoecznoci Kocioa na skutek zachowa wyjtkowo drastycz-nych wrd wyznawcw. W tym przypadku jest to trwanie wiadome w grze-chu, wywoujcym zgorszenie. Powrt do peni praw czonka Kocioa moe jedynie nastpi po przyjciu przez niego pokuty, przyznaniu si do winy i uczy-nieniu zado tym, wobec ktrych sprawca postpi niewaciwie.

Kary kocielne, chocia oparte na sprawiedliwoci Boej i ludzkiej, maj swo-je odniesienie do miosierdzia. Zawsze czowiek wierzcy ma szans powrotu na ono Kocioa. Mechanizm przebaczenia i odrzucenie stygmatyzacji sprawcy winy, s elementami charakterystycznymi dla prawa kocielnego. Posuga kape-lanw wiziennych, dziaania Bractwa Wiziennego ukazuj warto wymiaru religijnego w procesie resocjalizacji. T prawd jednoznacznie okreli i uj metropolita gdaski, arcybiskup Leszek Sawoj God: Nigdy do powtarza-nia, jak wielkim osigniciem, jak wielkim novum stao si kiedy przyszed czas wolnoci otwarcie wiziennych drzwi dla kapelanw, umoliwienie winiom bezporedniego kontaktu ze Sowem Boym, z Eucharysti, z kapanem sza-farzem sakramentu pojednania, torujcego drog do skruchy, zadouczynienia za popenione grzechy i wystpki, pojednania z Bogiem i ludmi. Obecno kapelanw w wizieniu to take wane dowiadczenie Kocioa nauczajce-go. Kocioa, ktry gosi wiatu prawd o Bogu miosiernym, ktry pochyla si nad czowieczym grzechem, nad czowiecz maoci i wskazuje drog ku dobru, ku wyjciu z impasu. Przychodz z pomoc w tym dziele prostowania powikanych ludzkich drg czonkowie Bractwa Wiziennego, wieccy kate-checi, siostry zakonne wszyscy, ktrzy przynosz w wizienne mury wiato Ewangelii, ktrzy podaj tam z posug braterstwa, przebaczajcej mioci, take praktycznych dziaa, ktre maj wyrwa winiw z objaww frustracji,

Wydawnictwo Pallottinum, Pozna 2000, s. 1376-1377.26 Prawo dekalogu (10 przykaza) i przykazanie mioci.


obojtnoci, czasem rozpaczy27. Przebywanie w zakadzie karnym odbywa si zgodnie z obowizujcym regulaminem. Zakada on moliwo uczestniczenia w praktykach religijnych. Istotn rol odgrywa tu duszpasterstwo wizienne, ktre bierze swe pocztki od samego zaoyciela Kocioa Jezusa Chrystusa: Byem w wizieniu, a przyszlicie do Mnie(por. Mateusz 18,12).

Nad wpywem wartoci na proces resocjalizacji skazanych, przeprowadzi-em badania w piciu zakadach karnych: Grudzidzu, Grochowie, Iawie, Ra-domiu, Biaoce-Popowie od lipca do grudnia 2003 roku. Objto nimi 240 skazanych, osadzonych w tych zakadach karnych. Przedmiotem zainteresowa-nia by wpyw wartoci religijnych na przebieg kary pozbawienia wolnoci. Jak wartoci religijne mog wpyn na skuteczno takiej kary? Z posugi kapelana korzysta ogem 36,1% mczyzn, natomiast wrd kobiet na taki kontakt de-cyduje si 44,1%. Udzia we Mszy witej deklarowao 41,5% mczyzn i 51,6% kobiet. Potrzeb modlitwy zgaszao 61,2% mczyzn i 86% kobiet. Z ksiek i prasy o tematyce religijnej korzystao 34,0% mczyzn i 39,8% kobiet. Prakty-ki religijne pozwalaj stawa si lepszym dla 49,0% mczyzn i 53,8%) kobiet. Ankieta przeprowadzona wrd skazanych pozwolia zapozna si nie tylko z yciem religijnym skazanych, ale i przyczyni si do odpowiedzi, na ile religia, wiara w Boga, funkcjonowanie duszpasterstwa wiziennego wpywa na sku-teczno kary pozbawienia wolnoci. Wiara w Boga, religia, praktyki duchowe w yciu skazanych odgrywaj znaczc rol. Izolacja te powoduje zamykanie si winiw w sobie. Ich ycie przebiega zupenie innym rytmem, ni na wol-noci i tak jakby chcieli. Dlatego te wielu z nich trudno namwi do wypowie-dzi. Do wiary jednak przyznaje si 69,3% mczyzn i 75,2% kobiet. W procesie resocjalizacji winiw, wartoci religijne odgrywaj jednak znaczc rol. Po-suga kapelanw okazuje si potrzebna. Z przeprowadzonych jednak przeze mnie bada wynika, e wikszo ze skazanych obojtnie podchodzi do posugi kapelana. Wydaje si, e sfera sakralna jest skazanym do obca. Z pewnoci ten stan rzeczy spowodowany zosta midzy innymi niewystarczajc katechez w okresie dziecistwa, nieuporzdkowanym yciem moralnym, zaamaniem si tradycyjnej religijnoci, brakiem systematycznych praktyk religijnych, zanikiem autorytetw duchowych i moralnych. Skazanych jednak interesuje modlitwa, poszukiwanie odpowiedzi na sens ycia, wzrasta ich uczestnictwo we Mszy witej. Moe to by podstaw do skuteczniejszej resocjalizacji skazanych po-przez wartoci religijne28. Postawy, zachowanie s wynikiem decyzji czowieka. Na ich wpyw maj jednak wartoci, wrd ktrych dana jednostka wyrasta-a. Wiara w Boga, wiadomo swoich wad i niedoskonaoci ludzkiej natury, z drugiej za strony, skonno do rozwiza szybkich i korzystnych dla jed-nostki, nie zawsze normatywnych, ch dominacji i realizacji swoich marze za wszelk cen, prowadzi do konfliktu jednostki ze spoeczestwem. Niekiedy

27 Abp Leszek Sawoj Gd, Oto Jestem... Trzy wyzwania, Wocawek 2010, s. 247.28 Ks. Z.St. Iwaski, Wartoci w procesie resocjalizacji osb skazanych, Toru- Warszawa 2006, s. 57-79.


sprowadza do zaistnienia wymiaru sprawiedliwoci i orzeczenia wobec niej kary pozbawienia wolnoci. Dlatego te konieczna jest indywidualna praca wycho-wawcza z kadym ze skazanych. Budowanie zaufania, wzajemnego zrozumienia zwaszcza pomidzy winiem a kapelanem, stwarza moliwo na rozwinicie w jednostce potrzeby stawania si lepszym. Tym samym motywowanie go do zmiany jego zachowania, daje szans na zasadno i skuteczno kary pozba-wienia wolnoci.

5. Kryminalny wymiar kary

Kara jest najoglniej rodkiem przymusu pastwowego wobec sprawcy przestpstwa i polega na sprowadzeniu na okrelonych dolegliwoci. Karami s: grzywna, ograniczenie wolnoci, pozbawienie wolnoci oraz w niektrych krajach kara mierci. W przypadku kary pozbawienia wolnoci, polski Ko-deks karny, przewiduje jednolity jej wymiar. Kara jest jedynie zrnicowana co do czasu jej trwania. Mwi o tym artyku 32 Kodeksu karnego, wyszcze-glniajc kar pozbawienia wolnoci, kar 25 lat pozbawienia wolnoci i kar doywotniego pozbawienia wolnoci. Zarwno kara 25 lat pozbawienia wolno-ci, jak i kara doywotniego pozbawienia wolnoci ma charakter eliminacyjny. W ten sposb spoeczestwo zabezpiecza si przed sprawcami cikich prze-stpstw, naruszajcych zdrowie i ycie jej przedstawicieli. W odniesieniu do kary pozbawienia wolnoci, orzekanej od 1 miesica do 15 lat, Kodeks karny realizuje taki kierunek polityki kryminalnej, ktry zmierza do relatywnego ago-dzenia kar pozbawienia wolnoci i ograniczenia ich stosowania na korzy kar wolnociowych29. Rwnie w przypadku orzekania kary 25 lat pozbawienia wolnoci, jak i kary doywotniego pozbawienia wolnoci, Kodeks karny prze-widuje pewne odstpstwa. Nie mona ich zastosowa wobec osb niepenolet-nich, a po spenieniu okrelonych przesanek, kary te mog by zmniejszone co do czasu ich orzeczenia.

