Kopaliński Władysław - Słownik symboli

7/30/2019 Kopaliski Wadysaw - Sownik symboli

1/513

WADYSAW KOPALISKI

SOWNIK

SYMBOLI


2/513

Wiedza PowszechnaWarszawa


3/513

RedaktorzyBOENA CHICISKA. BARBARA GERS

.1ANUARA SIKORSKA

Okadka, obwoluta, karla tytuowa

BARBARA BAJSAROWICZ

Redaktor techniczny BOGUMIMARCZAK

Korektorzy

EWA GARBOWSKA ALICJAMORYS

Copyright by Wydawnictwo ..WiedzaPowszechna" Warszawa 1990

Wydawnictwo ..Wiedza Powszechna" Warszawa 1991 r. Wydanie II. Nakad 49800+200egz.(oprawa twarda). 49800+200 egz. (oprawa broszurowa). Objto 52.6 ark. wyd.. 32ark. druk. dzka Drukarnia Dzieowa. 90-215 d. ul. Rewolucji 1905 r. nr 45. Zam.

113/1100/91.

ISBN 83-214-0746-3 dla nakadu oprawionego ISBN 83-214-0872-

9 dla nakadu zbroszurowanego


4/513

SPIS TRECI

Wstp ................. 7skrty .................. 10Tekst sownika (AZ) ............. 13509

Indeks .................. 510-512


5/513

WSTP

..yjemy wwiecie symboli, awiat symboliyje w nas."

Jean Cheyalier

Termin symbol pochodzi od st.gr. symbolon, oznaczajcego pierwotnie niewielki,rozamany na p przedmiot z metalu, koci, wypalonej gliny, drewna, jak np. piercieczy tabliczka. Powki te stanowiy znak rozpoznawczy dla dwch osb, ktre czyjaki interes, wizaa umowa, kojarzyo pokrewiestwo, jednoczyy obowizkiprzymierza, przyjani, gocinnoci czy pomocy. Gdy przybywa z odlegych stron ktonieznajomy, syn, przyjaciel, wsplnik czy rzdca drugiej osoby, przywoc z sobpowkpiercienia czy tabliczki, wystarczyo przypasowa do siebie (gr. symballein)krawdzie obu czci, aby mie pewno, e przybysz jest godny zaufania.

Wyrazu ,,symbol" uywano w rnych znaczeniach. I dzi nie przesta by terminemwieloznacznym. Cakiem z grubsza, praktycznie, symbole dzieli sizazwyczaj na:

1) znaki konwencjonalne (jak flagi, herby, litery, cyfry, znaki fabryczne, drogowe,matematyczne itd.) oraz

2) przedmioty, pojcia, wyobraenia, przeycia zwizane jakim wewntrznymstosunkiem (wspbrzmice, kojarzce si, majce ,,wsplny rytm") z innymprzedmiotem, pojciem itd.

Tylko ten drugi rodzaj symbolu jest tu przedmiotem naszego zainteresowania.Na obszarach tych samych lub pokrewnych tradycji kulturowych czy religijnych

pewne rzeczy, wyrazy i znaki przywoyway w umysach, uczuciach i wyobraninaszych przodkw inne rzeczy, wyrazy i znaki. W zjawisku tym istotne jest nie to, jakies rzeczywiste zwizki midzy tymi rzeczami i pojciami, ale to, w co wierzono i jakkojarzono.

Zwizki te mogby do dziywe i oczywiste w naszej kulturze:lew symbolizuje krlewsko i odwag; lis chytro; dom schronienie,bezpieczestwo; chleb i sl gocinno. Ale mog te by dla nas trudne dozrozumienia, a nawet zgoa niepojte, gdy gromadzone przed wiekami przez dawne,czsto nie istniejce ju kultury.


6/513

Rwnie definiowanie tego zjawiska byo zawsze kopotliwe, utrudnia je bowiemnieodczny od symbolu element tajemniczoci. Take rozszerzanie siczy zawaniezakresu zwizkw symbolicznych nie da siprzewidzie. Wydaj si one naturalne"dopiero po fakcie. Analizowa symbol rozumowo to obuskiwa cebul, aby odnalecebul" (Pierre Emmanuel).

Ju w swym pierwotnym greckim znaczeniu symbolon zawiera takcharakterystyczndla siebie do dzi dwoisto, zasaddzielenia i czenia, rozstawaniasi i spotykania, zapominania i ponownego rozpoznawania. Te cechy znacznie sijeszcze wzbogaciy: wszystko, co symboliczne ma skonno do wielowartociowoci,do staoci i zmiennoci, do wyraania dobra i za, ycia i mierci, rozkwitu iwidnicia, wznoszenia si i opadania, jest zarazem ezoteryczne i egzoteryczne,zasania i odsania. Waciwocisymbolu jest niedookrelono, mglisto; jest czstopynny, migotliwy, peen sprzecznoci, nieraz dostpny tylko wtajemniczonym.

Historia, teoria i filozofia kultury, estetyka, jzykoznawstwo, plastyka, medycyna,psychologia, prahistoria, etnografia, socjologia, religioznawstwo interesuj si ywodziaaniem, wpywami i wykadni symboli. Czyni to take we wasnym, dobrzezrozumianym interesie, polityka, propaganda, marketing i reklama. Symbole stay sirwnie przedmiotem zainteresowania osb nie trudnicych sizawodowo adnz tychdziedzin. Spowodowao to pojawienie si w cigu ostatnich lat licznych dziepopularnych z tego zakresu w Europie i Ameryce.

* * *

Sownik niniejszy nie zamierza by przewodnikiem po labiryncie naukowych ipseudonaukowych, zwalczajcych si teorii symboli. Suy ma tylko jako praktycznapomoc dla niespecjalisty szukajcego rozeznania w gwnych kierunkach symbolikijakiego przedmiotu czy pojcia. Nie wprowadza te cisych podziaw midzy(nieostrymi zreszt) pojciami symbolu, metafory i alegorii, ktre to rozrnienianiezbyt by obeszy uytkownika, cho mogby istotne dla specjalisty.

