WWIINNCCEENNTTYY KKAADDUUBBEEKK

KKRROONNIIKKAA

PPOOLLSSKKAA

2

1. ROZPOCZYNA SI PROLOG DO KRONIKI POLSKIEJ WINCENTEGO BISKUPA

KRAKOWSKIEGO

[1] Trzech [ich] byo, ktrzy z trzech powodw nienawidzili

uroczystoci teatralnych: pierwszego imi Kodrus1, drugiego

Alkibiades2, trzeciego Diogenes3. Kodrus, poniewa by ubogi

i achmanami okryty, drugi, poniewa by niezwykle urodziwy,

trzeci, poniewa i grzecznoci obyczajw si odznacza, i w g-

bokie myli obfitowa4. Pierwszy, aby i tak ju budzcego miech

ubstwa nie wystawia na oglne pomiewisko; drugi, aby nie

naraa si na niebezpieczestwo urokw; trzeci, aby nieskalane-

go majestatu mdroci nie wydawa na bazesk poniewierk.

Wola bowiem Kodrus uchyla si od ogldania innych ni innym

z siebie wzgardliwe czyni widowisko; albowiem nie ma serdecz-

1 Kodrus ubogi poeta z trzeciej Satyry (w. 203) Juwenala,

w ktrej pitnowa ycie wielkomiejskie Rzymu I/II w., gdzie pauper-

tas (ubstwo) wystawiana bya na pomiewisko. W poezji wagantw

redniowiecznych Kodrus by symbolem ndzarza. Por. Codro Codrior

w Carmina Burana, 19, wyd. C. Fischer, ZurichMunchen 1974, s. 48. H.

Zeissberg, Vincentius, s. 113115, domyla si tu postaci Kodrusa,

ostatniego krla Aten, o ktrym Wincenty w ks. II, rozdz. 27 na

podstawie Justyna, Epitome Pompeii Trogi II 6. 2 Alkibiades (ok. 450401 p.n.e.) wychowanek Peryklesa, nieudany

ucze Sokratesa, uratowany przeze z bitwy pod Pontide. Jako wdz

i polityk podczas wojny peloponeskiej wykaza brak zasad moralnych;

urodziwy, wytworny i prny, o czym Plutarch, ywoty sawnych mw.

Zwrot specie perinsignis o Alkibiadesie na podstawie Justyna, Epitome V 2. 3 Diogenes (ok. 413323 p.n.e.) filozof ze szkoy cynikw w Ate-

nach, ucze Sokratesa. Gosi i realizowa w yciu moraln warto

wyzbycia si dbr materialnych, bohater wielu anegdot. Nie wiadomo, do

jakiej literatury nawiza w tym miejscu Wincenty. 4 animi gravitate fecundus moe nawizywa do Pliniusza,

Historia naturalis, Praefatio 5.

3

nego przymierza midzy purpur a achmanem. Wola te Al-

kibiades raczej w domu ukrywa si bez pochwa ni chepi si

urod z naraeniem urody na utrat; albowiem nic nie jest

z przyrodzenia tak wspaniae, eby spojrzenie zalepionej zazdroci nie mogo tego urzec.

Diogenesowi znowu roztropno kazaa gardzi towarzystwem gminu; albowiem lepiej jest

cieszy si czci w samotnoci ni doznawa lekcewaenia w poufaym obcowaniu5.

[2] Atoli surowa sucho tej ksieczki, jaowa jej surowo

bezpieczna jest od ciekawoci Alkibiadesa. Przesdem bowiem

jest lk przed urokami, a nieurodziwy nie ma nic do stracenia

z powodu oceniania swojej urody. Jednake i Diogenesa zdanie,

acz natchnione, nie trapi nas, ktrym mdro nie uyczya ani

kropelki aski. Kodrusa jedynie, Kodrusa trwoy nasz obraz,

gdy nasze ubstwo, wystawione na publiczne zaczepki postronnych, nie ma nawet achmana,

ktrym mogoby okry swj wstyd. Nie mamy bowiem z dzieweczkami wrd muz swawoli w

plsach Diany6, lecz stan pod trybun czcigodnego senatu7. Nie [mamy dmucha] w sielskie

piszczaki z bagiennej trzciny, lecz [proszeni jestemy], aby zote ojczyzny [opiewa] filary8. Nie

5 Seneka, Dialogi, IX 17, 3 (De tranquillitate animi).

6 Dione matka Afrodyty, greckiej bogini mioci, rzymskiej Wenus, zwanej std Dionea,

lub zgoa Diona, jak w Carmina Burana, nr 71: Iam Dionea leta chorea \ sedulo resonat cantibus

chorum \ lamque Dione iocis agone relevat cruciat corda suorum (w wyd. C. Fischera, s. 228).

7 sacer senatus (Juwenal, Satyra XI 29), znana tytulatura rzymska; Balzer, I, s. 443 n., 447

n.

8 W zdaniu tym ju najstarszy kopista opuci orzeczenie, moe nawet dwukrotnie, jak tego

domagaaby si rwnolega konstrukcja zda poprzedzajcego i nastpujcego, i tak je

uzupeniam: Non umbratiles palustrium cannarum harundines [inflare], sed aureas patriae

columnas [canere invitamur]. Mogo by te ponere, stawia filary. Podstawowy rkopis

Eugeniuszowski nie ma wyrazu cannarum przekazanego w innych, co A. Bielowski emendowa

na ut caneremus. Tymczasem palustrium cannarum harundines nawizuje do poetyckich wyrae

Owidiusza i stanowi nieusuwaln z tekstu lectio difficilior. Komentarz A. Bielowskiego w MPH

II, s. 251.

4

lalki gliniane, lecz prawdziwe ojcw wizerunki ka nam wydobywa z gbi zapomnienia [i]

rzebi w staroytnej koci soniowej. Co wicej, jestemy wezwani, aby boskiego wiata kagace

rozwiesi w zamku krlewskim, a pord tego znosi trudy wojennych zapasw.

[3] Atoli co innego jest, gdy si przedsibierze co pod wpywem nieogldnej pochopnoci, z

chci popisania si, z dzy zysku9, a co innego, gdy [speniamy] to, co narzuca konieczno,

wadczo nakazujca posuch. Mnie bowiem ani taka namitno pisania10 nie pobudza, ani taka

dza sawy nie podnieca, ani gwatowna ch zysku nie zapala, ibym po zaznaniu tylu rozkoszy

na morzu, po tylokrotnym rozbiciu si i mozolnym wybrniciu na brzeg, mia ochot ponownie

rozbija si na tych samych awicach. Jedynie bowiem osa podniebieniu oset lepiej smakuje ni

saata i tylko kto zgoa naiwny daje si przynci niesmaczn sodycz.

[4] Jednake niesuszne jest uchylanie si od wykonania

susznego polecenia. Zrozumia z pewnoci najdzielniejszy

z ksit11, e wszelkie dowody dzielnoci, wszelkie oznaki

zacnoci odbijaj si w przykadach przodkw jakby w jakich

zwierciadach. Bezpieczniej bowiem wybra si w drog, gdy

przodem idzie przewodnik, gdy wiato posuwa si przed nami,

i wdziczniejszy jest obraz obyczajw, ktry obfitujca w przy-

kady staroytno przepowiada. Pragnc tedy w swej szczodrobliwoci dopuci potomnych do

udziau w cnotach pradziadw, na mnie pisarza, na kruche jak trzcina piro, na barki karzeka

brzemi woy Atlasa12. Nie innym zapewne kierowa si wzgl-

9 Decretum Gratiani II, C. 2, q. 7, c. 54.

10 scribendi cacoethes, grecyzm Juwenala, Satyra VII 52.

11 Kazimierz Sprawiedliwy, w latach 11771194 ksi krakowski.

12 Atlas tytan, ktry dwiga na barkach kolumny podtrzymujce

nad ziemi niebo, ukarany za bunt przeciwko bogom. To porwnanie

przypomina nieco przewrotnie sentencj Bernarda z Chartres (po. XII w.) o wspczesnych

intelektualistach: Jestemy karami, ktrzy wspili si na ramiona olbrzymw oni dwigaj

nas w gr i podnosz o ca swoj gigantyczn wysoko". Por. Wstp, s. XCIX.

5

dem jak tym, e blask zota, e poysk klejnotw nie traci wartoci

przez nieudolno artysty, podobnie jak i gwiazdy, wskazywane

szkaradnymi palcami Etiopw13, nie ciemniej. I nie potrzeba

wnikliwoci mistrza, eby elazo z rdzy oczyci, eby zoto

oddzieli od ula. Poniewa wic gupstwem byoby walczy

z ciarem, od ktrego niepodobna si uchyli 14, bd go dwiga

w miar si, byleby towarzyszyli mi tacy, ktrzy od pocztku tej

drogi czuym sercem15 sprzyja mi bd i ktrych ani [moje]

potknicie si na pochyoci, ani upadek nie zdziwi na lizgocie.

Dziki ich przyjaznej zachcie16 niech ciar przestanie by

ciarem i trud niech nie wyda si trudem. W drodze bowiem mie

towarzystwo jest jak wz podrny17.

To na koniec wypraszam sobie u wszystkich, aby nie kademu

pozwalano nas osdza, lecz tylko tym, ktrych zaleca wytworny

umys lub wybitna ogada, zanim nas jak najsumienniej nie

rozpoznaj. Tylko bowiem rozgryziony imbir smakuje i nic nas

nie zachwyci, na co spojrzymy [tylko] mimochodem. Atoli bez-

prawiem jest osdza spraw bez dokadnego jej poznania18. Kto

wic skpi pochwa, niech bdzie bardziej skpy w ganieniu19.

13 Nazwa odniesiona oglnie do czarnych mieszkacw Afryki.

14 Seneka, De moribus 39: Stultum timere quod vitare non possis.

15 Dosownie: 'sodkim serduszkiem'.

16 aggratulatione soda. Ten neologizm A. Bielowski propono-

wa tumaczy 'potucha'. W staropolszczynie 'potucha' znaczy za-

chca, pobudza. Tu rzeczywicie autor ma na myli dodawanie otuchy.

17 Publiliusz Syrus (I w.), Sentencje 104: Comes facundus in via pro

vehiculo est, tzn. e rozmowny towarzysz skraca czas podry.

18 Digesta l, 3, 24.

19 Seneka, De formula honestae vitae, 8: Lauda parce, vitupera parcius.

6

ROZPOCZYNA SI KRONIKA. KSIGA PIERWSZA

[1] Bya, bya ongi cnota w tej rzeczypospolitej1, ktr senato-

rowie2 niby jakowe wieczniki niebieskie opromienili nie zapisa-

niem pergaminowych kart wprawdzie, ale najwietniejszych czy-

nw blaskiem. Nie rzdzili bowiem nimi ani potomkowie plebejs-

cy, ani samozwaczy wadcy, lecz ksita dziedziczni3, ktrych

dostojno, chocia wydaje si okryta pomrok niewiedzy, wiecia jednak dziwnym blaskiem,

ktrego nawanice tylu wiekw nie mogy zagasi. Pamitam, jak wzajem rozprawiali4 mowie

znakomici, ktrych pami tym jest godniejsza zaufania, im wikszym uznaniem cieszy si ich

powaga. Rozprawiali bowiem Jan5 i Mateusz6, obaj w powanym wieku, obaj powanie mylcy, o

pocztku, postpie i spenianiu si tej rzeczypospolitej.

Wtedy rzecze Jan: Pytam, mj Mateuszu, w jakim to czasie,

mamy przyj, wzio pocztek niemowlctwo naszych ustaw?7

My bowiem dzisiejsi jestemy i nie masz w nas sdziwej wiedzy

wczorajszoci.

1 Cycero, Oratio ad Catilinam I 1: Fuit,fuit quondam in hac republica virtus; Balzer, I, s.

303.

2 patres conscripti, uroczysta tytulatura senatorw rzymskich; Balzer, I, s. 447.

3 Zdanie to przypomina twierdzenie Anonima Galla, e Polsk rzdz domini naturales,

panowie przyrodzeni.

4 Memini collocutiones mutuae; chodzi raczej o dysput ni zwyk rozmow. Zdanie

nawizuje do Galla, I 3: ad ea recitanda que fidelis recordatio meminit.

5 Jan (Janik) z rodu wiebodw-Gryfitw, po 1142 biskup wrocawski, po 1146

arcybiskup gnienieski, zmar po 1167.

6 Mateusz biskup krakowski w latach 11431166; zob. ks. III, rozdz. 31.

7 constitutiones w znaczeniu ustroju pastwowego; zob. ks. I, rozdz. 5.

7

[2] MATEUSZ: Wiesz, e w starcach jest mdro, a w dugim wieku roztropno8. Atoli ja

wyznaj, e pod tym wzgldem jestem niemowlakiem, tak e nawet zgoa nie wiem, czy chwil

obecn poprzedzio choby mgnienie czasu9. Czego jednak dowiedziaem si z opowiadania

starszych, na wskro prawdomwnych, nie zamilcz.

Ot opowiada pewien starzec10, i ya tutaj niegdy nie-

przeliczona moc ludzi, ktrzy tak niezmierne krlestwo cenili

sobie nie wicej ni [gdyby to by tylko] jeden reb11. Tak dalece nie ponaglaa ich dza

panowania ani namitno posiadania, lecz sia dojrzaej odwagi bya ich ywioem, i poza

wielkodusznoci nic nie uwaali za wielkie i przyrostowi swojej dzielnoci nie stawiali nigdy

adnych granic. Nie byaby to bowiem dzielno, gdyby chcieli j zamkn w ciasnym wizieniu

granic! Tytuom swojego zwycistwa dorzebili oni granice zgoa pozaociennych krajw12.

