64

Janusz Krawczyk

KOMPROMIS I METODA WYBRANE ASPEKTY TEORIIKONSERWATORSKICH ALOISA RIEGLA I CESARE BRANDIEGO

1. Gdy dzielc si swoimi dowiadczeniami konser-watorskimi sigamy po sowo kompromis, odnosimyje najczciej do rozstrzygni zapadajcych na sty-ku teorii i praktyki konserwatorskiej1. Nietrudno za-uway, e w takim kontekcie sowo to uzyskuje za-zwyczaj zabarwienie pejoratywne, kojarzy si moena przykad z sytuacj, w ktrej konserwator chciaco prawda postpowa zgodnie z teori, ale w kon-frontacji z realiami ustpi, zrezygnowa z rozwi-za, co do ktrych by przekonany, e byy dla dane-go zabytku najlepsze. Odstpstwa od wyznawanychprzez konserwatora zasad bywaj spowodowanepresj najrniejszych okolicznoci: napitych ter-minw, kopotw z finansowaniem prac, trudnociz pozyskaniem odpowiednich materiaw, czy te naprzykad postaw inwestora.

Tymczasem sownikowa definicja kompromisuwcale nie przesdza o jego pozytywnych bd nega-tywnych konotacjach. Znaczenie tego sowa okrelasi jako porozumienie osignite w wyniku wza-jemnych ustpstw2. Ujmujc problem z tej wanieperspektywy, wypada zgodzi si, e bywaj takieporozumienia, ktre oceniamy jako sukces, a by-waj i takie, ktre oceniamy bardzo krytycznie.Negatywne konotacje sowa kompromis pojawiajsi zatem w kontekcie wypowiedzi na temat poro-zumie, co do ktrych osoba oceniajca jest przeko-nana, e zostay osignite za cen zbyt dalekoposunitych ustpstw, lub gdy uwaa, e jedna zestron porozumienia sprzeniewierzya si wasnymprzekonaniom3.

Analizujc przykady porozumie, ktre uznanaley za rozwizania kompromisowe, nie monapomin kwestii konfliktw, ktre je poprzedzay.Mona nawet zaryzykowa stwierdzenie, e wiedza okompromisie porozumieniu jest uzaleniona odwiedzy o genezie i dynamice poprzedzajcego go kon-fliktu, o wystpujcych wczeniej rnicach pogl-dw, sprzecznych racjach i rozbienych interesach4.

Pierwszym autorem, ktry ponad konfliktowymirelacjami midzy teori a praktyk konserwatorsk

dostrzeg konflikty wynikajce z samej teorii, zesprzecznych uzasadnie i zalece w jej obrbieformuowanych, by Camillo Boito (1836-1914)5.Dc do ich rozwizania, ten woski architekt i pi-sarz zaproponowa teori postpowania z reliktamiprzeszoci, ktra bya kompromisem pomidzy po-gldami zwolennikw zachowawczych koncepcjiJohna Ruskina (1819-1900) i restauratorskich po-stulatw Viollet-le-Duca (1814-1879).

Uznajc ogromny wkad Camilla Boita w rozwjnowoczesnej wiadomoci konserwatorskiej naleyjednake zdecydowanie podkreli, e prawdziwyprzeom w podejciu do kwestii kompromisu w kon-serwatorstwie dokona si na pocztku XX w. zaspraw Aloisa Riegla (1858-1905), a kolejny wanykrok na tej drodze uczyni ponad p wieku pniejCesare Brandi (1906-1988). To wanie rozwaaniaprzedstawione w najwaniejszych dzieach tych auto-rw, uznanych ju dzisiaj za klasykw wiatowegokonserwatorstwa pozwalaj na sformuowanie tezy,e kwestia kompromisu nie moe by postrzeganawycznie jako problem zewntrzny wobec teorii.

Pomimo odmiennoci kulturowych kontekstw,w jakich Riegl i Brandi podejmowali problem relik-tw przeszoci i pomimo rnic w zapatrywaniachna to co? i jak? ocali dla potomnoci, obaj d-yli do opracowania metod pomocnych w poszuki-waniu rozwiza kompromisowych. Obaj dali tewyraz przekonaniu, e wypracowanie przez stronykonfliktu zadowalajcego wszystkich kompromisuwarunkuje pniejszy dobr rodkw i metod dzia-ania. Nie powinno zatem dziwi, e ich rozwaaniaprzybray posta teorii postpowania negocjacyjnego.Rnice, ktre midzy nimi wystpuj, s odzwier-ciedleniem przemian wiatowej myli konserwator-skiej w cigu pierwszych szeciu dziesicioleci wie-ku XX. W niniejszym artykule bardziej szczegowopotraktowane zostay te wtki analiz porwnawczych,ktre wydaj si najistotniejsze z punktu widzeniapolskiej recepcji pogldw Aloisa Riegla i CesareBrandiego6.

teorieInstytut Zabytkoznawstwa i KonserwatorstwaUniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu

2. Przez ponad sto lat, jakie upyny od opubliko-wania przez Aloisa Riegla Der moderne Denkmal-kultus. Sein Wesen und seine Entstehung7, dzieakluczowego dla konserwatorskiego nurtu jego pisar-stwa, wok przedstawionych tam pogldw naro-so wiele kontrowersji8. Nowatorstwo Riegla zostaow peni docenione dopiero pod koniec XX w.,na fali zainteresowa pamici zbiorow i politykpamici w yciu spoeczestw nowoczesnych.Analizujc to prekursorskie dzieo z perspektywy,jak daj dowiadczenia wieku XX, dostrzega siju, e jego autor wystpuje w podwjnej roli: nietylko jako teoretyk konserwatorstwa, ale i jako histo-ryk kultury wnikliwie przygldajcy si przemia-nom cywilizacyjnym epoki nowoczesnoci. Za wiel-k zasug Riegla uznaje si zarwno zwrcenieuwagi na fenomen obecnoci reliktw przeszociw kulturze wiata zachodniego, jak i powizaniekwestii rozwoju postaw konserwatorskich z prob-lemem pamici indywidualnej i zbiorowej9.

Punktem wyjcia do rozwaa Riegla bya kon-statacja, ktr skonni jestemy dzi przyj jakoco oczywistego: ludzie d do tego, by zachowadla potomnoci nie tylko wybitne dziea sztuki.Zastanawiajc si nad genez tego typu postaw,austriacki teoretyk doszed do wniosku, e przed-miotem konserwatorskiej troski moe zosta wa-ciwie kady wytwr dziaalnoci czowieka, kadyprzedmiot (nawet uytkowy), pod warunkiem, ewspczenie zostanie uznany za znak pamici(Denkmal)10. Przenoszc to na grunt polskich rea-liw jzykowych mona by powysz myl sformu-owa w sposb nastpujcy: pod warunkiem, ewspczenie zostanie taki przedmiot uznany zapomnik przeszoci. Ten nurt rieglowskich rozwa-a prowadzi wprost do nastpujcego uoglnienia:dla narodzin i rozwoju konserwatorstwa kluczowyjest problem intencjonalnoci odbioru (a wic to, coodbiorca chce pamita poprzez kontemplowaniejakiego pomnika przeszoci), a nie intencje towa-rzyszce procesowi wytwrczemu. Dla podkreleniawagi tego rozpoznania Riegl dokonuje podziau zna-kw pamici na zamierzone (ktre, tak jak np. ko-lumna Trajana w epoce redniowiecza, s traktowanezgodnie z zamiarami twrcw, jako upamitnienieokrelonego wydarzenia, czy te wspomoenie pa-mici o wanych postaciach historycznych) orazpomniki niezamierzone (ktre dopiero wtrnie, jakorezultat odpowiednio ukierunkowanej intencji od-biorcy zostay uznane za dziea pomagajce podtrzy-ma pami o przeszoci)11. Warto podkreli, e

przynaleno danego artefaktu do ktrej z wy-rnionych przez Riegla klas pomnikw zaley prze-de wszystkim od postawy podmiotu. Biorc pod uwa-g przemiany postaw wobec przeszoci i fakt, ew czasach nowoytnych wspomniana kolumna Tra-jana bya ju traktowana jako niezamierzone rdowiedzy historycznej, w tym nowym kontekcie naleyzaliczy j do klasy pomnikw niezamierzonych12.