Symbole nie pozwoliy sidotychczas w sposb przekonywajcy usystematyzowa isklasyfikowa, nie day si uporzdkowa ani chronologicznie, ani pod wzgldemwanoci. Std konieczno zastosowania innych, znacznie elastyczniejszych, bardziejliterackich metod prezentacji ni te, jakich normalnie uywaj leksykony iencyklopedie.

Spord wielu moliwych ukadw Sownika wybrano taki, jaki wydawa si

najwaciwszy dla pierwszej tego rodzaju prby w literaturze


7/513

polskiej: zakres do szczupy (okoo trzystu hase), ale wybr dajcy pierwszestwohasom przynoszcym bogaty plon odniesie. Aby unikn symboliki wielopitrowej itautologii pominito wikszo hase, ktre same ju funkcjonuj gwnie jakosymbole. Ograniczono te znacznie materiay spoza krgu kultury bliskowschodniej,rdziemnomorskiej i europejskiej. Szeroko potraktowano natomiast symbolikprzejtz tradycji folkloru, z bani i mitu przez literatur.

Wadysaw Kopaliski


8/513

SKRTYa. alboamer. amerykaskiang. angielskiAp. Aposto, ApostolskieApok. Apokalipsa (Objawienie

w.Jana)arab. arabskiaram. aramejskiarchit. architekturab. bardzobabil. babiloskibryt. brytyjskicelt. celtyckichin. chiskichrzec(ij). chrzecijaskicyt. cytowane(y)cz. czczes. czeskidawn. dawniej, dawnyDeut. Deuteronomium d. dugodos. dosowniedpn. dopeniaczegip. egipskieurop, europejskiEw. EwangeliaEx. Exodus

fenie, fenickifiz. fizycznyflam. flamandzkifr. francuskiGen. Genesisgerm. germaskig. gwnie, gwnygr. greckihebr. hebrajskihist. historycznyhiszp. hiszpaskihol. holcniicrskii in. i iniKind. indyjskiindia. indiaski

indoeurop. indoeuropejskiira. iraskiirl. irlandzkiiron. ironicznieisl. islandzkijap. japoskijw. jak wyejkat. katolickiKor. (List do) Koryntianko. kocielny, kociKs. Ksiga (Biblii)Lev. Leviticuslit. literackilitew. litewskil.mn. liczba mnogal.pj. liczba pojedynczalud. ludowyac. aciski, acinaLuk. ukaszM. MorzeMat. Mateuszmat. matematycznymed. medycynam.in. midzy innymimit. mitologiaM. Modszy

muz. muzycznymuzum. muzumaskin. nowo-, nowyn.e. naszej erynm. niemieckinorw. norweskinp. na przykadNum. NumeriO. Oceanok. okoopers. perskipierw. pierwotniepiast, plastykapd. poudniowypn. pnocnyp.n.e. przed naszer


9/513

pocz. pocztekpoet. poetyckipoi. polskipolit. politycznypop. popularnie, popularnypor. porwnajport. portugalskipot. potoczniepn. pno-, pny

prawdop. prawdopodobnieprzen. w przenoniprzest. przestarzayprzys. przysowiepubl. publicznyrelig. religijnyro. rosyjskirozdz. rozdziarz. rzymskirz.-kat. rzymskokatolickisanskr. sanskrytskand, skandynawskiskr. skrtSowian, sowiaskispo. spoecznyst. (St.) staro-, stary. (Starszy)staro. staroytny

szer. szerokirdw. redniowieczny, redniowieczew, witytj. to jestH. tumaczenietur. tureckitzn. to znaczyur. urodzonyw. wiek, wiersz

wewn. wewntrznywg. wgierskiwg wedugw. woskiwac. waciwiewoj. wojennywsch. wschodnizach. zachodniza. zaoonyzazw. zazwyczajzdrobn. zdrobniayzewn. zewntrznyzm. zmaryzob. zobaczzwt. zwaszczaart. artobliwy, artobliwieyd. ydowski


10/513

ALOESAloes symbolizuje gorycz, trosk, nieszcz-cie, zmartwienie, rozczarowanie w przyjani;pogard; przesd; cikie dowiadczenie;pokut, umartwienie, wstrzemiliwo;perfum, zapach; mio, podno; balsa-mowanie; dom pielgrzyma.

Aloe, alona sok z lici aloesu, b. gorzki,

silnie przeczyszczajcy, odstraszajcy owady,zawierajcy aloiny i ywice alonowe; przej-rzysty barwnik stosowany w malarstwie mi-niaturowym.

,,Aloes" biblijny to prawdop. nie Aloe zrodziny liliowatych, o grubych misistychliciach z kolczastymi brzegami i barwnychkwiatach, ale wysokie wsch.indyjskie drzewoAguitaria agillocha przypominajce tuj;w Biblii nie wystpuje sam, ale wraz z innymisokami, ywicami, balsamami, gwnie zmirr.

Aloes gorycz. Plus aloes quam mellishabet" ac. 'ma (ona) wicej aloesu (w sobie)ni miodu' (Satyry 6,181 Juwenala), wicejgoryczy ni sodyczy charakteru.

Aloes zapach, perfuma. Mwi kobietalekkich obyczajw: Pokropiam pociel swmirr i aloesem, i cynamonem" (Ks. Przypo-wieci 7,17). Wszystkie twoje szaty (krlu)pachnmirr, aloesem i strczycem" (Psalm44 9). Oblubienica to: nard i szafran, trzcina icynamon, z (...) mirri aloesem, ze wszystkimiwybornymi balsamami" (Pie nad pieniami4,14).