Podbili bowiem pod swe panowanie nie tylko wszystkie ludy z tej strony morza mieszkajce, lecz

take wyspy duskie13. Najpierw w bitwach morskich rozgromili potne ich

8 Ksiga Hioba 12, 12.

9 simplex portiuncula: 'najmniejsza niepodzielna czsteczka'

w odniesieniu do miary czasu.

10 Motyw retoryczny starca godnego zaufania. A. Bielowski,

Pompeii Trogi fragmenta, Leopoli 1853, s. 70, sdzi, e jest to aluzja do Pompejusza Troga,

Historiae Philippicae (I w.). Kronikarz zna tymczasem tylko wycig, Epitome, dokonany przez

Justyna w II w.; A. Gutschmid, Uber die Fragmente des Pompejus Trogus und die

Glaubwurdigkeit ihrer Gewdhrsmdnner, Leipzig 1857, s. 213 n.; F. Ruhl, Die Verbreitung, s.

321326.

11 iuger, nomenklatura staroytna, w pnym redniowieczu

'morga'. W czasach autora podstawow miar powierzchni ziemi by

wci jeszcze reb (ok. 7 ha); E. S t a m m, Miary powierzchni w dawnej Polsce, Krakw 1936, s.

1-4.

12 transfinitimorum fines suae titulis victoriae adsculpserunt, metafora przywodzca na

myl staroytne stelle lub uki triumfalne z paskorzebami wyobraajcymi zwycistwa

triumfatora.

13 Danomarchicas insulas autor zna by moe oficjaln ter-

minologi monarchii duskiej, chocia kojarzy z tradycj literack

o Dacji rzymskiej; H. owmiaski, Pocztki Polski, t. V, s. 317. Zob.

8

zastpy, potem wdarszy si do samego wntrza wysp, poddali sobie wszystkich jako klientw,

wtrciwszy rwnie do wizienia krla ich Kanuta14. Dano im do wyboru jedno z dwojga: albo

mieli zgodzi si na stae pacenie danin, albo nie rnic si ubiorem od niewiast, zapuszcza po

niewieciemu warkocz oczywista oznaka niewieciej saboci. Gdy sprzeczali si [midzy sob]

o wybr, zmuszono ich do przyjcia obu warunkw.

JAN: Mniej jednak bolao ich uznanie poddastwa ni pitno zniewagi. Rozsdniej bowiem

jest dba o dobre imi15ni ochrania bogactwa. Jeli bogactwa niesawnie zdobyte w ogle

zasuguj na miano bogactw! Wnuk za tego Kanuta16, chcc pomci krzywd dziada, przeciw

swoim skierowa zemst, ktrej nie mg wywrze na wrogach. Poniewa za Dakowie le

walczyli najpierw z Polakami, potem z Bastarnami17, pokarani zostali za gnuno. Udajc si

spa, musieli z rozkazu krlewskiego ka gowy na miejscu ng i posugiwa onom tak dugo,

jak one przedtem posugiway mom, dopki by nie zmyli haby, ktr okryli si na wojnie.

jednak G. L a b u d a, Studia nad pocztkami pastwa polskiego, t. II, s. 34.

14 Moe echo wydarze historycznych, bo wg niezbyt pewnych rde anglosaskich i

duskich Kanut I Wielki, krl Anglii, Danii i Norwegii (10161035), syn wietosawy, siostry

Bolesawa Chrobrego, walczy z Pomorzanami i Prusami; pewniejsze, e byli to Wagrowie i

Obodrzyce; G. Labuda, Fragmenty dziejw Sowiaszczyzny Zachodniej, t. II, Pozna 1964, s.

134-143, 178180; tene, Kanut Wielki, SSS II, s. 370. A. Gutschmid myla tu o Kanucie

Lewardzie zabitym w 1131 r., Kritik, s. 450.

15 famae consulitur, trawestacja Cycerona, De republica III 24i De finibus III 17, 57.

16 Wg koniektury A. Bielowskiego Amynthae nepos, czyli Aleksander Wielki. Wg A.

Gutschmida Waldemar Wielki, bratanek Eryka, zabjcy Kanuta Lewarda, Kritik, s. 450. Te

domysy s wtpliwe.

17 W III w. p.n.e. Bastarnowie razem z Dakami walczyli przeciw

Rzymianom; T. Z a w a d z k i, SSS I, s. 91. Autor czyta o nich u Justyna, Owidiusza i Pliniusza.

9

[3] MATEUSZ: Wie rwnie gosi, e wtedy Gallowie

zagarnli rzdy na caym prawie wiecie18. Nasze zastpy w licznych walkach wybiy wiele ich

tysicy. Pozostaych, dugi czas udrczonych, [nasi] skonili do zawarcia przymierza, tak e jeliby

bd losem, bd mstwem zyskali co u obcych, jednym i drugim rwny mia przypa udzia.

Gallom wic przypada caa Grecja, naszym za przybyy [ziemie] cignce si z jednej strony a

do kraju Partw, z drugiej a do Bugarii, z trzeciej do granic Karyntii19. Gdy po licznych walkach

z Rzymianami, po przebyciu wielu niebezpieczestw wojennych zajli miasta, ustanawiaj

namiestnikw, obieraj sobie ksiciem20 pewnego czowieka imieniem Grakchus21. Wreszcie

jednak zgnunieli od zbytkw, z wolna zatraciwszy hart przez swawol niewiast22; znakomitsi

ludzie tego plemienia [Gallw] zginli otruci, wszyscy inni poddali

karki pod jarzmo tubylcw. I tak tych, ktrych nie zwyciy

aden or, zwycia gnuno niewielu.

[4] JAN: Nic tu zmylonego, nic udanego, lecz cokolwiek

twierdzisz, prawdziwe jest i powane, i znane ju z historii

staroytnej. Gallowie bowiem, jak mwi Trogus23, gdy ojczyzna nie moga ich pomieci, wysali

trzysta tysicy [ludzi] na poszukiwanie nowych siedzib jakby na wiosenn ofiar. Cz ich

osiada w Italii i zajwszy Rzym spalia go; inna [cz], przedzierajc si w krwawych bojach z

barbarzycami, osiada

18 Justyn, Epitome XXIV 3, XXXII 3. Galli to Celtowie; T. Zawa dzki, Celtowie, SSS I, s.

223226.

19 Gallograecia u Justyna, Epitome XXV 2, ale na oznaczenie

Galacji; Parthia kraj Fartw na pd. od Morza Kaspijskiego; Karyntia kraj midzy Draw i

Mur, bya od VII w. ksistwem sowiaskim, od czasw Karola Wielkiego uzalenionym od

cesarstwa.

20 Podmiot domylny: nasi przodkowie, Polacy, przeciwstawieni Gallom.

21 Imi rodzimego eponima Kraka autor zlatynizowa, przyrwnujc

do rzymskiego trybuna ludowego i ustawodawcy z II w. p.n.e.

22 Motyw z Justyna, Epitome I 7 (o Lydach); z dalszego kontekstu

wynika, e tu znowu chodzi o Gallw.

23 Zob. przyp. 10.

10

w Panonii. Tam, pokonawszy Panonw, prowadzili wiele wojen z ssiadami24. Jest wic

prawdopodobne, a nawet wicej ni pewne, e toczyli walki z tym plemieniem. Albowiem nie

ucisz si bez walki dwa z przeciwka pynce nurty i nie mog dugo znosi ssiedztwa lew z

tygrysem25. Albowiem:

Pyn nie mog potoki tym samym korytem,

Jeli z przeciwnych stron z si t sam rwie prd.

[5] MATEUSZ: Odtd niejednego zacza bra oskoma na

czstk panowania. Dlatego to Grakch, powracajc z Karyntii26, jako e mia dar wypowiadania

gbokich myli, zwouje na wiec ca gromad, twarze wszystkich ku sobie zwraca, wszystkich

yczliwo pozyskuje, u wszystkich posuszestwo sobie jedna. Mwi, i mieszne jest okaleczae

bydl, bezgowy czowiek; tym samym jest ciao bez duszy, tym samym lampa bez wiata, tym

samym wiat bez soca co pastwo bez krla. Albowiem dusza podsyca dziaanie odwagi,

wiato czyni jasnym ogld rzeczy, soce wreszcie uczy rozsya do wszystkich dobroczynne

promienie. Tymi promieniami jak najgodniej niby klejnotami wysadzony jest diadem na

krlewskiej gowie: tak, i na czole janieje wielkoduszno, na potylicy ogldno, po bokach z

obu stron hojne blaski le brylant dzielnoci27. Obiecuje, e jeeli

24 Justyn, Epitome XXIV 4. Wynika z tego, e autor umieszcza

siedziby pierwszych Polakw i kolebk ich pastwowoci w Panonii.

Pozostaje to w zgodzie ze redniowieczn opini o pochodzeniu Sowian. Wincenty nie rozrnia

tu poj: Sowianie Polacy.

25 Przysowie, moe aluzja do Seneki, Epistulae 85: Tigres leonesque numquam feritatem

exuunt. Por. Balzer, II, s. 21.

26 Rzekome przybycie Grakcha-Kraka do Polski z Karyntii stao si

dla pniejszych kronikarzy podstaw podania o uzalenieniu Karyntii

od Polski; J. Dbrowski, Chorwacja i Dalmacja w opinii polskiego

redniowiecza, Sbornik naunih radova Ferdi iicu, Zagreb 1929, s. 631 n. O ewentualnoci

istnienia historycznych rde tradycji jest przekonany K. lski, Wtki historyczne, s. 31 n.

Ampliflkacje Wincentego w porwnaniu z wielkopolsk tradycj historyczn zestawi G. Labuda,

Dynastia ksica w Polsce, SSS I, s. 413 n.

27 infronte magnanimitas, in occipite circumspectio, in lateribus

11

go wybior, to nie krlem bdzie, lecz wsplnikiem krlestwa.

[Bowiem] wierzy, i zrodzon nie sobie jest, lecz wiatu caemu"28. Wszyscy przeto pozdrawiaj

go jako krla. [A on] stanowi prawa, ogasza ustawy. Tak wic powsta zawizek naszego prawa

obywatelskiego i nastay jego urodziny29. Albowiem przed nim wolno musiaa ulega niewoli, a

suszno postpowa krok w krok za niesprawiedliwoci. I sprawiedliwe byo to, co najwiksz

korzy przynosio najmoniejszemu. Atoli surowa sprawiedliwo nie od razu zacza wada.

Odtd jednak przestaa ulega przemonemu gwatowi, a sprawiedliwoci nazwano to, co sprzyja

najbardziej temu, co moe najmniej30.

carbunculus strenuitatis; por. Guillaume de Conches, Moralium Dogma Philosophorum, Prolog,

ed. J. Holmberg, Uppsala 1929, s. 8, 79; Marbod z Rennes, Liber lapidum, Migne, PL 171, col.

1754; Balzer, II, s. 16, 21. 28 regni socium mona te tumaczy 'wsprzdzcym'. Wiersz

z Lukana, Bellum civile Pharsalia II 383: Nec sibi, sed toti genitum se credere mundo. 29 rex ab omnibus consalutatur; iura instituit, leges promulgat.

Sic ergo nostri civilis iuris nata est conceptio, seu concepta nativitas.

Histori zaoenia pastwa autor utosamia z ogoszeniem prawa dla

obywateli, pieczoowicie dobierajc sownictwo prawa rzymskiego. Por. Balzer, I, s. 438 n. 30 et dicta est iustitia, quae plurimum prodest ei qui minimum

potest nie ma pokrycia w znanych tekstach. Ewentualnie aluzja do

Proroctwa Izajasza 10, l2. M. Plezia dopuszcza wpyw lektury Platona, Gorgiasza, Kronika

Kadubka na tle renesansu XII wieku, Znak 14 (1962), nr 78 (9798), s. 978994.

Tymczasem sentencja Wincentego o sprawiedliwoci moe nawizywa bezporednio do

Placentinusa, Summa Institutionum, I 1. gdzie czytamy: Iustitia est secundum Platonem virtus

quae plurimum potest in his qui minimum possunt, nempe in personis

miserabilibus evidentius clarescit iustitia, Cyt. za R. W. Carlyle, A. J.

Carlyle, A History of Mediaeval Political Theory in the West, t. II,

London 1909, s. 10. Podobnie rzecz rozwaa Jan z Salisbury powoujc Pseudo-Plutarcha

Institutio Traiani i Piotr Lombardus. Szerzej o tym E. Skibiski, rda erudycji Kadubka,

Roczniki Historyczne 60(1994), s. 170 n. Tego zapewne legist z Piacenzy wspomina Jan z

Salisbury (Policraticus IV 40) jako hospitem meum Placentinum, ktry z wielk znajomoci

spraw tego wiata i mdroci wypowiada si o warunkach pokojowego wspycia ludnoci z

wadc. Po klsce miast lombardzkich

12

Polska zasi, przez Grakcha doprowadzona do wietnego

rozkwitu, byaby na pewno uznaa jego potomka za najgodniejszego nastpc tronu, gdyby

drugiego z jego synw nie zhabia zbrodnia bratobjstwa.

By bowiem w zaomach pewnej skay okrutnie srogi potwr, ktrego niektrzy zwa zwykli

caoerc31. arocznoci jego kadego tygodnia32 wedug wyliczenia dni naleaa si okrelona

liczba byda. Jeliby go mieszkacy nie dostarczyli, niby jakich ofiar, to byliby przez potwora

pokarani utrat tylu gw ludzkich33. Grakch, nie mogc znie tej klski, jako e by wzgldem

ojczyzny tkliwszym synem ni ojcem wzgldem synw, skrycie synw wezwawszy, przedstawi

[im swj] zamiar, rad przedoy.