Chcc dochowa wiernoci podstawowemuprzesaniu Riegla, powinnimy tytu Der moderneDenkmalkultus. Sein Wesen und seine Entstehungprzetumaczy jako Nowoczesny kult pomnikw,jego istota i powstanie. Szersze uzasadnienie tegostanowiska przedstawiem we wczeniejszych publi-kacjach13. W tym miejscu ogranicz si tylko dostwierdzenia, e istota problemu intencjonalnoci od-bioru i takiego rozumienia reliktu, ktre akcentujejego funkcje symboliczne jako znaku pamici zacie-raj si zupenie, gdy kluczowe dla Riegla sowoDenkmal przetumaczymy jako zabytek. Poniewawystpujce w polskich tumaczeniach sowo zaby-tek pozbawia wywd Riegla tak istotnych odniesiedo pamici, w niniejszym artykule jako odpowiednikrieglowskiego Denkmal uywam zamiennie: znakpamici oraz pomnik. Z tych samych wzgldw tak-e polskie odpowiedniki wieloczonowych terminwtworzonych przez Riegla od Denkmal buduj po-przez dopenienie przymiotnikiem tych znacze,ktre niesie ze sob sowo pomnik (np. pomnik za-mierzony, pomnik niezamierzony, pomnik histo-ryczny, pomnik dawnoci)14.

Ukazujc rol wspczesnego odbiorcy pod-miotu dziaa konserwatorskich, Alois Riegl akcep-tuje zarazem fakt, e w ocenie wartoci reliktwuznanych za pomniki przeszoci mog pojawia siistotne rnice. Wychodzi z zaoenia, e niemoliwejest stworzenie takiej teorii postpowania konserwa-torskiego, ktra sprowadziaby ow wielo po-szczeglnych odbiorw do jednego wsplnego mia-nownika. Uznaje natomiast za konieczne zrozumie-nie argumentw wszystkich osb zainteresowanychlosami dawnych dzie po to, by w dalszym etapiedoprowadzi do zawarcia porozumienia respektuj-cego racje kadej ze stron. Aby tego typu zadaniewykona moliwie jak najlepiej, Riegl opracowa sys-tematyk wartoci, ktre s dostrzegane przezodbiorcw w pomnikach przeszoci, i nie od rzeczybdzie przypomnie, e jako wieloletni pracownikMuseum fr Kunst und Industrie w Wiedniu, pro-fesor historii sztuki na uniwersytecie wiedeskimoraz generalny konserwator Zentral Kommision fr

65

66

Erforschung und Erhaltung der Kunst- und Histori-schen Denkmler mia z pewnoci wiele okazji dotego typu socjologicznych obserwacji. To za sprawtej historycznej ju dzi systematyki moliwe stao siprzeniesienie dyskusji o problemach konserwator-skich z poziomu analiz materiaowych i technicznychna poziom analizy tych idei i wartoci, ktre nadajkierunek ludzkiemu dziaaniu15.

3. Aksjologiczne ujcie problematyki konserwator-skiej niewtpliwie pomogo Rieglowi w ukazaniu, jakbardzo zoony jest problem obecnoci reliktwprzeszoci w kulturze wiata zachodniego. Ze wzgl-du na charakter zachowa spoecznych, towarzy-szcych dziaaniom konserwatorskim, okreli to zja-wisko mianem kultu. Uycie tego sowa wynikaoz przekonania o gbokich analogiach midzy dzia-alnoci zwolennikw idei ochrony pomnikw prze-szoci a dziaalnoci tradycyjnych wsplnot reli-gijnych i grup wyznaniowych16. W XX-wiecznymzainteresowaniu wartoci dawnoci widzia od-zwierciedlenie tradycji wynikajcych ze stosunkuchrzecijastwa do przemijania tego, co doczesne17.Warto zaznaczy, e na dugo przed Rieglem o na-rodzinach kultu przeszoci w Europie pisa znanypisarz francuski Charles Montalambert, a uwagio postawach penych religijnego szacunku dla dziedawnych znajdziemy w tekstach Camilla Boita18. Niemona wykluczy, e wiadomo owych analogiimiaa pewien wpyw na przebieg procesu instytucjo-nalizacji ruchu na rzecz zachowania pomnikwprzeszoci. W Prusach, w roku 1843, stanowiskopierwszego konserwatora generalnego zostao wydzie-lone w strukturze Ministerstwa Wyzna, a w mo-narchii habsburskiej pracownicy sub konserwa-torskich podlegali Ministerstwu Wyzna Religijnychi Owiecenia Publicznego19. Jednake dopiero AloisRiegl podj prb analizy spoecznych uwarunko-wa rozwoju postaw konserwatorskich. Uzyskanw ten sposb wiedz szeroko wykorzystywa podczaspisania Der Moderne Denkmalkultus.

Patrzc z tej nowej perspektywy na rnorod-no konserwatorskich postulatw i dziaa podejmo-wanych w celu zachowania pomnikw przeszoci,Alois Riegl doszed do wniosku, e nowoczesny kultpomnikw-znakw pamici wcale nie jest kultem jed-norodnym. Podajcy za jego wywodami wspcze-sny nam francuski socjolog Francois-Rn Martinnapisa nawet o swoistym politeizmie wartoci20.Trudno nie zgodzi si z tak interpretacj. W tymwiecie, ktry zosta opisany w Nowoczesnym kulcie

pomnikw, dochodzi do nieustannej rywalizacjimidzy wyznawcami rnych wartoci.

W opinii Riegla o wyjtkowym charakterze tegozjawiska decyduj przede wszystkim wartoci upa-mitniajce (Erinnerungswerte)21. Nawizujc dowczeniejszych uwag na temat rnic midzy poszcze-glnymi rodzajami pomnikw, austriacki teoretykwyraa opini, e w gronie osb kultywujcych war-toci zwizane z pamici mona wyrni dwa od-amy. Pierwszy stanowi wyznawcy wartoci historycz-nej, ci, ktrzy upatruj w reliktach przeszoci prze-de wszystkim rde wiedzy o czasach minionych.

Ten wtek rozwaa autora Der moderne Denk-malkultus staje si bardziej czytelny w wietle wsp-czesnej refleksji nad dziejami nauk historycznych22.Na ksztatowanie postaw badawczych w tej dziedzi-nie w czasach nowoytnych, postaw bdcych wyra-zem de do uzyskania obiektywnej wiedzy o prze-szoci, miay istotny wpyw nowe prdy ideowew epoce Owiecenia, a zwaszcza koncepcje Woltera23.W Dictionnaire philosophique francuski filozofzakwestionowa wiarygodno relacji i opisw od-najdywanych w rdach pisanych. Postulowa, byhistorycy badajcy dzieje narodw metodycznie od-dzielali to, co jest prawd od tego, co jest zmyle-niem. Z naciskiem podkreli, e aby na temat odleg-ej historii dowiedzie si czego z jak doz pew-noci istnieje tylko jeden sposb, zobaczy, czy niepozostay z tamtych czasw jakie pomniki (wia-dectwa nie do zakwestionowania)24. Okrelajc mia-nem monuments (monumenty, pomniki) te sporddzie czowieka, ktre s traktowane przez history-kw jako rdo wiedzy o przeszoci, Wolter przygo-towa grunt pod rozwj nowoczesnej refleksji kon-serwatorskiej25. Jego postulaty metodologiczne niepozostaway bez echa. W kolejnych dziesicioleciachw sposobach uprawiania historii zachodziy istotnezmiany. Krzysztof Pomian zwraca uwag na stop-niowe przechodzenie od poznania bezporedniego(odwoujcego si do pamici uczestnikw wyda-rze) do poznania poredniego (gdy przeszo jestrekonstruowana na podstawie analizy reliktwprzeszoci)26. Z czasem koncepcje Woltera przeni-kay do rodowiska polskich badaczy i konserwato-rw oni rwnie coraz czciej traktowali mate-rialne relikty jako pomniki przeszoci. O znaczeniu,jakie przyznawano metodom poznania poredniegow poowie XIX w. wiadcz midzy innymi wczesnepogldy na archeologi: uznawano j za nauk,ktra tumaczy (...) przeszo z pomnikw po niejpozostaych27.

