Proceskarny

Część ogólna

seria akademicka

Grażyna ArtymiakMonika KlejnowskaCzesław Paweł KłakMaciej RogalskiZbigniew Sobolewski Piotr Krzysztof Sowiński

ProceskarnyCzęść ogólna

redakcjaGrażyna ArtymiakMaciej Rogalski Zbigniew Sobolewski

Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Uniwersytet Rzeszowski.

Stan prawny na 15 kwietnia 2007 r.

Redakcja: Joanna Banasiak–LachMagdalena BraczkowskaMarta Grabowska

Wydawca: Marcin Skrabka

Sk³ad, ³amanie: P.W. Lespol Leszek Skurzyński

© Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2007

ISBN: 978-83-7526-394-7

Wydane przez:Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o.

Redakcja Wydawnictw Książkowych i Czasopism Prawniczych01-231 Warszawa, ul. Płocka 5atel. (022) 535 80 00

Redakcja Książek31-156 Kraków, ul. Zacisze 7tel. (012) 630 46 00e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl

www.wolterskluwer.plKsięgarnia internetowa www.profinfo.pl

Druk i oprawa: Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN im. Stanisława Kulczyńskiego, tel. (071) 343 90 18

5

Spis treści

Wykaz skrótów .............................................................................................................................9Wykaz podstawowej literatury ...............................................................................................13Od Autorów ................................................................................................................................15

Rozdział pierwszyZagadnienia wstępne ................................................................................................................17

1. Pojęcia podstawowe..........................................................................................................172. Cele procesu karnego .......................................................................................................223. Funkcje procesu karnego .................................................................................................234. Źródła prawa karnego procesowego .............................................................................255. Gwarancje procesowe ......................................................................................................266. Wykładnia przepisów prawa karnego procesowego ..................................................277. Obowiązywanie prawa karnego procesowego ............................................................288. Nauka procesu karnego ...................................................................................................30

Rozdział drugiNaczelne zasady procesu karnego .........................................................................................32

1. Pojęcie naczelnych zasad procesu karnego ..................................................................322. Zasada prawdy materialnej .............................................................................................343. Zasada obiektywizmu ......................................................................................................364. Zasada swobodnej oceny dowodów .............................................................................385. Zasada bezpośredniości ...................................................................................................436. Zasada ścigania z urzędu .................................................................................................487. Zasada legalizmu ...............................................................................................................518. Zasada skargowości ..........................................................................................................559. Zasada kontroli orzeczeń .................................................................................................57

10. Zasada kontradyktoryjności ............................................................................................5811. Zasada równouprawnienia stron ...................................................................................6012. Zasada domniemania niewinności ................................................................................6013. Zasada in dubio pro reo .......................................................................................................6214. Zasada jawności ................................................................................................................6315. Zasada ustności i pisemności ..........................................................................................6716. Zasada koncentracji ..........................................................................................................6817. Zasada prawa do obrony .................................................................................................6918. Zasada rzetelności .............................................................................................................73

6

19. Zasada udziału czynnika społecznego ..........................................................................7520. Zasada ekonomii procesowej ..........................................................................................77

Rozdział trzeciUczestnicy procesu karnego ...................................................................................................81

1. Zagadnienia wstępne .......................................................................................................812. Organy procesowe ............................................................................................................81

2.1. Prokuratura .................................................................................................................832.2. Sąd ...............................................................................................................................86

3. Strony procesowe ...........................................................................................................1083.1. Pojęcie strony procesowej oraz jej rodzaje ..........................................................1083.2. Kumulacja ról procesowych ...................................................................................1103.3. Oskarżyciel publiczny .............................................................................................1103.4. Pokrzywdzony ..........................................................................................................1113.5. Oskarżyciel posiłkowy ............................................................................................1133.6. Oskarżyciel prywatny .............................................................................................1163.7. Powód cywilny .........................................................................................................1173.8. Oskarżony .................................................................................................................119

4. Reprezentanci stron procesowych ..............................................................................1224.1. Obrońca .....................................................................................................................1224.2. Pełnomocnicy ............................................................................................................1264.3. Przedstawiciele ustawowi .....................................................................................127

5. Rzecznicy interesu społecznego ...................................................................................1286. Inni uczestnicy procesu ..................................................................................................129

Rozdział czwartyPrzesłanki procesowe .............................................................................................................135

I. Zagadnienia ogólne ........................................................................................................1351. Rozwój instytucji przesłanek procesu karnego .....................................................1352. Spór o istotę przesłanek procesu karnego ..............................................................1373. Pojęcie przesłanki procesu karnego ........................................................................1384. Podział przesłanek procesu karnego .......................................................................1405. Zbieg ujemnych przesłanek procesowych .............................................................1446. Konsekwencje prawne zaistnienia negatywnej przesłanki procesowej ...........146

II. Poszczególne przesłanki procesu karnego ..................................................................1481. Brak dostatecznych podstaw faktycznych do ścigania karnego ........................1482. Nieprzestępność czynu .............................................................................................1493. Znikomość społecznej szkodliwości czynu ............................................................1494. Niekaralność czynu ....................................................................................................1505. Śmierć oskarżonego ...................................................................................................1516. Przedawnienie karalności .........................................................................................1517. Powaga rzeczy osądzonej oraz zawisłość sporu ...................................................1538. Podsądność sprawy karnej .......................................................................................1589. Brak skargi uprawnionego oskarżyciela .................................................................160

10. Brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej .................................................161

11. Inna okoliczność wyłączająca ściganie ...................................................................162

7

Rozdział piątyCzynności procesowe .............................................................................................................165

1. Zagadnienie wstępne .....................................................................................................1652. Klasyfikacje czynności procesowych ...........................................................................1663. Porządek czynności procesowych ................................................................................1714. Terminy .............................................................................................................................1745. Protokoły ..........................................................................................................................1776. Narada i głosowanie .......................................................................................................1817. Doręczenia ........................................................................................................................185

Rozdział szóstyŚrodki przymusu ....................................................................................................................190

1. Środki przymusu w procesie karnym – zagadnienia wprowadzające ..................1902. Zatrzymanie .....................................................................................................................193

2.1. Ujęcie obywatelskie .................................................................................................1942.2. Zatrzymanie właściwe ............................................................................................1952.3. Zatrzymanie osoby podejrzanej na zarządzenie prokuratora .........................1972.4. Zatrzymanie podejrzanego lub oskarżonego w razie

nieusprawiedliwionego niestawiennictwa do organu procesowego ..............1972.5. Czas zatrzymania .....................................................................................................1972.6. Zażalenie na zatrzymanie .......................................................................................1982.7. Odszkodowanie za „niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie” ...........................199

3. Środki zapobiegawcze ....................................................................................................2003.1. Pojęcie i podział środków zapobiegawczych ......................................................2003.2. Funkcje środków zapobiegawczych .....................................................................2013.3. Stosowanie środków zapobiegawczych ...............................................................2023.4. Kontrola stosowania środków zapobiegawczych ...............................................2033.5. Podstawy stosowania środków zapobiegawczych .............................................2053.6. Tymczasowe aresztowanie .....................................................................................2113.7. Nieizolacyjne środki zapobiegawcze ....................................................................216

4. Poszukiwanie oskarżonego i list gończy .....................................................................2225. List żelazny .......................................................................................................................2236. Środki wymuszające spełnienie obowiązków procesowych ...................................224

6.1. Uwagi wprowadzające ............................................................................................2246.2. Kary porządkowe .....................................................................................................2256.3. Przymusowe doprowadzenie do organu procesowego ....................................2266.4. Obciążenie dodatkowymi kosztami postępowania ...........................................2266.5. Immunitety w zakresie środków wymuszających spełnienie

obowiązków procesowych .....................................................................................2267. Środki wymuszające zachowanie porządku podczas rozprawy ............................2268. Zabezpieczenie majątkowe ...........................................................................................227