Kara pozbawienia wolnoci jest kar kryminaln. Pociga za sob okrelo-ne skutki prawne w postaci dolegliwoci dla sprawcy. Jej adresatem pozostaje sprawca, wobec ktrego wymiar sprawiedliwoci orzek prawomocny wyrok i skierowa go, do odbycia kary w zakadzie karnym. Polskie ustawodawstwo karne, jako podstawowy rodzaj sankcji prawnej za przestpstwo, przewiduje kar pozbawienia wolnoci. Nie ma natomiast w nim mowy o systemie probacji, opartego na karach wolnociowych. Resocjalizacja przy obecnej polityce karnej pastwa jest mao skuteczna. Kryterium bowiem stosowania kary pozbawienia wolnoci, oparte jest na cile okrelonym czasie jej zastosowania wzgldem sprawcy czynu. W takim przypadku nie mona zakada odgrnie, e skaza-ny w czasie jej trwania, zmieni swoje postpowanie na tyle, e bdzie mg 29 B. Stako-Kawecka, Prawne podstawy resocjalizacji..., s. 53-54.


ponownie wczy si aktywnie w ycie spoeczne. Prawo polskie nie spenia oczekiwa spoecznych. Jego stosowanie wobec osadzonych, ktrzy nie stano-wi zagroenia dla funkcjonowania spoeczestwa, jest niekiedy zbyt surowe. Z kolei zbytnia pobaliwo dla gronych przestpcw, nie gwarantuje zacho-wania adu moralnego.

Dla usprawnienia polityki karnej pastwa, naley wprowadzi kary pored-nie, alternatywne, oparte na wolnoci dozorowanej. Potrzebna jest znaczna humanizacja prawa, oparta na odpowiednim systemie wartoci i kontroli spo-ecznej. Andrzej Baandynowicz pisze: Chcc poprawi efektywno rodkw oddziaywania na sprawcw czynw inkryminowanych, naley je odpowiednio zrnicowa, nie ograniczajc si jedynie do kary pozbawienia wolnoci czy rodkw probacyjnych30. Istnieje ogromna potrzeba weryfikacji prawa karne-go pod ktem zrnicowania kar i dostosowania go do faktycznych potrzeb penitencjarnych. Sama bowiem kara pozbawienia wolnoci, nawet dugotermi-nowa, nie warunkuje skutecznoci procesu resocjalizacji. Potwierdzaj to licz-ne badania, dokonywane w skali midzynarodowej. Rwnie one wskazuj na wysok powrotno do przestpstw, wrd uprzednio osadzonych winiw.

Instytucje takie jak zakady karne w znacznym stopniu uniemoliwiaj zaspo-kojenie potrzeb skazanych. Jest to sytuacja deprywacji, w ktrej skazany pozba-wiony jest tego, co potrzebne mu jest do codziennego ycia. Andrzej Baandy-nowicz tak charakteryzuje sytuacj, w ktrej skazani odbywaj kar pozbawienia wolnoci: W przypadku kary pozbawienia wolnoci mamy do czynienia z sy-tuacj deprywacji w cisym tego sowa znaczeniu. Izolacja deprywuje bowiem jednoczenie rozmaite potrzeby ludzkie, poczynajc od potrzeb biologicznych, poprzez potrzeby psychogenne, a do wystpujcych z ca oczywistoci ogra-nicze w realizacji potrzeb psychospoecznych. Poza wywoywaniem typowego dla stanu niezaspokojonych potrzeb mechanizmu, frustracja agresja, wywou-je on rwnie negatywne w sensie zdrowia psychicznego odruchy warunkowe. Wzmoeniu ulega pobudliwo reakcji orodkw popdowo-emocjonalnych i jednoczenie maleje ilo procesw przebiegajcych w pozostaych centrach organizmu. Niedojrzaa, labilna uczuciowo deprecjonuje funkcje psychicz-ne organizmu, obniajc jednoczenie introwersyjno-intelektualn stron ycia psychicznego. Osoby pozbawione wolnoci charakteryzuje wzmoenie reakcji emocjonalnych i paralelny proces ich tumienia, znacznie ograniczajcy udzia reakcji emocjonalno-uczuciowych w psychicznym funkcjonowaniu jednostki31. Sytuacja deprywacji wpywa negatywnie na psychik skazanych. Wywouj u nich odchylenia w sferze uczu, pamici, mylenia i woli. Dugoterminowa izolacja wizienna, potguje niepewno, stany lkowe, sprzyja depresji, pot-

30 A. Baandynowicz, Prawo socjalne i prawo karne pozbawione sumienia ekskluzja spoeczna jednostki, [w:] L. Pytka, B.M. Nowak, red. naukowa, Problemy wspczesnej resocjalizacji, Pedagogium, Wysza Szkoa Pedagogiki Resocjalizacyjnej w Warszawie, Warszawa 2010, s. 49.31 Tame, s. 53.


guje zagroenia. Taki stan rzeczy hamuje procesy intelektualne wrd winiw, przyczynia si do ich stereotypizacji i zuboenia32.

Zjawiskiem, ktre towarzyszy skazanym, jest osamotnienie. Gdy czowiek izoluje si od spoeczestwa dobrowolnie, czyni to w duchu wyboru takiej fi-lozofii ycia. Jako czowiek wolny, zawsze moe do niego powrci. Inaczej jest w przypadku osb skazanych. Tutaj samotno, jako konsekwencja kary za czyn przestpczy, narzucona jest prawomocnym wyrokiem. Najczciej skazany buntuje si, przeywa frustracj, traci bowiem nie z wasnej woli, moliwo kontaktu z najbliszymi i prawo stanowienia o sobie.

Kara powinna wyzwoli w skazanym poczucie winy i zarazem ch zado-uczynienia. Jest to moliwe, gdy jest ona przyjta ze zrozumieniem i akceptuje j sprawca czynu. W przeciwnym razie, gdy kara jest uwaana za niesprawiedliw, wyzwala poczucie krzywdy i moe wzbudzi niech, a nawet nienawi do wy-miaru sprawiedliwoci. Jednoczenie kara jest sygnaem i przypomnieniem dla spoeczestwa, e wszelkie naruszenie prawa spotka si z wymierzeniem kary kademu sprawcy. Kara jest pojciem bardzo szerokim. W kadym jej wymiarze okazuje si bolesna, bez wzgldu na kryterium wieku, czy funkcji penionych przez dan jednostk w spoeczestwie.

6. Deprywacyjny i transmisyjny charakter izolacji wiziennej

Pomimo powszechnych de do humanizacji i indywidualizacji kary po-zbawienia wolnoci, w rzeczywistoci kara ta nade wszystko izoluje winia od najbliszego otoczenia, rodziny i spoeczestwa. Nie daje skazanemu moliwo-ci kontaktowania si w takim stopniu, jak na wolnoci z ludmi jemu bliskimi i decydowania o sobie. Pierwszy kontakt z nowym, nieznanym rodowiskiem najczciej budzi lk, strach i niepokj. Taka nowa sytuacja automatycznie rodzi potrzeb zabezpieczenia si przed: samotnoci, agresj wspwiniw, de-presj, utrat chci do ycia, co moe prowadzi nawet do prb samobjczych. W ten sposb powstaje zjawisko subkultury wiziennej, spoecznoci niefor-malnej, idcej niejako naprzeciw nowym potrzebom winiw. Powstanie sub-kultury wiziennej prbuje tumaczy zarwno teoria deprywacyjna, jak i teoria transmisyjna. Wedug teorii deprywacyjnej, subkultura wizienna jest wynikiem dolegliwoci izolacyjnej winiw. Powstajce drugie ycie jest odpowiedzi na deprywacj potrzeb i wszelkie ograniczenia zwizane z pozbawieniem wol-noci. Jest to jakby alternatywa dla formalnego ukadu spoecznego wyznaczo-nego przez przepisy, ktre narzucone przez przymus nie umoliwiaj zaspoko-jenia rnorodnych potrzeb osadzonych. Z kolei wedug teorii transmisyjnej

32 J. Nawj, Przemoc wewntrz wizienna w niektrych typach zakadw karnych, [w:] B. Hoyst, W. Amb-roziak, P. Stpniak, Wiziennictwo, nowe wyzwania, Wydawnictwo Uniwersytet Poznaski, Warszawa--Pozna-Kalisz 2001, s. 418-440.


podkultura wizienna powstaje przez przenoszenie do wizienia podkultur de-wiacyjnych. Skazani, ktrzy brali w nich udzia, zasady tam obowizujce prze-szczepiaj do nowych warunkw. Przewodni rol odgrywa tutaj podkultura przestpcza, przenoszona ze rodowisk zawodowych przestpcw33.