67

zachodzcych w wieku XIX w rozwinitych spoe-czestwach zachodnich30. Wtedy to wanie za wa-ne dla pamici o przeszoci mogo zosta uznanekade dzieo ludzkiej rki, bez wzgldu na jego pier-wotne znaczenie i przeznaczenie, jeli tylko w dos-tatecznej mierze ujawnia zewntrznie, apelujc dozmysw, e do chwili obecnej istniao ju przez od-powiednio dugi czas i przetrwao31. U podstaw tejczci wywodw autora Der Moderne Denkmal-kultusley przekonanie, e potrzeby czowieka nowoczes-nego wykraczaj poza horyzont oczekiwa waci-wych postawie poznawczej. Kwestie zwizane z chro-nologicznym uszeregowaniem wydarze historycz-nych, ktrych te relikty byy wiadkami (i ktre,by moe, zawayy na ich losach) take nie wydajsi najwaniejsze. wiadomo obcowania ze rd-em historycznym nierzadko zostaje przesonitaemocjami i znaczeniami wynikajcymi z kontem-placji materii dawnych dzie. W nieuchronnociprzemian jej stanu zachowania zwolennicy wartocidawnoci szukaj potwierdzenia dla wasnych wy-obrae o przemijaniu. Powierzchnie pomnikw

pokryte patyn, zniszczenia struktury, staj si dlanich dotykalnym wiadectwem odwiecznego kon-fliktu midzy twrcz dziaalnoci czowieka, a nisz-czcymi siami natury. Tak odbierane relikty prze-szoci s postrzegane jako materializacja trwaniai w przestrzeni spoecznej zaczynaj odgrywa rolnonikw tosamoci32.

Ukazana rnorodno wartoci upamitniaj-cych i wartoci wanych dla teraniejszoci oraz zo-ono ich wzajemnych relacji prowadzia Riegla kunowemu rozumieniu dziaalnoci konserwatorskiej.W wymiarze spoecznym jawia si ona jako dziedzi-na, w ktrej materialne relikty su kolejnym inter-pretacjom przeszoci33. Piszc o funkcjach symbo-licznych przedmiotw uznawanych za znaki pa-mici, nie ogranicza si do zbilansowania racji po-szczeglnych ugrupowa. Zauway, e wyrnionetypy wartoci pozostaj midzy sob w relacjach kon-fliktowych i wskaza na negatywne nastpstwa tegostanu rzeczy34. Ujmujc problemy konserwatorwprzez pryzmat socjologicznych interpretacji konflik-tw spoecznych, przyj postaw konstruktywnego

teorieZdaniem Aloisa Riegla drugi odam w grupie

zwolennikw wartoci wanych dla pamici o prze-szoci tworz wyznawcy wartoci dawnoci (Alters-wert)28. Ze wzgldu na liczne nieporozumienia, jakiebudzi ten wtek rieglowskich rozwaa, nie monaw tym miejscu pomin kolejnej istotnej kwestiitranslatorskiej. W polskich tumaczeniach terminy:Alterswert oraz Altersdenkmale niefortunnie prze-kadano na: warto staroytnicz i na zabytki sta-roytnicze, nawizujc tym samym do staroytnic-twa studiowania i kolekcjonowania pamitek prze-szoci. Tymczasem z dodatkowych uwag Riegla wy-nika, e poprzez utworzenie tych wanie neologi-zmw chcia on zwrci uwag na pojawienie siw spoeczestwach nowoczesnych odmiennego sto-sunku do tych dzie czowieka, ktre nosiy ladyupywajcego czasu. Jako nastrojowe pomniki-znakipamici staway si one rdem przey odwiecz-nego konfliktu midzy materialnymi dzieamiczowieka a niszczcymi siami natury. Zgodniez wyjanieniami Riegla symbolizujca te przemianywarto Alterswert jest w niniejszym artykule tu-maczona jako warto dawnoci. Analogicznie dotego rozwizania za odpowiednik terminu Alters-denkmale uznano pomniki dawnoci 29.

Ujmujc problem wartoci dawnoci w perspek-tywie historycznej, Alois Riegl przyjmuje, e zaczaona by dostrzegana na fali przemian kulturowych

1. Alois Riegl (1858-1905), repr. za B. Szmygin, Teoria zabytkuAloisa Riegla, Ochrona Zabytkw 2003, nr 3/4, s. 148.1. Alois Riegl (1858-1905), reproduced after B. Szmygin, Teoriazabytku Aloisa Riegla (The Alois Riegl Theory of the HistoricalMonument), Ochrona Zabytkw 2003, no 3/4, p. 148.

68

doradcy arbitra podejmujcego dyskusj zezwolennikami rnych wartoci i wskazujcego immoliwoci wypracowania rozstrzygni kompro-misowych. Lektura Nowoczesnego kultu pomnikwdaje podstawy, by przypuszcza, e autor tego dzieaanalizowa zadania konserwatorw urzdowychw taki sposb, jakby ich praca polegaa przedewszystkim na rozwizywaniu konfliktw i sporwmidzywyznaniowych.

4. Nie sposb wskaza na drog, ktra moe do-prowadzi do osignicia kompromisu, jeeli niepodejmie si prby zrozumienia istoty zaistniaegokonfliktu. Przyjmujc podobne zaoenia, zarwnoAlois Riegl w Nowoczesnym kulcie pomnikw, jaki Cesare Brandi w Teorii restauracji35 rozpoczynajswoje rozwaania od analizy konfliktw, ktre uznajza najistotniejsze dla konserwatorstwa. Na tymetapie obie teorie maj charakter wyjaniajcy.Autorzy prbuj odpowiedzie na pytanie, skd bio-r si rnice pogldw w konserwatorstwie i jakiejest podoe sporw zwizanych z okreleniem celwi metod dziaania. Podstawowe rnice w sposobieujcia tej problematyki przez obu klasykw maj swo-je rdo w odmiennych zapatrywaniach na to, co na-ley ocali dla przyszych pokole. W odrnieniu odAloisa Riegla, uwag Cesare Brandiego przycigajprzede wszystkim te ludzkie denia, ktre maj nacelu przekazanie potomnym dzie sztuki, a nie pom-nikw. Przedstawiona w Teoria del restauro wizjakonfliktowych relacji decydujcych o specyfice kon-serwatorstwa radykalnie rni si zatem od wizjiprzedstawionej w Der moderne Denkmalkultusnie tylko w kwestii identyfikacji przedmiotu, alei okrelenia stron konfliktu.

Spory na temat sposobu istnienia sztuki s niemniejsze od sporw, jakie wzbudza fenomen pa-mici. Aby wprowadzi czytelnika w podstawowe za-oenia swojej teorii, Cesare Brandi stawia pytanie:co wyrnia dziea sztuki spord innych wytworwludzkiej dziaalnoci? Jego zdaniem podstaw dla ta-kiego rozrnienia nie znajdzie si ani na drodzeanalizy przebiegu procesu twrczego, ani w refleksjinad artystyczn natur dziea, ani tym bardziej po-przez badanie rnic w materialnej budowie po-szczeglnych artefaktw. Dystansujc si wobec pozy-tywistycznych nadziei na zobiektywizowanie wszyst-kich drg ludzkiego poznania, woski teoretyk wyra-a pogld, e rozpozna dzieo sztuki mona tylkowtedy, jeli porzuci si denia do jego uprzedmio-towienia, jeli przezwyciy si pokus przyjcia

postawy zewntrznego obserwatora. To rozumowa-nie prowadzi do stwierdzenia, e rnica midzydzieami sztuki a innymi wytworami ludzkiej dziaal-noci uwidacznia si w peni dopiero wtedy, gdy za-istniej one w ludzkiej wiadomoci36.