Aloes podno. Jake pikne s (...)twoje siedziby, Izraelu! (...) Jak aloesy, ktrezasadzi Pan (...) Potomstwo jego wzbierze wwody wielkie" (Num. 24,57).

Aloes balsamowanie. Aloesem i mirrutartymi na proszek wypeniano caun iobwizywano z wierzchu. Przyby te iNikodem (...) niosc mieszaninmirry i aloesuokoo stu funtw. Wzili wic ciao Jezusa iobwizywali je z wonnociami wprzecierada" (Ew. wg Jana 19,3940). TakEgipcjanin w licie z aloesu obwija zwide

umarego serce, na liciu piszezmartwychwstania sowa; chocia w tym liciuserce nie oyje, lecz od zepsucia wiecznie sizachowa, w proch nie rozsypie" (Lamhro4,126131 Sowackiego). Niech przyjacielemoi w nocy sizgromadzi biedne serce mojespal w aloesie" (Testament mj 1718Sowackiego).

Gazka aloesu dom hadiego. Mu-zumanin, ktry odby przepisow piel-grzymk do Mekki, zawiesza nad drzwiamiswego domu gazkaloesu.

ARKAArka symbolizuje ochron, mieszkanie,schron(ienie), twierdz, azyl, przetrwanie;

Synagog, Koci, Matk Bosk, zbawienie,wite witych"; pielgrzymk, wygnanie,cierpienie; burz, potop; nadziej, odrodzenie;przymierze, wit wiadomo; dusz, myl,umys; nasienie; zasad esk, macic, tajnemiejsce; serce; puchar.

Arka Przymierza (hebr. aron ha-Berit), arkaMojesza, skrzynia Boga izraelskiego,skrzynia monoci, skrzynia Paska, skrzyniaPrzymierza Boego, skrzynia wiadectwa,skrzynia wita ozdobna, zocona skrzyniadrewniana czczona przez ydw jakoprzybytek Boga, najwaniejszy z przedmio-


11/513

tw kultu, ktre Jahwe nakaza sporzdzi{Ex.2528), bdcy wizerunkiem rzeczyniebieskich" (List do ydw 9.23), danyIzraelitom jako symbol przymierza z Bogiemoraz znak pomocnej i przywdczej obecnociPana. Nie by to jednak, w przeciwiestwie doegipskich przedmiotw kultu, ktre lud Izraelaobserwowa przez trzysta lat niewoli, wizerunek

bstwa, ale tylko podnek" tronu Paskiego(Psalm 98 5). Na arce klczay, twarzami dosiebie, dwa zote posgi modlcych sicherubinw z rozpostartymi skrzydami;zawieraa tablice praw, lask Aarona i zotenaczynie z mann. ydzi w okresiekoczowniczym wdrowali z ark i zabierali jna pola bitewne, a na koniec znalazaschronienie w pierwszej witynijerozolimskiej.

wita arka (hebr. aron ha-kodesz) arkaPrawa, w synagogach i bnicach yd. ozdobnaszafa wykonana na wzr Arki Przymierza,zawierajca wite zwoje Tory suce dopublicznego kultu.

Arka Noego korab zbudowany przez

Noego na rozkaz Boga, ktry postanowispuci potop na ziemi, aby wytraciwszelkie ciao, w ktrym jest duch ywota"(Gen. 6,17), oszczdzajc tylko Noego z ro-dzin (razem osiem osb) i po parze zwierzt.Jest to take Arka Przymierza, symbol potopuzakoczonego pierwszym biblijnymprzymierzem Boga z Noem, jego rodzin ipotomstwem (Gen. 9,9); emblemat istoty yciazawartej w nasieniu umieszczonym w macicy,eski symbol schronienia dla zalka ycia;schronienie, azyl, sanktuarium; wie sicilez barkami a. koszami, w ktrych soneczneniemowlta, puszczane na wod, aby umary zgodu, ratowane byy przez bogw lub obcychludzi (np. indyjski Manu uratowany przez

Ryb-Wisznu, krl Sargon I, Mojesz, Per-seusz i Danae, Romulus i Remus, Neleus iPelias, pmityczny poeta walijski Taliesin zVI,w.). Przymierze z Bogiem wyobraane jakojajo wiata uk odzi-arki na dolnym oceaniei uk tczy na grnym niebie.

Arka przymierza midzy dawnymi a no-wymi laty wie gminna, pie gminna,pie ludowa (Konrad Wattenrod, PieWajdeloty 177186 Mickiewicza).

Arka ludu Polska. O, wita ziemiopolska! Arko ludu!" (Lilia Weneda 3,6.525Sowackiego).

Arka, w ktrej mieszcz si zdobyczekilkunastu, jeeli nie kilkudziesiciu wiekwcywilizacji" Pary (Lalka 2,1 BolesawaPrusa).

Arka w powodzi ,,chaupa rozwiecona.grajca muzyka w noc ciemn, (...) jako arka,na ksztat czarw odzi" (Wesele 1,18, 529532 S. Wyspiaskiego), sowa Racheli.

Arka polskiego sowa Sownik Lindego(Sowa cienkie i grube T. Boya-Zele-skiego).

W wolnomularstwie: arka i kotwica uzasadniona nadzieja; przykadny ywot.

BARWA (Kolor, Ma)Rne barwy miay i maj w rozmaitychkulturach odmienne, niekiedy przeciwneznaczenia symboliczne, poczynajc od barwfreskw na cianach jaski paleolitycznych, odkolorowych pigmentw wcieranych w skrciaa przez prymitywne plemiona a do barwheraldycznych i ubiorw sakralnych oraz dokolorw znakw drogowych. Np. kolor biaymoe oznacza rado i wesoo lub mier i

smutek. Czerwie moe by barw kapask,liturgiczn, reprezentujc ycie i mier. Wchrzecijastwie symbolika barw wie si zRokiem Kocielnym, w buddyzmie z obrazemwiata, u przed-kolumbijskich Majw zestronami wiata:wschd czerwie, zachd czer, pnoc biel, poudnie cie. Rwniesymbolika metali i drogich kamieni wie sizich barw. Barwy symbolizowa mognadziej, otuch, optymizm, entuzjazm, obja-wienie; blado i rumieniec; upr i poddaniesi; prawd i fasz; honor, godno, emblemat,godo; bezstronno, zmienno, niepewno.