O sposobie adaptacji winia do nowych warunkw, jakie stwarza izolacja wizienna, decyduje kilka zjawisk, takich jak: proces depersonalizacji, proces degradacji, proces stygmatyzacji i proces standaryzacji. Proces depersonalizacji na trwale powoduje zmiany w osobowoci skazanych. Osadzony pozbawiony jest moliwoci dokonywania zmian w swoim yciu w sposb wolny i nieskr-powany. Jego codzienne zadania i obowizki od tej chwili formuuje personel wizienny. Zawieszeniu ulegaj take wszelkie plany yciowe, zawodowe czy rodzinne. Osoby skazane podlegaj rwnie procesowi standaryzacji, jako wy-nik obowizujcych wobec nich przepisw. Jednakowy strj, regulamin, sposo-by zaspokojenia potrzeb, zacieraj indywidualny charakter kadego czowieka pozbawionego wolnoci. Z kolei proces degradacji ma miejsce, gdy skazany znajdzie si w sytuacji ponienia czy te naruszenia jego intymnoci. Brak wy-ranego samookrelenia i zdecydowanej postawy, moe przyczyni si do ma-nipulowania winiem zarwno przez samych skazanych, jak i administracj zakadu karnego. Skazanym od pocztku towarzyszy rwnie stygmatyzacja naznaczenie pitnem przestpcy. Takim pozostaje w opinii spoecznej, po wyjciu na wolno a do koca ycia34. Powstanie drugiego ycia i uczest-nictwo w nim wynika z koniecznoci zaspokojenia potrzeb natury psychicznej i duchowej. Tak uwaa M. Ciosek w swej ksice Psychologia sdowa: Powsta-waniu wszystkich spoecznie niepodanych przejaww podkultury wiziennej rol najistotniejsz odgrywa fakt znacznego ograniczenia lub wrcz uniemo-liwienia zaspokajania potrzeb majcych akurat dla tego czowieka znaczenie podstawowe35. S to nastpujce potrzeby: potrzeba bezpieczestwa (daje ska-zanemu poczucie ochrony przed agresj wspwiniw); potrzeba stymulacji (subkultura chroni przed nud, stwarzajc takie sytuacje, ktre aktywizuj ska-zanych); przemoc seksualna (podkultura uzasadniaj wewntrz wizienia); po-trzeba agresji (dziki niej mona pozyska wysz pozycj spoeczn); potrzeba przynalenoci (suy ona utrzymaniu zasady solidarnoci i pomocy); potrze-ba odrbnoci (podkultura wizienna pomaga skazanemu utrzyma poczucie wasnej osobowoci i indywidualnoci); potrzeba uznania (uczestnictwo w pod-kulturze sprzyja zaspokojeniu potrzeby aprobaty ze strony innych czonkw grupy); potrzeba wasnej wartoci (pozycja w grupie umacnia poczucie war-toci); potrzeba posiadania (podkultura uatwia przemyt rzeczy potrzebnych

33 K. Jdrzejak, Podkultura wizienna, [w:] M. Ciosek (red.), Wybrane zagadnienia psychospoeczne instytu-cji penitencjarnych, Kalisz 1996: COSSW, Por. take W. Hercu, Ludzie i frajerzy, Gazeta Sdowa i Penitencjarna 1969, nr. 3(128), s. 6. Por. take Ks. Z.St. Iwaski, Wartoci w procesie resocjalizacji osb skazanych, Toru-Warszawa 2006, s. 26-27.34 Ks. Z.St. Iwaski, Wartoci w procesie resocjalizacji osb skazanych, Toru-Warszawa 2006, s. 26-27.35 M. Ciosek, Psychologia sdowa, Warszawa 2001, s. 247.


skazanym); potrzeba wiedzy i zrozumienia (podkultura dostarcza wiedzy jak przetrwa izolacj wizienn)36. Potrzeby te uatwiaj ycie skazanym, dlatego te staj si motywem do przystpienia skazanych do grupy nieformalnej, jak jest subkultura wizienna.

W Polsce dokonano licznych bada nad skutecznoci resocjalizacji peni-tencjarnej. Czynili je m.in. J. liwowski (1984), B. Urban (1997), A. Balandy-nowicz (2002), H. Machel (2003), Z.St. Iwaski (2003 i 2006). Ich wnioski nie napawaj optymizmem. Wrcz mwi o negatywnym i destruktywnym wpywie wizienia na skazanych:

organizacja wewntrz zakadu karnego nie sprzyja procesowi resocjali-zacji;

personel suby wiziennej nie odnosi si w sposb waciwy do skaza-nych;

dostrzega si negatywny wpyw subkultury wiziennej na skazanych; dugotrway pobyt w wizieniu nie resocjalizuje, lecz przeciwnie pri-

zonizuje; rodzina bolenie odczuwa skutki uwizienia, ma to wpyw na jej kondy-

cj moraln i materialn; dostrzegalny jest wysoki stopie recydywy, co wiadczy o niemocy wy-

chowawczej zakadw karnych; niektre formy pracy poprawczej s przestarzae i niedostosowane do

wspczesnych standardw wychowawczych; pobyt w wizieniu stygmatyzuje przestpc i utrudnia jego powrt do

spoeczestwa; izolacja wizienna staje si przyczyn deprywacji potrzeb, co wrcz unie-

moliwia resocjalizacj; istnieje niemono prowadzenia indywidualizacji w pracy wychowaw-

czej, std maa efektywno takich dziaa; polityka postpenitencjarna pastwa jest mao skuteczna, powoduje

utrudnienia w znalezieniu pracy przez powracajcych z wizienia; brak jest nadal alternatywy dla kary pozbawienia wolnoci37.

Obraz polskiego wiziennictwa pokazuje jego mankamenty, ktre nie napa-waj optymizmem. Pobudzaj jednak do refleksji i zachcaj do opracowywania nowych programw, przyczyniajcych si do zmiany zachowa wrd skaza-nych. Wypowiedzi samych wychowawcw, wiadcz o ich determinacji i chci prowadzenia dziaa wychowawczych mimo trudnoci. W warunkach wizien-nych mona dostrzec zrnicowane zachowania: szorstko, chamstwo, lizuso-stwo, ulego. Wystpuj gwaty, samouszkodzenia, zncania si nad sabszy-mi, pobicia. To jak zachowuje si skazany decyduje, czy uzyska nagrod, czy

36 Tame, s. 248.37 H. Machel, Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej casus polski, Krakw 2008, s. 158-159.


te straci swoj pozycj i moliwo warunkowego zwolnienia38. D. ywiecka, charakteryzujc populacj skazanych, wyrnia trzy kategorie winiw: recy-dywist, modocianego i dorosych. Recydywista jest czowiekiem zdemorali-zowanym, odrzucajcym normy i zasady spoeczne. Dobrze funkcjonuje w za-kadzie karnym, umie si odpowiednio ustawi. Z rodzin ma saby kontakt. Powrt na wolno oznacza dla niego trudnoci z adaptacj do normalnego ycia. Modociany, jest czowiekiem niedojrzaym emocjonalnie. Ma od 17 do 21 lat i z racji swego modego wieku jest podatny na wpywy otoczenia. Jest to ta kategoria osadzonych, ktr naley traktowa ze szczegln trosk. Doroli, odbywajcy po raz pierwszy kar pozbawienia wolnoci, stanowi wyjtkowo zrnicowan grup. Najczciej maj znikomy stopie demoralizacji. Przey-waj trudnoci w adaptacji do warunkw izolacji. Wane s dla nich kontakty z rodzin i wiatem zewntrznym39.

Instytucje penitencjarne o charakterze izolacyjnym uniemoliwiaj zaspoko-jenie potrzeb natury fizycznej i psychicznej, co wpywa take na zahamowanie realizacji zamierzonych celw. Osoby pozbawione wolnoci charakteryzuje wzmoenie reakcji emocjonalnych i paralelny proces ich tumienia, znacznie ograniczajcy udzia reakcji emocjonalno-uczuciowych w psychicznym funk-cjonowaniu jednostki. Dominacja procesw hamowania popdw i emocji nad procesami ich aktywizacji dezorganizuje dziaanie tego mechanizmu w central-nym orodku mzgowym, co wpywa na obnienie oglnej sprawnoci funk-cjonowania osobowoci jednostki oraz powstanie organicznych uszkodze tkanki mzgowej. Deprywacja wywouje ponadto trwae odchylenia w zakresie uczu, pamici, mylenia i woli40.

J. Sikora, na podstawie przeprowadzonych bada systemu wiziennictwa, stwierdza, e: izolacja wizienna bezporednio wpywa na powstawanie sta-nw nerwicowych, utrudniajcych wychowawcze oddziaywanie na winiw, i zmniejsza si przystosowania skazanego do ycia w rodowisku otwartym41. Izolacja utrudnia resocjalizacj ze wzgldu na poczucie osamotnienia, ktre wy-wouje przykre stany emocjonalne prowadzce do wielu zaburze zachowania winiw.