Wanym punktem odniesienia dla estetyki Ce-sare Brandiego byy pogldy amerykaskiego filo-zofa Johna Deweya (1859-1952), ktry napisa mi-dzy innymi: Dzieo sztuki, niewane czy dawne, czyklasyczne, jest rzeczywicie, a nie tylko potencjalniedzieem sztuki, jeli yje w jakim indywidualnymdowiadczeniu. Jako kawaek pergaminu, marmuruczy ptna (jakkolwiek poddane dziaaniu czasu) po-zostanie przez cay czas wci tym samym. Ale jakodzieo sztuki zostanie ono odtworzone za kadymrazem, gdy podda si je estetycznemu dowiadcze-niu37. Rozwijajc t myl, autor Teoria del restauropodkrela, e kady wytwr czowieka moe byuznany za dzieo sztuki. Analogicznie do ujcia pro-blemu pomnikw niezamierzonych przez AloisaRiegla, woski teoretyk wyraa przekonanie, e to nieintencja towarzyszca procesowi wytwrczemu, aleintencja odbiorcy przesdza o uznaniu danego arte-faktu za godny zachowania dla potomnoci38.

5. Zwrot refleksji estetycznej ku podmiotowi postrze-gajcemu pozwala Cesare Brandiemu na okreleniepodstawowych zaoe Teoria del restauro. W przed-stawionych przez niego rozwaaniach materialnastruktura dziea sztuki jest traktowana jako nonikniematerialnego wyobraenia (immagine), ktre do-stpne jest tylko w przeyciu estetycznym39. W tymkontekcie gboki sens terminu restauracja nie mo-e zatem by zredukowany do zabiegw praktycz-nych, majcych za przedmiot tylko materi danegoartefaktu. W teorii Brandiego restauracja jest okre-lona jako przywrcenie dziea sztuki do peni istnie-nia, a to oznacza uobecnienie dziea sztuki w wia-domoci odbiorcy40. Takie postawienie problemu, kt-re prowadzi do konkluzji, e restauracja jest aktemwiadomoci, stawia w samym centrum refleksji teo-retycznej kwesti antynomii ludzkiego poznania.

Przyjmujc za Immanuelem Kantem, e obrazwiata, jaki mamy, zaley od waciwoci naszychumysw, Brandi zwraca si ku problematyce re-cepcji dziea sztuki przez wiadomo i na tejpaszczynie poszukuje odpowiedzi na pytanie, costoi na przeszkodzie penej restauracji tego dziea?Wyjanienie tej kwestii wymaga powrotu do podsta-wowego zaoenia jego teorii. Skoro dzieem sztukimoe zosta kady wytwr ludzkiej dziaalnoci, to

69

u nie daje podstaw do tego typu interpretacji44. Takjak ju wspomniano, w zobiektywizowaniu i uprzed-miotowieniu dzie sztuki Brandi upatrywa najwik-szych zagroe dla ich istnienia45. By przekonany, edo waciwych rozwiza restaurator powiniendochodzi poprzez analiz swojej wiadomoci tegodziea sztuki, ktre restauruje. Introspekcja pro-wadzi ma do konfrontacji sdw wynikajcychz postrzegania dziea za porednictwem instancji his-torycznej i instancji estetycznej. Czytelnikowi pol-skiego tumaczenia ten nurt rozwaa nie jest jed-nake w peni dostpny, poniewa sowo czynnikodsya do okolicznoci zewntrznych wobec aktuwiadomoci. Ogranicza to w znacznym stopniumoliwoci zrozumienia istoty tego dialogu we-wntrznego, ktry, w przekonaniu autora Teoria delrestauro, decyduje o specyfice recepcji dziea sztuki(a w tym take specyfice jego restauracji).

Z przedstawionych przez Cesare Brandiego roz-waa wynika, e podstawowym rdem konfliktw,ktre naley rozwiza w trakcie restauracji dzie

sztuki, s sprzeczne interesy dwch biegunw naszejwiadomoci instancji estetycznej oraz instancjihistorycznej. Sprzecznoci te dochodz do gosu, gdyzdajemy sobie spraw, e aby dzieo sztuki za-istniao w przeyciu estetycznym, powinno by jed-noci, e pozostawienie widocznych ladw znisz-cze moe okaza si dla odbiorcy przeszkod niedo pokonania. Rwnoczenie jednak interes instan-cji historycznej wymaga traktowania tego samegodziea jako dokumentu. Te same lady zniszcze,ktre mog uniemoliwi peni odbioru estetyczne-go przyczyniaj si bowiem do uwiarygodnieniadziea sztuki jako rda wiedzy o przeszoci.

Nie mona zachowa dziea sztuki na warun-kach okrelonych przez Cesare Brandiego bez pogo-dzenia interesw obu instancji. Tak wyrane w oma-wianej teorii przesunicie akcentu na problematykodbioru dziea przez wiadomo odbiorcy nie ozna-cza jednak zakwestionowania znaczenia samej ma-terii. Zachowuje ona podstawowe znaczenie jakoporednik midzy niematerialnym wyobraeniem

teorie

2. Cesare Brandi (1906-1988), repr. za C. Brandi, Les deux voiesde la critique, ParyBruksela 1989.2. Cesare Brandi (1906-1988), reproduced after C. Brandi, Lesdeux voies de la critique, ParisBruxelles 1989.

naley przede wszystkim wzi pod uwag moli-wo jego postrzegania jako wiadectwa historycz-nego (bez wzgldu na to, jaka warto dokumental-na jest mu przypisywana). Na tym gruncie autorTeoria del restauro rozwija koncepcj dwubieguno-woci odbioru dziea sztuki, koncepcj, w ktrej klu-czow rol odgrywa rozrnienie dwch instancjiwiadomoci. Za porednictwem instancji historycz-nej (instanza della storicit) odbiorca postrzega dzie-o sztuki jako dokument, pomnik historyczny (mo-numento storico)41. Natomiast postrzeganie poprzezinstancj estetyczn (instanza estetica) prowadzi douobecnienia niematerialnego wyobraenia dzieasztuki (immagine) w wiadomoci odbiorcy42.

O znaczeniu, jakie dla koncepcji dwubieguno-woci odbioru dziea sztuki ma wprowadzone przezBrandiego rozrnienie dwch instancji wiadomo-ci, przekonuj porednio niezamierzone modyfi-kacje jego wywodw pojawiajce si w polskim tu-maczeniu Teoria del restauro, gdzie woski termininstanza przeoono jako czynnik43. Na podstawielektury polskiego tekstu mona by przypuszcza, eCesare Brandi przedstawia restauratora dzie sztukijako neutralnego obserwatora i bezstronnego ar-bitra, ktry, wzorujc si na procedurach badaw-czych nauk przyrodniczych, uwzgldnia wszelkiezewntrzne parametry przeprowadzanego ekspery-mentu, w tym take czynnik historyczny i czyn-nik estetyczny. Tymczasem tekst woskiego orygina-

70

dziea a odbiorc. Z rozwaa woskiego teoretykaprzebija przekonanie, e bez udziau materii nie-moliwe byoby przekazywanie dzie sztuki z pokole-nia na pokolenie. Bo skoro dzieo sztuki moe taknaprawd zaistnie tylko w czyim dowiadczeniuestetycznym, to tak przeywanym dzieem nie monanikogo obdarowa. Mona natomiast przekaza ma-terialny nonik dziea sztuki i mie nadziej, e jelita materialna struktura zachowa si w dobrym sta-nie, jeli nie ulegnie zafaszowaniu (np. w trakcieprac konserwatorskich i restauratorskich), to nawetw najbardziej odlegej przyszoci dzieo to zostanieprzywrcone do peni istnienia w czyim przeyciuestetycznym.