Rozdział siódmyDowodzenie ..............................................................................................................................233

1. Istota dowodzenia ..........................................................................................................2332. Pojęcie dowodu ...............................................................................................................234

3. Warunki dopuszczalności dowodu .............................................................................2354. Zakazy dowodowe .........................................................................................................236

4.1. Definicja zakazu dowodowego ............................................................................2364.2. Bezwzględne zakazy dowodowe ..........................................................................2374.3. Względne zakazy dowodowe ...............................................................................251

5. Systematyka dowodów ..................................................................................................2586. Postępowanie dowodowe ..............................................................................................259

6.1. Uwagi wprowadzające ............................................................................................2596.2. Przedmiot postępowania dowodowego (dowodzenia) ....................................2596.3. Udowodnienie i uprawdopodobnienie ...............................................................2606.4. Ciężar dowodu .........................................................................................................2616.5. Ułatwienia w postępowaniu dowodowym .........................................................2636.6. Tryb dowodzenia ....................................................................................................264

7. Klasyczne źródła i środki dowodowe ..........................................................................2757.1. Oskarżony i jego wyjaśnienia ................................................................................2757.2. Świadek i jego zeznania ..........................................................................................2777.3. Biegły i jego opinia...................................................................................................2857.4. Dowód rzeczowy .....................................................................................................2887.5. Dokument .................................................................................................................2897.6. Wywiad środowiskowy i badanie osoby oskarżonego ......................................294

8. Nowe metody dowodzenia ...........................................................................................295

Suplement .................................................................................................................................304

9

WYKAZ SKRÓTÓW

ABW – Agencja Bezpieczeństwa WewnętrznegoENA – Europejski Nakaz AresztowaniaMTK – Międzynarodowy Trybunał KarnyRPO – Rzecznik Praw Obywatelskich SA – Sąd ApelacyjnySN – Sąd NajwyższyTK – Trybunał KonstytucyjnyTS – Trybunał Stanu

Źród³a prawa

k.c. – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)

KE – Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284)

k.k. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)

k.k.s. – ustawa z dnia 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (Dz. U. Nr 83, poz. 930 z późn. zm.)

k.k.w. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.)

Konstytucja RP – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.)

k.p.c. – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowaniacywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.)

k.p.k. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.)

k.p.k. z 1969 r. – ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 roku – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn. zm.)

10

MPPOiP – Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. 1977 r. Nr 38, poz. 167)

P.u.s.p. – ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.)

u. o p. – ustawa z dnia 20 czerwca 1985 r. o Prokuraturze (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 21, poz. 206 z późn. zm.)

u. S.N. – ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U.Nr 240, poz. 2052 z późn. zm.)

Czasopisma i inne publikatory

Annales UMCS – Annales Universitatis Mariae Curie -Skłodowska w LublinieAUL – Acta Universitatis Lodziensis, Folia IuridicaAUWr – Acta Universitatis Wratislaviensis Biul. SN – Biuletyn Biura Orzecznictwa Sądu NajwyższegoDz. U. – Dziennik UstawEP – Edukacja PrawniczaGP – Gazeta PrawniczaGS – Gazeta Sądowa GSP – Gdańskie Studia PrawniczeGSP – Prz.Orz. – Gdańskie Studia Prawnicze Przegląd OrzecznictwaKSP – Krakowskie Studia PrawniczeKZS – Krakowskie Zeszyty Sądowe (Biuletyn Sądu Apelacyjnego

w Krakowie w sprawach karnych)M.P. – Monitor PolskiM. Praw. – Monitor PrawniczyNP – Nowe PrawoOSA – Orzecznictwo Sądów ApelacyjnychOSN – Orzecznictwo Sądu NajwyższegoOSNKW – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i WojskowaOSNPG – Orzecznictwo Sądu Najwyższego, wyd. Prokuratury GeneralnejOSP – Orzecznictwo Sądów PolskichOSPiKA – Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji ArbitrażowychPal. – PalestraPiP – Państwo i PrawoPPK – Problemy Prawa KarnegoPr. – ProkuratorProbl. Praw. – Problemy Praworządności

Prok. i Pr. – Prokuratura i PrawoProk. i Pr.-orz. – Prokuratura i Prawo – dodatek OrzecznictwoPrzegl. Pol. – Przegląd Policyjny PS – Przegląd SądowyRPEiS – Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i SocjologicznySI – Studia IuridicaSt. Praw. – Studia PrawniczeW – WokandaWPP – Wojskowy Przegląd PrawniczyZN UJ – Zeszyty Naukowe Uniwersytetu JagiellońskiegoZN UŁ – Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego

13

WYKAZ PODSTAWOWEJ LITERATURY

Aktualne problemy prawa i procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi Janowi Grajewskie-mu, Gdańsk 2003

Boratyńska K.T., Górski A., Sakowicz A., Ważny A., Kodeks postępowania karnego. Komen-tarz, Warszawa 2005

Bratoszewski J., Gardocki L., Gostyński Z., Przyjemski S.M., Stefański R.A., Zabłocki S., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, pod red. Z. Gostyńskiego, t. I–III, Warsza-wa 2004

Blusiewicz A., Jeż-Ludwichowska M., Kala D., Osowska D., Przebieg procesu karnego, To-ruń 2003

Cieślak M., Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984Daszkiewicz W., Prawo karne procesowe – zagadnienia ogólne, t. I, Poznań 2000; t. II, Poznań 2001Doda Z., Gaberle A., Dowody w procesie karnym. Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Komentarz,

Warszawa 1996Doda Z., Gaberle A., Kontrola odwoławcza w procesie karnym. Orzecznictwo Sądu Najwyższe-

go. Komentarz, Warszawa 1997Grajewski J., Przebieg procesu karnego, Warszawa 2001Grajewski J., Paprzycki L.K., Płachta M., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I–II,

Kraków 2003Grajewski J., Paprzycki L.K., Steinborn S., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I–II,

Kraków 2005Grzegorczyk T., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2005Grzegorczyk T., Tylman J., Polskie postępowanie karne, Warszawa 2005 Grzeszczyk W., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2003Hofmański P., Sadzik E., Zgryzek K., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I–III, War-

szawa 2004Hofmański P., Zabłocki S., Elementy metodyki pracy sędziego w sprawach karnych, Kraków

2006Kalinowski S., Polski proces karny w zarysie, Warszawa 1979Kmiecik R., Skrętowicz E., Proces karny. Część ogólna, Kraków 2006Kompensacyjna funkcja prawa karnego. Księga poświęcona pamięci Profesora Zbigniewa Gostyń-

skiego, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych, nr 2, Kraków 2002

Lipczyńska M., Polski proces karny. Zagadnienia ogólne, Warszawa 1986Lipczyńska M., Kordik A., Kegel E., Świda-Łagiewska Z., Polski proces karny, Warszawa 1975 Marszał K., Stachowiak S., Zgryzek K., Proces karny, Katowice 2003Murzynowski A., Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994Nowa kodyfikacja karna. Krótkie komentarze, wyd. MS, Warszawa 1997–1999Nowa kodyfikacja prawa karnego, pod red. L. Boguni, Wrocław 1997–2005Nowe prawo karne procesowe. Zagadnienia wybrane. Księga ku czci Profesora Wiesława Daszkie-

wicza, Poznań 1999Nowicki M.A., Europejska Konwencja Prawa Człowieka. Wybór orzecznictwa, Warszawa 1998Polska lat dziewięćdziesiątych. Przemiany państwa i prawa. Materiały konferencji naukowej, Lu-

blin 1997 Problemy kodyfikacji prawa karnego. Księga ku czci Profesora Mariana Cieślaka, Warszawa 1993Problemy znowelizowanej procedury karnej. Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, pod

red. Z. Sobolewskiego, G. Artymiak, Cz.P. Kłaka, Kraków 2004Prusak F., Komentarz do kodeksu postępowania karnego, t. I–II, Warszawa 1999Środki zaskarżenia w procesie karnym. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Zbigniewa Dody,