Nieprzyjazna jest rzecze dzielnoci bojaliwo, siwinie nierozum, modoci

gnuno. adna to bowiem dzielno,

w r. 1158 Placentinus znalaz si we Francji, wykada w Montpellier w r. 1162, i jeszcze po r.

1180 na krtko przed mierci. 31 holophagus, grecyzm na oznaczenie smoka, gdzie indziej

rwnie draco. Poza Kadubkiem nie stwierdzono tej formy utworzonej

na wzr ichtyophagus 'rybojad'; Pliniusz, Historia naturalis VI 26 oraz

anonimowy Liber monstrorum z X w., rozdz. 15; M. Haupt, Opuscula,

t. II, Leipzig 1876, s. 218 n.

32 singulis heptatibus od z Makrobiusza, Commentarii in

Somnium Scipionis I 6, 45 i 75. Ewentualnie te z Komentarzy do Timaiosa Platona. Por. Balzer,

II, s. 186. 33 Do krytyki podania o smoku wawelskim por.: A. Gutschmid,

Kritik, s. 451 n. (bardzo surowo); K. Potkaski, Krakw przed

Piastami, RAUhf 35 (1898), s. 1115 (Krak zaoycielem Krakowa,

podanie miejscowe); Balzer, I, s. 122 i II, s. 94 (opowie ustna zasyszana w gronie uczonych

krakowskich); S. Zakrzewski, Historia polityczna Polski do schylku XII wieku, Krakw 1920, s. 10

(trawestacja legendy o w. Jerzym, powstaej na dworze Piastw). Tak rwnie C. Baudou - in de

Courtenay-Jdrzejewiczowa, Legenda o Krakusie mistrza Wincentego i pogromca smoka w. Jerzy

[w:] Legenda Aurea Jakuba de Voragine, V Rocznik Polskiego Towarzystwa Naukowego na

Obczynie, Londyn 1954/55. Na pokrewiestwo literackie z rozpowszechnion w wielu wersjach

Opowieci o Aleksandrze wskaza M. Plezia, Legenda o smoku wawelskim, s. 2132. Por. Wstp,

s. LXXXVII.

13

skoro bojaliwa, adna siwej gowy mdro, skoro nierozumna, adna modo, skoro gnuna. Co

wicej, skoro nie ma adnej sposobnoci do wiczenia odwagi, to trzeba j sobie wymyli. Kt

zatem kiedykolwiek uchyliby si od sawy, ktra narzuca si sama, chyba e byby to kto wrcz

niesawny! A przecie dobro obywateli, obronione i zachowane, do wiecznych wchodzi triumfw.

Nie naley bowiem dba o wasne ocalenie, ilekro zachodzi wsplne niebezpieczestwo. Wam

przeto, wam, naszym ulubiecom, ktrych tak jednego, jak i drugiego wychowalimy wedug

naszych umiejtnoci, wam wypada uzbroi si, aby zabi potwora, wam przystoi wystpi do

walki z nim, ale nie wystawia si [zbytnio], jako e jestecie poow naszego ycia, ktrym

naley si nastpstwo w tym krlestwie".

Na to oni: Zaiste, mona by nas uwaa za zatrutych

pasierbow nienawici, gdyby nam poaowa tak chlubnego zadania! Do ciebie naley wadza

rozkazywania, do nas konieczno posuchu"34.

Gdy wic dowiadczyli po wielekro otwartej mskiej walki i daremnej najczciej prby si,

zmuszeni zostali wreszcie uciec si do podstpu. Bowiem zamiast bydlt podoyli w zwykym

miejscu skry bydlce, wypchane zapalon siark. I skoro pokn je z wielk apczywoci

caoerca, zadusi si od buchajcych wewntrz pomieni35.

I zaraz potem modszy napad i zgadzi brata, wsplnika

zwycistwa i krlestwa, nie jako towarzysza, lecz jako rywala. Za zwokami jego z

krokodylowymi postpuje zami36. e, jakoby 34 Decretum Gratiani I, D. 21, c. 3; Balzer, I, s. 418. 35 Motyw stosunkowo najbliszy syryjskiej i perskiej wersji Opowie-

ci o Aleksandrze; M. Plezia, Legenda o smoku wawelskim, s. 27. 36 Krokodyl mia paka kadorazowo po poarciu czowieka. Nie

byo tego motywu w klasycznym bestiariuszu Physiologus z ok. 140 n.e.

ani w jego przerbkach aciskich. Jak dotd wiadomo, motyw ten

pojawi si po raz pierwszy w wierszowanym bestiariuszu francuskim

z ok. 1210 r. Le bestiaire de Guillaume clerc de Normandie, ed. Hippeau,

Caen 1852, s. 1593, ktrego autor powoa si na starsze rdo; F.

Lauchert, Geschichte des Physiologus, Strasbourg 1889, s. 144146.

14

zabi go potwr, ojciec jednak radonie przyjmuje go jako

zwycizc. Czsto bowiem aoba przezwyciona zostaje rado-

ci ze zwycistwa.

Tak oto modszy Grakch przejmuje wadz po ojcu, dziedzic

zbrodniczy! Atoli duej skalany by bratobjstwem ni od-

znaczony wadz. Gdy bowiem wkrtce potem oszustwo wyszo

na jaw, gwoli kary za zbrodni skazany zosta na wieczne

wygnanie:

...wszak prawem jest najsprawiedliwszym,

gdy sprawcw zbrodni ich wasna zbrodnia zabija37.

[6] JAN: Ja natomiast nie spodziewaem si tak zwyrodniaej latoroli z tak szlachetnego

winnego szczepu. Czsto wszak winne grono kurczy si w rodzynek, czsto oliwa zmienia si w

mty, czsto zoto wyradza si w uel. C wic dziwnego, jeli smutna dza smutno si koczy.

Im wicej si jej szczci, tym jest ndzniejsza; im wietniejszym si cieszy powodzeniem, tym

jest blisza nader okropnych zasadzek; im butniej usiuje innym rozkazywa, tym bardziej

poniajce oddaje si innym w niewol. dza wadzy zwyka obchodzi wszystkie kty u

wszystkich, do wszystkich si umizgiwa, wszystkim do ng pada, dopki nie osignie, do czego

wszelkim sposobem dya. S bowiem cztery cry namitnoci: zachanno bogactwa, dza

zaszczytw, ubie- ganie si o czcz saw, askotliwa lubieno. Wrd takiego zbrodniczego

plemienia pyszni si dza wadzy. I dlatego gardzc chatami ubogich, wasn moc depcze karki

pysznych i wyniosych. Jak wielkie zawiera ona w sobie rozkosze, w najwikszym zaufaniu

pokaza Dionizjusz swojemu zaufanemu przyjacielowi na rozarzonych wglach i pod

zawieszonym mieczem38. Czyby jednak niemiertelne dobrodziejstwa Grakcha

37 Owidiusz, Ars amatoria I 655656.

38 Mona te tumaczy 'domownikowi'; Dionizjusz tyran Syrakuz (IV w. p.n.e.). Przykad

z Makrobiusza, Commentarii in Somnium Scipionis, I, 10 16, ale moe za porednictwem Jana z

Salisbury, Policraticus II 19; deliciae, 'rozkosze' w znaczeniu przenonym.

15

miay a tak wygasn, i po tak znakomitym ojcu aden nie

pozosta lad?

[7] MATEUSZ: A owszem, na skale caoercy wnet zaoono sawne miasto, od imienia

Grakcha nazwane Gracchovia, aby wiecznie ya pami Grakcha. I poty nie zaprzestano

obrzdw pogrzebowych, pki nie zostay zamknite ukoczeniem [budowy] miasta. Niektrzy

nazwali je Krakowem od krakania krukw, ktre zleciay si tam do cierwa potwora39.

Tak wielka za mio do zmarego wadcy ogarna senat,

monych i cay lud, e jedynej jego dzieweczce, ktrej imi byo Wanda powierzyli rzdy po ojcu.

Ona tak dalece przewyszaa wszystkich zarwno pikn postaci, jak powabem wdzikw40, e

sdziby, i natura obdarzajc j, nie hojna, lecz rozrzutna bya. Albowiem i najrozwaniejsi z

roztropnych zdumiewali si nad jej radami, i najokrutniejsi spord wrogw agodnieli na jej

widok. Std, gdy pewien tyran lemaski sroy si w zamiarze

39 W Kron. wpol., gdzie ta relacja jest znacznie skrcona, samo imi

Kraka zostao wyprowadzone od kruka. Nazw Krakowa wyjani nauko-

wo S. Urbaczyk, SSS II, s. 507. Dugosz, Annales ks. I, postawi

Kraka obok czeskiego Kroka, a Wand obok Libuszy, jakoby innej crki

Kraka. Wsplny pie poda eponimicznych polskich i czeskich dostrzeg

tu H. Zeissberg, Vincentius, s. 170 n. Historycznie starali si podanie

to objani m.in. K. Romer, Podanie o Kraku i Wandzie, Biblioteka

Warszawska 1876, t. III, s. 1-26; F. wistu Uwagi do pierwszej ksigi

Kroniki Wincentego Kadlubka, Sprawozdanie dyrektora gimnazjum

w Rzeszowie za rok szkolny 1887, Rzeszw 1887, s. 35 n.; ostatnio K.

lski, Wtki historyczne, s. 32 n., przy innej podstawie porwnawczej. 40 Kron. wpol. (rozdz. 1) imi Wandy tumaczy jej wdzikami, tj.

'wdy' na wielbicieli. K. Romer imi wyprowadzi od wody, unda,

a posta z mitw staroytnych Sowian nadwilaskich, Podanie o Kraku

i Wandzie, s. 16 n. F. wistu, Uwagi, s. 41, broni jej historycznoci,

tak jak i Krakusa na podstawie archeologicznej treci kopcw pod-

krakowskich. Czysto literack genez postaci Wandy wykaza K. Ku-

maniecki, Podanie o Wandzie w wietle rde staroytnych, Pamitnik Literacki 2223

(19251926), s. 46-55 odnajdujc rda pomysu w kilku wtkach staroytnych. Podobnie

Bazer, I, s. 97 n., 110 n. Por. Wstp s. LXXXIX oraz niej, przyp. 45.

16

zniszczenia tego ludu, usiujc zagarn tron niby wolny, uleg raczej jakiemu [jej]

niesychanemu urokowi ni przemocy ora41. Skoro tylko bowiem wojsko jego ujrzao naprzeciw

krlow, nagle raone zostao jakby jakim promieniem soca: wszyscy jakoby na jaki rozkaz

bstwa wyzbywszy si wrogich uczu odstpili od walki; twierdz, e uchylaj si od

witokradztwa, nie od walki; nie boj si [mwili] czowieka, lecz czcz w czowieku nadludzki

majestat. Krl ich, tknity udrk mioci czy oburzenia, czy obojgiem, rzecze:

Wanda morzu,

Wanda ziemi,

obokom niech Wanda rozkazuje,

bogom niemiertelnym za swoich

niech da si w ofierze42,

a ja za was, o moi dostojnicy, uroczyst bogom podziemnym

skadam ofiar, abycie tak wy, jak i wasi nastpcy w nieprze-

rwanym trwaniu starzeli si pod niewiecimi rzdami!"43

Rzek i na miecz dobyty rzuciwszy si ducha wyzion,

ycie za gniewne midzy cienie uchodzi ze skarg44.

Od niej, mwi, pochodzi ma nazwa rzeki Wandal, poniewa ona stanowia rodek jej

krlestwa45; std wszyscy, ktrzy podleGall jej wadzy, nazwani zostali Wandalami. Poniewa nie

chciaa nikogo polubi, a nawet dziewictwo wyej stawiaa od

41 Czyli alemaski, niemiecki. Por. niej, ks. III, rozdz. 30, o Fryderyku Barbarossie; K.

Tymieniecki, Pocztki narodowoci polskiej, s. 8. Dopiero Dugosz da temu ksiciu imi

Rytygera. 42 Pozostajc w dziewictwie jako kapanka. Wg innej interpretacji oznacza to poczenie si z

ywioami, czyli mier. Trjwiersz ma charakter zaklcia. 43 Justyn, Epitome I 2 (o niewiecich rzdach krlowej Semiramis) i I 8 (o krlowej

scytyjskiej Tomyris). 44 Por. Owidiusz, Metamorfozy IV 162163: Dixit et aptato pectus

mucrone sub imum incubuit ferro. 45 Brak cigoci logicznej, objanienie nazwy Wisa sztuczne. Bar-

dziej przekonywajco Kron. wpol., rozdz.l, e Wanda rzucia si do Wisy i std nazwa tej rzeki

Wandalus; T. S i n k o, Dlaczego Wanda si utopia?,

17

maestwa, bez nastpcy zesza ze wiata. I jeszcze dugo po niej chwiao si pastwo bez krla46.

[8] JAN: Semiramis, krlowa Asyryjczykw47, nie wac si powierzy niedojrzaemu synowi

rzdw krlewskich, udaje, e sama jest [owym] synem i zataiwszy pe, przycza Etiopi do

krlestwa maonka, wypowiada wojn Indiom, do ktrych oprcz niej i Aleksandra Wielkiego48

nikt nigdy nie wkroczy. Rwnie wiele innych [niewiast] przewyszao swoimi przymiotami nie

tylko niewiasty, ale take mw. I dlatego tak bardzo podziwiam w niewiecie msk

przedsibiorczo, jak i u mw stao wyprbowanej wiernoci. Chocia bowiem wydaje si to

niezgodne z dobrymi obyczajami, eby niewiasta rozkazywaa wadcom, wszelako wydawao si,

e to bardziej przystoi uczuciom rodzinnym i potomka wesprze ojcowymi zasugami, i [nie

dopuci], iby dobrodziejstwa zmarych umary u potomnych.