6. Wszystkie najwaniejsze wtki teoretycznej roz-prawy Cesare Brandiego zbiegaj si w proponowa-nej przez niego definicji restauracji. Restauracjajest metodologicznym momentem rozpoznania dzie-a sztuki w jego fizycznej strukturze i jego dwubiegu-nowoci estetycznej oraz historycznej, rozpoznaniamajcego na wzgldzie przekazanie tego dziea przy-szoci46. W wietle przedstawionych wczeniej ana-liz nie dziwi, e definicja ta nie odnosi si w sposbbezporedni do konkretnych czynnoci praktycznych s one uznane za suebne wobec aktu wiado-moci47. To nie w przestrzeni fizycznej, tylko w wia-domoci odbiorcy moe urzeczywistni si idea res-tauracji idea przywrcenia dziea sztuki do peniistnienia48.

Wrd dziaa praktycznych, ktre maj za celzapewni zachowanie dziea sztuki w przyszoci,zarwno jako wyobraenia, jak i materii, z jakiejzostao ono utworzone49 wyrnia Brandi restau-racj aktywn (restauro effectivo), restauracj pre-wencyjn (restauro preventivo) i konserwacj(conservazione). Pierwsza grupa dziaa wykazujewiele podobiestw do zabiegw stosowanych przyrestaurowaniu artefaktw, ktre nie zostay uznaneza dziea sztuki. O podstawowej rnicy stanowijednake bezporedni cel restauracji aktywnej przywrcenie jednoci potencjalnej dziea, a niepodtrzymanie (bd przywrcenie) funkcjonalnociprzedmiotu50.

Odmienny charakter ma koncepcja restauracjiprewencyjnej51. Pozbawiona filozoficznej podbudo-wy i interpretowana przez pryzmat zwyczajowegopojmowania zakresu dziaa zapobiegawczych, kon-cepcja ta moe zosta zakwalifikowana jako absur-dalna. Na pierwszy rzut oka sprzeciw budzi zarwnozastosowanie rzeczownika restauracja w stosunku

do dziaa, ktre wcale nie musz oznacza inge-rencji w fizyczn struktur dziea, jak i zastosowanieprzymiotnika prewencyjna midzy innymi w stosun-ku do tych rozwiza, ktre nie maj na celu zabez-pieczenia substancji zabytkowej przed zniszczenia-mi52. Wtpliwoci te ustpuj jednak, gdy celowozabiegw zaliczonych do tej grupy rozpatruje siw kontekcie wywodw Brandiego dotyczcych po-strzegania dziea sztuki i jego uobecnienia w wiado-moci odbiorcy. W takim ujciu zoonych relacjimidzy odbiorc a dzieem za przejaw zniszczeniamoe by uznane nawet przeksztacenie przestrzeniotaczajcej materialn struktur dziea. Poczynaniazapobiegajce tego typu zniszczeniom mog by roz-patrywane zarwno w skali ekspozycji muzealnej,jak i w skali urbanistycznej (np. w odniesieniu dokontekstu przestrzennego dzie architektury)53.

Dziaania restauracji aktywnej i restauracji pre-wencyjnej znajduj w teorii Cesare Brandiego do-penienie w zabiegach konserwatorskich. Ich celemjest zachowanie materii dziea sztuki. W rozwaa-niach woskiego teoretyka tak rozumiana konserwa-cja zostaje podporzdkowana restauracji54. W kon-tekcie ugruntowanej w XX w. tradycji ochronyi opieki nad reliktami przeszoci podobny pogldwydaje si anachronizmem. Naley jednake pod-kreli, e nie kci si on z przyjt przez Brandiegokoncepcj sztuki jako recepcji i wynika logicznie z wy-znawanej przez tego autora hierarchii wartoci55.W podobny sposb ujmuje te zagadnienia MariaGoaszewska, gdy pisze o tych postawach odbiorcy,ktre wykluczaj moliwo zaistnienia dziea sztukiw jego dowiadczeniu estetycznym: Traktowane jakorzecz, jako przedmiot materialny, w ktrym licz sijedynie cechy materialne, fizyczne, dzieo niewchodzi w obrb sytuacji estetycznej, nie jest przed-miotem estetyki (moe by wwczas przedmiotemkonserwacji, obiektem wymiany handlowej itp.)56.

7. Z przedstawionych analiz wynika, e zarwnoAlois Riegl, jak i Cesare Brandi przywizywali szcze-glne znaczenie do umiejtnoci rozpoznawaniai rozwizywania konfliktw towarzyszcych pracomkonserwatorskim i restauratorskim. Stwierdzono,e podstawowe rnice w sposobie ujcia tej proble-matyki przez obu klasykw maj swoje rdo w od-miennych zapatrywaniach na to, co naley zacho-wa dla potomnoci. Teoria Aloisa Riegla rozpatrujewytwory ludzkiej dziaalnoci jako pomniki (znakipamici) funkcjonujce w przestrzeni ycia spoecz-nego, tymczasem w Teoria del restauro artefakty s

71

ujmowane przede wszystkim jako dziea sztuki y-jce w czyim indywidualnym dowiadczeniu.

Wprowadzenie zoonej problematyki konfliktudo refleksji teoretycznej byo nastpstwem skupieniauwagi nie na przedmiocie, ale na podmiocie dzia-alnoci konserwatorskiej. Riegl i Brandi rni sizdecydowanie tam, gdzie definiuj przedmiot tej dzi-aalnoci. Zgodni s natomiast co do tego, e to nieintencja towarzyszca procesowi wytwrczemu, aleintencja odbiorcy przesdza o uznaniu danego arte-faktu za godny zachowania dla potomnoci. WywodyRiegla powicone pomnikom zamierzonym i nieza-mierzonym, a take rozwaania Brandiego na tematuobecnienia dziea sztuki w wiadomoci odbiorcyprowadz do wniosku, e to, co chcemy ocali, nieistnieje obiektywnie.

Stronami konfliktu przedstawionego w DerModerne Denkmalkultus s zwolennicy wyrnio-nych przez Riegla wartoci. Konserwatorowi przypa-da w udziale rola bezstronnego obserwatora i arbi-tra, ktrego zadaniem jest doprowadzi do zawarciaporozumienia midzy uczestnikami sporu. W spo-sobie ujcia problemw zwizanych z dziaalnocikonserwatorsk uwidacznia si wpyw koncepcjiokrelanych dzi mianem socjologii humanistycznej.Wierzc, e nauki spoeczne maj wan rol doodegrania w yciu publicznym, Alois Riegl zaanga-owa si po stronie takich rozwiza i procedurnegocjacyjnych, ktre wynikay z zaoe ideowychpastwa demokratycznego, respektujcego pluralizmpogldw obywateli i wielo wyznawanych przeznich wartoci. By przekonany, e rozwj kultu war-

toci wanych dla pamici moe pomc w prze-zwycianiu tych napi i podziaw, ktre zagraa-j spoeczestwu nowoczesnemu57.

Inny obraz podstawowych problemw konserwa-torstwa wyania si z rozwaa Cesare Bran-diego. Stronami konfliktu analizowanego w Teoriadel restauro s dwie instancje naszej wiadomoci.Przyjcie takiej perspektywy prowadzi do wniosku,e porozumienie, ktrego powinien poszukiwarestaurator dzie sztuki, ma charakter kompromisuwewntrznego. Zgodnie z zaleceniami sformuowa-nymi w teorii Brandiego tego rodzaju porozumieniejest moliwe dopiero po konfrontacji sdw wyda-nych przez instancj estetyczn i historyczn. Godnepodkrelenia, e precyzujc warunki, na jakichpowinien by zawarty w kompromis, woski teo-retyk przyznaje priorytet instancji estetycznej58.Stanowisko tak rne od rieglowskiego zasadza sina przekonaniu, e to nie pami wspomaganatrosk o relikty przeszoci, ale denie do przeka-zania potomnym dzie sztuki jest wyznacznikiemnaszego czowieczestwa59.

teorie

Dr hab. Janusz Krawczyk, kierownik Zakadu Konser-watorstwa Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toru-niu. W latach 2005-2008 prodziekan Wydziau SztukPiknych UMK. Rozprawy doktorska (1995) i habili-tacyjna (2007) z zakresu historii i teorii konserwacjizabytkw. Czonek ICOMOS i Stowarzyszenia Histo-rykw Sztuki, rzeczoznawca Ministra Kultury i Dzie-dzictwa Narodowego.