Kraków 2000U progu nowych kodyfikacji karnych. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Leonowi Tysz-

kiewiczowi, Katowice 1999Waltoś S., Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2005W kręgu teorii i praktyki prawa karnego. Księga poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Wąska,

Lublin 2005Współczesne problemy procesu karnego i jego efektywność. Księga pamiątkowa Profesora Andrzeja

Blusiewicza, Toruń 2004Współczesne problemy procesu karnego i wymiaru sprawiedliwości. Księga pamiątkowa ku czci

Profesora Kazimierza Marszała, Katowice 2003Współczesny proces karny. Księga ofiarowana Profesorowi Tadeuszowi Nowakowi, Poznań 2000Zasada prawdy materialnej. Materiały konferencji naukowej Krasiczyn 2005, pod red. Z. Sobo-

lewskiego i G. Artymiak, Kraków 2006Zasady procesu karnego wobec wyzwań współczesności. Księga ku czci Profesora Stanisława Wal-

tosia, Warszawa 2000

15

OD AUTORÓW

Podręcznik zawiera wykład podstawowych wiadomości z zakresu prawa karnego procesowego, dotyczących zarówno zagadnień części ogólnej procesu karnego, jak i czę-ści szczególnej. Instytucje procesu karnego zostały omówione według stanu prawnego obowiązującego w dniu 15 kwietnia 2007 r.

Według zamysłu Profesora Zbigniewa Sobolewskiego, podręcznik miał zawierać nie tylko omówienie poszczególnych uregulowań kodeksu postępowania karnego, ale rów-nież przedstawiać poglądy doktryny oraz orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów ape-lacyjnych. Do jego napisania Profesor zaprosił jeszcze w grudniu 2005 r. wszystkich swo-ich najbliższych współpracowników z Zakładu Postępowania Karnego Wydziału Prawa Uniwersytetu Rzeszowskiego. Niestety śmierć Profesora zmusiła współpracowników do ukończenia rozpoczętej przez Profesora pracy i zapewne pozbawiła tego, co mógłby On jeszcze wnieść do tworzonej publikacji.

Podręcznik jest adresowany przede wszystkim do studentów prawa, lecz może rów-nież stanowić pomoc dla aplikantów przygotowujących się do zawodów prawniczych oraz praktyków organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, tym bardziej, że jego au-torzy w większości nie są wyłącznie pracownikami naukowo-dydaktycznymi, ale także osobami czynnie wykonującymi zawody prawnicze.

Autorzy:

G. Artymiak – suplement

M. Klejnowska – rozdział VII

Cz.P. Kłak – rozdział VI

M. Rogalski – rozdział II, IV

Z. Sobolewski, M. Rogalski – rozdział I

Z. Sobolewski, P. Sowiński – rozdział III pkt 3

P. Sowiński – rozdział III pkt 1, 2, 4–6, V

17

Rozdzia³ pierwszy

ZAGADNIENIA WSTÊPNE

1. Pojêcia podstawowe

1. Prawo karne procesowe jest jedną z dyscyplin prawa obowiązujące-go w Polsce. Stanowi ono część szeroko rozumianego prawa karnego. Prawo karne w szerokim znaczeniu obejmuje prawo karne materialne, prawo kar-ne procesowe i prawo karne wykonawcze. Dla każdej z tych dziedzin prawa źródłem ustawowym jest odpowiednio: kodeks karny, kodeks postępowania karnego oraz kodeks karny wykonawczy.

Prawo karne materialne (prawo karne) określa czyny zabronione pod groźbą kary, stanowiące przestępstwa oraz skutki prawne w postaci kar i środ-ków karnych, stosowanych w związku z naruszeniem prawa karnego, a także normuje zasady odpowiedzialności za ich popełnienie1.

Prawo karne wykonawcze reguluje natomiast wykonywanie orzeczeń w postępowaniu karnym oraz w innych postępowaniach. Zgodnie z art. 1 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.), wykonywanie orzeczeń w postępowaniu kar-nym, w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe i w postępowaniu w sprawach o wykroczenia oraz kar porządko-wych i środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności odbywa się według przepisów Kodeksu karnego wykonawczego, chyba że ustawa stanowi inaczej.

2. W doktrynie pojęcia postępowanie karne oraz proces karny są z reguły używane zamiennie. Niekiedy jednak, są one odmiennie rozumiane.

Mianem „procesu karnego” określa się całą działalność zmierzającą do realizacji prawa karnego materialnego. Pojęcie „postępowanie karne” jest na-tomiast zarezerwowane dla określenia jego etapów, tj. postępowania przygoto-

1 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2005, s. 41; K. Buchała, Prawo karne materialne, Warszawa 1980, s. 27 i n.; L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 1998, s. 1 i n.; K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny. Część ogólna, Kraków 1998, s. 7–9; A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz, Gdańsk 1999, s. 15 i n.

prawo karne w szerokim

znaczeniu

prawo karne w szerokim

znaczeniu

prawo karne materialne

prawo karne materialne

prawo karne wykonawczeprawo karne wykonawcze

proces karny a postêpowanie

karne

proces karny a postêpowanie

karne

18

wawczego czy odwoławczego. Wskazać należy, że podstawowy akt normują-cy tę dziedzinę prawa nosi nazwę „kodeks postępowania karnego”, natomiast termin „proces” ma zastosowanie praktycznie tylko jako przymiotnikowe okre-ślenie czynności postępowania2.

Proces karny stanowi przewidziane prawem zachowanie organów pań-stwowych i pozostałych uczestników, zmierzające do wykrycia i ustalenia czy-nu przestępnego i jego sprawcy oraz do wymierzenia mu kary lub zastosowa-nia innych środków, a w razie stwierdzenia braku przestępstwa, sprawstwa lub istnienia okoliczności wyłączających odpowiedzialność – do uniewinnie-nia oskarżonego3.

Proces karny jest zjawiskiem dynamicznym, gdyż czynności jego uczest-ników zmierzają do określonego celu, którym jest ustalenie istnienia lub nie-istnienia odpowiedzialności za konkretny czyn przestępny. Proces karny two-rzą zachowania jego uczestników, którzy podejmują przewidziane przepisami czynności, w celu wykazania określonej tezy. Stanowi on pewien zamknięty układ, gdyż można stwierdzić jego początek i koniec. Z uwagi na rozbudowa-nie tego rodzaju procesu, można wyróżnić poszczególne etapy, składające się na tok procesu. Proces jest zawsze określoną, zamierzoną działalnością ludz-ką, a więc działalnością celową. Jest instytucją prawną, powołaną świadomie przez ustawodawcę do osiągnięcia określonych celów i świadomie w tym za-kresie wykorzystywaną4.

Określenie „proces karny” może być używane w znaczeniu ogólnym oraz w znaczeniu konkretnym. Proces karny w znaczeniu konkretnym ozna-cza przewidzianą przepisami prawa działalność określonych uczestników, od-bywającą się w oznaczonym czasie i miejscu, która dotyczy konkretnego prze-stępstwa, tj. oznaczonego czynu określonej osoby. Proces karny w znaczeniu ogólnym to działalność przewidziana w obowiązujących przepisach prawa, której celem jest wykrycie i ustalenie czynu, jego sprawcy oraz wymierzenie kary lub zastosowanie innych środków.

Należy odróżnić pojęcie postępowania karnego od prawa karnego pro-cesowego. Prawo karne procesowe to ogół norm prawnych regulujący postę-powanie karne. Proces karny dotyczy natomiast sfery aktywności uczestników postępowania karnego.