Barwy proste, ktrych rozrnia si tra-dycyjnie siedem, a niekiedy sze lub pi,symbolizuj prostot, uczucia podstawowe,wraliwo dziecka. Przecitny czowiekwspczesny operuje schematem kolorwopartym na barwach tczy (zob.), jednak dlamalarzy i chemikw barwy proste to:ta, czerwona i niebieska, a dla fizykw:czerwona, zielona i fioletowobkitna. Zob. te:Biay, Bkit, Brzowy, Czarny, Czerwie,Fiolet, Niebieski, Szary, Tcza, Ziele, Zoto,cie.

Mieszanina barw, rnobarwno, oznaczamoe wyszy stopie kultury, kom


12/513

plikacj, zoono albo pstr bazesko,cyrkowo, jarmrczno, widowisko comme-dia delfarte, Pierrota itd.

Symbolika barw w staro. sztuce egipskiej:czarna niemiertelno duszy i przetrwanieciaa; zielona zdrowie, modo, rolinno;bkit powietrze; ta zoto, ciaobogw; biaa pomylno, wesele;

czerwona gwatowno, zo, zy omen.W staro. Babilonii siedem barw stao si,

prawdop. po raz pierwszy, emblematamisiedmiu planet" (cia niebieskich oznaczo-nych imionami bogw; ciaa te poruszaj sina tle gwiazd staych): Szamasz (Soce) zota (ta), Sin (Ksiyc) srebrna (biaa),Nebo (Merkury) bkitna (zielona), Isztar(Wenus) ta (turkusowa, modra), Nergal(Mars) czerwona, Marduk (Jowisz) pomaraczowa (purpurow, modra), Ninip(Saturn) czarna. Kade pitro witybabiloskich (zikkuratw) reprezentowao innplanet" i kryte byo odpowiednim dla niejkolorem.

Zgodnie z poleceniami Jahwe na opony i

przykrycia witego przybytku i szatykapaskie uywano zota, biaego bisioru,bkitu, purpury, karmzynu i skr farbo-wanych na czerwono i fioletowo (Ex. 36,8;36,19; 39,15). Wedug Jzefa Flawiuszabarwy te reprezentoway: biay bisior ziemi (na ktrej uprawiano len), purpura morze (z gruczow morskich miczakw--brzuchonogw otrzymywano synn purpurtyryjsk), bkit powietrze, karma-zyn ogie. Barwy dwunastu plemion izraelskich:Aszer, Zebulon purpura, Beniamin, Da,Efraim ziele. Gad biel, Issachar, Naftali bkit. Juda szkarat, Manas-se barwacielista, Reuben czerwie, Symeon cie.

W staro. Grecji i Rzymie trzy barwy miayszczeglnie wane znaczenie sakralne biaa,czarna i czerwona (wraz z purpur, szkaratem,a nawet fioletem). Biay by koloremwitecznym, radosnym, zwizanym z dobrwrb, z ofiarami (biaej barwy) skadanymibogom olimpijskim; by to kolor odziey naradosne okazje; ma koni uywanych wczasie wielkich wit i obchodw albozaprzganych do rydwanu rzymskiego trium-fatora. Czarna barwa, przeciwnie, wizaa sizbogami chtonicznymi i aob, ze zmarymi(strj erynii), cho np. w Argos barwaobybya biel. Czerwie kojarzy

a si z krwi, mierci, wiatem pozagro-bowym, ale te, jako e krew jest rdemycia, ze zdrowiem (rumiecem na twarzy), zpodnoci, z opiek, kaniku. W teatrze gr.purpur przetykana zotem oznaczaa krla,czerwie bohatera, czer lub brz ubstwo; w teatrze rzymskim matowa,przeamana" czerwie ubstwo, szkarat

wojsko, cie prostytucj, barwy pstre rajfurw i strczycielki, biaa staro lubmodo.

Wczesne chrzecijastwo dodao do tegosystemu symboli nowe wykadnie: biel czysto, dziewiczo, anielsko; purpura mczestwo (krew i ogie); karmazyn mi-o; bkit sklepienie niebieskie. Maci koniczterech jedcw Apokalipsy (Apok. 6,18),biaa, czerwona, wrona i powa, reprezentujnieszczcia wojny: Zabr, Mord, Gd imier. Pniejsze chrzecijastwo czyorwnie kolor biay z Ojcem, bkit z Synem, aczerwie z Duchem Sw.; ziele wyraaanadziej, biel wiar i czysto, czer skruch i pokut, czerwie mio i

miosierdzie.Kanon barw Kocioa katolickiego zarysowa

dopiero traktatDe sacra altaris mysterio 1,65 (l198) Lotaria hrabiego Segni, pniejszegoInnocentego III; kanon ten, ktry zresztulegaprzemianom, oparty na rdw. symbolicemistycznej, wiza wraenia wywoane przezbarwy z treci i nastrojem wit i RokuKocielnego. S to kolory: biay, czerwony,zielony i czarny, a pniej doszed jeszczefiolet; biay reprezentowa czysto, czerwony krew i pomienie, czarny aob, post,pokut, msz za zmarych, fioletu uywanojako zagodzenia czerni, ziele kolorkompromisowy. Pniejsze redniowieczeuywao te innych barw: niebieskiej (w pewne

wita Najwitszej Marii Panny) i rowej(jako zagodzenia fioletu); w 1868 zezwolonona zote ornaty zamiast biaych, czerwonych izielonych. W XX w. porzucono symbolikrdw. i dopuszczono do wikszej swobody.