Przykad takiej cnoty dali nawet tyrani sycylijscy. Anaksylaus bowiem, wadca Sycylii,

umierajc powierzy opiek nad [swoj] dziatw niewolnikowi Mykalowi, ktrego wierno

dobrze wy-

Czas, Krakw 1923, nr 139. Niniejszy fragment da podstaw

domysom o podrach kronikarza. Wg S. Ktrzyskiego mia on

si spotka w Bolonii z Gerwazym z Tilbury, gdy i on w swoich Otia

imperialia Wis nazwa Wandalem, a Polakw Wandalami, Ze studiw nad Gerwazym z Tilbury,

s. 152189; J. Strzelczyk, Gerwazy z Tilbury. ycie i dzieo w wietle dotychczasowych bada,

Studia rdoznawcze 11 (1966), s. 5366. Nie jest to wniosek konieczny; Balzer, I, s. 102

105. Wasnym pomysem kronikarza jest niezwyka kolejno: Wanda rzeka Wandal

Wandalowie. H. owmiaski dopatrzy si tu literackiego odbicia imion potocznych: Wisawa

Wisa Wilanie, Pocztki Polski, t. IV, Warszawa 1970, s. 324, ale wniosek ten idzie za daleko.

Na ewentualno reminiscencji skandynawskich wskazuje G. Labuda, Studia nad pocztkami

pastwa polskiego, t. II, s. 3042.

46 diuque post ipsam claudicavit imperium, Justyn, Epitome VI 2. W tym rozdziale jest

wicej, mniej wyranych, zapoycze stylistycznych od Justyna.

47 Semiramis krlowa Asyrii, ok. 800 p.n.e. Opowiadanie wyjte

z Justyna, Epitome I 2.

48 Aleksander Wielki krl macedoski w latach 336323 p.n.e.

prbowa49. A wszyscy tak wielk ywili mio do krla, e woleli sucha niewolnika ni

opuci synw wadcy, a panowie zapomniawszy o swojej godnoci zgodzili si, eby zaszczytn

wadz iastowa niewolnik. A c dzieje si w tych naszych burzliwych zasach? Wiara nie rodzi

wiary, a jeli ju pocznie, to wpierw oroni, nim urodzi, wpierw pd wyzionie ducha, nim

oddycha zacznie. I tak przy piersi bogobojnej wiary zawisa plemi mijowe. Zdradliwe ss j

mode mijki, od ktrych nie tylko przyjaciele, lecz i panowie doznaj czci raczej podstpnej ni

wiernej. Kupczeniem jest bowiem przyja wymierzana korzyci50.

[9] MATEUSZ: Rwnie w naszym pastwie rzdy przypady w udziale niekiedy osobom

niskiego i niepewnego pochodzenia, lecz adna zgoa zazdro bd ludu, bd dostojnikw [z

tego] nie szydzia, ba, nawet po dzi dzie chtnie chlubi si ich chwalebnymi dokonaniami. Gdy

bowiem w sawny Aleksander, o ktrym niedawno wspomniae, usiowa cign z nich

trybut51, rzekli posom: Posami tylko jestecie, czy take krlewskiego skarbu kwestorami?" Ci

odpowiedzieli: I posami jestemy, i kwestorami". Na to tamci: Wpierw wic mwi

trzeba okaza posom szczerze uszanowanie, abymy wspaniale przyjtych wspaniaymi uczcili

darami; nastpnie poborcom musimy wypaci wyznaczony trybut naley si bowiem

cesarzowi, co jest cesarskiego52 aby nie spotka nas zarzut

49 Anaksylaus tyran miasta Region w pd. Italii n. Cienin

Syrakuzask w V w. p.n.e. Przykad powtrzony za Makrobiuszem,

Saturnalia I 11, 29, gdzie niewolnik Anaksylausa zwie si Micythus.

50 Seneka, Epistulae IX 10.

51 Wielkie podboje wschodnie Aleksandra day podstaw do legendy o utworzeniu przeze

wiatowego imperium; F. Kampers, Alexander der Grosse und die Idee des Weltimperiums in

Prophetie und Sage. Grundlinien, Materialien und Forschungen, Freiburg i. Br. 1901. By te

jednym z najpopularniejszych bohaterw epickich w staroytnoci i red- niowieczu jako

wojownik i odkrywca wiata; G. C a r y, The Mediaeval Alexander, New York 1956; Balzer, I, s.

327 n.

52 Mateusz 22, 21, cyt. w charakterze przysowia nie bez nawizania do historii wojny ze

Scytami ojca Aleksandra, Filipa Macedoskiego,

19

obrazy majestatu". Najpierw przeto przedniejszym spomidzy

posw ywcem porachowano koci53, po czym zdarte z ich cia

skry wypchano czciowo najlichsz traw morsk i ten kruszec, ludzk skr, lecz nieludzko

odziany, odesano z takim listem: Krlowi krlw Aleksandrowi krlewska wadczyni Polska.

le innym rozkazuje, kto sam sobie nie nauczy si rozkazywa54; nie jest przecie godzien

zwyciskiej chway ten, nad ktrym triumfuj wybujae dze. Zwaszcza twoje pragnienie

adnego nie zna zaspokojenia, adnego umiarkowania; co wicej, ponie- wa nigdzie nie wida

miary twojej chciwoci, wszdzie ebrze niedostatek twego ubstwa. Chocia jednak wiat nie

moe nasyci otchani twej nienasyconej arocznoci, zaspokoilimy jako gd przynajmniej

twoich [ludzi]. I niech ci bdzie wiadome, e u nas nie ma trzosw, dlatego te oto podarki

woylimy w kalety twoich najwierniejszych [sug]. Wiedz za, e Polakw ocenia si podug

dzielnoci ducha, hartu ciaa, a nie podug bogactw55. Nie maj wic skd zaspokoi gwatownej

arocznoci tak wielkiego krla, by nie powiedzie tak wielkiego potwora. Nie wtp jednak, e

prawdziwie obfituj oni w skarby modziey, dziki ktrej mona by nie tylko zaspokoi, lecz

cakiem zniszczy twoj chciwo razem z tob".

Nue rzecze Aleksander nue, przywleczcie do nas

tych, ktrzy obmylili tak straszn zbrodni! Naley ich zaraz

wyda na najwyszukasze mki i zgoa doszcztnie wytpi, aby bezkarno zuchwalstwa nie

omielia innych"! Ilu tylko wyruszyo tedy [ludzi], aby pomci zniewagi wyrzdzone krlowi,

wszyscy albo padli w bitwie, albo zostali pozabijani, a niektrzy

Justyn, Epitome IX 2; A. B i e l o w s k i, Wstp krytyczny do dziejw Polski, Lww 1850, s.

299307; MPH II, s. 172, przyp. l i 2; Balzer, I, s. 328.

53 prius vivi exossantur, dos. 'ywym wyjto koci', tzn.

poamano do tego stopnia, e ciao stao si bezwadne, mikkie, jeeli nie

po prostu 'odarto ze skry'.

54 rex imperatrix Polonia. Male aliis imperat qui sibimet

imperare non didicit. Sentencja Cycerona, Paradoxa stoicorum V 1.

55 Tak o Scytach Justyn, Epitome IX 2.

20

z krlw dostali si do niewoli. Aleksander usyszawszy o tym

rzek: Dzielno wyzwana [do boju] wielce si wzmaga56: teraz

wreszcie godzi si, aby ich dotkna rzga mego oburzenia".

Gdy wic niezliczone wojska nieprzyjaci zewszd wdary si

do Polski, on sam, zmusiwszy wpierw Panoczykw do ulegoci,

wkracza jak przez tylne drzwi przez Morawy, rozwija skrzyda

wojsk i podbiwszy zwycisko ziemi krakowsk i lsk, z ziemi

zrwnuje wiekotrwae mury, obraca [je] w perzyn, zaorane miasta kae sol posypa57. Gdy

nastpnie dalsze napad ziemie, niczyim nie pokonany orem, pad ofiar podstpu zwykego

czowieka. Skoro bowiem wszyscy zwtpili o ocaleniu, kto biegy w sztuce zotniczej kae

sporzdzi ksztaty hemw i puklerzy z byle jakiego drewna czy kory; niektre z nich powleka

srebrn glejt, inne ci. Tarcze bowiem pocignite glejt wydaj si srebrne, ci za zote58.

Wynosi je na wysoki szczyt grski naprzeciw soca, aby tym silniej odbyskiway. Argyraspidzi,

niezwycione zastpy Aleksandra59, ujrzawszy je, podejrzewaj, e [to] stoj szyki w

najwikszym porzdku. Przeto na eb, na szyj wypadaj z obozu, rozbiegaj si na wszystkie

strony, tu i tam wyszukuj wrogw mylc, e rozpierzchli si w ucieczce. w bowiem mistrz ju

przedtem podpali owe podobizny broni, aby nie mona byo zauway adnego ladu podstpu, i

kaza duemu oddziaowi

56 Multum sibi adicit virtus lacessita, Seneka, Epistulae XIII 2.

57 sulco discissas urbes iubet sale conspergi, sol aby si nic

wicej nie rodzio. Motyw przypominajcy zniszczenie Kartaginy przez

Rzymian w roku 146 p.n.e.

58 quasdam lithargyro alias felle sublinit. Lithargyrus, z grec-

kiego, tzw. srebro kamienne, czyli tlenek oowiu. W Polsce wydobywano ow w Olkuszu.

Opowie dokomponowana do mwicego imienia" Lestka (zob. przyp. 67). Posta

przemylnego a wytrawnego kowala-zotnika ma analogie w rnych starych podaniach o

bohaterach; J. Bana-szkiewicz, Podanie o Lestku I Zotniku, s. 42 n. Por. take A. Gutschmid,

Uber die Fragmente, s. 465466; Balzer, II, s. 29 i wg indeksu.

59 argyraspides; tak Justyn nazywa wyborowe szyki tarczow-

nikw (ze srebrnymi tarczami) w wojsku Aleksandra. Tu cytat z Justyna, Epitome XIV 2;

argyraspidas, invictum exercitum.

21

krzepkich ludzi ukry si w zasadzce. Ci pierwsz cz roz-

proszonych, ktrzy niebacznie wpadli w zasadzk, porywaj

i w pie wycinaj; zwycizcy przywdziewaj zbroje zabitych

i udaj, e s towarzyszami argyraspidw, tote ilu tylko spord takich wojownikw przyczyo

si do nich, wszyscy padli ostrzem miecza przebici, tak i ani jeden z nich si nie osta.

Omieleni tym powodzeniem, udajc tak samo wojownikw

ze srebrnymi tarczami, wkraczaj do obozu Aleksandra, niosc

przed sob znaki zwycistwa. Wierz ludzie Aleksandra, e swoi odnieli tryumf nad wrogami; z

dala pozdrawiaj nadchodzcych, raduj si, przyklaskuj tryumfowi jakby towarzyszw.

Wwczas Polacy napadaj na bezbronnych i nic nie przeczuwajcych. Rozpoczyna si walka.

Lechici60 obwouj haso argyraspidw. Donosz krlowi, e to nie napad nieprzyjaci, lecz

buntowniczy zgiek wrd swoich. Krl widzc, e on nie ustaje, lecz wzmaga si, wspiera zastpy

wrogw wierzc, e niesie pomoc swoim wojownikom ze srebrnymi tarczami. Gdy w ten sposb

powstao rozdwojenie, wicej [Macedoczykw] pado skutkiem ran wzajemnie sobie zadanych

ni od ran nieprzyjacielskich. Wreszcie

Aleksander, poznawszy podstp, z garstk wojska ledwo uszed niesawie. Tak ustpi ciemizca i

o trybucie ucicho.

[10] JAN: Rzecz dziwna, lecz zupenie wiarygodna. Istnieje

bowiem ksiga listw Aleksandra zawierajca prawie dwiecie

listw61. W jednym z nich pisze w ten sposb do Arystotelesa:

eby ciebie, cigle zaniepokojonego o nasze pooenie, wt-

pliwo i wahanie si nie utrzymyway w niepewnoci, wiedz, e

60 Lechitae mieszkacy Polski poudniowej. Zob. Wstp, przyp. 116.

61 Autor powoa si tu prawdopodobnie na istniejc rzeczywicie

ksig z apokryficzn korespondencj Aleksandra Wielkiego z Arystotelesem, ktry by jego

nauczycielem. Kilkadziesit listw zamieci w Powieci o Aleksandrze Juliusz Waleriusz (ok.

300 n.e.); M. Plezia, Aristotelis epistularis fragmentum cum testamento, Krakw 1961; tene,

Fragmenty listw Arystotelesa, Prace Naukowe Wydziau Nauk Spoecznych PAN 3 (1960). Por.

te Balzer, II, s. 203; D. Gromska, Pseudo-Arystoteles, Sownik Filozofw, t. I, Warszawa 1966,

kol. 60 n.

22

doskonale powodzi si nam u Lechitw. Jest za sawne miasto

Lechitw bardzo blisko pnocnych stron Panonii, ktre nazywaj Caraucas62, raczej ludne ni

bogate, dobrze zabezpieczone raczej dziki sztuce ni pooeniu; nad tym miastem i nad

ssiednimi triumfowalimy zgodnie z yczeniem". W tym za licie, ktry mu odpisa Arystoteles,

czytamy te sowa:

Wie gosi, e wraz ze swoimi odniose tryumf nad miastem Lechitw Caraucas63, lecz oby

chwaa tego tryumfu nigdy nie bya pomnoya twoich tytuw do sawy! Odkd bowiem wlano

haniebn danin w posw twoich wntrznoci, odkd dowiadczye lechickich argyraspidw,

blask twego soca u wielu zagas, a nawet zdawao si, e korona twego pastwa si zachwiaa".