1. Niniejszy artyku jest rozwiniciem referatu przedstawione-go podczas XI Forum Konserwatorw Granica kompromisuw ochronie zabytkw, ktre odbyo si w Toruniu w dniach 17-19 wrzenia 2008 r.

2. Sownik jzyka polskiego, Warszawa 1978, tom 1, s. 980.

3. W skrajnych przypadkach negatywn ocen kompromisu roz-ciga si na wszelkiego rodzaju porozumienia zawarte z kim,z kim (w przekonaniu osoby oceniajcej) wcale nie powinno sinegocjowa. Std midzy innymi leninowska maksyma mwicao zgniym kompromisie.

4. Por. interesujcy artyku K. Kliszczyskiego, Zabytek i nego-cjacje kilka uwag o teorii konfliktu i sposobach z nim sobieradzenia, [w:] K. Gutowska, Problemy zarzdzania dziedzic-twem kulturowym, Warszawa 2000, s. 135-138.

5. C. Boito, I nostri vecchi monumenti: conservare o restaurare?,Nuova antologia di scienze, lettere ed arti, LXXXVII, s. 480-506.

Poszerzona wersja tego tekstu zostaa opublikowana w: tene,Questioni pratiche de belle arti: restauri, concorsi, legislazione,professione, insegnamento, Milan 1893, s. 3-48. W niniejszejpracy korzystaem z tumaczenia francuskiego: tene, La restau-ration en architecture, [w:] F. Choay, Conserver ou restaurer. Lesdilemmes du patrimoine, Besanon 2000, s. 23-67.

6. Problematyk polskiej recepcji dzie obu klasykw podejmo-waem midzy innymi w: J. Krawczyk, Teoria Cesare Brandiegojako przedmiot refleksji historyczno-konserwatorskiej, [w:]Sztuka konserwacji i restauracji. The Art of Conservation andRestoration, Warszawa 2007, s. 94-105; tene, A Monumentand a work of art. Selected aspects from the theories of CesareBrandi and Alois Riegl, [w:] Il pensiero di Cesare Brandi dallateoria alla pratica. Cesare Brandis thought from theory to prac-tice, Roma 2008, s. 234-239; tene, Teoria Aloisa Riegla i jejpolska recepcja a problemy wspczesnego konserwatorstwa, [w:]Wspczesne problemy teorii konserwatorskiej w Polsce,

Przypisy

72

WarszawaLublin 2008, s. 63-74; tene, Dzieo sztuki w teoriirestauracji Cesare Brandiego, Acta Universitatis NicolaiCopernici, 2010. Na temat genezy obu teorii i kontekstu kultu-rowego, w jakim powstaway zob. J. Jokilehto, Alois Riegl e CesareBrandi nel loro contesto culturale, [w:] La Teoria del restauro nelnovecento da Riegl a Brandi, Firenze 2006, s. 51-57.

7. A. Riegl, Der moderne Denkmalkultus. Sein Wesen und seineEntstehung, WienLeipzig 1903; wydanie polskie: tene, Nowo-czesny kult zabytkw. Jego istota i powstanie, [w:] Alois Riegl,Georg Dehio i kult zabytkw, Warszawa 2002, s. 27-70. Swojepogldy na temat konserwacji zabytkw Riegl przedstawi takew artykule z 1905 r.: Neue Strmungen in der Denkmalpflege;(wydanie polskie: tene, Nowe prdy w dziedzinie opieki nadzabytkami, [w:] Alois Riegl, Georg Dehio..., jw., s. 89-104.

8. Por. K. Piwocki, Pierwsza nowoczesna teoria sztuki. PogldyAloisa Riegla, Warszawa 1970; B. Szmygin, Ksztatowanie kon-cepcji zabytku i doktryny konserwatorskiej w Polsce w XX wieku,Lublin 2000; tene, Teoria zabytku Aloisa Riegla, OchronaZabytkw 2003, nr 3/4, s. 148-153; J. Krawczyk, Teoria AloisaRiegla i jej polska recepcja..., jw.

9. F. Choay, LAllgorie du patrimoine, Paris 1992; tene, Septpropositions sur le concept dauthenticit et son usage dans lespratiques du patrimoine historique, [w:] Nara conference onAuthenticity dans le cadre de la Convention du Patrimoine Mon-dial, Tokyo 1995, s. 101-120; D. Fabre, Anciennet, altrit, auto-chtonie, [w:] Domestiquer lhistoire. Ethnologie des monumentshistoriques, Paris 2000, s. 195-207; J. Krawczyk, Teoria AloisaRiegla i jej polska recepcja..., jw.; tene, Meble jako przedmiotyuytkowe i zabytki. U podstaw problematyki konserwatorskiejmebli zabytkowych, Toru 2006, s. 14-16, 27-29, 35-37.

10. A. Riegl, Der moderne..., jw., s. 1-2. Znaczenia, jakie w teoriiRiegla uzyskuje sowo Denkmal s porwnywalne do znaczeaciskiego monumentum. Cyceron pisa: omnia monumentasunt, que facium rei recordationem, co mona przetumaczy:wszystko, co przywouje wspomnienie rzeczy przeszych jestpomnikiem. Takie ujcie problemu znakw pamici nabieraszczeglnej rangi w dobie globalizacji ochrony dziedzictwakulturalnego (zob. dokument ekspertw ICOMOS-u na tematwykadni pojcia wyjtkowej wartoci uniwersalnej z kwietnia2005 r.); http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001399/139927f.pdf str. 19 (16.11.2009). W literaturze niemieckiej sze-rokie rozumienie sowa Denkmal ma dug tradycj. Prawie150 lat przed Rieglem filozof, teolog i historyk Martin Chladeniusnapisa midzy innymi: pomnik (...) to jest mianowicie kadyobiekt, ktry jest w stanie pouczy ludzi o przeszych rzeczach(tum. M. Arszyski); M. Chladenius, Allgemeine Geschichtswis-senschaft, worinnen der Grund zu einer neuen Einsicht in allenArten der Gelahrtheit gelegt wird, Leipzig 1752, s. 354.

11. W ten sposb, jako jeden z pierwszych, wprowadza Riegl dorozwaa teoretycznych zagadnienia dotyczce podmiotu dzia-alnoci konserwatorskiej. Przekonanie o kluczowej roli podmio-tu znajduje wyraz take w jego rozwaaniach na temat ontolo-gicznego statusu poszczeglnych wartoci znakw pamici. Czywszake ta warto artystyczna jest wartoci tak samo obiektyw-nie dan w przeszoci jak warto historyczna? (...) Czy tewarto artystyczna jest czym subiektywnym, zalenym odaktywnoci aktualnie poznajcego podmiotu [vom modernenbetrachtenden Subjekte erfundener], czym osadzonym w jegoupodobaniu i zmieniajcym si wraz z nim?; A. Riegl, Dermoderne..., jw., s. 4; tene, Nowoczesny kult..., jw., s. 29.

12. Rozrnienie wprowadzone przez Riegla tylko pozornie od-powiada droysenowskiemu podziaowi na rda intencjonalne(np. kroniki i listy) oraz rda o charakterze nieintencjonalnym(np. przywileje, rachunki, inwentarze). Porwnanie tych dwchkoncepcji wykracza poza ramy niniejszego artykuu i bdzieprzedmiotem odrbnego opracowania.

13. O wpywie polskich przekadw Der moderne Denkmalkultusna utrwalenie nietrafnych konwencji interpretacyjnych pisaemm.in. w: J. Krawczyk, Teoria Aloisa Riegla i jej polska recepcja...,jw., s. 64-74; tene, Meble jako przedmioty..., jw., s. 16, 28-35.