Barwy w sztuce europejskiej (A barwyczyste, pomylne, B nieczyste, niepomyl-ne): czarna A nieugite postanowienie, Bmier, rozpacz, zo, noc, grzech; niebieska A stao, bstwo, niebo, prawda,sprawiedliwo,B zniechcenie, zwtpienie;zielona A ycie, powodzenie, rolinno,podno, niemiertelno, nadzieja,B za-


13/513

zdro, zawi; pomaraczowa (a. zota) Amaestwo, gocinno, yczliwo, ogie,Duch Sw., wiedza doczesna, B diabe, zo,niech; purpurowa A krlewsko, lojal-no, mio prawdy, mczestwo, B aoba,al; czerwona A patriotyzm, odwaga, krew,mio, B wojna, pasja; srebrna (biaa) Adzie, czysto, niewinno, doskonao, B

noc, ksiyc, biao, duch, obuda; ta(zota) A soce, bstwo, najwyszewartoci, wiedza; brzowa B zima, pokuta,bezpodno, wyrzeczenie si; szary Bzima, mier, pokuta, rezygnacja, bezpodno,rozpacz.

Zimne i ciepe barwy w plastyce. Zimne, onajmniejszej dugoci fal: fioletowa, indy-go,bkitna, niebieska, przez rozszerzenie czarna, to barwy bierne, pomagaj w kon-centracji, powcigajpasje, uspokajaj, zwal-niaj ttno, dziaaj nasennie i znieczulajco.Ciepe, o najwikszej dugoci fal: czerwona,pomaraczowa, ta, przez rozszerzenie biaa, to barwy aktywne, podniecajce,poprawiajce samopoczucie, przypieszaj

ttno. Bywaj jednak take ciepe bkity ichodne czerwienie. Ziele jest koloremprzejciowym, relaksujcym. Nazwy s aluzjdo kolorw wody (zimne) i ognia (ciepe),

Kolor barwa; barwnik, farba; (w. l.mn.)rumiece; dawn. wstka, szarfa damy sercanoszona przez rycerza; mundur formacjiwojskowej; znak kadego z czterech zespowkart w talii: karo, kier, pik, trefl, dawn.dzwonek, czerwie, wino, od. Tycja-nowski kolor wosw zotorudy, ulubionyprzez weneckiego malarza Tiziano Ve-cellio(14881576), kolor wosw kobiet naobrazach Tycjana.

Synestezja: odczucie towarzyszce; subiek-tywne odczucie wraenia (np. barwy) po-

chodzcego od innego zmysu (np. suchu) niten, ktry otrzyma bodziec zewntrzny. Aczer, E biel. I czerwie, U ziele, O bkity"(fr. A noir, E blanc, I rouge, U vert, O bleu.pocztek wiersza Yoyelles 'Samogoski'Arthura Rimbauda, tum. A. Wa-yka).Powinowactwo barwy i uczucia, wiata iduszy (...). Krzepica zieleni, siostro nadziei!Zuchwaa czerwieni, dranica dze, gniew ibunt wspaniay! ci, blinia-czko zawici ichway! I ty, bkicie, namiocie spokoju,wyrazie marze i snu (...). O barwy smutku ibarwy wesela! Nie jeste kada

barwa zadumana, rozumna tajn myl, wbrzaskach rana i zorzach zmierzchu, w koronieodygi wieej i zwidej?" (Hymn do barw136152 L. Staffa). Niebiaskich lnieroztwory, bursztyny i fosfory, nie-dofioletyciepe w przeroczym szkleniu wkl ialkohole sine, przez ktre wida mier, ipomie w ciemnym pynie, i promie w

czarcim winie, i cika blaska rt" (WBarwistanie 1725 Juliana Tuwima).

Czarny i biay kolor, tj. brak barw i sumawszystkich barw, symbol przeciwiestwa,dualizmu bytu, zego i dobrego charakteru,Ziemi i Soca, czarnego kruka i biaejgobicy Noego (Gen. 8, 78), zwizany zliczb dwa, z Blinitami, z walk midzyczarnym i biaym rycerzem, z kolejnymnastpstwem zjawisk w przyrodzie, zpocztkiem (podziemnym stadium kiekowaniaw ciemnociach, zimowym zejciem Kory doHadesu) i kocem (dojrzewaniem w blaskudnia), z czasem i ponadczasowo-ci(wiecznoci). Czarno jest emblematemNocy (wicej si z niebieskoci morza), a

biel Soca, zwaszcza wschodzcego(wicego siz barwt); w pozytywnym,duchowym aspekcie wyraa ona intuicj itranscendencj (dlatego wite rumakistaroytnych kultw byy zwykle biae); wtradycyjnej kosmologii chiskiej czer i biel towspdziaajce ze sob przeciwiestwa jin ijang: zasada eska, negatywna, i mska,pozytywna. Ubir o tych dwch barwach, parazwierzt oparta o siebie grzbietami lubzwrcona do siebie wzajem albo dwaj rycerze,tancerze, dwa rumaki, czarny i biay, wyraajprzeciwstawienie dwch si: nocnej, ujemnej,regre-sywnej z dzienn, dodatni, rozwojow.U redniowiecznych muzumanw wschodnichkolorem aoby by czarny, u zachodnich

(Maurw w Hiszpanii) biay. W czynieniusprawiedliwoci potrzeba, iby biae biaymzwano, a czarne czarnym" (Dzieje w KoroniePolskiej ukasza Grnickie-go). Przysowia:Biae przy czarnym znaczniejsze. Ani czarno,ani biao ani tak, ani owak. Czarne (czarno)na biaym na pimie, dowd oczywisty.Widzie, co czarne, a co biae odrniafasz od prawdy, zo od dobra. Oni robi zczarnego biae" (tac. Nigrum in candidavertunt"; Satyry 3, 30 Juvenala). Biali i Czarni(w. Bian-chi, Neri) dwie frakcje stronnictwagwelfw


14/513

utworzone we Florencji po wygnaniu gibe-linw w XIII w.