Gdyby nie dobrodziejstwo twego opowiadania, wyznaj do-

prawdy, e do dzi nie wiedziabym, o kim to powiedziano. Lecz jake zdumiewajca wprost

zuchwao [owych] mw! Bo chocia podraniony, nie do tego jednak stopnia obraony zosta

Aleksander przez zniewag wyrzdzon mu przez Koryntian. Gdy tymczasem inne miasta

pozwoliy mu wej, pierwszy Korynt zamkn przed nim bramy. Do jego mieszkacw napisa

Aleksander: Jeli jestecie mdrzy, ostaniecie si, w przeciwnym razie nie"64. Oni za nie

baczc na nietykalno ukrzyowali jego posw65. Lecz niemniej podziwu godny jest wielce

dowcipny pomys owego ma, przez ktry tak baczny na podstpy mistrz da si zwie. W dosy

podobny bowiem sposb tene Aleksander zwid wojska Dariusza66: widzc, e s one o wiele

62 Carantas czyta Bielowski (MPH II, s. 261). Zachowuj lekcj

rkopisu Eugeniuszowskiego. Inne maj Carancia, Carentia.

63 Caraucis, niekonsekwentnie. Zob. przyp. 62. Autor jakby si

waha midzy dobitniejsz grecyzacj a brzmieniem moliwie bliskim

nazwie Krakowa.

64 Juliusz Waleriusz, Historia Alexandri Magni I 40, ale nie o Koryn-

cie i Koryntianach, lecz o fenickim Tyrze i jego mieszkacach.

65 Sagminum non inspecta reverentia. Sagmen to rodzaj trawy, symbol nietykalnoci

poselskiej; Balzer, II, s. 16, 28. Pojcie to z Digesta l, 8, 8, 1.

66 Dariusz III krl perski w latach 336330 p.n.e.

23

wiksze ni jego, kaza przywiza woom do ogonw i rogw

gazie, aby zdawao si, e nawet lasy id za nim.

[11] MATEUSZ: Dlatego w wynalazca tak zbawiennego

podstpu zosta ustanowiony naczelnikiem w ojczynie, ktr

uratowa, a wkrtce potem, wsparty zasugami cnt, odznaczony zosta wysok godnoci

krlewsk. Dano mu imi Lestek, to jest przebiegy67, poniewa wicej nieprzyjaci zniszczy

przebiego- ci ni si.

[12] JAN: Nikt nie dziwi si rdom tryskajcym w gbi

[ziemi), nikt cedrw nie podziwia w dolinach, a i mnie cnota

w czowieku niskiego stanu nie wydaje si niczym dziwnym.

Wszystkich cnt ywicielk jest pokora, lecz gdy chodzi o ludzi

niskiego stanu, czciej zwyko si je zagradza ni nagradza. Bo czyme jest cnota w niskim

stanie? Socem u antypodw!68

Janie jednak nie przestaje ona tym, ktrych szlachetno ducha nie znosi zalepienia.

Std take Sostenes, cho by niskiego pochodzenia, obrany

zosta wodzem Macedoczykw. On bowiem poskromi Gallw radujcych si zwycistwem, on

obroni Macedoni od spustoszenia przez nich. Za te dobrodziejstwa, mimo e wielu znakomitych

ubiegao si o tron macedoski, jego stawiaj na czele, cho by niskiego rodu. Gdy wojsko

nazywa go krlem, on

67 Etymologia prawidowa od starop. 'le, chytro'; S. Urba-

czyk, Leszek, SSS III, s. 48; imi to nosi dziad Mieszka I (Lestik,

Kronika Galla, I 3), ale Wincenty wprowadzi je do pocztu podaniowych

wadcw krakowskich. Por. wyej, przyp. 58; A. Gieysztor, Leszek,

SSS III, s. 48 -49; G. Labuda, Dynastia ksica, SSS I, s. 412415.

68 antypody wyobraenie mieszkacw przeciwlegej czci ziemi,

wynike z istniejcego w staroytnoci przekonania o kulistoci ziemi. Nie

mona wyprowadza ze zdania tego wniosku ani o poprawnych wyob-

raeniach geograficznych kronikarza (tak F. Bujak, Studia geograficz-

no-historyczne, Krakw 1925, s. 80), ani o bdnych (kula czy krg

ziemski). Sicut soi apud antipodes jest lokucj przysowiow. Por. jednak

M.J. Karp, Znajomo kulistoci ziemi w Kronice Kadubka [...], Kwar-

talnik Historii Nauki i Techniki 27 (1982), nr l, s. 139148 oraz niej,

ks. II, rozdz. 13.

24

wzywa onierzy, aby zoyli mu przysig nie jako krlowi, lecz

jako wodzowi69. W ten sposb unikn zazdroci, ktr budzi

[posiadanie] wadzy, [a] nie poniy najwyszej godnoci.

[13] MATEUSZ: Potem by jeszcze drugi ksi tego samego

imienia, lecz z innego powodu nazwany Lestkiem. Gdy bowiem

Polska, pozbawiona krla, walczya o nastpc tronu, omal nie

zostaa pogrona w burzliwych zamieszkach, poniewa wszyscy

przedniejsi zabieGall o wadz tyrask70. Gdy dugo i z wielkim

niebezpieczestwem toczyli te spory, wreszcie wybr ksicia

poddaj orzeczeniu zwykych ludzi, oczywicie takich, ktrych

uczciwo nie budzia podejrze i od ktrych dalekie byo

wszelkie wspzawodnictwo. Jedni i drudzy zobowizuj si

przysig: wyborcy, e nie bd ustpowa ze wzgldw osobis-

tych, nie zejd z [prawej] drogi uwiedzeni chci korzyci i nie

dadz si pogrkami moniejszych odstraszy od [przeprowa-

dzenia] tego, co uznaj za poyteczne dla dobra ogu; pozostali

za, e nikomu nie bdzie wolno odstpowa od orzeczenia

wyborcw. A poniewa przy sprzecznych yczeniach nieatwo

dochodzi si do zgody, zastanawiano si wprawdzie dugo, lecz

odpowiedziano krciutko: Rozlega winnica mwi nisz-

czeje pod brudnymi kopytami rozhukanych koni: winnic jest to

krlestwo, konie rozkieznane to wasza pycha, na ktrej tyle jest

plam, ile sprzecznych uroszcze. Wybierzmy wic pole gonitwy,

postawmy [u celu] sup, a czyj srokaty ko pierwszy ze wszystkich dobiegnie do celu, tego trzeba

uzna krlem!"71 Kady na to przystaje, wszyscy razem przyklaskuj, niewzruszony [jest] wyrok

ogu, ale wykonanie wyroku odkadaj na jutro.

Zdaje mi si, jakbym widzia zapa tych, przebiego tamtych, prbne wiczenia jedcw,

sprzeczne pragnienia. Lecz gdy wielu

69 Justyn, Epitome XXIV 5.

70 singulis primorum tyrannidem occupare ambientibus, niedo-

sownie z Justyna, Epitome V 3.

71 Niewtpliwe zamierzenie literackie; nadzwyczaj powana rada

koczy si uchwa o gonitwie, jak w bajce czy w grotesce.

25

ufao wyprbowanej zwinnoci, jeden polega na tajemnej chytro-

ci umysu, ufny w pomoc sztuki Wulkana72. Ca bowiem

rwnin pola gonitwy obsadza elaznymi kolcami, w odstpach

pomidzy nimi starannie zaznaczywszy miernej szerokoci cie-

k, aby gdy innych ostrza kolcw wstrzymywa bd w biegu, on,

na tej ciece szybszy, zgarn za bieg nagrod.

Przebiegoci wszak podstp przebiegy przenika si zwyko.

Dwch bowiem modych, najniszego stanu chudopacho-

kw73 poszo w zawody o szybko ng. Dawszy [sobie] rkojmi

przez zoenie pewnej kwoty, zobowizali si, e pokonany nigdy

nie omieli si nazywa szybszego inaczej ni krlem. A gdy

igrajc dworowali z siebie nawzajem, godna to rzecz mwi

abymy wieniec naszego zwycistwa wywalczyli na polu, gdzie toczy si bj o krlestwo". Tu

zaraz w pierwszym zapdzie

zatrzymuj si i przysiadaj, kolcami przebiwszy sobie stopy a

do koci. Gdy dugo ze zdziwieniem patrzyli na gwodzie,

domylili si podstpu, spostrzegaj chytrze wyznaczon ciek,

na ktrej zastawiaj tak sam puapk, i udaj, e o niczym nic

zgoa nie wiedz.

A skoro, jak zwykle bywa, sposobno czsto budzi poda-

nie czego, o czym si nie marzyo, w obu odzywa si prno,

kady z nich na osobnoci wasny rozwaa pomys. Nadchodzi

zapowiedziany dzie: zasiada dostojno czcigodnego senatu,

obok stoi ozdoba znakomitych mw, umiecha si kwiat

modziey. Wrd inn{ch, a raczej przed innymi, w mistrz

72 Wulkan bstwo ognia, patron rzemiosa kowalskiego. Nie

wiadomo, kto by dla Wincentego porednikiem znanego do szeroko

w literaturze greckiej i rzymskiej motywu o podstpie wojennym z kol-

cami: S. Witkowski, Podstp Leszka z kolcami u Kadubka i jego rdlo

[w:] Ksiga pamitkowa ku czci O. Balzera, t. II, Lww 1925, s. 677690;

Balzer, I, s. 283; II, s. 204.

73 fortuna tenues conditione humillimi iuvenes, modzi ludzie,

ktrym los poskpi, pozostajca na najniszym szczeblu spoecznym

'chudzina'.

26

podstpu ufa pomocy cieki. Atoli i drugiego z jedcw nie

mniejsza oywia nadzieja, [tego], ktry wszystkie kopyta konia

zabezpieczy elaznym podkuciem. Natomiast pozostay, [stojc] na osobnoci z dala, a do tego

odwrcony od tumu, namyla si, cicho wzdychajc. Na pierwszy przeto, powtrny i trzeci znak

wszyscy wyskakuj prosto przed siebie, [a] ten wyrywa kusem w poprzek, budzc miech

gawiedzi. I gdy wszyscy natykaj si na nieszczsne kolce, on przemierzywszy dug okrn

drog, pospiesza w kocu do wyznaczonego supa, ktrego przed nim dosign jego towarzysz

zowrbnie [ju] powitany jako krl. Zgromadzenie bowiem, uraone na widok podkutego konia,

orzeko, e jest on sprawc podstpu. A poniewa podstp nikomu nie wychodzi na dobre74,

wydanego na miertelne mki rozszarpuj na kawaki. Tamten za, pomiewisko gawiedzi,

wyrokiem zwierzchnoci osiga wadz krlewsk. [14] JAN:

Podstp tajony suy, wykryty za wstyd przynosi.

Jeden obnosi zaszczytu ciar inny czciej sam zaszczyt75.

O krlu przelotnego szczcia! ktry, gdy ci wybieraj,

w okamgnieniu si uwieczniasz i wiecznie pozostajesz okamgnieniem. O, wadco wielce czujny,

ktrego oko snu nie zaznao podczas sprawowania wadzy!76 I zaiste wolabym ze miesznego sta

si dostojnym ni z dostojnego miesznym77. Nie bez wybuchw miechu wprawdzie, lecz dziki

reniu konia Dariusz otrzymuje wadz krlewsk78.

74 Zob. jednak ks. II, rozdz. 28, przyp. 250 o dobrym podstpie". 75 Owidiusz, Ars amatoria II 315. 76 Cyceron, Epistulae VII 30; Jan z Salisbury, Policraticus VII 25. 77 Por. Prolog o obawie autora przed miesznoci. 78 Byo to uznawane za pomyln wrb. Opowiadanie o obwoaniu

Dariusza I krlem Persw (521481 p.n.e.) Pompejusz Trogus okrasi

podstpem: ko Dariusza zara w miejscu, gdzie w przeddzie przy-

prowadzono mu klacz; Justyn, Epitome I 10.

27

Przyda si rwnie dowcipny pomys Stratona, acz wielu go wymiao79. Mianowicie

niewolnicy Tyryjczykw zdradziecko sprzysigaj si, zabijaj wszystkich panw z dziemi,

zajmuj ogniska domowe panw, zamylaj krla wybra spord siebie, tego mianowicie, ktry

pierwszy ujrzy wschd soca. Jeden z niewolnikw oszczdzi swego pana, bdcego ju starcem,

i jego malekiego syna. Gdy wszyscy wyszli na jedno pole, pouczony przez niego niewolnik sam

tylko wpatrywa si w zachd, chocia wszyscy inni patrzyli na wschd. Jednym wydao si rzecz

mieszn, niektrym czym szalonym szukanie wschodu soca na zachodzie. Atoli skoro tylko

zaczo dnie, on pierwszy wskaza blask soca na najwyszym wzniesieniu miasta. Wtedy

zrozumiano, jak bardzo umysy ludzi wolnych gruj nad umysami niewolnikw. Przeto pana

jego Stratona czyni krlem, a po nim krlestwo przechodzi na syna, wreszcie na jego wnukw.

Tak to dalece mdro ukochaa sobie kryjwk niejako pod paszczykiem prostaczka, gdy

tymczasem przechwaka jest zawsze nieprzyjacik cnoty80.