Od nazw proces karny i postępowanie karne należy także odróżnić pro-cedurę karną. Pod pojęciem procedury karnej rozumie się określoną przez prawo karne procesowe drogę postępowania prawnego. Czasami jednak pro-cedurę karną traktuje się, zwłaszcza w rozumieniu potocznym, jako synonim prawa karnego procesowego, jednakże nie są to pojęcia tożsame5.

3. W doktrynie procesu karnego wyodrębnia się pojęcie „istoty procesu karnego”. Pojęcie to definiowane jest za pomocą wielu cech procesu karnego. Na istotę procesu karnego składają się następujące cechy charakterystyczne:

2 Ibidem, s. 42.3 K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, Katowice 2003, s. 14.4 Ibidem, s. 14; M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984, s. 9 i n.5 R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny. Część ogólna, Kraków 2005, s. 22.

proces karnyproces karny

ogólne i konkretne znaczenienazwy proces

ogólne i konkretne znaczenienazwy proces

prawo karne procesowe a proces karny

prawo karne procesowe a proces karny

procedura karnaprocedura karna

19

1) proces jest działalnością niezawisłego sądu, współdziałających z nim or-ganów ścigania karnego oraz wszystkich innych uczestników postępo-wania karnego;

2) proces stanowi działalność uregulowaną przez przepisy prawa proceso-wego;

3) działalność procesowa przebiega w ramach stosunków procesowych;4) proces karny jest podejmowany i prowadzony w określonym celu6.

Istotą procesu karnego jest więc to, iż stanowi on prawnie uregulowaną działalność procesową organów procesowych oraz innych jego uczestników, których celem jest rozstrzygnięcie kwestii odpowiedzialności karnej określo-nej osoby, której zapewnia się prawo do obrony, aby wydane rozstrzygnięcie końcowe odpowiadało dyrektywie prawdy i poczuciu sprawiedliwości7.

4. Poszczególne czynności procesowe są realizowane w toku postępo-wania karnego przez jego uczestników. Uczestnikiem postępowania karnego jest każda osoba (fizyczna, prawna, a także instytucja nieposiadająca osobo-wości prawnej), która uczestniczy w postępowaniu w roli określonej przez prawo. Uczestnikami postępowania są organy procesowe, strony, przedsta-wiciele społeczni, przedstawiciele procesowi, pomocnicy procesowi oraz oso-bowe źródła dowodowe.

Czynności procesowe realizowane przez uczestników postępowania kar-nego powodują powstanie, zmianę i wygaśnięcie stosunków procesowych. Stosunki te są odmianą stosunków prawnych, powstają na podstawie okre-ślonej normy prawnej, pomiędzy co najmniej dwoma uczestnikami postępo-wania i obejmują odpowiedni układ uprawnień i obowiązków.

5. Prawo karne procesowe określa porządek wykonania poszczegól-nych czynności procesowych, układających się w porządku chronologicznym. W związku z tym można wyodrębnić stadia procesowe, które stanowią zespo-ły następujących po sobie pod względem czasowym czynności procesowych. Wyodrębnia się następujące stadia procesowe:

1) postępowanie przygotowawcze;2) postępowanie główne;3) postępowanie odwoławcze;4) postępowanie wykonawcze.

W teorii procesu karnego wyróżnia się także postępowanie obejmujące sporządzenie i wniesienie do sądu aktu oskarżenia oraz jego wstępną sądo-wą kontrolę (tzw. oddanie pod sąd). Oddanie pod sąd sensu largo oznacza akt procesowy określonej władzy lub osoby, który powoduje postawienie kon-kretnej osoby przed sądem orzekającym na rozprawie głównej. Natomiast oddanie pod sąd sensu stricto to jedynie kontrola zasadności (faktycznej) aktu oskarżenia, dokonywana przed rozprawą główną przez sąd dopuszczający oskarżenie8.

6 K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op. cit., s. 22.7 Ibidem, s. 21; A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994, s. 27.8 T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit, s. 50.

istota procesu karnego

istota procesu karnego

uczestnicy postêpowania

karnego

uczestnicy postêpowania

karnego

stosunki procesowe

stosunki procesowe

stadia procesowestadia procesowe

oddanie pod s¹doddanie pod s¹d

20

6. Postępowanie karne zmierza do rozstrzygnięcia o przedmiocie proce-su. Zagadnienie przedmiotu procesu karnego, a zwłaszcza jego pojęcie budzi-ło wątpliwości w doktrynie.

Przedmiot procesu był wyjaśniany przy pomocy koncepcji ius puniendi. Według S. Śliwińskiego przedmiotem procesu karnego jest roszczenie przysłu-gujące państwu w stosunku do sprawcy przestępstwa. Celem każdego procesu karnego jest orzeczenie o roszczeniach wynikających ze zdarzenia faktyczne-go, przedstawiającego się jako czyn człowieka. Roszczeniem tym jest upraw-nienie państwa do zastosowania kar oraz środków zabezpieczających lub wy-chowawczych9. Koncepcja ta została jednak odrzucona w doktrynie.

W doktrynie przyjmowano również, że przedmiotem procesu karnego jest czyn przestępczy. Nie było to właściwe podejście, gdyż badanie rzeczy-wistości nie jest w procesie celem samoistnym, ale jedynie pośrednim, tj. słu-żącym do określenia odpowiedzialności. Czyn jest jedynie podstawą faktycz-ną odpowiedzialności, natomiast podstawą prawną są odpowiednie przepisy prawa karnego materialnego10.

Marian Cieślak zwrócił uwagę, że przedmiot każdego postępowania spro-wadza się zawsze do jakiejś kwestii prawnej, której rozstrzygnięcie lub inne jej załatwienie jest zadaniem konkretnego postępowania karnego. Podsta-wowe znaczenie w procesie karnym ma zasadniczy przedmiot postępowa-nia, przez który należy rozumieć kwestię odpowiedzialności prawnej danej osoby za zarzucane jej przestępstwo. Przedmiotem procesu karnego, który zmierza do realizacji prawa karnego materialnego w wypadku podejrzenia o popełnienie czynu zabronionego, jest kwestia odpowiedzialności prawnej ściganego za ten czyn11. Należy podzielić ten pogląd i przyjąć, że przedmio-tem procesu karnego jest kwestia odpowiedzialności prawnej określonej oso-by za określony czyn.

Zagadnienie odpowiedzialności prawnej można rozpatrywać w aspek-cie faktycznym oraz prawnym. W procesie karnym muszą być najpierw po-czynione ustalenia faktyczne, które następnie muszą być prawnie ocenione. Należy odróżnić przedmiot procesu karnego od podstawy faktycznej. Podsta-wę faktyczną stanowi stopień poinformowania organu procesowego o czynie przestępczym12.

Pojęcie przedmiotu procesu wiąże się z jego niezmiennością i niepodziel-nością. Niezmienność oznacza, że przedmiot procesu nie powinien podlegać zmianom w czasie jego trwania.

Niepodzielność przedmiotu procesu polega z kolei na tym, iż niedopusz-czalne jest orzekanie w różnych postępowaniach o fragmentach tego samego przedmiotu procesu.

Od przedmiotu procesu należy odróżnić przedmiot czynności proceso-wej, czyli to, czego dotyczy dana czynność procesowa. Przedmiotami czynno-

9 S. Śliwiński, Polski proces karny przed sądem powszechnym. Zasady ogólne, Warszawa 1961, s. 19 i n.10 M. Cieślak, op. cit., s. 47.11 Ibidem, s. 47–48.12 K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op. cit., s. 19.

przedmiot procesu karnegoprzedmiot procesu karnego

przedmiot procesu a podstawa faktyczna procesu

przedmiot procesu a podstawa faktyczna procesu

niezmiennośæ przedmiotu procesu

niezmiennośæ przedmiotu procesuniepodzielnośæ przedmiotu procesu

niepodzielnośæ przedmiotu procesu

21

ści procesowej mogą być osoby (np. wykonanie tymczasowego aresztowania), rzeczy (np. przeszukanie), odpowiednie fakty – jako przedmiot procesowych spostrzeżeń i oświadczeń. Pojęcie przedmiotu czynności procesowej nie od-grywa jednak większej roli w procesie karnym13.