38 D. ywiecka, Funkcjonowanie czowieka w warunkach izolacji, [w:] Wybrane zagadnienia psychospoeczne instytucji penitencjarnych, Kalisz 1996, s. 51.39 Tame, s. 52-54.40 A. Baandynowicz, Probacja, Resocjalizacja z udziaem spoeczestwa, Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa 2006, s. 70.41 J. Sikora, Obraz emocjonalnoci winiw w wietle bada psychologicznych, biologicznych i fizjologiczno-lekarskich, Ossolineum 1973, s. 157.


7. Stygmatyzacja spoeczna przeszkod w resocjalizacji osb skazanych

Problemem pierwszoplanowym dla spoeczestwa w kwestii osb skaza-nych jest ich ponowny powrt na wolno. Kara jak odbyli decyzj prawo-mocnego wyroku sdowego miaa przywrci w nich ch do ycia, zgodnie z obowizujcymi normami spoecznymi. Pozyskanie wolnoci otwiera przed nimi nowe moliwoci zaistnienia w rodzinie i spoeczestwie. Stanowi szans odnalezienia swego miejsca i roli w rodzimym rodowisku. Takie oczekiwa-nia s moliwe do osignicia pod warunkiem, e spoeczestwo okae sw przychylno powracajcym z wizienia. Przeszkod w tym przypadku jest stygmatyzacja spoeczna niech i obawa wobec powracajcych skazanych. Trudnoci ze znalezieniem pracy przez byych winiw nie uatwiaj im sa-modzielnego ycia. Czsto te ich rodowiska rodzinne s dotknite patolo-gi. Alkoholizm, narkomania, bezrobocie, prostytucja maj tam swoje miejsce bytu. Taka sytuacja powoduje frustracj i brak wiary w moliwo funkcjono-wania w spoeczestwie w sposb nienaruszajcy prawa. Brak rodkw do y-cia stwarza sytuacje dla podjcia czynw przestpczych przez byych skaza-nych. Kradziee, wamania, rozboje staj si dla nich jedyn alternatyw, by zaistnie i zrealizowa swoje potrzeby egzystencjalne. W ten sposb staj si recydywistami, ponownymi przestpcami, ktrzy wracaj do cel wiziennych, gdzie w opinii wspwiniw zaczn uchodzi za bohaterw. Skuteczna walka z przestpczoci wymaga racjonalnego wykonywania orzeczonych rodkw. Tutaj powane miejsce zajmuje waciwie system wspdziaania spoecze-stwa w procesie wykonywania karnych rodkw izolacyjnych, jak te system pomocy spoecznej nad osobami opuszczajcymi wizienia. Osoby powracaj-ce z zakadw karnych oczekuj z pewnoci na danie im szansy wczenia si w aktywne ycie spoeczne. Izolowanie ich od spoeczestwa, utrudnianie przy znalezieniu miejsca pracy spycha ich na margines ycia. Duo do zrobienia na rzecz byych winiw ma polityka postpenitencjarna pastwa. Przeamywanie niechci wobec nich musi dokonywa si w sferze zarwno rodowiska rodzin-nego, jak i spoecznego. Znalezienie pracy uatwia byym skazanym zdobycie samodzielnoci w zaspokojeniu elementarnych potrzeb egzystencjalnych. Daje te moliwo rozwoju kwalifikacji zawodowych. W ten sposb wzrasta w nich motywacja do ycia zgodnego z przyjtymi zasadami i normami spoecznymi. A to z kolei przekada si na zmniejszenie zjawiska recydywy, czyli powrotu na drog przestpstwa.

Polityka postpenitencjarna powinna i w kierunku pomocy byym wi-niom i ich rodzinom w takim stopniu, by nie czuli si osamotnieni i wyizolo-wani od spoeczestwa. Opieka kuratora, wsparcie orodkw zajmujcych si terapi, umacnianie wiadomoci spoecznej w kierunku akceptowania byych winiw jest koniecznoci dla dobra zarwno ich, jak i spoeczestwa. Styg-


matyzacja byych przestpcw jest sprzeczna z humanizacj czowieka. Stawia ich bowiem w sytuacji odrzucenia przez rodowisko w ktrym wzrastali i gdzie s ich bliscy i znajomi. Taka postawa uruchamia ponowny proces niechci i agresji u byych winiw. Szukaj dla siebie rozwizania wasnych problemw poza spoecznoci, ktra ich odrzucia. Najczciej jest to droga przestpcza. Pastwo wic i samorzdy ponosz w duym stopniu za nich odpowiedzial-no. Nie pomagajc w wystarczajcym stopniu, stwarzaj tym samym warunki dla wzrostu niezadowolenia i przestpczoci wrd powracajcych z wizienia.

Recydywa wywodzi si z aciskiego sowa recidere popada w co na nowo, powraca. W przypadku przestpcy jest to powrt do naruszenia przez niego obowizujcego prawa. Przyczyn tego zjawiska upatrywa naley za-rwno w uwarunkowaniach rodowiskowych, zwizanych z przestpc, jak i w nastawieniu spoecznym do niego, penym niechci i obaw. Zrnicowanie spoeczestwa pod wzgldem moralnym, materialnym, kulturowym powoduje zjawisko selektywnoci i zamykania si grup wedug kryteriw sobie narzuco-nych. atwiej bowiem o znalezienie wsplnych dziedzin ycia tym, ktrzy re-prezentuj podobne sobie moliwoci kulturowo-bytowe. Dla odbiegajcych od nich nie ma miejsca w danej grupie spoecznej. Czuj si odtrceni, yjc w wiadomoci znalezienia si na marginesie spoeczestwa. Jest to pewien ro-dzaj stygmatyzacji, ktry przenoszony jest z kolei na tych, ktrzy odzyskuj wolno. Taki stan rzeczy wymaga powrotu do zasad etycznych i moralnych wrd wszystkich ludzi. Podmiotowe traktowanie czowieka, niezbywalna god-no osoby ludzkiej, rwno wobec prawa i jednakowa dla wszystkich szansa rozwoju zawodowego, daje rkojmi do przezwycienia zjawiska stygmatyzacji spoecznej. Du rol w tej materii moe odegra Koci, ktry swoim dzia-aniem ewangelicznym, moe wpyn na pojednanie zwanionych grup poli-tycznych, spoecznych i zawodowych. Jego praca wychowawcza i charytatywna na rzecz biednych i rodzin patologicznych wpywa korzystnie, bo przywraca im chci do ycia i pozbawia moliwoci zaspokajania swoich potrzeb natury egzystencjalnej drog kradziey i przestpstw.

Recydywici s najtrudniejszym przedmiotem resocjalizacji, gdy atwo ad-optuj si do warunkw zakadu karnego i cz si w zhierarchizowane gru-py nieformalne. Najczstsz kategori przestpstw wrd recydywistw s kradziee i wamania, zobowizania alimentacyjne i zncanie si nad rodzin pod wpywem alkoholu. U recydywistw ujawniaj si silne uwarunkowania rodowiskowe i wpyw stygmatyzacji spoecznej. Istnieje jednak rozbieno pomidzy spoecznymi oczekiwaniami, dotyczcymi resocjalizacyjnej funkcji zakadw karnych, a ich rzeczywistym i praktycznym oddziaywaniem. Pobyt w zakadzie karnym wie si z szeregiem negatywnych czynnikw, takich jak: zerwanie wizi spoecznych i rodzinnych, brak moliwoci zatrudnienia, odrzu-cenie przez najbliszych, nawizanie kontaktw ze rodowiskiem kryminogen-nym, ucieczka w uzalenienia pogorszenie stanu zdrowia zawieszenie realizacji


planw yciowych. Z punktu widzenia zada resocjalizacyjnych kara pozba-wienia wolnoci nie moe zatem spenia oczekiwa pokadanych w niej przez spoeczestwo.