[15] MATEUSZ: Ten za tak wielki mia zapa do wiczenia odwagi, e bardzo wielu z

najsilniejszych nieprzyjaci wyzwa na pojedynek i wydziera im nie tylko ycie, lecz take

krlestwa i majtki. A gdy zabrako mu wrogw zewntrznych, obiecujc nagrody, zaprasza

swoich, aby walczyli bd z nim, bd wzajem ze sob. A tak dalece by rozrzutny wzgldem

wszystkich, e wola z powodu hojnoci popa w niedostatek ni mie obfito wszystkiego przez

skpstwo; wola raczej sam cierpliwie znosi braki ni potrzebujcemu odmawia pomocy lub nie

wyna-

gradza dobrze zasuonych81. A i nie brako mu trzewoci,

79 Justyn, Epitome XVIII 3, skd cae opowiadanie o mieszkacach

Tyru i Stratonie.

80 cum semper sit inimica virtuti ostentatio, co mona by te

przetumaczy 'gdy zazwyczaj udawanie kci si z zacnoci'.

81 bene merentibus non dependere stipendia. Codex l, 24, 4 oraz

l, 2, 12, 2. Pochway odnosz si tu do Lestka II.

28

ktra jest siostr uczciwoci, przyjacik roztropnoci: przy jego bowiem stole, przy jego ucztach

na to baczono, aby ani wicej, ni natura wymaga, ani mniej, ni uczciwo nakazuje, nie wolno

byo bd da, bd wydawa. Gorliwiej dba o to, eby podoba si wicej z przymiotw

umysu ni ciaa82. W tym wzgldzie wrd innych cnt zajania nastpujcy przykad niezwykej

pokory: ilekro godno krlewska wymagaa, aby przyozdobi go rega- liami, pomny na

pierwotne pochodzenie, wpierw w ndznym odzieniu wstpowa na tron, strj krlewski

wcisnwszy pod podnek; nastpnie ozdobiony krlewskimi znakami siada na podnku, z

najwikszym uszanowaniem umieciwszy te najubosze achmany na najwyszym wzniesieniu

tronu83.

[16] JAN: I o tym zaiste pouczy, e krla bardziej pokora

zdobi, ni znacznym czyni purpura. A nawet nie mona uwaa za czowieka, a c dopiero za

ksicia tego, kogo od innych nie

wyrnia pokora84. Std u Grekw dugi czas byo zwyczajem, e w godzinie, gdy obierano

cesarza, umieszczano go w wykutym grobowcu, zanim nie zasiad na tronie cesarskim85. Jednemu

take z krlw pachol mae, stojc przy nim podczas uczty, ustawicznie te sowa przypominao:

Sire, tu moras", co si tumaczy:

82 Uczciwo, honestas, czy z umiarkowaniem, moderantia, sobrie-

tas te Wilhelm z Conches, Moralium Dogma, ed. J. Holmberg, s. 41, 50 n.

83 Wrd Sowian wczesnoredniowiecznych utrzymywa si obyczaj

ukazywania obok zwykych insygniw wadzy rwnie rekwizytw niskiej

kondycji, przypominajcych ksiciu, komu zawdzicza swe wyniesienie.

Relikt wsplnoty plemiennej. O niskim pochodzeniu dynastii pisa ju

Gall Anonim (Piast); podobnie Kosmas w Kromce Czechw w tym samym

czasie opowiedzia o stawianiu pod tron ksicia chopskich chodakw.

W odzienie wieniacze przyoblekano ksicia karynckiego przy intro-

nizacji; por. S. Roman, Intronizacja ksit karynckich, SSS II, s. 285;

G. L a bud a, Dynastia ksica, s. 413.

84 Cige podkrelanie wartoci pokory mogoby wskazywa na

wpyw szkoy teologicznej Bernarda z Clairvaux; Balzer, I, s. 395 n. Por.

D. Borawska, Mistrz Wincenty, s. 356 nn.

85 Nie wiadomo, skd pochodzi ta tradycja i czy chodzi o Bizantyj-

czykw (cesarz), czy o imperium Aleksandra Macedoskiego.

29

Panie! ty umrzesz!"86 jak gdyby jednemu i drugiemu chciano powiedzie: wadc ciebie

obrano, nie bd wyniosym, lecz jakby jednym spord nich87.

Pamitaj, e prochem i w proch si obrcisz88.

Stoisz naprawd, gdy stojc upadku si strzeesz przyczyny,

Tak to czynem na cnot zasuysz, cnotami na czyny.

[17] MATEUSZ: Podobnie syn jego89 nie w takiej mierze

[powikszy] pastwo ojca, w jakiej wiele doda do ojcowskich

wyczynw: on Juliusza Cezara pokona w trzech bitwach90, on

w kraju Partw Krassusa znis z wszystkimi wojskami, a do ust jego wlewajc zoto, rzek: Zota

pragne, zoto pij"91. Rozkazywa i Getom, i Partom, a take krainom pooonym poza Partami.

Wreszcie Juliusz, rad si z nim sprzymierzy wzem powinowactwa, wydaje za niego siostr

Juli. Jej to jako posag przekazana zostaa od brata Bawaria, a jako dar lubny od ma prowincja

serbska92. Zaoya ona dwa miasta, z ktrych jedno od imienia brata kazaa nazwa Julius [teraz

Lubusz], drugie Julia

86 Pen wersj tej francuskiej opowiastki przytoczy Rutard, opat

cystersw w Eberbach, w licie upominajcym arcybiskupa mogunckiego Arnolda, w latach

11531158, Bibliotheca rerum Germanicarum, ed. Ph. Jaffe, t. III, Berolini 1866, nr 56, s. 405 n.

rdo literackie dotd nie znane.

87 Mdro Syracha 32, 1.

88 Ksiga Rodzaju 3, 19 i Ksiga Koheleta 3, 20. Trjwiersz zapewne pira autora.

89 Lestek III.

90 O trzykrotnym pobiciu wojsk Juliusza Cezara przez Partw pisa

Appian, Illyrica 1113 i Cyceron, Epistolae familiares V 10; A. Bielowski, MPH II, s. 179,

przyp. 2. O pobiciu wodza Rzymian Krassusa przez Orodesa, krla Partw, Justyn, Epitome XLII

4.

91 Kryy ju w staroytnoci legendy o bogactwach Krassusa,

sojusznika Juliusza Cezara i namiestnika Syrii, ktry rzeczywicie zgin z rk Partw w r. 53

p.n.e. Wynikaoby std, e polski Lestek podbi Partw, zanim dosiga ich rka rzymskich

zdobywcw.

92 Bawaria wesza w skad cesarstwa dopiero za Karola Wielkiego

(788). Wianem Julii mia by kraj Serbouyczan nad ab.

30

od wasnego imienia [obecnie nazywa si ono Lublin]93. Ponie-

wa za Juliusz faktem tym rozdmucha przeciwko sobie niena-

wi senatu rzymskiego, zwabiony bowiem uciskami nieprzyjaci, jak wrg, nie jak obywatel,

zacienia obszar pastwa rzymskiego i tych nauczy rozkazywania, ktrych raczej powinien by

nauczy suenia usiuje gwatem odebra siostrze to, co przedtem da jej jako posag. Z tego

powodu siostra jego zostaa odprawiona, pozostawiwszy u ma malekiego syna, ktremu na imi

byo Pompiliusz94. Naonica za jego, ktra wspzawodniczya z krlow, gdy ta bya jeszcze

obecna, zaja miejsce krlowej. Ta z nienawici do rywalki, pod wpywem mioci, ktr optaa

krla, zmienia nazwy wymienionych miast. Z niej i z innych nieprawych zwizkw maeskich

Lestek mia otrzyma dwudziestu synw, ktrym wyznaczy tyle naczelnych stanowisk,

rozdzielajc jednym ksistwa, innym hrabstwa czy margrabstwa, niektrym krlestwa95.

Pompiliusza za prawem pierworodztwa ustanowi krlem wszystkich i zgodnie z jego wol

rzdzia si nie tylko monarchia sowiaska, lecz take ssiednie pastwa. Gromada braci jakby

przecigaa si w okazywaniu mioci; i odnosili si do niego z tak wielkim uszanowa-

93 Wg Kron. wpol., rozdz. 4, nie Lublin lecz Wolin. Legendy

o zakadaniu miast przez Juliusza Cezara byy rozpowszechnione w red-

niowieczu najbardziej w Niemczech i w Anglii. Por. T. Lehr-Spa-

wiski, O nazwie pomorskiego grodu Wolin-Julin u ujcia Odry, Rocznik

Gdaski 78 (l 935), s. 41 n.; F. G u n d o l f, Caesar Geschichte seines Ruhmes, Berlin 1924,

s. 51105: H. Nearing, Local Caesar Traditions in Britain, Speculum 24 (1949), s. 218227;

P. H e s s, Li Roumanz de Julius Cesar. Ein Beitrag zur Casargeschichte im Mittelalter,

Winterthur 1956.

94 Zlatynizowane imi Popiel z kroniki Anonima Galla, w ktrej

rkopisach forma Pumpil 'Ppiel'.

95 Pomys wzity by moe z Justyna, Epitome XLII 4, gdzie mowa

o trzydziestu synach Orodesa, krla Partw. Zabi ich wszystkich

Frakates. Wymieniona dalej monarchia Slaviae, 'sowiaska', uskrzyd-

lia wyobrani pniejszego dziejopisa wielkopolskiego, ktry ksistwa te i marchie rozmieci

na obszarach pn.-zach. Sowiaszczyzny. Slavia bya nazw Pomorza Zachodniego. Zob. Kron.

wpol., rozdz. 8.

31

niem, z tak wielk yczliwoci, e nawet obrali [krlem] jego

modziutkiego syna, te, jak ojciec, Pompiliusza, nie dajc ad-

nego zgoa posuchu gosom uwaczania lub zazdroci96.

[18] JAN:

Rzadki to ptak jak Feniks97 na ziemi zgoda wrd braci,

Rzadziej by krlw dwr zgodnie na jedn wsiad d.

Albowiem, jakby z oparw bagna zazdroci wstajc, grona

burza ogarna wsplnikw krlestwa. O, jake bogosawiona,

nad bratersk bratnia jest spoeczno, u ktrej bardziej licz si

wizy yczliwoci, ni dza wadzy przekonuje! Chwa takiego szczcia zajaniao ponad

wszystkich potomstwo Erotyma. Ten bowiem Erotym, bdc krlem Arabw, mia z naonic

siedmiuset synw rzecz prawie nie do wiary!98 Dziki ich odwadze, gdy zmg siy ssiadw,

gone zdoby imi i z nadzwyczajnym zgoa szczciem poskromi niezwycionych [przedtem]

krlw. Oby nasi Pompilidzi zestarzeli si w takim powodzeniu!

[19] MATEUSZ:

Mwie mam czy milcze? Bo wstydz si wstyd swj odsania,

Braki, gdy ma je twarz, barwiczk naley je kry.

Jakiego to, mylisz, godne jest wspomnienia pode rodu

zhabienie, bezwstydu ohyda? Ten bowiem, ten, ktry askawie

wynagradza zasugi, ten wyjtkowy krl, powiadam, Pompiliusz modszy, upojony powabami

pewnej trucicielki, za yczliwo odpaca si nienawici, za przyja podstpem, krwi

rozlewem za przywizanie, wiaroomstwem za wierno, tyrani za posuszestwo.

96 Zapewne aluzyjna propaganda tronu pryncypackiego w Krakowie

w chwili, gdy panowie krakowscy poparli nastpstwo tronu Leszka

Biaego (o czym w ks. IV).

97 Feniks legendarny ptak w Indiach, mia y 500 lat i odradza

si z popiow. O nim Physiologus. Dwuwiersz pira Wincentego.

98 Justyn, Epitome XXXIX 5. Erotym jest postaci skdind nie

znan, Justyn wymieni tego krla arabskiego w latach, gdy Rzymianie

dokonywali podboju Syrii i Egiptu w poowie I w. p.n.e.

32

Najbezwstydniejsza z niewiast czsto podszeptywaa mu tego rodzaju kwieciste swka: Nie

naley zbytnio ufa spokojowi, poniewa gorca jasno soca jake czsto ostyga raptownym

deszczem". I nie wypada tobie zanadto si cieszy, jakoby ju dobi do bezpiecznego portu, gdy

nie spotkae si jeszcze ze spitrzonymi bawanami. Nie widzisz, e sterczce zewszd skay

gro ci rozbiciem? Szczliwym krlem czyni ci co prawda wspaniao krlestwa, ale

bezpieczestwo zapewni ci niezdobyty mur twoich krewnych. Powiem sowa twarde, lecz szczere:

nie mieni [ciebie] ani szczliwym, ani bezpiecznym. Nie ma szczcia tam, gdzie wasne

omdlewaj siy; nie ma bezpieczestwa, gdy wasny kraj zagroony jest rozszarpaniem. A zatem,

ilu masz stryjw, tyle drobnych pastw, tyle zasadzek na twj spokj 100. Wygaszaj bowiem

kwieciste mowy, pragn za czego przeciwnego; bo pod r kryj si kujce kolce, pod bujn

traw w. Twierdz, e s opiekunami, nie stryjami i nie tylko opiekunami, lecz take ojcami.

Czujesze to i czy przenika to do twojej wiadomoci?101 Czy sdzisz, e oni zadowalaj si

goymi

nazwami? Zawsze stryjostwo domaga si rzdzenia synowcami,

sierotami opiekustwo, dziemi ojcostwo. Tej wadzy swojej nie zaznaczaj [tylko] pytkim

sowem, lecz j okazuj rzeczywistym uprzywilejowaniem. I nie obrali ci krlem, aby nimi

rzdzi, lecz aby tymczasem, pki wadza jest jakby w zawieszeniu, komukolwiek z nich okazja do

wadania moga si nadarzy. Czsto bowiem zasadza si w stosownej porze jakiekolwiek ponki,

aby urodzajniejsz zaszczepi latorol. I nie uwaaj, e zasugujesz na tytu krla, lecz nazywaj

ci albo igraszk losu, albo jak ich kuk. Dodaj, jak czsto wytykaj ci bohaterskie czyny

pradziadw, aby narazi ci na spotkanie z wrogami i czym prdzej zgubi, nie aby ci wiczy w

czynach bohaterskich. Wreszcie i to,

99 Naonica przemawia tu nader uczenie: Intensior solis serenitas in

imbres saepius defervescit repentinos.