Biay i czerwony, zestawienie o charakterzeeskim: w staroytnoci bogini GrnegoEgiptu bya biaa Nechebet o gowie spa,wyrazicielka-Wielkiej Matki, skrzydlata stra-niczka faraonw, a boginiDolnego Egiptu czerwona Pani Nieba, kobra, Udjat (Edjo,

Buto), Krlowa Bogw. W alchemii zderzenieprzeciwiestw, koniunkcja Soca i Ksiyca,biaa i czerwona ra, przedstawiajcezwizek wody i ognia; zob. Ra (czerwona ibiaa). Orze dwugowy, jako symbolczowieka o dwch gowach, przedstawianyby zwykle w kolorach biaym i czerwonym,co miao by sublimacjprzeciwiestwa bieli iczerni; mistycznym wyobraeniem bieli iczerwieni byy: biaa lilia i czerwona ra.Miy mj jest biay i rumiany" mwiOblubienica w Pieni pochwalnej (Pie nadpieniami 5, 10). Barwy narodowe polskienawizuj do barw (tynk-tur) goda (biayorze na czerwonym polu) wg zasad heraldyki.W czasie powstania listopadowego, 7 II 1831,

Sejm uchwali ustawo barwach narodowychbiao-czerwo-nych, ktre w 1919, poodzyskaniu niepodlegoci, stay sioficjalnymi barwami pastwowymi Polski.Miej czyste myli!" biay kolor znaczy,Nie krew za wolno!" czerwonytumaczy" (Jeszcze pie 34 AntoniegoGreckiego). Czerwoni i Biali obozypolityczne dziaajce w Krlestwie Polskim w186163, przygotowujce powstaniestyczniowe: demokraci, zwolennicybezporedniej akcji zbrojnej, i stronnictwozachowawcze.

Czerwony, biay i zielony wyobraaj mi-o, ycie i mier, np. kwiaty majce te trzybarwy; w chrzecijastwie: miosierdzie, wiara

i nadzieja; w mistycznej procesji Czyca (29,1218) wBoskiej Komedii Dantego: wiodyskoczne tany trzy Md-ki: jednej barwapurpurowa (...); drugiej tancerki cielesnaosnowa jakby szmaragdu urobiona wzorem;trzeciej tak biaa jak niena ponowa" (t. E.Porbowicza).

Czarny, biay i czerwony wstpujcasekwencja barw. W religiach ludw prymi-tywnych biel oznacza czsto wiato, pokj iycie (take sok roliany i sperm), czer niebezpieczestwo i nieszczcie, a czerwie krew i witalno; zasad tej symboliki jestzespolenie w dostpnym zmy

som ksztacie dowiadcze materialnegowiata przyrody z zewntrznym moralnym iwyobraeniowym dowiadczeniem czowieka.Mityczne ptaki w legendach: czerwonereprezentuj natchnienie, biae mioseksualn, czarne sprawy nadprzyrodzone.Czarny (niewidzialny) Ksiyc znaczy wrbmierci, biay (na nowiu) narodziny i

wzrastanie, czerwony (penia) mio iwalk.

Czerwone i czarne" (fr. Le Rouge- et !eNoir, tytu powieci Stendhala), tj. wojsko ikler. Nazwa hazardowej gry w karty (fr. rougeet noir), inaczej ,,30 i 40" (fr. trenie etguarante).

Niebiescy i Zieloni dwa rywalizujce zesob gangi uliczne w Bizancjum, ktrychburdy i skandale doszy do szczytu w VI w.n.e.;nazwy od barw wonicw rydwanw wy-cigowych.

Niebiescy i Szarzy nazwa onierzy Uniii Konfederacji (od barw mundurw) podczaswojny secesyjnej Stanw Zjednoczonych

(186165).W alchemii trzy gwne fazy Wielkiego

Dziea symbolizujcego rozwj duchowy to:materia prima (kolor czarny) stanfermentacji, gnicia, okultacji (zasoniciemniejszej gwiazdy podwjnej przez wiksz),skrucha, samotno pustelni, skryte odro-dzenie, zmartwienie; rt (kolor biay) owiecenie, niewinno, szczero, wznoszeniesi, objawienie, aska, zadowolenie; siarka(czerwie) krew, cierpienie, rany, na-mitno, mio, sublimacj, uniesienie pro-wadzce do otrzymania kamienia filozoficz-nego (zoto chwaa). Skala przeciwna(schodzca): to (zaprzeczenie zota),bkit (nieba), ziele (przyrody), czarno

(upadek).W symbolice wolnomularskiej barwa biaaoznacza mdro, ask, zwycistwo; czarna krlestwo; niebieska nieboskon,wityni, koron, pikno, fundament; czer-wona chwa, inteligencji surowo.

Barwy heraldyczne tynktury uywane wherbach, przeniesione (w okresie ich po-wstawania w XII w.) z chorgwi. Byy 4 tynk-tury podstawowe: czerwona, bkitna, zielona iczarna; dodatkowo ta i biaa, reprezentujcezoto i srebro. Od XVII w. oznaczano barwyrwnie przez szrafowanie (zakrelanie polarwnolegymi albo krzyujcymi siliniami).


15/513

Barwy narodowe barwy flagi pastwo-wej.

Barwy dawn. mundur, umundurowanie,uniform. Przy barwie w mundurach, wstrojach dworskich. Barwa liberia, ubir dlasuby.

Farba Iow. i pot. krew, posoka, jucha.Puci farb wygada si, zdradzi siz se-

kretem.Malowa co ciemnymi, czarnymi, mocnymi

farbami przedstawia ujemne, przykre,niepomylne strony czowieka, rzeczy, sprawy.