7. Rozstrzyganie w toku procesu karnego kwestii odpowiedzialności prawnej za popełniony czyn przestępny jest ściśle związane z realizacją wy-miaru sprawiedliwości. Istotą wymiaru sprawiedliwości jest rozstrzyganie spraw przez niezawisłe sądy. Działalność sądów polegającą na stosowaniu prawa karnego materialnego w trybie przewidzianym przez prawo karne pro-cesowe określa się mianem wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych14. Zgodnie z art. 153 ust. 1 Konstytucji RP „Wymiar sprawiedliwości w Rzeczpo-spolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administra-cyjne oraz sądy wojskowe”. Przepis ten stanowi zasadę sądowego wymiaru sprawiedliwości, który sprawowany jest przez niezawisłe sądy (nulla poena criminalis sine iudicio).

Zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości ukształtowała się w XVIII wieku pod wypływem idei oświecenia. W przeszłości było dopuszczalne po-noszenie przez sprawcę konsekwencji swego karygodnego czynu w drodze legalnej zemsty, realizowanej w drodze prywatnej samopomocy.

Prawo sądu do rozpoznania sprawy o przestępstwo określa się mianem jurysdykcji karnej. Natomiast sprawę o przestępstwo, w stosunku do której sąd prowadzi postępowanie, nazywa się „sprawą karną”.

8. Zgodnie z nazewnictwem i podziałami wprowadzonymi w doktrynie przez M. Cieślaka wyróżnia się statystykę oraz kinetykę procesu karnego. Sta-tystyka oznacza naukę o strukturze procesu karnego i obejmuje ogół pojęć i za-sad dotyczących budowy i właściwości mechanizmu procesowego. Kinetyka procesu karnego oznacza natomiast naukę o ruchu procesowym. W zakresie statystyki M. Cieślak15 wyodrębnił dwie zasadnicze grupy:

1) tzw. „elementy czynne” (uczestnicy procesu, pomocnicy procesowi, rzecznicy interesów oraz osobowe źródła dowodowe);

2) tzw. „elementy bierne”, tj. przedmiot postępowania, przedmiot czynno-ści procesowej oraz instrumenty procesowe. Do kinetyki procesu M. Cieślak zaliczył natomiast:

1) fakty procesowe;2) drogę procesu karnego i składające się na nią etapy procesowe;3) odmiany postępowań ujmowanych jako nurty przebiegu procesowego;4) rodzaje (tryby) postępowań zasadniczych (dotyczących zasadniczego

przedmiotu procesu). Fakty procesowe dzielą się na czynności procesowe, stanowiące zacho-

wania uczestników procesu oraz zdarzenia procesowe, występujące nieza-leżnie od woli uczestników procesu, wywołujące skutek w prawie karnym procesowym.

13 M. Cieślak, op. cit., s. 48.14 T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit, s. 53.15 M. Cieślak, op. cit., s. 31–78.

przedmiot czynności

procesowej

przedmiot czynności

procesowej

wymiar sprawiedliwości

w sprawach karnych

wymiar sprawiedliwości

w sprawach karnych

zasada s¹dowego wymiaru

sprawiedliwości

zasada s¹dowego wymiaru

sprawiedliwości

jurysdykcja; sprawa karna

jurysdykcja; sprawa karna

statystyka procesu karnego

statystyka procesu karnego

kinetyka procesu karnego

kinetyka procesu karnego

fakty procesowefakty procesowe

22

Fakty procesowe tworzą tok procesu karnego, stanowiąc jego ogniwa od momentu jego rozpoczęcia do zakończenia. W ramach toku procesu można wyróżnić stadia, fazy, podfazy oraz etapy procesowe.

Przebieg procesu może być ujmowany jako nurt procesowy16. Z tej per-spektywy można wyodrębnić postępowanie w kwestii odpowiedzialności kar-nej oraz postępowanie w kwestii odpowiedzialności cywilnej.

Z uwagi na okoliczność, że nurt procesowy może obejmować jeden lub kilka przedmiotów procesowych, wyróżnia się proces prosty lub złożony. Pro-ces prosty ma miejsce wówczas, gdy rozpoznawany jest w nim jeden czyn jed-nego oskarżonego, natomiast proces złożony występuje wtedy, gdy jest kilku oskarżonych lub kilka czynów.

W związku z tym wyróżnia się:– proces złożony pod względem przedmiotowym, gdy jednej osobie za-

rzuca się popełnienie kilku czynów (łączność podmiotowa);– proces złożony pod względem podmiotowym, gdy kilku osobom zarzu-

ca się popełnienie tego samego czynu (łączność przedmiotowa); – proces złożony pod względem podmiotowym i przedmiotowym, gdy

kilku sprawcom zarzuca się popełnienie kilku czynów (łączność pod-miotowo-przedmiotowa). Dokonuje się także innych podziałów postępowań17:

– postępowania samoistne i postępowania pomocnicze. Postępowanie sa-moistne posiada samodzielny byt, a postępowanie pomocnicze pełni rolę służebną w stosunku do tego pierwszego. Przykładem postępowania po-mocniczego może być postępowanie w sprawie odtworzenia zaginionych lub zniszczonych akt (art. 160 i n. k.p.k.);

– postępowanie właściwe i postępowanie incydentalne. Celem postępowa-nia incydentalnego jest rozstrzyganie kwestii ubocznych, które pojawiły się w toku postępowania właściwego. Przykładem postępowania incyden-talnego może być postępowanie w zakresie wyłączenia prokuratora;

– postępowanie pierwotne i postępowanie uzupełniające. Postępowanie uzupełniające pojawia się wtedy, gdy po zakończeniu postępowania pier-wotnego okazuje się, iż dana kwestia nie została rozstrzygnięta. Przykła-dem takiego postępowania jest postępowanie w przedmiocie uzupełnie-nia wyroku;

– postępowanie zwyczajne i postępowanie szczególne. Postępowanie szczególne jest zmodyfikowanym postępowaniem zwyczajnym.

2. Cele procesu karnego

1. Przepisy kodeksu postępowania karnego mają na celu takie ukształ-towanie postępowania karnego, aby:

16 K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op. cit., s. 23.17 Ibidem, s. 24.

tok procesu karnegotok procesu karnego

nurt procesowynurt procesowy

proces prosty oraz z³o¿onyproces prosty oraz z³o¿ony

³¹cznośæ podmiotowa³¹cznośæ podmiotowa³¹cznośæ przedmiotowa³¹cznośæ przedmiotowa³¹cznośæ podmiotowo--przedmiotowa

³¹cznośæ podmiotowo--przedmiotowa

postêpowania samoistne i postêpowania pomocnicze

postêpowania samoistne i postêpowania pomocnicze

postêpowania w³aściwe i postêpowanie incydentalne

postêpowania w³aściwe i postêpowanie incydentalnepostêpowanie pierwotne i postêpowanie uzupe³niaj¹ce

postêpowanie pierwotne i postêpowanie uzupe³niaj¹ce

postêpowania zwyczajne i postêpowania szczególne

postêpowania zwyczajne i postêpowania szczególne

cele procesu karnegocele procesu karnego

23

1) sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialno-ści karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności;

2) przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym oraz ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa osiągnięte zostały zadania postępowania karnego nie tylko w zwalcza-niu przestępstw, lecz również w zapobieganiu im oraz umacnianiu po-szanowania prawa i zasad współżycia społecznego;

3) uwzględnione zostały prawnie chronione interesy pokrzywdzonego;4) rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie (art. 2 § 1

k.p.k.).2. W doktrynie wyodrębnia się dwa cele procesu karnego. Pierwszy to

osiągnięcie stanu sprawiedliwości materialnej, czyli doprowadzenie do słusz-nego zastosowania prawa karnego materialnego, a czasami norm prawa cy-wilnego.