100 wywody te s wyran aluzj do sytuacji Polski dzielnicowej.

101 Boecjusz, De consolatione philosophiae I 4, proza.

33

e chopcem jeste i nie powiniene nic innego czyni, jak bawi si. Oni zajmuj ci jakimi

gupstwami jakby powanymi radami, nie aby przez doradzanie roztropniejszym ci uczyni, lecz

aby czyha na sposobno strojenia sobie artw z ciebie lub aby przynajmniej odwlec spenienie

twoich modzieczych ycze. mieszni zaiste starcy! Cho sami radzi by odmodnie, jednak

zgrzybiaych szukaj modziecw102. Wybieraj wic, czy wolisz by niewolnikiem, czy wolnym,

czy chcesz by swoim, czy cudzym103, raz szczliwym czy zawsze poaowania godnym.

Stanowczo wypada upuci krwi z yy, aby zapewni zdrowie. Niemoliwy jest bowiem

swobodny rozrost winnego szczepu, gdy nie przycina si nawet i prawidowych latoroli i gdy

faszywych pdw cakowicie si nie obcina".

w, tymi i podobnymi namowami przekonany, z rozkazu

teje mistrzyni do oa ze zmylonej niemocy si kadzie [i] kae wezwa przyjaci, niby dla

pociechy czy z potrzeby zasignicia rady. W wielkiej tajemnicy wyjawia im i przyczyn, i dzie

swojego zgonu, niby przez bogw objawiony, kademu z osobna osobliw tajemnic szepcc:

Wam wypada postanowi w sprawie nastpcy tronu. Mnie moje wzywaj losy, ale bdzie to dla

mnie dostatecznym ukojeniem, jeli jak z waszej rzdziem aski, tak i z waszej dobroci oka

si niemiertelnym. Albowiem nie wyda mi si wcale, abym umiera, skoro [tylko] wasz dla

mnie yczliwo dostrzeg, gdy z wami uroczycie mj pogrzeb odprawi. Czeg bowiem

mgbym spodziewa si od kogo, kto yjcemu odmwiby tego, co winien jest zmaremu".

102 Senes iuvenescant adolescentes decrepitos', lubiana w red-

niowieczu figura retoryczna puersenex jest rdem tego paradoksu.

Por. L. Arbusow, Colores rhetorici, s. 118; A. Hofmeister, Puer,

iuvenis, senex. Zum Verstandnis der mittelalterlichen Altersbezeichnungen [w:] Papsttum und

Kaisertum..., Paul Kehr dargebracht, Munchen 1926, s. 287316.

103 O przeciwstawieniu niewolnika wolnemu i osoby sui iuris osobie

in aliena potestate wielokrotnie Digesta, m.in. l, 6, 1; J. Sondel,

W sprawie prawa rzymskiego, s. 97, przyp. 21.

34

Mgby usysze tu szczere, tam obudne gosy biadania; std westchnienia, stamtd kania,

std aosne jki, stamtd straszne zawodzenia; std rozlega si [odgos] bicia si w piersi, stamtd

[klask] zderzajcych si doni; tu pyn potoki rzsistych ez, tam ledwie na p zwilone s

powieki. Panny targaj wosy, matrony [rozdrapuj] twarz, szaty [rozdzieraj] staruszki; oglne

biadania potguje zawodzenie obudnej krlowej, ktra ju to ma, ju to poszczeglnych

dostojnikw ze smutkiem ciskajc, uspokaja z jak sam nie wiem sodk gorycz czy

powiedziabym z gorzk sodycz, tak i wszystkimi wstrzsaj ju nie udane, lecz poczone z

rzewnym paczem kania do tego stopnia, e jak wie gosi, w lad za aosnymi jej skargami

zaczy lamentowa spiowe wizerunki, a na skutek jej ez posgi zami spyny104.

Ot po obrzdach pogrzebowych, ktre jeszcze dzi pogastwo odprawia podczas

pogrzebw, [krl] podejmuje [stryjw] uczt z najwykwintniejszymi przysmakami. Gdy czyste

wino nieco rozwiao ich smutek, krl prosi, aby go odwiedzili i w jego obecnoci wzajemnie przy

pucharach zachcajc si, mile si pocieszali. Mwi, e chtne ich przybycie sprawi ukojenie w

jego chorobie, a koniec jego ycia raczej bdzie radosny ni owiany smutkiem. Czemu rzecze

krlowo, w smutnych rozpywasz si zach, czemu trawi ci smutek?105 Wdowiestwa si

boisz? Przynajmniej pki ci yj, nie przekroczysz bramy wdowiestwa; a nawet wobec tylu

pozostaych przy yciu moich krewnych bd przekonana, e ja dalej yj. Teraz chciabym

wezwa najprzedniejszych spord ojcw, z serdecznych przyjaci najbardziej

zaufanych, ktrych spojrzenia jakby gwiazd promienie oywiaj

mnie, aby u nich nasza pami w twojej ya osobie, poniewa

wiedz, e jeste reszt naszego ycia, naszej duszy poow".

Oni przysigaj, e wpierw ywcem chc by pogrzebani,

nimby zagina [pami] jego wywiadczonych im dobrodziejstw.

104 Wergiliusz, Georgica I 480, nie dosownie. 105 Boecjusz, De consolatione I 4, proza.

35

Niech wzniesie si puchar rzecze krl i niech ja si

podnios, abym wszystkich pozdrowi i abymy kolejno zczyli si poegnalnym pocaunkiem,

aby kady skosztowa tego boskiego nektaru, gdy ja nadpij".

By to za zoty puchar, przez zmyln krlow kunsztownie

wykonany, w ktrym nawet maa ilo pynu podchodzia ku

grze. I chocia kielich ledwie w czwartej czci by napeniony, wydawa si peny, gdy pyn

zawisa w grze niby para; tene pyn, dmuchnity z ust lub z nosa, opada, jak to si zdarza z

wrztkiem, od mocy ognia, dopki nie osidzie na pewnym dnie w pewnej iloci. Mwi, e

podobn moc posiada calciparius106. Do tego osobliwego pucharu wlewaj ju zabjczy napj,

zaprawiony sztuk tego podczaszego107; kto po krlu mia go pi, obowizany by przytkn

[puchar] do ust krla, aby nie mona byo nic zego podejrzewa, skoro krl jakby wpierw

kosztowa. Wierzono bowiem, e zostao wypite, nie za opado jedynie od wydechu to, co tylko

sztucznie byo wezbrao; lecz ile tylko wlano waciwego i zabjczego napoju, ten, ktry przytkn

puchar do [ust] krla, mia nakaz po ucaowaniu krla to wypi. Tak okpionych [i] tak zatrutych

prosi, aby odeszli, twierdzc, e od przyjaznej z nimi gawdy ogarna go niespodziewanie kojca

senno. Mniemano, i spoili si mowie, ktrych jad trucizny to na nogach zachwia, to na

ziemi powali. Bl wydar im ycie u progu teje nocy. [A] w najsroszy z tyranw odmwi

nawet pogrzebu ich zwokom, dowodzc, i zginli od pokarania z nieba, bowiem wczoraj

zamierzali ywcem pogrzeba przyjaciela, ba, krewnego, ba, krla, a t niegodziwo pozorem

mioci skrywan jki zdradziy i pacz posgw, i nagy zgon zoczycw bez nadziei ocalenia, i

wiele innych dowodw.

106 Inaczej chalcoparius (por. ks. III, rozdz. 24), grecka nazwa

kamienia niewiadomej konsystencji. Marbod z Rennes (XI w.) wymieni

w Liber lapidum minera o podobnej nazwie chalcofanum, ktry pomaga

wyrabia gos, Migne, PL 171, col. 1767. 107 Tj. krlowej.

36

Gdy przeto zaszy te gwiazdy ojczyzny, upada take wszystka godno i zgasa wszystka

chwaa Polakw, w popi si obrciwszy. Albowiem ta wiata zakaa, ta cnt zagada, ten

najobrzydliwszy ze wszystkich niegodziwiec, opadszy na ono plugawej bezwstydnicy, w zbytku i

gnunoci sta si do cna rozpustnikiem, zgoa nic za wiksze szczcie nie uwaajc, ni

opywanie w rozkosze. Byo za jego czstym powiedzeniem: Mamy si najlepszymi olejkami,

raczmy si winem, rwijmy kwiat, aby nie uwid". One pierwszy by do ucieczki, ostatni do

walki; w niebezpieczestwach najwikszy tchrz, a skoro strach ustpi, pyszaek108. A jako wrg

najzuchwalszy chry cnt bezustannie zwalcza, bardzo biegy we wadaniu wszelkim orem

haniebnych czynw; wszelkich wrcz wysikw si ima, o ktrych wiedzia, e cnocie s

przeciwne. Wiksze [te] mia upodobanie w towarzystwie niewiecim ni w mskich

zebraniach109. Za te przeto osobliwe zasugi niesychan sczez mierci. Albowiem z

rozkadajcych si trupw, ktre kaza porzuci bez pogrzebania, wylgy si myszy w niezwykej

iloci i cigay go tak dugo przez stawy, przez bagna, przez rzeki, a nawet przez ogniste stosy, a

zamknitego z on i dwoma synami w bardzo wysokiej wiey zagryzy okrutnie dojmujcymi

ukszeniami110.

108 Tak o krlu perskim Kserksesie Justyn, Epitome X 10. 109 Owidiusz, Metamorfozy III 435: Luserat hic nymphas sic coetus

ante viriles. 110 Podanie o zagryzieniu Popiel i jego rodziny przez myszy znalaz

autor w kronice Anonima Galla, gdzie jednak nastpio to po wygnaniu

zego wadcy z Gniezna i z krlestwa" (I 3). Pniej Kronika wielkopol-

ska tragedi Popiel przeniosa do Kruszwicy, nie liczc si z krakowsk

lokalizacj u Wincentego. O ile jest prawdopodobne, e w historii tej

utrwali si fakt rzeczywisty gwatownego usunicia od wadzy przedpias-

towskiego ksicia plemiennego, o tyle inwazja myszy jest wdrownym

wtkiem literackim, ktry znany by we wczesnoredniowiecznej Nadrenii

i przywieziony zosta by moe przez Rychez, maonk Mieszka II;

H. owmiaski, Dynastia Piastw [w:] Pocztki pastwa polskiego.

Ksiga tysiclecia, t. I, Pozna 1962, s. 114; J. Banaszkiewicz, Podanie o Piacie i Popielu.

Studium porwnawcze nad wczesnored-

37

[20] JAN: Podobnie Abderydzi opucili ojczyzn z powodu

mnstwa ab i myszy111. Tak [i] Filistyni z powodu [plagi]

wrzodw na poladkach odesali synom Izraela Ark ze zotymi

[podobiznami] zadkw i myszy112. Za osobliwy haniebny czyn

osobliwa spotkaa go haba. To, z powodu czego zawsze pragn by szczliwy, to [wanie] raz

sprawio, e na zawsze zosta nieszczliwy. Tego bowiem dokonaa zmylno niewiecia. Taki

poytek maj onkosie, takie niwo bardzo czsto wyrasta z czstego obcowania poufaego z

niewiastami. Czyta o tym w ksidze dowiadczenia Sardanapal113, m bardziej zepsuty ni

niewiasta114. Gdy bowiem namiestnik jego Arbaktus115 zobaczy go w towarzystwie ladacznic, w

sukni niewieciej rozdzielajcego przdz dziewcztom, rzek: Nie godzi si, eby mowie byli

posuszni temu, kto wolaby by niewiast ni mem". Przeto jego poddani wypowiadaj mu

wojn, a on, zwyciony, zbudowawszy stos, spala i siebie, i swoje bogactwa w tym jedynie

naladujc ma. Panowanie za obejmuje Arbaktus, godniejszy raczej pochway ni nagany,

poniewa nie dy do zagarnicia najwyszej wadzy, lecz wicej, na wspczujcych barkach

wydwign ojczyzn z nieszczsnego upadku.

niowiecznymi tradycjami dynastycznymi, Warszawa 1986, s. 156 n.; G.

Labuda, Studia nad pocztkami pastwa polskiego, t. II, s. 5961.

Motyw ten rwnie przytoczy Wilhelm z Malmesbury w De gestis regum

Anglorum III 290, Rerum Britanniae Scriptores 90/2, s. 344.

111 Abderydzi mieszkacy Abdery w Tracji. Ale Justyn, Epitome

XV 2, skd zaczerpnita jest ta opowie, pisa o Autariatach, mieszka-

cach pogranicza Dardanii i Peonii.

112 Pierwsza Ksiga Samuela 6, 4.

113 in libro legit experientiae, czyli dozna dowiadczeniem

wasnego ycia. Krl asyryjski synny z rozwizego ycia.

114 muliere corruptior, Justyn, Epitome I 3, skd wzita ta

historia.

115 Arbakes (nie Arbactus) namiestnik Medii, ktry pokona

Sardanapala i zaoy now dynasti w 819 r. p.n.e.