BAZYLISZEKBazyliszek symbolizuje zo, grzech, diaba,Antychrysta, kar bo, grob; czowiekazego, zawistnego, podstpnego, ze oko",zoliwe spojrzenie, stranika skarbu; wadzkrlewsk umiercajc kadego, kto nieoddaje jej czci; cztery pory roku; kobietrozwiz niszczc mczyzn (fr. femmefatale), ladacznic.

Zwierz legendarne, wymienione w Biblii

kilkakrotnie, ale w wielu przekadach wy-stpujce jako jadowity w lub mija. ,,Zkorzenia wowego wyjdzie bazyliszek, apodem jego bdzie smok latajcy" (Iza-jasz14,29). Bo oto ja puszcz na was webazyliszki, na ktre nie ma zaklcia, i'poksajwas, mwi Pan" (Jeremiasz 8,17). Po miji ibazyliszku chodzi bdziesz i po-depczesz lwai smoka" (Psalm 91 13). Zwierzta tewyobraaj niebezpieczestwa czyhajce naczowieka wierzcego. Bazyliszek wystpuje wpodaniach hellenistycznych i rzymskich wpostaci maego wa (moe egipskiej kobry)zwanego po gr. basiliskos, zdrobn. od basileus'krl', ktry zabija wzrokiem lub oddechemludzi i zwierzta, oprcz asicy, wydzielajcejskuteczny przeciw niemu jad. WedugPliniusza (Historia naturalna 8) bazyliszek tow z Cyrenaj-ki, ktrego syk zmusza innewe do ucieczki. Oddech jego pali traw,niszczy krzewy, rozsadza kamienie. Gdyjedziec ugodzi go wczni, jad bazyliszkapobiegnie po wczni i zabije jedca wraz zkoniem. Bazyliszek ginie od oddechu asicy iod piania koguta, a posuwa si naprzd zuniesionym do poowy ciaem(prawdopodobnie mowa tu o kobrzekrlewskiej, zwanej te okularnikiem lubwem Kleopatry, i o jej

pogromcy ichneumonie, czyli mangucie).Nazwa bazyliszka pochodzi ma wedug Pli-niusza od biaej plamki na ebku.

Wedug pogldw redniowiecznych nazwapochodzi ma od zotej korony, jakbazyliszekzwyk nosi jako wadca smokw i ww.Zabi go mona byo za pomoc lustra, gdypodobnie jak Meduza, sam si wtedy zabija

wzrokiem; inny, ryzykowny sposb tozawieszenie szklanej kuli nad bem potworka wtedy ginie od wasnego oddechu; inny dzwonienie szklanym dzwonkiem. Wredniowiecznym chrzecijastwie bysymbolem za, diaba. Szatana, Antychrysta,przy czym asica reprezentowaa Chrystusa, aszklana kula Madonn. Na wizerunkachowych czasw Chrystus depce bazyliszka(podobnie jak na innych smoka, mij lublwa) przedstawianego czsto z grzebieniem otrzech szpicach albo potrjnym ogonem(inwersja Trjcy witej); bazyliszekpoerajcy sam siebie od ogona (por. Smok,W) reprezentowa cykliczne nawroty prroku. W redniowiecznej Historii Aleksandra

Wielkiego (t. polskie 1510), w rozdziale pt.Jako Aleksander wszed w pad ciemny, a tamnalazi bazyliszka, krl zabi gada za pomoclustrzanej tarczy. W alegoriach sztukwyzwolonych bazyliszek by emblematemDialektyki.

Od pocztku XVII w. bazyliszek zacz juwystpowa jako potworek wykluty z gnojualbo z koguciego jaja wysiedzianego przezwa, a ksztaty jego czyy tuw koguta lubindyka z gow wa lub ropuchy i ogonemmii. Ginie jak dawniej, od zapachu asicy lubpiania koguta.

Bazyliszek wyobraeniem kobiety-wampa.Czowiek uj moe stryczka i kulki, niejedenprzey lekw piguki, lecz ginie kady, kto si

tknie kobiety; ten bazyliszek zabija, niestety"(Operaebracza 2, 8, aria 26 Johna Gaya).W legendach polskich bazyliszki wykluy siwXVI w. w piwnicach kilku domw:w Warszawie na Starym Miecie, w Wilnie i wkrakowskich Krzysztoforach, wszystkie zabiteprzez miakw za pomoczwierciada.

Wzrok, spojrzenie bazyliszka, oczy jak ubazyliszka zabjcze, przenikliwe, zo-wieszcze. i-sa to zadra Asesor, puci z rkkieliszek, utopi w Tadeuszu wzrok


16/513

jak bazyliszek" (Pan Tadeusz l, 7245Mickiewicza).

Krew bazyliszka zwana te krwi Saturnamiaa przynosi szczcie i bya amuletemprzeciw czarom; recepty na ni nie dochowaysiw farmakopei.

W alchemii: ogie dokonujcy transmu-tacjimetali.

W heraldyce: groba.Nazw bazyliszka nadano nadrzewnej ja-

szczurce z rodziny legwanw, zwanej tekapturnikiem.

BERO (Sceptr)Berto symbolizuje potg stwrcz. Mesjasza,konsekracj; przysig; panowanie, wadz,wysoki urzd, krlewsko; chwa, honor,autorytet, ambicj; dowdztwo wojskowe;zwycistwo; decyzj, postanowienie;karanie, nagradzanie; tyrani, despotyzm;wiato; o wiata, ycie, rolinno, urodzaj,fallusa, podno; magi; namow; bogactwo;prawo, prawo, sprawiedliwo, cnot;

czysto

, oczyszczenie; rado

, spenienieycze; por. Fallus, Laska, Maczuga, Mot(Thora), Piorun.