Drugi cel to osiągnięcie sprawiedliwości proceduralnej, czyli sytuacji, w której osoba, przeciwko której lub na rzecz której proces się toczy nabiera przekonania, że organy procesowe zrobiły wszystko, aby prawu stało się za-dość, postępując w stosunku do niej zgodnie z prawem, sumiennie i w naj-lepszej woli18.

W doktrynie dzieli się także cele procesu karnego na cele główne oraz cząstkowe. Celem głównym jest rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu kar-nego. Wydane rozstrzygnięcie powinno odpowiadać dyrektywie prawdy, aby jego podstawą były prawdziwe ustalenia faktyczne19. Cele cząstkowe wystę-pują na poszczególnych etapach procesu, np. zgodnie z art. 297 § 1 k.p.k. ce-lem postępowania przygotowawczego jest:

1) ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on prze-stępstwo;

2) wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy;3) zebranie danych stosownie do art. 213 i 214 k.p.k.;4) wyjaśnienie okoliczności sprawy, w tym ustalenie osób pokrzywdzonych

i rozmiarów szkody;5) zebranie, zabezpieczenie i w niezbędnym zakresie utrwalenie dowodów

dla sądu.Proces karny spełnia także cele ogólniejsze. Z jednej bowiem strony sta-

nowi „wyrównanie” następstw popełnionego czynu (funkcja satysfakcyjna), z drugiej natomiast, szybko i sprawnie przeprowadzony proces i orzeczona w nim kara może realizować funkcje prewencji ogólnej oraz szczególnej20.

3. Funkcje procesu karnego

1. Prawo karne procesowe spełnia liczne funkcje. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć: funkcję instrumentalną, porządkującą oraz gwarancyjną.

18 S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2005, s. 20–21. 19 K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op. cit., s. 16.20 Ibidem, s. 16.

sprawiedliwośæ materialna

sprawiedliwośæ materialna

sprawiedliwośæ proceduralna

sprawiedliwośæ proceduralna

cele g³ówne oraz cz¹stkowe

procesu karnego

cele g³ówne oraz cz¹stkowe

procesu karnego

24

Funkcja instrumentalna polega na tym, że prawo karne procesowe na podstawie doświadczeń tak kształtuje postępowanie karne, aby w sposób naj-bardziej właściwy mogło osiągać wyznaczone przed nim cele. Podstawowy cel postępowania karnego, którym jest realizacja prawa karnego, jest doprecyzo-wywany przez dyrektywę trafnej reakcji karnej, co oznacza, że każdy, kto jest winny powinien ponieść sprawiedliwą karę21. Prawo karne procesowe speł-nia funkcję instrumentalną wobec prawa karnego materialnego, gdyż proces karny jest jedyną prawnie dopuszczalną formą realizacji sądowego wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych22.

Funkcja porządkująca polega na tym, że prawo karne procesowe regulu-je przebieg postępowania karnego, określa porządek czynności, ich sekwencję oraz spełnia rolę koordynatora czynności procesowych23. Prawo karne proce-sowe reguluje nie tylko sam tryb postępowania organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, ale przede wszystkim uprawnienia i obowiązki poszczegól-nych uczestników postępowania karnego, w tym także oskarżonego24. Szcze-gólnie jest to ważne z uwagi na rozstrzygnięcia w procesie karnym, które do-tyczą podstawowych praw jednostki.

Funkcja gwarancyjna polega natomiast na tym, że prawo karne proce-sowe ma na celu:

1) ochronę podstawowych wartości nadrzędnych, jak np. godności czło-wieka;

2) ochronę praw jednostki w procesie25.Z uwagi na konieczność realizacji tych celów prawo karne procesowe

musi się różnić od innych procedur, np. cywilnej czy administracyjnej, gdyż cele tych procedur oraz rozstrzygnięcia zapadające w ich toku nie pociągają dla uczestników tych postępowań tak istotnych skutków, jak w przypadku procedury karnej. Funkcja gwarancyjna jest realizowana w procesie karnym przede wszystkim poprzez uregulowania zapewniające jednostce możliwość podjęcia obrony.

2. Od funkcji procesu karnego należy odróżnić funkcje procesowe. Pod pojęciem funkcji procesowej należy rozumieć kierunki działalności proceso-wej podmiotów procesu. Wyodrębnia się funkcje procesowe w zakresie od-powiedzialności karnej oraz w zakresie odpowiedzialności cywilnej26. W za-kresie odpowiedzialności karnej w postępowaniu karnym można wyodrębnić następujące funkcje procesowe:

1) ścigania, która zmierza do wykrycia i ukarania osoby winnej popełnienia przestępstwa;

2) obrony, która polega na ochronie praw i interesów osoby oskarżonej;3) orzekania, polegająca na rozpoznawaniu sprawy w postępowaniu głów-

nym i jej rozstrzygnięciu;

21 T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit., s. 45–46.22 R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 22.23 T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit., s. 46.24 R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 23.25 S. Waltoś, op. cit., s. 18.26 K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op. cit., s. 27; M. Cieślak, op. cit., s. 471.

funkcja instrumentalnafunkcja instrumentalna

funkcja porz¹dkuj¹cafunkcja porz¹dkuj¹ca

funkcja gwarancyjnafunkcja gwarancyjna

funkcje procesowefunkcje procesowe

25

4) wykonywania rozstrzygnięć.W zakresie dochodzenia roszczeń cywilnych można wyróżnić:

1) dochodzenie roszczeń cywilnych;2) obronę przed dochodzonymi roszczeniami cywilnymi;3) rozpoznanie i rozstrzyganie w kwestii odpowiedzialności cywilnej.

4. Źród³a prawa karnego procesowego

1. Źródła prawa dzieli się na źródła prawa w znaczeniu formalnym oraz materialnym. W przypadku źródeł prawa w znaczeniu formalnym chodzi o sposób uzewnętrznienia woli organu państwowego stanowiącego prawo. Źródła prawa w znaczeniu materialnym oznaczają natomiast układ warun-ków społecznych, gospodarczych, politycznych i kulturowych, determinują-cych powstanie określonej normy prawnej27.

W doktrynie procesu karnego przyjmuje się, że źródłem prawa jest sfor-malizowany akt władzy państwowej, ustanawiający przepis obowiązującego prawa. Akt władzy państwowej musi być urzeczywistniony przez odpowiedni, uprawniony do tego organ państwowy, w trybie przewidzianym przepisami prawa powszechnie obowiązującego.

2. Zgodnie z art. 87 ust. 1 Konstytucji RP w Polsce źródłami powszechnie obowiązującego prawa są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy między-narodowe oraz rozporządzenia.

Podstawowym źródłem prawa karnego procesowego jest ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) oraz ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 556 z późn. zm.). Poza ko-deksem postępowania karnego przepisy karnoprocesowe można spotkać także w innych ustawach: ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.); ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.); ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.); ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. – Prawo o ustroju sądów wojskowych (Dz. U. Nr 117, poz. 753 z późn. zm.); ustawie z dnia 23 listopada 2002 r. – o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052 z późn. zm.); ustawie z dnia 20 czerw-ca 1985 r. – o Prokuraturze (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 21, poz. 206 z późn. zm.); ustawie z dnia 6 kwietnia 1990 r. – o Policji (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 7, poz. 58 z późn. zm.); ustawie z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokatu-rze (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 123, poz. 1058 z późn. zm.); ustawie z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. Nr 106, poz. 1148 z późn. zm.); ustawie z dnia 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (Dz. U. Nr 83, poz. 931 z późn. zm.).

27 Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980, s. 244 i n.