38

ROZPOCZYNA SI KSIGA DRUGA

PRZEDSTAWIAJCA POCHODZENIE

KRLW I KSIT POLSKICH

A DO DNIA DZISIEJSZEGO

[1] MATEUSZ: Nie pora wprawdzie zapuszcza si zbyt

daleko na krte manowce, aby zamierzon i podjt drog

przemierzy w naleytym skrceniu. Nikt jednak nie poczyta nam tego za [ch] popisywania si,

jeeli w gwny wtek opowiadania wpleciemy pewne wiadomoci z dziejw obcych. Rozmylnie

nakazujemy sobie ich nie pomija, zarwno dlatego, e podobne rade podobnemu, jak i dlatego, e

tosamo jest matk spoecznoci1, wreszcie, aby zgoa nie zabrako przedmiotu, na ktrym

czytelnik mgby si wiczy. Kt bowiem mijaby cakiem obojtnie winogrona lub figi

zwisajce po obu stronach cieki, zwaszcza e same wpadaj do jego ust? Godzi si wic

rozweseli si takimi przysmakami, [a] nie obarcza si ciarem. Mio za z penego naczyka w

twej spiarni udzieli spragnionej duszy czego przyjemniejszego.

[2] JAN: Owszem, z poczucia wdzicznoci pokornie upadam do ng, poniewa nie nudzi ci

octowa cierpko mojego skromnego opowiadania. I nie przykrzybym sobie bynajmniej mwi

1 Rozpoczynajc drug ksig, ju opart na rdach pisanych, a wic

historyczn, autor przypomina o zadaniach dziejopisarstwa: series (tem-

porton), czyli opowiadanie faktw, i exercitium, czyli wiczenie umysu.

Zwraca tu uwag wizja rwnoci spoecznej: tum quia identitas mater est

societatis.

39

tego, co mogoby by potrzebne potomnym2, gdyby uwaczajca zazdro nie przegrodzia moich

ust jakow zapor milczenia. Mwi bowiem: Nieatwo przychwyci kogo na kamstwie w tym,

czego nikt nie wie, ani nieatwo moe unikn faszu ten, kto w rzeczach niewiadomych wiele

wyrokuje". Jednake daleko, daleko niech od prawdy odstpi faszywe twierdzenie, jakoby

odrobina zaczynu nie zakwaszaa caego ciasta3, gdy:

Czowiek szczery przez fasze faszywym sta si zasuy.

Tak malowidem si sta, czowiekiem tak nie jest czek4.

[3] MATEUSZ: Gdy przeto rd Pompiliusza doszcztnie

uleg zagadzie5, nastao nowe pokolenie ksit, ktrego wspa-

niao tym wiksza (bya), tym wyej wzrosa, im niszego, jak wiemy, byo pochodzenia.

Albowiem syn bardzo ubogiego rolnika, imieniem Siemowit, przyobleka si w dziarsko, dorasta

w przedsibiorczoci, szlachetnieje cnt nabywajc. Wsparty zasugami swoimi, a nie swoich,

najpierw zostaje wybrany dowdc wojska, wreszcie piastuje wysok godno krlewsk6, ktr,

jak twierdz, przepowiadano mu niemal od [czasw] jego dziecicych grzechotek.

2 quod posteris for et necessariumjeszcze jeden motyw o powo-

aniu dziejopisa z cytatem z Listu do Filipian 3, 1.

3 Jeszcze jedno haso historyka: mwienie prawdy wbrew staym pom-

wieniom o zmylanie rzeczy, ktrych sprawdzi nie sposb. O kwasie ukasz

12, l i Pierwszy list do Koryntian 5, 6.

4 Prawdopodobnie wasny wiersz autora.

5 Tu podejmuje autor wtek poda wielkopolskich, ktrego ju nie

amplifikuje nowymi postaciami i faktami. O niskim pochodzeniu dynastii

tym razem ju na podstawie Kroniki Galla, I 2. Por. ks. I, rozdz. 15.

6 Siemowit (nie Ziemowit) historyczny syn Piasta; W. Taszycki,

Najdawniejsze polskie imiona osobowe, Rozprawy i Studia polonistyczne,

t. I, Wrocaw 1958, s. 59; H. owmiaski, Dynastia Piastw, s. 114,

117; J. Hertel, Imiennictwo dynastii piastowskiej we wczeniejszym

redniowieczu, Warszawa 1980 (Roczniki Towarzystwa Naukowego w To-

runiu 79 / 2), s. 3842. W Kronice Galla nie ma mowy ani o dowdztwie

wojskowym (magister militum), ani o godnoci krlewskiej (regia fungitur

maiestate). Wincenty cakowicie przestylizowa tekst Gallowy.

40

y pewien ubouchny syn Chociska, ktremu na imi byo

Piast7, a onie jego Rzepica8. Oboje bardzo niskiego urodzenia,

biedni, nic si nie liczcy, za to wspaniali zamiowaniem do

nieskalanego ycia, a w porywie do czynienia miosierdzia tak

bardzo gorliwi, e ich skromniutki dobytek sam w sobie nic nie

znaczcy nieraz si powiksza od nakadu gocinnoci9. Kt nie

dziwiby si, kt nie zdumiewaby, e si co zmniejsza od

przyrostu lub e si zwiksza od ubytku. Jest to bowiem to samo,

co czernie od biaoci albo biele od czerni. Szeroka hojno

sprawia, i mienie tak szczupe, mienie nic prawie nie znaczce

uroso.

Dwom bowiem przybyszom, odpdzonym od bramy Pompi-

liusza, nie odmwiono wejcia do chaty tych biedakw. Powita-

nych serdecznym uciskiem domownicy zapraszaj, by zasiedli do

stou10. Poprosiwszy ich o wyrozumiao dla skrajnego ubstwa,

podaj zaksk i odrobin piwa. Bagaj, by nie zastanawiali si,

co im si ofiaruje, ani ile, ani od kogo, lecz w jaki sposb i z jakim

7 Piast, syn Chociska, tzn. 'Z kos', 'Dugowosego', zgodnie z Ano-

nimem Gallem. W Kron. wpol. przydomek ten otrzyma Ppiel, wincenty-

ski Pompiliusz. Imi 'Piast' nie byo uywane pniej, kronikarze nie

zdoali w redniowieczu uformowa od imienia protoplasty nazwy dynas-

tii, 'Piastowie' jest okreleniem nowoytnym. Etymologia 'Piasta' jest

dyskusyjna; T. Wojciechowski, O Piacie i piacie, RAUhf 32

(1895), s. 170212; K. Potkaski, Podanie o Popielu i Piacie [w:]

Pisma pomiertne, t. II, Krakw 1924, s. 94112; H. owmiaski,

Dynastia Piastw, s. 119. 8 Forma Rzepica, przekazana w rkopisach obok innych zapisw

tego imienia, wydaje si poprawniejsza od obiegowej Rzepichy czy

Rzepki. H. owmiaski uwaa to imi za sztucznie urobione,

Dynastia Piastw, s. 120; J. H e r t e l, Imiennictwo, s. 33, za przezwisko. 9 substantiola, typowe dla autora zdrobnienie. Podobnie w dal-

szym cigu tego rozdziau: obsoniolum, modicellum liquoris. Nastpuj tu

icie scholastyczne paradoksy. Moe wolno je te odczyta w sensie, i

mienie powikszao si o warto duchow. 10 domestici affectuose amplexos discumbere iubent; ani Ano-

nim Gall, ani Wincenty nie znaj imion owych przybyszw. Kron. wpol.

wprowadza tu witych Jana i Pawa (patronw dnia koronacji Przemyla

II w r. 1295!). O reminiscencjach literackich tego podania m.in. J.

41

uczuciem11. Chcie powiadaj zaley od nas, wykona nie

jest w naszej mocy12. Oby to, co zebrane ze spadajcych kosw

na powicenie kdziorw pacholcia, na ofiary pierwszych po-

strzyyn13, posuyo wam na zdrowie; choby temu brakowao

miego smaku, nie brak jednak przyjemnej sodyczy uczucia". Na

to oni: Wasza yczliwo nadaje godno waszemu uczynkowi;

ile bowiem kto zamierza, tyle [tym samym] czyni; i nie moe by

niesmaczne to, co jest zaprawione sol mioci, co jest skropione

miodem [pyncym] z serca"14.

Co ujmujce, co mie, co zbone? Dobra to wola.

Czynu nikego dba zota pokrywa ch15.

Gdy oni zasiedli, widziano, e napoju przybywa, e potrawy

mno si tak, e objto poyczonych zewszd naczy nie

wystarczya, aby je pomieci. I nie dawao si ich uszczupli

nawet najduszym poywianiem si16 rozlicznych biesiadnikw,

ktrych gocie kazali tam sprosi wraz z dostojnikami i krlem

Pompiliuszem.

W tak wielkim przeto i wietnym zgromadzeniu gocie po-

strzygli Siemowita, a uroczysto przyszego krla doznaa po-

Dowiat, Chrzest Polski, Warszawa 1958, s. 3033; H. owmiaski, Dynastia Piastw, s. 113 n. i

tene, Pocztki Polski, t. V, s. 310312.

11 Seneka, Epistulae LXXI 14.

12 List do Rzymian 7, 18.

13 Na podstawie Kroniki Galla, I 2, K. Potkaski, Postrzyyny

u Sowian i Germanw, RAUhf 32 (1895), s. 330-422, wykaza powszech-

no tego obyczaju u Sowian. Przy postrzyynach, siedem lat po

urodzeniu, nadawano synowi imi i wprowadzano do rodziny; R. Gan -

siniec, Postrzyyny sowiaskie, Przegld Zachodni8 (1952), nr 1112,

s. 353369; J. Bardach, Historia pastwa i prawa Polski, t. I,

Warszawa 1964, s. 75, 129; A. Gsiorowski, Postrzyyny, SSS IV,

s. 249250.

14 Ambroy, De officiis ministrorum I 30.

15 Dystych, prawdopodobnie autora.

16 longissimis convivarum haustibus, najduszymi ykami biesiad-

nikw'.

42

wicenia wrebnym cudem17. On [to] jakby wrd martwych

popiow nie tylko iskr chway Polakw wznieci, lecz niemiertelne miano Polski niemal midzy

znaki zodiaku wpisa18. Nie tylko bowiem przywoa znowu do siebie te plemiona, ktre przedtem

odpady z powodu gnunoci Pompiliusza, lecz wcieli do swego pastwa inne jeszcze kraje, przez

innych nie tknite. Dla nich ustanowi dziesitnikw, pidziesitnikw, setnikw, kolegium

trybunw, tysicznikw, wojewodw, naczelnikw miast, druynnikw, rzdcw i w ogle

wszelkie wadze19.

[4] JAN: Nie jest rzecz bah w ludzkich sprawach lek-

ceway bahostki. Czsto bowiem z polnych krzeww wyrastaj wysmuke cedry. Nierzadko

pery kryj si w piaszczystym pyle; pod popioem najlepiej utrzymuje si moc zarzewia. Rwnie

szlachetna wielkoduszno nie zawsze mieszka w miastach opatrzonych wieami i bynajmniej nie

gardzi chatami ubogich.

Zwykle si bowiem szczep uszlachetnia na winoroli,

Wyborniejszym staje si zdrj, gdy daje spragnionym pi20.

Tak na przykad, e pomin znane przykady Dawida, Saula,

Jeroboama, sugi Salomona, i wielu innych [opowiem, jak] to Gordiusza orzcego najtymi

woami obleciao ptactwo wszelkiego rodzaju. Szuka wrbity. Przypadkiem zabiega mu drog

dziewica wyjtkowej piknoci, przepowiedziaa, i przeznaczone

17 futuri regis festivitas miraculi consecratur praesagio; Pompi-

liusz musia wiec uzna, e Bg naznaczy szczciem krlewskim jego

modziutkiego rywala. 18 sed immortales Poloniae titulos zodiacis paene signis inseruit,

dos. niemiertelne tytuy Polski [do chway] wpisa w gwiazdozbiory

zodiaku. 19 Rzymskie i greckie nazwy urzdnikw wg wasnego pomysu

autora: Quibus decanos, quinquagenarios, centuriones, collegiatos, tribunos,

chiliarchas, magistros militum, urbium praefectos, primipilarios, presides,

omnesque omnino potestates instituit. Por. Balzer, I, s. 442444; II, s. 186.

Siemowit jest tu przedstawiony jako drugi (po Grakchu) zaoyciel

pastwa. 20 Dystych autorski.

43

mu jest krlestwo, a ona sama zarwno on jego zostanie, jak

i nadziej podziela bdzie.

Wrd Frygw [tymczasem] powstaje rokosz. Wyrocznie

ogaszaj, e powanieni potrzebuj krla. Gdy znowu zapytywano o osob wadcy, kazano im

uczci jako krla tego, ktrego pierwszego spostrzeg jadcego na wozie do wityni Jowisza.

Spotka ich Gordiusz i natychmiast pozdrowili go jako krla. On [za] wz, na ktrym przyjecha,

powici wityni21.

[5] MATEUSZ: Czy to o nim gosiy dawne wyrocznie, e kto rozsupa wze na jarzmie

Gordiusza, ten bdzie panowa nad ca Azj?

JAN: Zaiste, albowiem Aleksander Wielki, zajwszy miasto,

odszuka jarzmo przy wozie i rozciwszy wze, znalaz koce

rzemieni. Rwnie Agatokles, syn garncarza, odznaczajcy si

jednak urod i pikn budow ciaa, zostaje nastpc sycylijs-

kiego tyrana Dionizjusza22. Podobnie Arystonik, krl Azji,

urodzony z crki cytrzysty, nawet Rzymian rozgromi w bitwie23.

A dlaczeg, pytam, miaby kto czyni zarzuty Abdalonimowi, e zwyk by najmowa si do

oprniania studzien i podlewania ogrodw24. On jednak, wyrniony spord innych, krlem

Sydonu ustanowiony zosta przez Aleksandra