Wymaga wic wczenia si rodowiska spoecznego w proces readaptacji wychodzcych na wolno. Recydywa to przestpstwo dokonane przez osob ju raz karan. W prawie karnym recydyw mona nazwa ponownym popad-niciem w sytuacj zakazan pod grob kary. Pojcie recydywy mona ujmo-wa w znaczeniu: kryminologicznym, penitencjarnym i jurydycznym. Recydywa kryminologiczna to wystpujce wielokrotnie w spoeczestwie zjawisko prze-stpczoci powrotnej. W przypadku za jednostki recydywa jest ponownym po-penianiem przestpstw przez t sam osob. Recydywa kryminologiczna jest niezalena od kryteriw formalnych, poza uznaniem czynu za przestpstwo przez ustaw. Recydywa w ujciu penitencjarnym zawiera w sobie zarwno po-nowne odbywanie kary pozbawienia wolnoci za przestpstwa podobne, ale take odbywanie tej kary kolejny raz, rwnie za inne przestpstwa. Recydywa penitencjarna ma tendencje wzrostowe. Taki stan rzeczy czy si z oglnowia-towym kryzysem, ktry dotyka kary pozbawienia wolnoci. Z kolei recydywa w ujciu jurydycznym odpowiada ustawowym kryteriom. Tradycyjnie w pol-skim systemie prawnym charakter jurydyczny ma wycznie recydywa specjalna. Kodeks karny wyrnia dwa typy recydywy specjalnej: podstawow i wielokrot-n. Mwi o tym artyku 64 Kodeksu karnego. Recydywa jednokrotna pod-stawowa zachodzi, gdy sprawca skazany za przestpstwo umylne na kar pozbawienia wolnoci popenia w cigu 5 lat po odbyciu co najmniej 6 miesicy kary umylne przestpstwo podobne do tego, za ktre ju by skazany. Wielo-krotna recydywa specjalna wymagaa co najmniej dwukrotnego skazania w wa-runkach recydywy prostej, odbycia kary pozbawienia wolnoci w wymiarze 1 roku, umylnoci kolejnego przestpstwa popenionego z chci osignicia korzyci majtkowej lub jego charakteru chuligaskiego42. Zjawisko recydywy jest dowodem poraki wymiaru sprawiedliwoci. Dowodzi bowiem nieskutecz-noci polskiego systemu penitencjarnego. Zmiana tego stanu rzeczy wymaga zarwno zatrudnienia wikszej kadry wychowawcw, jak i zbudowania takiego systemu opieki nad osobami opuszczajcymi zakady karne, ktry by im ua-twia proces readaptacji spoecznej. Recydywa dowodzi rwnie lekcewaenia elementarnych zasad porzdku prawnego przez osoby powracajce na wolno. wiadczy take o tym, e orzeczona w przeszoci kara okazaa si w stosunku do okrelonego sprawcy nieskuteczna.

42 Teksty ustaw 2010, Kodeks karny, Wyd. LexisNexis, Warszawa 2010, wyd. 1, art. 64, s. 34-35.


8. alternatywa dla kary pozbawienia wolnoci

probacja jako resocjalizacja w oparciu o spoeczestwo

Jak ju podkrelano wczeniej, czowiek jako istota spoeczna, jedynie yjc wrd okrelonych struktur rodowiskowych ma szans rozwija si w sposb prawidowy. Pozbawienie go tych moliwoci poprzez izolacj wizienn sprzy-ja tendencjom rozwoju patologii. Dugoterminowy pobyt w zakadzie karnym powoduje zaamanie si wizi emocjonalnych z rodzin, stygmatyzacj jed-nostki a tym samym trudno w readaptacji spoecznej i powrt do recydy-wy. Spoeczestwo powinno by zatem zainteresowane procesem resocjalizacji osb niedostosowanych spoecznie i to w taki sposb, by na nowo mogy one wczy si w jego aktywne ycie. Musi wic przej aktywn rol w stwarzaniu moliwoci powrotu skazanym do przyjcia na nowo przypisanych im funkcji i zada. Tak szans daje probacja. Zdaniem Andrzeja Baandynowicza: Pro-bacja jako rodek resocjalizacji w oparciu o spoeczestwo bazuje na teorii, e najlepszy sposb osignicia celu, jakim jest resocjalizacja, to organizowanie sankcji kryminalnych w spoeczestwie w przypadkach, gdy uzasadniaj to funkcje kary. Zakada si, e dana osoba nauczy si z powodzeniem y w spoeczestwie, a nie w sztucznym i oderwanym rodowisku, jakim jest instytucja wizienna. Probacja jako rodek resocjalizac-ji w oparciu o spoeczestwo, w poczeniu z sensownym zaangaowaniem spoecznym, zapewnia wymagane oddziaywanie spoeczne, ekonomiczne oraz osobowociowe43.

Probacja ma swoje pochodzenie od sowa aciskiego probare co oznac-za dokonywa prby, testowa. Jest ona form sankcji kryminalnej, ktr na-kada sd na sprawc czynu przestpczego, po ogoszeniu wyroku uznajce-go go winnym. W tym przypadku bez uprzedniego naoenia na niego kary pozbawienia wolnoci. Zastosowanie probacji przynosi okrelone korzyci tak dla sprawcy, jak i caego spoeczestwa. Nie ma tu zastosowania stygmatyzacja spoeczna, ktra idzie za skazanym przez cae ycie, utrudniajc mu rozwj za-wodowy i spoeczny. Ma on kontakt ze rodowiskiem rodzinnym, ktre moe go wspiera i motywowa do zmiany zachowania. Probacja pomaga unikn destruktywnego wpywu subkultury wiziennej na skazanego i uchroni go przed utrat godnoci, zgwaceniem czy ponieniem. Jest te metod o wiele korzystniejsz ekonomicznie, gdy spoeczno nie ponosi duych kosztw, jak w przypadku utrzymania winia. Probacj jednak mona stosowa wobec tych przestpcw, co do ktrych istnieje realna szansa na ich skuteczn resocjal-izacj. Nie moe mie ona zastosowania w przypadku zabjcw, recydywistw czy reprezentantw przestpczoci zorganizowanej, w tym terrorystw. Ze

43A. Baandynowicz, System probacji w Polsce diagnoza i kierunki zmian w polityce kryminalnej, [w:] Wykony-wanie kary pozbawienia wolnoci w Polsce w poszukiwaniu skutecznoci, H. Machel (red.), Wyd. Uniwersytetu Gdaskiego, Gdask 2006, s. 57.


wzgldu na okrelone kryteria mona klasyfikowa probacj jako: wstrzymanie wykonania wyroku przez sd i poddanie sprawcy pod dozr kuratora (kryteri-um formalno-prawne); wolno przestpcy skazanego na probacj pozostaje czciowo ograniczona, ale moe on pracowa, mie kontakt z rodzin, napra-wia szkody (kryterium statusu podopiecznego); organy administracji zajmuj si wiadczeniem usug probacyjnych dla sprawcw, poprzez stosowanie okrel-onych rodkw, ktre pomagaj im unikanie kopotw (kryterium podsystemu wykonawczego w ramach sdownictwa karnego); sprawca postrzegany jest jako zjawisko rwnolegej dziaalnoci sdu, sprawcy i spoeczestwa; proces obe-jmuje nadzr kuratora, doradztwo i pomoc (kryterium procesu)44. Probacja jest rodzajem sankcji kryminalnych, nakadanych przez sd na przestpc po ogo-szeniu wyroku, lecz bez orzekania o uwizieniu. W ten sposb wobec sprawcy mona zastosowa probacj bd wyrok w zawieszeniu. Polityka karania jest integraln czci polityki kryminalnej i zwizanej z ni polityki penitencjarnej i legislacyjnej. W probacji kar jest czciowe pozbawienie wolnoci, poniewa przestpca pozostaje pod dozorem kuratora. To wanie kurator kontroluje przestrzeganie warunkw naoonych na sd. Probacja jest rodzajem wyrokow-ania, ktry nakada si na przestpcw, wobec ktrych istnieje przekonanie na pozytywn szans ich resocjalizacji. Instytucja jak jest probacja zawiera w so-bie duo korzyci tak dla sprawcy, ofiary, jak i caego spoeczestwa.

Rozrniamy trzy funkcje probacji ujmowanej w formie instytucjonalnej: opiek spoeczn, kontrol spoeczn i zmian spoeczn. Ich wspln cech jest komplementarno. Funkcje powysze s realizowane przez trzy podmi-oty: kuratorw sdowych, osoby dozorowane i spoeczestwo. Probacja, jako rodek resocjalizacji w oparciu o spoeczestwo, zakada, e dana osoba nauczy si w sposb godny y w otwartym rodowisku. Wychowanie przestpcy w taki sposb jest metod o wiele mniej kosztown ni jego uwizienie45.