źród³a prawa w znaczeniu

formalnym oraz materialnym

źród³a prawa w znaczeniu

formalnym oraz materialnym

źród³a prawa powszechnie

obowi¹zuj¹cego

źród³a prawa powszechnie

obowi¹zuj¹cego

kodeks postêpowania

karnego i przepisy innych

ustaw

kodeks postêpowania

karnego i przepisy innych

ustaw

26

Normy o charakterze karnoprocesowym przewidują także umowy mię-dzynarodowe. Przykładem może być Międzynarodowy Pakt Praw Obywatel-skich i Politycznych oraz Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Umowy dotyczące wolności, praw i obowiązków obywatelskich, określonych w Konstytucji RP, wymagają uprzedniej zgody Sej-mu wyrażonej w ustawie (art. 89 ust. 1 Konstytucji RP). Ratyfikowana umowa międzynarodowa, ogłoszona w Dzienniku Ustaw RP jest częścią krajowego porządku prawnego. Może być bezpośrednio stosowana w praktyce, chyba że jej stosowanie wymaga wydania ustawy (art. 91 ust. 1 Konstytucji RP).

W przypadku kolizji postanowień umów międzynarodowych z przepi-sami polskiego kodeksu postępowania karnego pierwszeństwo mają posta-nowienia tych umów, o ile były ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, jeżeli umowy tej nie da się pogodzić z inną ustawą będącą częścią porządku prawnego polski (art. 91 ust. 2 Konstytucji RP). W celu uniknięcia tego rodzaju kolizji, każde państwo będące sygnatariuszem umowy między-narodowej powinno dostosować swój krajowy system prawny do regulacji umów międzynarodowych.

Postanowienia o charakterze karnoprocesowym znajdują się także w Konstytucji RP, np. art. 174 stanowiący, że sądy wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej.

Źródłem prawa karnego procesowego są także akty prawne niższego rzędu niż ustawy, w postaci rozporządzeń ministrów wydawanych na pod-stawie upoważnienia ustawowego. Powinno ono wskazywać organ, który wyda rozporządzenie oraz zakres spraw, do uregulowania których organ ten jest upoważniony. Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji w tym zakresie innemu organowi (art. 92 Kon-stytucji).

Warunkiem wejścia w życie ustaw oraz aktów wykonawczych jest ich ogłoszenie. Zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych określa ustawa (art. 88 ust. 1 i 2 Konstytucji RP). Umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie są ogłaszane w trybie wymaganym dla ustawy.

3. Źródłami prawa karnego procesowe nie są natomiast uchwały Rady Ministrów, zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów, ponieważ posia-dają jedynie charakter wewnętrzny. Do źródeł prawa karnego procesowego nie należą również poglądy doktryny, zwyczaj, orzecznictwo sądów i wykładnia sądowa, także Sądu Najwyższego oraz pisma okólne, zalecenia i wytyczne.

5. Gwarancje procesowe

1. Pod pojęciem gwarancji procesowych należy rozumieć środki prawne pozwalające na urzeczywistnienie w praktyce określonych praw i interesów w procesie karnym, przewidzianych postanowieniami prawa karnego proce-sowego. Im więcej gwarancji procesowych, tym większe prawdopodobieństwo realizacji w praktyce określonych praw i interesów.

umowy miêdzynarodoweumowy miêdzynarodowe

Konstytucja RPKonstytucja RP

rozporz¹dzeniarozporz¹dzenia

og³aszanie aktów normatywnychog³aszanie aktów normatywnych

gwarancje procesowegwarancje procesowe

27

Gwarancje procesowe służą przede wszystkim ochronie interesów i praw konkretnych podmiotów. Mogą także służyć ochronie bardziej ogólnych in-teresów – przykładem może być ochrona interesu wymiaru sprawiedliwości. W związku z tym gwarancje procesowe dzieli się na gwarancje wymiaru spra-wiedliwości oraz na gwarancje praw i interesów poszczególnych uczestników postępowania, w szczególności oskarżonego.

2. Z punktu widzenia przepisów gwarantujących oskarżonemu ochro-nę jego praw wyróżnić należy te przepisy, które zezwalają na naruszenie jego obywatelskich praw, np. nietykalności cielesnej, gdyż stanowią realizację dobra wymiaru sprawiedliwości oraz te przepisy, które ograniczają ingerencję orga-nów procesowych, a w szczególności stosowanie środków przymusu, i w ten sposób stanowią gwarancje ochrony praw oskarżonego28. Wśród najważniej-szych przepisów stanowiących gwarancję ochrony praw i interesów oskarżo-nego wymienić należy:

1) przepisy zapewniające oskarżonemu prawo do obrony formalnej i ma-terialnej (art. 6 k.p.k.), a w szczególności prawo do swobodnego wyboru obrońcy (art. 83 k.p.k.), prawo oskarżonego tymczasowo aresztowanego do porozumiewania się z obrońcą (art. 73 k.p.k.), prawo udziału oskarżo-nego i jego obrońcy w czynnościach postępowania przygotowawczego (art. 316–318 k.p.k.) oraz w rozprawie (art. 350, 353, 355–356, 361 k.p.k.), a także prawo składania wyjaśnień i możliwość uchylenia się od ich skła-dania (art. 175, 365, 386 i n.);

2) przepisy zapewniające nietykalność osobistą oraz nienaruszalność miesz-kania (art. 219 i n. k.p.k.) oraz ograniczające stosowanie środków przy-musu, w szczególności zatrzymania i tymczasowego aresztowania (np. art. 244, 248, 252 k.p.k.);

3) przepisy regulujące prawo odwołania się od orzeczeń (dział IX i XI k.p.k.).

6. Wyk³adnia przepisów prawa karnego procesowego

1. Zagadnienie wykładni przepisów prawa jest spotykane w każdej dzie-dzinie prawa. Wykładnia przepisów prawa polega na ich interpretacji, zmie-rzającej do ustalenia właściwego ich znaczenia.

Ze względu na podmiot, który dokonuje wykładni, można wyróżnić wykładnię:

1) autentyczną, czyli pochodzącą od organu, który sam ustanowił dany przepis;

2) legalną, dokonywaną prze uprawniony do tego państwowy organ;3) sądową, realizowaną przez sądy w procesie stosowania prawa;4) naukową (doktrynalną), wykonywaną przez prawoznawstwo (juryspru-

dencję).

28 T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit., s. 59–60.

gwarancje wymiaru

sprawiedliwości oraz uczestników

postêpowania

gwarancje wymiaru

sprawiedliwości oraz uczestników

postêpowania

gwarancje ochrony praw oskar¿onego

gwarancje ochrony praw oskar¿onego

wyk³adnia przepisów prawa

wyk³adnia przepisów prawa

rodzaje wyk³adni ze wzglêdu na

podmiot

rodzaje wyk³adni ze wzglêdu na

podmiot

28

Z uwagi na metodę interpretacji wyróżnia się wykładnię: 1) językową (gramatyczną) – polega na ustalaniu znaczenia normy na pod-

stawie znaczenia wyrazów i zwrotów przyjętych w języku potocznym;2) logiczną – opiera się na zasadach logiki formalnej, np. argumentum a con-

trario – skoro z przepisów kodeksu postępowania karnego wynika, że tylko sąd może stosować tymczasowe aresztowanie, to nie może w tym zakresie podjąć decyzji inny niż sąd organ procesowy;

3) systemową – ustala znaczenie normy prawnej w oparciu o usytuowanie danego przepisu w systemie prawnym;

4) historyczną – nawiązuje do genezy powstania danego przepisu praw-nego i jego zmian w danym okresie;

5) celowościową – zmierza do wyjaśnienia znaczenia danej normy prawnej z uwagi na cel ustawy; przeważnie jest to społeczny, polityczny itp. Wykładnia może być potwierdzająca, zwężająca i rozszerzająca. 2. Wątpliwości budzi dopuszczalność w procesie karnym analogii (w prze-

ciwieństwie do prawa karnego, gdzie nie ma wątpliwości, że analogia nie jest dopuszczalna). Wnioskowanie przez analogię opiera się na ogólnym założe-niu, że fakty podobne w pewnym, określonym zakresie powinny prowadzić do tych samych lub podobnych skutków. Analogia jest sposobem na wypeł-nianie luk w prawie. Wyróżnia się analogię z ustawy (analogia legis), gdy luka jest wypełniana za pomocą istniejącego podobnego przepisu oraz analogię z prawa (analogia iuris), gdy luka jest wypełniana na podstawie całokształtu obowiązujących norm.