14. Tego typu zmiany wprowadziem rwnie we wszystkich cy-towanych przeze mnie fragmentach polskiego tumaczenia Dermoderne Denkmalkultus.

15. Por. D. Poulot, Le patrimoine et les aventures de la moderni-t, [w:] Patrimoine et modernit, ParisMontral 1998, s. 49-51.

16. Akty kultu s we wspczesnym religioznawstwie rozumianejako zbir rnorodnych symboli sucych do przekazywaniatradycji, norm i wartoci rzdzcych ludzkim zachowaniem orazwyraajcych stany emocjonalne czowieka; Encyklopedia Ka-tolicka, tom X, Lublin 2004, s. 177-178.

17. A. Riegl, Gesammelte Aufstze, AugsburgWien 1929, s. 186.

18. Ch. Montalembert, O wandalizmie i katolicyzmie w sztuce.List do Pana Wiktora Hugo (1832), [w:] Zabytek i historia, War-szawa 2002, s. 63; C. Boito, La restauration en architecture...,jw., s. 38.

19. M. Arszyski, Idea, pami, troska, Malbork 2007, s. 97-98,140-141.

20. F.-R. Martin, Le polithisme des valeurs et la burocratiedans le culte moderne des monuments. Alos Riegl et Max Weber,[w:] Patrimoine..., jw., s. 71-88.

21. W odrnieniu od nich, pozostae wartoci pomnikw (okre-lone jako Gegenwartswerte) odpowiadaj wartociom wanymze wzgldu na potrzeby wynikajce z teraniejszoci. Na tymdrugim biegunie aksjologicznych uwarunkowa odbioru pom-nikw sytuuj si wartoci uytkowe i wartoci artystyczne.Wrd tych ostatnich wyrnione zostaj jeszcze: wzgldna war-to artystyczna i warto nowoci; A. Riegl, Nowoczesny kult...,jw., s. 53 -70.

22. Por. K. Pomian, Historia. Nauka wobec pamici, Lublin2006.

23. Voltaire, Dictionnaire philosophique (1764), [w:] Oeuvrescompltes de Voltaire, avec des notes et une notice historique surla vie de Voltaire, t. 7, Paris 1885, s. 681-690.

24. Tame, s. 681.

25. Rzeczownik monument znak pamici, pomnik, wywodzi siod ac. monere przypomnie; por.: F. Choay, Sept proposi-tions..., jw., s. 107. O wpywie koncepcji pomnika historycznegona rozwj postaw konserwatorskich w czasie rewolucji francu-skiej por. J. Krawczyk, Historia i teraniejszo teorii konser-wacji, [w:] Problemy konserwacji i bada zabytkw architektury,Gdask 2008, s. 16-21.

26. Przemiany postaw, ktrym towarzyszyo odkrywanie war-toci historycznych dobrze charakteryzuje nastpujce stwierdze-nie K. Pomiana: przeszo, zwaszcza odlega, w redniowieczuprzedmiot wiary, zaczyna stawa si przedmiotem poznania;K. Pomian, jw., s. 103.

73

teorie27. E. Tyszkiewicz, Badania archeologiczne nad zabytkamiprzedmiotw sztuki, rzemios itd. w dawnej Litwie i Rusi Litew-skiej, Wilno 1849, s. 6. W czasach Tyszkiewicza archeologia byajeszcze rozumiana jako nauka oglna, obejmujca midzy inny-mi etnografi, histori sztuki, histori kultury.

28. A. Riegl, Nowoczesny kult..., jw., s. 41-53.

29. Szczegowe omwienie problemw zwizanych z tumacze-niem tych terminw przedstawiem w: J. Krawczyk, Meble zabyt-kowe jako..., jw., 33-34. O znaczeniu dychotomii dawno--teraniejszo w najnowszych badaniach nad kultur por. J. Sza-cki, Dylematy historiografii idei oraz inne szkice i studia, War-szawa 1991, s. 242-243.

30. Analiz pogldw A. Riegla na temat nowoczesnoci i roli,jak ta formacja kulturowa odegraa w procesie ksztatowaniapostaw konserwatorskich i rozwoju kultu pomnikw przeszociprzedstawiem w: J. Krawczyk, Teoria Aloisa Riegla i jej polskarecepcja..., jw., s. 70-71.

31. A. Riegl, Nowoczesny kult..., jw., s. 33. W rieglowskiej kon-cepcji pomnikw dawnoci wyranie dochodz do gosu pogldyJohna Ruskina (1819-1900).

32. Od pomnikw historycznych odrnia pomniki dawnoci to,e ich warto wtapia si nie w dzieo w jego pierwotnym staniepowstania, lecz w wyobraenie o czasie, jaki upyn od chwilijego powstania, ktry ujawnia si zmysom w ladach jego daw-noci; tame, s. 32. O spoecznym wymiarze odkrywania i kul-tywowania dawnoci, a take o znaczeniu tego typu zachowadla procesu ksztatowania poczucia tosamoci grupowej zob.B. Szacka, Czas przeszy, pami, mit, Warszawa 2006, s. 48 -49.

33. Do tego aspektu problematyki Der Moderne Denkmalkultusnawizuje Jacques Boulet, uznajc Riegla za prekursora roz-waa powiconych polityce pamici; J. Boulet, La mmoiredAlos Riegl, [w:] Alos Riegl, Le culte moderne des monuments,sa nature, son origine, Paris 1984, s. 7-27; por. take M.K. TalleyJr., The Eyes Caress: Looking, Appreciation, and Connoisseur-ship, [w:] Historical and Philosophical Issues in the Conserva-tion of Cultural Heritage, Los Angeles, Washington 1995, s. 18-21.

34. Za typowy przykad takich relacji moe by uznany stosunekwartoci dawnoci do wartoci nowoci, ktry to problem powracatake w rozwaaniach teoretykw wspczesnych piszcych o tru-dach godzenia wymogu autentycznoci i wymogu integralnoci.

35. C. Brandi, Teoria del restauro. Leziono raccolte da L. VladBorrelli, Raspi Serra, G. Urbani, con bibliografia generale dellau-tore, Roma 1963; tene, Teoria restauracji, Warszawa 2006.

36. C. Brandi, Teoria restauracji, jw., s. 23-24. Do rozwaa nadistnieniem dziea sztuki i nad drogami prowadzcymi do jegopoznawania Brandi powraca w swojej kolejnej publikacji ksi-kowej: W odniesieniu do dzie sztuki (i szerzej estetyki) bdpozytywizmu i zafaszowanego scjentyzmu polega przede wszyst-kim na potraktowaniu dzie sztuki jako przedmiotw istniejcychpoza wiadomoci czowieka; tene, Les deux voies de la cri-tique, ParisBruxelles 1989, s. 48.

37. J. Dewey, Arts as experience, New York 1934 (w niniejszejpracy korzystaem z wydania polskiego: tene, Sztuka jakodowiadczenie, WrocawWarszawaKrakw 1975); C. Brandi,Teoria restauracji, jw., s. 24.

38. Takie ujcie problemu daje podstawy do wyjanienia, dlaczegodzieem sztuki mog zosta take przedmioty posiadajce w swejstrukturze cel funkcjonalny (np. dziea architektury czy wytworysztuki uytkowej); C. Brandi, Teoria restauracji, jw., s. 23-24.

39. Tame, s. 25, 27 i n.; G. Basile, Teoria e pratica del restauroin Cesare Brandi. Prima definizione dei termini, Roma 2007,s. 106.

40. Radykalny charakter tego wniosku Brandi wzmacnia jeszczestwierdzeniem, e poza wiadomoci odbiorcy dzieo sztuki nietyle istnieje, co trwa. Restauracja rozumiana przez niego jako aktwiadomoci oznacza przejcie dziea sztuki od trwania (istnie-nia potencjalnego) do peni istnienia; C. Brandi, Teoria restau-racji, jw., s. 24.