W obowizujcym Kodeksie karnym ustawodawca przewidzia moliwo stosowania trzech rodkw probacyjnych: warunkowe umorzenie postpowa-nia karnego (art. 66 1 k.k.), warunkowe zawieszenie kary (art. 69 1 k.k.) oraz przedterminowe zwolnienie polegajce na warunkowym wstrzymaniu reakcji karnej na przestpstwo. Granicami stosowania tej instytucji s: zagroenie czy-nu kar nie przekraczajc 3 lat pozbawienia wolnoci, a 5 lat, gdy nastpio pojednanie ofiary ze sprawc czynu. Istniej take warunki, ktre musz by spenione dla uruchomienia takiej procedury, jak jest warunkowe umorzenie postpowania karnego: sprawca nie by uprzednio karany, czyn popeniony przez sprawc ma niski stopie szkodliwoci spoecznej, sprawca rokuje na-dzieje, e bdzie przestrzega prawa. Okres prby przy zastosowaniu tego typu rodka probacyjnego trwa dwa lata. Dla celw kontrolnych sd moe odda sprawc pod dozr kuratora, bd osoby godnej zaufania czy instytucji spoec-

44 Tame, s. 58-59.45 A. Baandynowicz, Probacja. Resocjalizacja z udziaem spoeczestwa, Warszawa 2006, s. 20-23.


znej. Tego typu dziaania maj uchroni sprawc przed demoralizacj i narusze-niem prawa. Kolejnym rodkiem probacyjnym jest warunkowe zawieszenie wykonania kary. Podstawow przesank warunkowego zawieszenia wykona-nia kary jest przekonanie sdu, e sprawca bdzie przestrzega porzdku praw-nego. Mwi o tym artyku 69 1 k.k.: Sd moe warunkowo zawiesi wykonanie orzeczonej kary pozbawienia wolnoci nieprzekraczajcej 2 lat, kary ograniczenia wolnoci lub grzywny orzeczonej jako kara samoistna, jeeli jest to wystarczajce dla osignicia wo-bec sprawcy celw kary, a w szczeglnoci zapobieenia powrotowi do przestpstwa. Za-wieszenia wykonania kary ograniczenia wolnoci lub grzywny nie stosuje si wobec sprawcy wystpku o charakterze chuligaskim. Artyku 70 k.k. podaje, e zawieszenie wykonania kary nastpuje na okres prby. Biegnie on od mo-mentu uprawomocnienia si orzeczenia i wynosi: od 2 do 5 lat w wypadku warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolnoci, od 1 roku do 3 lat w wypadku warunkowego zawieszenia wykonania grzywny lub kary ograniczenia wolnoci oraz od 3 do 5 lat w wypadku warunkowego zawi-eszenia kary pozbawienia wolnoci wobec sprawcy modocianego bd recydy-wisty. Wymiar grzywny w przypadku warunkowego zawieszenia kary pozbaw-ienia wolnoci wynosi 180 stawek dziennych. Przy zawieszeniu wykonania kary ograniczenia wolnoci stosuje si 90 stawek dziennych. Zawieszajc wykonanie kary sd moe zobowiza skazanego do: przeproszenia pokrzywdzonego, wykonywania pracy zarobkowej, poddaniu si leczeniu, powstrzymania si od naduywania alkoholu czy te informowania o swoich poczynaniach sdu bd kuratora, przebywania w miejscach pokrzywdzonego, naprawienia szkody czy te uiszczenia wiadczenia pieninego na rzecz instytucji spoecznej. Istot warunkowego zawieszenia wykonania kary jest uzalenienie skutkw prawnych od zachowania si sprawcy podczas prby. Pozytywny jego przebieg skutku-je zatarciem skazania, a sprawca moe na nowo, ju jako w peni zrehabili-towany obywatel, podj normalne ycie w spoeczestwie. Trzecim rodkiem probacyjnym jest warunkowe przedterminowe zwolnienie. Nie jest to probacja w sensie cisym. Nie stanowi bowiem rodka reakcji na przestpstwo zwizane z poddaniem sprawcy prbie.

O tym, e zalicza si je do rodkw probacyjnych, przesdza warunkowy charakter zwolnienia. Podstawy stosowania warunkowego przedterminowego zwolnienia okrela ar-tyku 77 1 k.k., w ktrym czytamy: Skazanego na kar pozbawienia wolnoci sd moe warunkowo zwolni z odbycia reszty kary tylko wwczas, gdy jego postawa, waciwoci i warunki osobiste, sposb ycia przed popenieniem przestpstwa, okolicznoci jego popenienia oraz zachowanie po popenieniu przestpstwa i w czasie odbywania kary uzasadniaj przekonanie, i skazany po zwolnieniu bdzie przestrzega porzdku prawnego, w szczeglnoci nie pope-ni ponownie przestpstwa46. Wobec skazanego mona zastosowa warunkowe przedterminowe zwolnienie, gdy odby on ju co najmniej poow kary, nie

46 Teksty ustaw 2010, LexisNexis, Kodek karny, s. 40, artyku 77, par. 1.


wczeniej jednak ni po upywie 6 miesicy. Skazanego na 25 lat pozbawienia wolnoci mona zwolni po 15 lat pozbawienia wolnoci, a skazanego na kar doywotniego pozbawienia wolnoci po upywie 25 lat. Warunkowe zwolnienie nastpuje na okres prby, ktry wynosi nie mniej ni 2 lata i nie wicej ni 5 lat. W przypadku zwolnienia z kary doywotniego wizienia czas prby wynosi 10 lat. Pozytywny wynik zakoczenia okresu prby, decyduje o uznaniu kary pozbawienia wolnoci za wykonan z chwil warunkowego zwolnienia.

Mediacja

Mediacja jest jedn z wolnociowych form rozwizywania konfliktw. Jest, obok negocjacji, facylitacji, arbitrau i postpowania sdowego, metod pored-niczenia w sporze. Celem mediacji jest udzielenie stronom konfliktu pomocy w jego rozstrzygniciu. Mediacja moe mie miejsce wwczas, gdy zachodzi pomidzy nimi zasada dobrowolnoci, przy obecnoci osoby trzeciej media-tora, ktra jest bezstronna i neutralna w sporze. W mediacji przestrzega naley nastpujcych zasad: akceptacji, dobrowolnoci, bezstronnoci, neutralnoci i poufnoci. Zasada akceptacji oznacza zgod obu stron na obecno mediatora i jego pomoc w osiganiu porozumienia. Dobrowolno oznacza wolny wybr, niczym niezdeterminowany w uczestniczeniu mediacyjnym. Nie wolno jest wy-wiera adnego nacisku na ktrkolwiek ze stron. Uczestniczcy w mediacji s poinformowani, e w kadej chwili mog od niej odstpi. Zasada bezstronno-ci wskazuje na rwne prawa i jednakowe traktowanie stron konfliktu. Mediator w tym przypadku nie moe narzuca swej opinii adnej ze stron. Neutralno stawia mediatora w sytuacji nieosigania przez niego adnych korzyci pyn-cych z mediacji. W przypadku zasady poufnoci wszelkie informacje, uzyska-ne podczas trwania mediacji nie mog by przekazywane adnej osobie prywat-nej czy instytucji. Wyjtek stanowi powane przestpstwa, ktre gdy wyjd na jaw podczas mediacji powinny by przekazane wymiarowi sprawiedliwoci.

Mediacja pozwala zainteresowanym stronom sporu wsplnie znale jego rozwizanie. Daje moliwo zrozumienia wasnych czynw i ich konsekwen-cji. Uczy odpowiedzialnoci, a nade wszystko zapobiega agresji i chci odwetu. Stwarza szans na poznanie odczu sprawcy i jego ofiary. Pokazuje, e mo-na rozwizywa konflikty bez uycia przemocy. Jej celem jest doprowadzenie do pojednania ofiar ze sprawc. Ofiara ma moliwo przebaczenia sprawcy a on zadouczynienia jej za popeniony czyn karalny. Mediacja daje korzy-ci zarwno sprawcy jak i ofierze. Ma rwnie swj pozytywny oddwik spo-eczny. Sprawcy: zapewnia wspdecydowanie w swojej sprawie, pozwala na refleksj, stwarza szans uniknicia surowej kary i stygmatyzacji spoecznej za swoje czyny, uczy odpowiedzialnego ycia, daje kolejn szans na zaistnienie w spoeczestwie. Ofiara dziki mediacji pozbawiona jest lku przed odwetem i nienawici ze strony sprawcy, moe take decydowa o formie rekompensa-


ty za poniesione straty i krzywd moraln. Spoeczestwu mediacja zwiksza poczucie bezpieczestwa, sprzyja jego edukacji, daje oszczdnoci finansowe i czasowe, odcia prokuratury i sdy od spraw mniejszej wagi. Mediacja powin-na by wykorzystywana nie tylko w ramach wymiaru sprawiedliwoci, ale w co-dziennym yciu. Jej miejsce jest zarwno w rodowisku rodzinnym, szkolnym, rwieniczym, jak i zawodowym. Dziki mediacji ludzie mog nauczy si kry-tycznego mylenia, rozwizywania problemw metod porozumienia i dialogu. W przypadku rodowiska szkolnego mediacja ma za zadanie zmian zachowa uczniw, wyrobienie u nich zdolnoci poznania zachowa akceptowanych spo-ecznie. Sprawy, ktre mog podlega mediacji to: bjki, wymuszenia, przemoc fizyczna i psychiczna. Tutaj rol mediatorw mog peni zarwno uczniowie, cieszcy si zaufaniem swoich rwienikw, jak i pedagog szkolny czy wycho-wawca. Mediacja w szkole powinna odbywa si wedug zasad, ktre zostay wypracowane i obowizuj w wymiarze sprawiedliwoci.