W doktrynie niektórzy przedstawiciele nauki procesu karnego uznają analogię z prawa za niedopuszczalną i wskazują na zbyt duże ryzyko dowolno-ści29. Inni przedstawiciele doktryny dopuszczają możliwość stosowania w pro-cesie karnym analogii, lecz zastrzegają, iż należy to czynić z dużą ostrożnością. Stosując analogię nie można rozszerzać przepisów wyjątkowych na sytuacje w nich wyraźnie nieprzewidziane. Nie można także stosować analogii, jeżeli prowadziłoby to do ograniczenia lub pomniejszenia uprawnień, stanowiących gwarancje procesowe uczestników postępowania karnego. Wreszcie nie moż-na stosować analogii na niekorzyść oskarżonego w zakresie przepisów, które są dla oskarżonego niekorzystne. W przypadku wątpliwości, czy analogia nie będzie sprzeczna z tymi zasadami, należy zrezygnować z jej stosowania30.

7. Obowi¹zywanie prawa karnego procesowego

1. Obowiązywanie przepisów prawa karnego procesowego może być rozważane pod względem miejsca i czasu.

29 R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 46.30 K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op. cit., s. 33; T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit., s. 74–75.

rodzaje wyk³adni z uwagi na metodê

rodzaje wyk³adni z uwagi na metodê

analogiaanalogia

29

W zakresie obowiązywania przepisów prawa procesowego pod wzglę-dem miejsca obowiązuje zasada terytorialności, która pośrednio wynika z art. 1 k.p.k. Zgodnie bowiem z tym przepisem, postępowanie karne w sprawach należących do właściwości sądów toczy się według przepisów kodeksu po-stępowania karnego. Skoro na terytorium Polski działają polskie sądy, ozna-cza to, że stosuje się prawo polskie. Przepisy polskiego kodeksu postępowa-nia karnego stosuje się na całym obszarze Polski, a także na polskich statkach wodnych i powietrznych.

Poza obszarem Polski polskie prawo karne procesowe stosują polscy przedstawiciele dyplomatyczni i konsularni za granicą, w razie dokonywa-nia czynności w ramach pomocy prawnej (art. 586 § 1 k.p.k., art. 588 § 1 k.p.k.). Od tej zasady przepisy prawa karnego procesowego przewidują wyjątki. Do czynności procesowych, dokonywanych na wniosek sądu lub prokuratora państwa obcego, stosuje się ustawy polskie. Należy jednak uczynić zadość życzeniu tych organów, aby przy dokonywaniu czynności zastosować szcze-gólny tryb postępowania lub szczególną formę, jeżeli nie jest to sprzeczne z zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej (art. 588 § 4 k.p.k.). Drugi wyjątek dotyczy sytuacji, gdy wezwany z zagranicy świadek lub biegły niebędący obywatelem polskim, który stawi się dobrowolnie przed sądem, nie może być ani ścigany, ani zatrzymany, ani też tymczasowo aresztowany z po-wodu przestępstwa będącego przedmiotem danego postępowania karnego i jakiegokolwiek innego przestępstwa popełnionego przed przekroczeniem polskiej granicy państwowej. Nie może być także wykonana w stosunku do niego kara orzeczona za takie przestępstwo (art. 589 § 1 k.p.k.).

2. Przepisy prawa karnego procesowego zaczynają obowiązywać od cza-su wskazanego w nowej ustawie, tj. zastępującej poprzednio obowiązującą lub zmieniającej poprzednio obowiązującą ustawę. Przeważnie nowa ustawa przewiduje tzw. vacatio legis, czyli czas, po upływie którego wchodzą w życie nowe przepisy.

Kwestią, która może wywoływać wątpliwości jest ustalenie, którą usta-wę należy stosować (starą czy nową), gdy nastąpi zmiana ustawodawstwa karnego procesowego w czasie trwania procesu. W tym zakresie można wy-różnić dwie sytuacje:

1) nowa ustawa zawiera przepisy przejściowe; 2) nowa ustawa nie zawiera przepisów przejściowych. W przypadku, gdy nowa ustawa przewiduje przepisy przejściowe, wska-

zują one, które przepisy w danym okresie należy stosować. Przepisy przejścio-we przeważnie pozostawiają dotychczasowe przepisy w określonym zakresie. W przypadku natomiast, gdy postanowienia nowej ustawy nie przewidują przepisów przejściowych, należy stosować nową ustawę, od chwili jej obo-wiązywania. Dotychczasowe przepisy z chwilą wejścia w życie nowych prze-pisów tracą moc. Do toczącego się postępowania należy stosować już przepisy nowe, co nie oznacza jednak konieczności powtarzania czynności dokonanych pod rządami dotychczasowych przepisów.

obowi¹zywanie prawa karnego

procesowego w miejscu

obowi¹zywanie prawa karnego

procesowego w miejscu

pomoc prawna za granic¹

pomoc prawna za granic¹

obowi¹zywanie prawa karnego

procesowego w czasie

obowi¹zywanie prawa karnego

procesowego w czasie

zmiana ustawodawstwa

karnego procesowego

w czasie trwania procesu

zmiana ustawodawstwa

karnego procesowego

w czasie trwania procesu

30

8. Nauka procesu karnego

1. Przedmiotem nauki procesu karnego (prawa karnego procesowego) są przepisy prawa karnego procesowego. Nauka procesu karnego, jak każda dyscyplina prawnicza, formułuje logicznie uporządkowany zbiór twierdzeń ogólnych, dotyczących prawa karnego procesowego, a swoje uogólnienia teo-retyczne, tzw. środki teoretycznej syntezy, weryfikuje na drodze badań empi-rycznych. Nauka procesu karnego przykłada dużą wagę do badania praktyki sądowo-prokuratorskiej31.

W Polsce szczególnie dynamiczny rozwój nauki procesu karnego nastą-pił po drugiej wojnie światowej. Opracowania przedstawicieli nauki procesu karnego zostały zawarte przede wszystkim w monografiach, komentarzach, podręcznikach, artykułach i glosach. Ważną część tego dorobku naukowego stanowią także orzeczenia Sądu Najwyższego.

Publikacje w formie artykułów, glos, recenzji, sprawozdań itd. są zamiesz-czane w czasopismach prawniczych, przeważnie w takich jak, Państwo i Pra-wo, Przegląd Sądowy, Palestra, Prokuratura i Prawo, Wojskowy Przegląd Prawniczy, Przegląd Policyjny, Orzecznictwo Sądów Polskich.

2. Nauka procesu karnego pozostaje w związku z innymi dziedzinami prawa, przede wszystkim z nauką prawa karnego materialnego. Ścisłe powią-zania występują także z nauką o ustroju organów ochrony prawnej. Wska-zać należy również na powiązania z nauką kryminalistyki, badającej sposoby i środki popełniania przestępstwa, a także na kryminologię, politykę krymi-nalną, wiktymologię, psychiatrię sądową, psychologię kryminalną, medycynę sądową i toksykologię sądową. Bardzo ścisłe związki istnieją pomiędzy nauką procesu karnego a nauką prawa karnego wykonawczego, która jest trakto-wana w doktrynie jako część nauki prawa karnego procesowego w szerokim znaczeniu32.

31 R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 26. 32 T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit., s. 77.

przedmiot nauki procesu karnegoprzedmiot nauki procesu karnego