41. Tame, s. 24-26, 40 i n.

42. Tame, s. 24-26, 46 i n. Zgodnie z zaoeniem, e o specyficedziea sztuki decyduje sposb jego postrzegania przez wiado-mo odbiorcy, Brandi przechodzi w swoich rozwaaniach odtezy o dwubiegunowoci odbioru dziea sztuki do tezy o dwubie-gunowoci estetycznej i historycznej tego dziea. Takie ujcie tejproblematyki znajduje odzwierciedlenie w opracowanej przezniego definicji restauracji; tame, s. 25.

43. Posugujc si pojciem instanza, Brandi nawizuje do kan-towskiej teorii poznania i wprowadzonego przez niego rozrnie-nia instancji poznawczych. Problematyka instancji poznawczychpojawia si take we wspczesnej literaturze filozoficznej; por.A. Motycka, Rozum i intuicja w nauce: zbir rozpraw i szkicwfilozoficznych, Warszawa 2005.

44. C. Brandi, Teoria restauracji, jw., s. 26, 40, 46.

45. Przedmiotu postrzeganego nie mona oddzieli od procesupostrzegania. Zarwno jedno, jak i drugie odzwierciedla rzeczy-wisto wycznie na mocy aktywnego uczestnictwa osoby po-strzegajcej w penym i nieprzerwanym procesie ycia; C. Bran-di, Les deux voies..., jw., s. 69.

46. Podana definicja restauracji odbiega w kocowym fragmen-cie od definicji opublikowanej w polskim tumaczeniu Teoria delrestauro. Nie wydaje si, by kwesti o kluczowym znaczeniu byodla Brandiego oddziaywanie dziea sztuki na przyszo.Wielokrotnie natomiast podkrela, e odbiorca dziea sztuki od-czuwa nakaz moralny jego zachowania i przekazania przyszympokoleniom. We woskiej definicji dostrzec mona nie tylko za-powied pniejszych dyskusji o etyce zawodowej. Zwrot trasmis-sione al futuro (przekazanie przyszoci) otwiera pole dla inter-pretacji teorii Brandiego w duchu wspczesnych koncepcji za-chowania dziedzictwa kulturowego; por. C. Brandi, Teoria delrestauro, jw., s. 34; tene, Teoria restauracji, jw., s. 25, 53.

47. Tame, s. 54.

48. Praktyczne dziaania () nie s niczym innym jak aspektempraktycznym restauracji; tame, s. 54. Wobec takiego pojmo-wania restauracji za suebne zostaj uznane nie tylko zabiegikonserwatorskie i restauratorskie dokonywane bezporednio namaterii dziea, ale take dziaania prowadzone w przestrzeniotaczajcej to dzieo.

49. Tame.

50. Tame, s. 24, 30-34.

51. Tame, s. 53-58.

52. Dziki przetumaczeniu restauro preventivo na restauracjaprewencyjna podkrelona zostaa odmienno tej koncepcji odwspczesnego pojmowania konserwacji zapobiegawczej; por.I. Szmelter, Spucizna Cesare Brandiego w kontekcie wspczes-nych teorii konserwatorskich, [w:] Konserwacja zapobiegawczaw muzeach, Warszawa 2007, s. 17 i n.

53. Brandi wielokrotnie podkrela, e tego typu przeksztaceniamog prowadzi do naruszenia optymalnych relacji midzy dzie-em sztuki i odbiorc, a tym samym mog uniemoliwi penaktualizacj tego dziea w wiadomoci; C Brandi, Teoria restau-racji, jw., s. 41, 56 -57, 102-103.

54. Dziaania podejmowane w celu zachowaniu materii dzieasztuki zostay podporzdkowane aktom wiadomoci, ktre przy-wracaj to dzieo do peni istnienia; tame, s. 24, 54. Uprzednio,na tej samej zasadzie, autor Teoria del restauro uznaje suebnycharakter materii wzgldem wyobraenia, ktrego jest ona no-nikiem.

55. C. Brandi, Les deux voies..., jw., s. 32.

56. M. Goaszewska, Zarys estetyki, Warszawa 1986, s. 28.

57. Alois Riegl przewidywa, e w przyszoci coraz wiksze zna-czenie odgrywa bdzie warto dawnoci (Alterswert). W uzasad-nieniu wskazywa midzy innymi na jej demokratyczny charak-ter, zwraca uwag, e w odrnieniu od wartoci historycznejmoe by ona dostrzegana take przez osoby niewyksztacone(Tymczasem warto dawnoci roci sobie prawo do oddziay-

wania na wielkie masy ludzkie); A. Riegl, Nowoczesny kult...,jw., s. 41 i n. Powracajc raz jeszcze do kwestii polskiego prze-kadu terminologii Riegla, warto zwrci uwag na fakt, e dzi-siejsza ocena aktualnoci jego pogldw jest w duym stopniuuzaleniona od sposobu, w jaki tumaczy si pojcie Alterswert.Jeli wprowadzimy okrelenie warto staroytnicza, jego rozwa-ania jawi si jako anachroniczne. Jeli natomiast uznamy, eblisza intencjom Riegla jest warto dawnoci i przez pryzmattego pojcia spojrzymy na najnowsze dzieje ochrony dziedzictwakulturalnego, skonni bdziemy uzna jego prognozy za spenio-ne (por. przyp. 27, 30).

58. Zdaniem Brandiego instancja estetyczna moe straci swjprymat tylko wtedy, jeli dzieo sztuki zostao zredukowane dostanu ruiny, gdy niemoliwa jest ju reintegracja jego jednocipotencjalnej; C. Brandi, Teoria restauracji, jw., s. 41.

59. Z podobnym maksymalizmem wypowiada si Brandi na te-mat sensu twrczoci artystycznej: Dzieo sztuki jest wysikiemnajwikszym spord tych wszystkich, ktre podejmuje czowiek,by wznie si ponad przemijalno wasnego istnienia; C. Bran-di, Les deux voies..., jw., s. 242-243.

74

The expropriation of historical immovables forthe sake of the State Treasury is a special legalinstrument used in the name of collective interestand concern for the national heritage. The expropri-ation of immovables consists of the deprivation orlimitation of ownership rights, the right of perpetualusage or other rights concerning immovables.

Intervention into the right of ownership of his-torical immovables, which involves expropriation,should be realised in accordance with the bindinglaw. The legal foundations for expropriation can befound in three types of regulations: the Constitutionof the Republic of Poland, statutes and interna-tional public and European law. Decisions pertain-ing to a temporary seizure of historical immovablesand expropriation have been divided between twoorgans of public administration: the voivodeship con-servator of historical monuments and the starosta,with the former acting as the advisory and motion-filing organ, while the starosta conducts the expro-priation procedure and makes decisions about theexpropriation of the immovables.

The expropriation of historical immovables con-ceived as legal institution, which is to guarantee thepreservation of historical monuments by the state, isboth correct and regular. Its application, however,calls for the observation of administrative proce-

dures, which considerably increase the time of theprocedure. As a consequence, it causes a consider-able delay of conservation undertakings aimed atsaving the original historical substance. In view ofthe fact that expropriation usually relates to the mostdamaged and neglected monuments, chances for thepreservation of even the smallest fragment of theoriginal are often slight, and the institution of expro-priation, whose purpose is to salvage historical mon-uments, could contribute to a rapidly progressingand irreversible reduction of the original historicalsubstance. The conservation milieu, mindful ofscientific accomplishments and the postulates of thecharter for the protection of historical monuments,strives at a preservation of the original historicalsubstance as little altered as possible. It seems morecorrect, therefore, to opt for a less radical path topersuade the owner to agree to conservation or sale.Expropriation, envisaged as a form of legal coercion,should be applied in exceptional cases, when therepertoire of other possibilities has been exhausted.On the other hand, it should not be avoided, keepingin mind the fact that historical monuments are sup-posed to survive not only for the sake of our genera-tion, and that their protection, perceived as a publicgoal, justifies expropriation.

THE EXPROPRIATION OF HISTORICAL IMMOVABLES