Mediacja powinna dotyczy take zakresu spraw rodzinnych. Jej uczestni-kami mog by: maonkowie, dzieci, rodzestwo, rodzice czy dalecy krewni. Przedmiot mediacji to: sprawy finansowe, wychowawcze, wiatopogldowe, opieka nad starszym pokoleniem, spory rodzinne, adopcje, wybr miejsca pracy czy zamieszkania. W dziaalnoci praktycznej funkcjonuj nastpujce modele mediacyjnych programw: model sprawiedliwociowy (celem jest zadouczy-nienie ofierze za poniesione przez ni straty), model bdcy alternatyw wobec kary pozbawienia wolnoci (zastosowane rodki karne maj charakter wolno-ciowy), model odejcia od formalnego systemu wymiaru sprawiedliwoci (sto-suje si wobec osb aresztowanych, w mediacji bior udzia pracownicy wymia-ru sprawiedliwoci), model mediacji rozwizywanej poza systemem wymiaru sprawiedliwoci (konflikt rozwizywany jest na forum spoecznym, na zasadzie dobrowolnoci udziau w nim stron i nie dotyczy osb ju aresztowanych). Sy-stemy te sprowadzaj si najczciej do mediacji bezporedniej. Polega ona na spotkaniu twarz w twarz przestpcy i ofiary, przy obecnoci mediatora47.

Proces mediacyjny jest alternatyw w stosunku do orzekania kary pozbaw-ienia wolnoci. Celem mediacji jest bowiem ugoda pozasdowa midzy ofiar a sprawc, przy obecnoci mediatora. Jest to rodzaj sprawiedliwoci naprawczej. Mediacja pozwala uzyska pokrzywdzonemu zadouczynienie, ktre sam uz-godni ze sprawc. Dla sprawcy jest to szansa ycia bez oderwania od rodow-iska rodzinnego i moliwo naprawienia wyrzdzonej krzywdy. Mediacja wy-maga dobrej woli z obu stron, ale take i obecnoci mediatora, ktry powinien by osob odpowiednio przygotowan do tego typu postpowania. Jego kwal-ifikacje wyranie precyzuje Kodeks Postpowania Mediatora. Moe nim by: osoba, ktra ukoczya 26 lat, godna zaufania, zrwnowaona, tolerancyjna, nawizujca atwo kontakty z otoczeniem, cieszca si autorytetem, posiada-

47 I. Wagner, Postpy resocjalizacji i profilaktyki spoecznej, [w:] Alternatywne formy pracy resocjalizacyjnej wobec nieletnich przestpcw na przykadzie mediacji, A. Rejzner (red.), s. 152.


jca wiedz z zakresu pedagogiki, psychologii, socjologii, resocjalizacji i prawa, zdajca sobie spraw z oczekiwa obu stron w rozwizaniu konfliktu48. Od mediatora oczekuje si take znajomoci etyki postpowania. Zasady etyczne mediatora wynikaj z norm etycznych ycia spoecznego. Mediatora obowizu-je przestrzeganie praw czowieka zarwno ofiary, jak i sprawcy. Do najwanie-jszych zasad obowizujcych mediatora mona zaliczy: uczciwo (nie wolno z mediacji czerpa korzyci), dziaanie bez przemocy (nie wolno straszy stron konfliktu), cierpliwo, skupienie, szacunek dla stron w postpowaniu medi-acyjnym, neutralno, bezstronno, zachowanie w tajemnicy wszelkich wy-powiedzi, uszanowanie woli stron do rezygnacji z mediatora49. Mediator powin-ien te stale podnosi swoje kwalifikacje zawodowe i dba o wasny rozwj duchowy. Mediatorzy obowizani s: kierowa si wiedz i zrozumieniem na czym polegaj etyczne wartoci ich pracy oraz jakie s zasady i reguy mediacji, opanowa umie-jtnoci wyjaniania zasad prawnych, ktre le u podstaw wprowadzania mediacji w Polsce oraz tego, w jaki sposb je stosowa, naby i utrwali praktyczne umiejtnoci prowadzenia mediacji; utrzymywa je, a take rozwija poprzez sta praktyk prowadzenia mediacji, rozwija swoj wiedz o konteksty zwizane z prowadzeniem mediacji w danej spoecznoci lokalnej, uczestniczy w charakterze superwizora w mediacjach prowadzonych przez innych mediatorw, a nastpnie dzieli si z nimi wasnymi dowiadczeniami, umie ocenia wasne moliwoci i umiejtnoci prowadzenia mediacji oraz stale doskonali swoj wiedz, uczest-niczy w kursach, konferencjach, zapoznawa si z literatur.

Mediacja ma rwnie due znaczenie tak dla sprawcy, jak i ofiary wtedy, gdy kara pozbawienia wolnoci zostaa orzeczona i sprawca przebywa w wizieniu. Kodeks karny wykonawczy, chocia nie przewiduje mediacji po wyroku, to jed-nak jej nie zakazuje. Taka mediacja ma swoje uzasadnienie, gdy koncentruje si na etycznym pojciu winy i odpowiedzialnoci. Kara pozbawienia wolnoci nie uwzgldnia materialnych i moralnych strat ofiary. Mediacja przeciwnie daje szans na rekompensat poniesionych krzywd przez ofiar. Jest form inter-wencji pomidzy sprawc a ofiar. Niweluje te tradycyjne ujmowanie kary jako represji. Traktuje sprawc w sposb personalistyczny jako osob, nie naruszajc w niczym jego godnoci ludzkiej. Pozwala sprawcy zaj wobec ofiary waciw postaw, jako czowieka skruszonego, uznajcego swoj win i gotowego do zadouczynienia.

Celem mediacji jest wypracowanie rozwizania, ktre satysfakcjonuje zarwno ofiar, jak i sprawc czynu. Mediacja ma agodzi konflikty spoeczne. Spord wielu jej zalet mona wymieni nastpujce: suy zapewnieniu harmonii spoecznej i konstruowaniu prawidowych relacji midzyludzkich; sprzyja budowaniu porozumienia, amaniu barier i niwelowaniu napicia spoecznego; zwiksza gwarancj usunicia na trwae konfliktu, do jakiego doszo pomidzy

48 J. Waluk, O kodeksie postpowania mediatora, [w:] Wiziennictwo Nowe Wyzwania, II Polski Kongres Peni-tencjarny, Warszawa-Pozna-Kalisz 2001, s. 265.49 Tame, s. 266-267.


stronami; pozwala wypracowa stronom akceptowalne rozwizania problemu, dostosowane do ich indywidualnych potrzeb i oczekiwa; zapewnia stronom moliwo decydowania o jej ostatecznym wyniku; zapewnia rwnorzdn pozycj dla wszystkich stron konfliktu lub sporu; pozwala spojrze na spr z innej perspektywy, skoni strony do rozwaenia problemu z punktu wid-zenia drugiej strony; zaspakaja potrzeb opowiedzenia o swoich krzywdach, doznanym poczuciu niesprawiedliwoci; zapewnia wysz skuteczno real-izowania porozumie, bowiem strony, ktre same je wypracoway czuj si take odpowiedzialne za ich wykonanie; przyczynia si do skrcenia okresu trwania postpowania sdowego; przyczynia si do zmniejszenia kosztw zwizanych z postpowaniem sdowym; realizuje konstytucyjn zasad dostpu do wymia-ru sprawiedliwoci, zwizan potocznie prawem do sdu, w praktyce za rozu-mian nie tylko jako zapewnienie szybkich i niedrogich procedur sdowych, ale take alternatywnych pozasdowych procedur rozwizywania sporw.

Mediacja moe dotyczy spraw cywilnych, gospodarczych, rodzinnych i karnych. W przypadku spraw cywilnych mediacja moe mie miejsce, gdy wynik postpowania jest zaleny od dobrej woli obu stron; np. w sprawach o zapat, zniesienie wspwasnoci, zaspokojenie potrzeb rodziny, alimenty, nalenoci ze stosunku pracy, podziau wsplnego majtku. Do mediacji z zakresu prawa pracy i prawa gospodarczego mona kierowa kady konflikt, ktry dopuszcza zawarcie ugody. Dotyczy to spraw o zapat nalenoci, ustalenia odszkodowa i obowizkw w ramach umowy konsorcjum czy wykonania umw. Najczciej przedmiotem mediacji s roszczenia pomidzy pracodawc i pracownikiem w ramach prawa pracy. Tutaj mediacja moe rozwiza narastajce konflikty i doprowadzi do ugody, ktra satysfakcjonuje zarwno pracodawc, jak i pra-cownika. Zawsze mediacja daje wiksze moliwoci na znalezienie rozwizania, ktre satysfakcjonowa moe zarwno sprawc, jak i ofiar czynu.

Monitoring

Nadzr kontrolowany monitoring, stanowi now alternatyw dla kary po-zbawienia wolnoci. Warunki w jakich moe by on stosowany okrela ustawa z dnia 1 wrzenia 2007 roku o wykonywaniu kary pozbawienia wolnoci poza zakadem karnym w systemie dozoru elektronicznego (Dz.U. z 2008 r., Nr 172, poz. 1069). Zgodnie z ustaw, skazani musz speni okrelone kryteria, by mo-gli odbywa kar na wolnoci. By monitorowa miejsce ich pobytu, konieczna jest, noszona przez nich, bransoletka. Dziki niej mona np. egzekwowa zakaz zbliania si do miejsc publicznych, szk czy przedszkoli dla osb z preferen-cj pedofilsk. W przypadku nie zastosowania si do zakazu, skazany otrzymuje upomnienie od kuratora, ktry go nadzoruje. Kolejne zamanie zakazu powo-duje powrt skazanego do zakadu karnego. Zalet elektronicznego nadzoru jest powizanie skazanego ze rodowiskiem spoecznym. Moe on spenia


swoje obowizki zawodowe i rodzinne. Tym samym nie yje on w oderwaniu od najbliszego mu grona osb, do ktrych w kadej chwili moe zwrci si o pomoc i j uzyska. Unika te stygmatyzacji spoecznej zwizanej z poby-tem w wizieniu. System elektronicznej kontroli skazanych, lecz pozostajcych poza zakadem karnym, jest alternatyw dla kary pozbawienia wolnoci. Jego pocztki sigaj roku 1964, gdy twrca systemu, dr Ralph Schwitzgebel, psy-cholog Uniwersytetu Harwarda, zaprezentowa swj projekt. Po wstpnych dowiadczeniach w 1983 roku w stanie Nowy Meksyk, system ten wszed na stae do polityki karnej w Stanach Zjednoczonych. Monitoring wykorzystywany jest rwnie w Kanadzie, Australii, Izraelu, Szwecji, Wielkiej Brytanii, Francji, Holandii i Woszech50. Argumenty za stosowaniem elektronicznego systemu kontroli skazanych przedstawi, w oparciu o dowiadczenia pastw zachodnich, Dariusz Sielicki:

najbardziej dotkliwy sposb ograniczenia wolnoci bez jej pozbawiania; pozwala na sprawiedliw odpat wtedy, gdy umieszczenie skazanego

w wizieniu byoby niehumanitarne, np. z racji na sw dysfunkcjonal-no;

mona go stosowa wwczas, gdy grzywny s nie cigalne, a orzekanie kary ograniczenia wolnoci jest niecelowe;

skazany moe uczy si i pracowa ma wiec to charakter represji wy-chowawczej;

monitoring zmusza do samokontroli skazanego, co ma walory resocjali-zacyjne51.

Monitoring jest mniej kosztowny ni izolacja winiw. Ma take walory spoeczne. Pozwala wczy si spoeczestwu aktywnie w proces resocjalizacji osb naruszajcych prawo. Dla nich jest szans na szybsz readaptacj spoecz-n. Nie przeywaj te stygmatyzacji, czyli odrzucenia. Z kolei spoeczestwo ma pen kontrol nad ich zachowaniem. Istniej take argumenty przeciwne stosowaniu monitoringu, jak np.: zmniejszenie liczby osadzonych jest pozor-ne, gdy monitoring jest stosowany jedynie wobec mniej gronych sprawcw; wpywa on take negatywnie na ycie czonkw rodziny objtego elektronicz-n kontrol; zastosowanie monitoringu to niedostateczna dolegliwo za wy-rzdzone krzywdy; staa rejestracja zachowa osb monitorowanych; skutkuje w konsekwencji odbyciem reszty kary w wizieniu52.

Wprowadzenie wykonania kary pozbawienia wolnoci poza zakadem kar-nym w systemie dozoru elektronicznego do polskiego prawa karnego budzi jednak wiele kontrowersji. Wedug Profesora Baandynowicza, propozycja wprowadzenia w ramach wykonywania krtkoterminowej kary pozbawienia

50 H. Machel, Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej casus polski, Krakw 2008, s. 258.51 D. Sielicki, Elektroniczne monitorowanie przestpcw nowoczesna alternatywa pozbawienia wolnoci, Prze-gld Wiziennictwa Polskiego 2005, nr 47-48.52 Tame, s. 260.


wolnoci moliwoci zastosowania systemu dozoru elektronicznego jest postu-latem anarchizujcym dotychczasow polityk kryminaln, gdy pozbawiony jest rozwiza systemowych dla teje polityki spoecznej pastwa, jest cako-wicie niecelowa i merytorycznie niezasadna. Prawo pozbawione warstwy ak-sjologicznej, warstwy spoecznej odnoszcej si do systemowego okrelenia probacji, staje si prawem bez autorytetu, prawem prymitywnym i w adnym wypadku nie zmienia rzeczywistoci spoecznej53.

Nie sposb nie zgodzi si z opini prof. Baandynowicza, gdy dozr elek-troniczny uniemoliwia bezporedni kontakt nadzorowanego z wychowawc--terapeut. Wychowawca nie widzi postpw w zachowaniu swego wychowanka. Nie moe wic wpyn na jego motywacj i wybr waciwego postpowania. Wspomniane ju wczeniej badania dotyczce nad systemem wartoci wrd osb skazanych potwierdzaj konieczno czstszych kontaktw zarwno z wychowawcami, jak i rodzin oraz bliskimi. Dziki nim dokonuj wyboru ta-kich wartoci, ktre powszechnie akceptowane s w spoeczestwie54. S jednak zwolennicy wykonania kary pozbawienia wolnoci w systemie dozoru elektro-nicznego i wprowadzenia go do systemu polskiego prawa karnego. Do nich naley Z. Siwik czy M. Granat. Zdaniem Z. Siwika, dozr elektroniczny jest to uniwersalna instytucja wspczesnego prawa karnego, sprawdzona pozytywnie w wielu krajach cywilizowanych, odpowiada naszym uzasadnionym potrzebom i moliwociom. W aktualnych polskich warunkach konieczno i celowo sy-stemu dozoru elektronicznego nie budzi zasadniczych wtpliwoci55. To, e dozr elektroniczny sprawdzi si w krajach zachodnich nie oznacza jego sku-tecznoci w warunkach jakie istniej w polskim systemie prawnym. W praktyce dozr elektroniczny polega na staym bd okresowym nadzorowaniu obec-noci danej osoby w okrelonych miejscach, przy pomocy urzdze elektro-nicznych zakadanych na rk skazanego. To sd penitencjarny okrela funk-cjonowanie jednostki objtej dozorem elektronicznym, wyznaczajc jej miejsca moliwego przez ni pobytu. Kontrola nastpuje dziki nadajnikowi, ktry wysya sygnay radiowe do stacjonarnego urzdzenia monitorujcego. Dziki temu atwo i szybko mona namierzy miejsce pobytu osoby objtej dozorem. M. Granat oceni pozytywnie wprowadzenie w polskim systemie prawnym do-zoru elektronicznego, uznajc, e takie rozwizanie jest zgodne z przepisami Konstytucji RP, w szczeglnoci z jej regulacjami dotyczcymi praw czowieka, z prawem do ochrony wolnoci czowieka i obywatela56. Monitoring za pomo-

53 A. Baandynowicz, Opinia do projektu Ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz niektrych innych ustaw (druk numer 3750), Biuro Studiw i Ekspertyz Kancelarii Sejmu 2005, s. 1-20.54 Ks. Z.St. Iwaski, Wartoci w procesie resocjalizacji osb skazanych, Toru-Warszawa 2006, s. 109-140.55 Z. Siwik, Opinia o projekcie ustawy o wykonaniu kary pozbawieni

Kryzys kary pozbawienia wolności

Documents

Transcript of Kryzys kary pozbawienia wolności