Bero (ac.ferula) bogato zdobiona laska,noszona w czasie niektrych ceremonii przezwadcw jako godo ich wadzy i panowania.Grecy, Rzymianie i Ger-manowie uywalikrtkiego bera; krlowie dynastii karoliskiejwprowadzili bero dugie, noszone wraz zkrtkim, wzorowanym na rzymskim. Od X w.byy wic dwa rodzaje bera w uyciu przykonsekracji monarchw europ. W XX w.uywa si tylko jednego bera, z wyjtkiemAnglii, gdzie nadal stosuje sidwa bera: jednozwieczone krzyem, drugie gobiem (krzy potga wadzy doczesnej, gob spra-wiedliwo). Bero jest dzi take oznakwadzy rektorw uniwersytetw.

Bero przeduenie rki, oznaka wadzy ipotgi, atrybut bstw narodzin, wzrostu,mierci i zmartwychwstania, Hermesaprzynoszcego dary, wprowadzajcego trzyCharyty. symbole urodzaju, atrybut cesarzy,krlw, kapanw, sdziw, wieszczw.

Bero siy rozrodcze wiata rolinnego,podno, o wiata, fa)lus; atrybut Ozy-rysa,Zeusa (Jowisza), Kybele i Mitry.

Bero magiczne bogi egip. rado.Bero zwieczone gowboga Seta

podno; nieubagany gniew, niszczcy wro-gw Egiptu; bero faraonw.

Bero z trzema poprzeczkami atrybutegip. boga Ptaha; potga; ycie.

Bero zwieczone dudkiem (w Egipcie) cnotliwa mio.

Bero Mesjasz. (Jakub do synw:) Niebdzie odjte bero od Judy, ani laska

spomidzy ng jego, pki nie przyjdzie ten,czyje jest bero i ktremu narody bdposuszne" (Gen. 49.10). (Proroctwo Balaa-ma:) Wzejdzie gwiazda z Jakuba, powstaniebero z Izraela i pobije ksita Moabu" (Num.24,18).

Bero aska krlewska. Wszyscy sudzykrla i wszystkie krainy, ktre s pod jegomoc, wiedz, i jeli by kto, czy tomczyzna, czy niewiasta, nie bdc wezwany,wszed do wewntrznego przedsionkakrlewskiego, ma by niezwocznie zabity,chyba eby krl wycign ku niemu swe zotebero na znak aski, i tak mgby ywymzosta" (Ks. Estery 4, 11).

Bero moc, panowanie, wadza krla.

(Pan rzek:) Dam ci narody w dziedzictwo(...). Bdziesz nimi rzdzi lask elazn (tj.berem)" (Psalm 2 89). Bero mocy twojejzele Pan z Syjonu: panuj wrd nieprzyjacitwoich!" (Psalm 109 2). Jego (monarchy)bero ukazuje moc doczesnej potgi, jestatrybutem grozy i majestatu, ktre niosstrachi lk przed krlami" (Kupiec wenecki 4, lSzekspira). Przysowie: Mio i bero nie chckompanii (towarzystwa).

Bero wadanie wiatem, atrybut WielkiejMatki Bogw Gai.

Bero Boga prawo, sprawiedliwo.Berem prawoci jest bero krlestwa Two-jego" (Psalm 44 7).

Bero atrybut Melpomeny, Sprawiedli-

woci, Hartu ducha. Dobrego i Zego Rzdu,Filozofii, Europy jako jednej z czterech czciwiata.

Bero zwieczone kukuk atrybut Hery(Junony), zdradzanej ony.

Bero potga czystoci dziewiczej, atry-but Hestii.

Bero prawo, sprawiedliwo, przysiga.Przysigano na bero, zob. Fallus (organrozrodczy); atrybut Temidy, bogini spra-wiedliwoci.

Bero zwieczone orem atrybut Zeusa(np. na posgu duta Fidiasza w Olim-


17/513

pii); wadza konsula rzymskiego; triumfzwyciskiego wodza.

Bero i piercie wadza i sprawiedli-wo.

Bero trzcinowe szyderstwo z rzekomegokrla. onierze namiestnika upltszy koroncierniow, woyli na gow jego, a berotrzcinowe dali w prawic jego. A klkajc

przed nim, naigrawali si z niego, mwic:Bd pozdrowiony, krlu ydowski!" (Ew. wgMat. 27,29).

Bera nauczycielskie rzgi, prty. I niechodpoczn owe bera pedagogw, pospneprty" ac. faeruleque tristes, scep-trapedagogorum, cessent" (Epigramy 10,62,10Marcjalisa).

Bero w lewej rce mdro serca jakosiedliska rozsdku.

Bero zwieczone otwart doni prawokarania i nagradzania.

Bero zwieczone kwiatem lilii (fr. fleur delis) wiato, oczyszczenie; wadza krlaFrancji; atrybut archaniow Gabriela iMichaa.

Bero i korona (u stp Ludwika z Tuluzy,127497, krla Neapolu) zrzeczenie sitronu (na korzy brata, Roberta).

Bero na martwych naturach Vanitas (ac.'Prno'), obok korony, klejnotw, mieszka,monet, reprezentuje potg i bogactwa wiatatego, ktre mier zabiera.

Bero dowdztwo wojskowe, oznakawadcy, podobnie jak buczuki, buawy itp.

Rozszczepione bero herolda a. sdziego pokj, zgoda; zgodno przeciwiestw.

Bero zwieczone byszczcym okiem atrybut Umiarkowania i Skromnoci.

Bero zwycistwo. Bero albo grb!"(Henryk VI ci. 1,4 Szekspira).

Bero bezpodno, jaowo. (Cza-

rownice) wsadziy mi w rk jaowe bero,majce plonowa komu obcemu, nie moimpotomkom" (Makbet 3,1 Szekspira, t. J.Paszkowskiego).

Bero tyrania. Eripuit coelo fulmen, moxsceptra tyrannis" ac. 'wydar niebu piorun, aberta tyranom' (napis na popiersiu BenjaminaFranklina w Paryu, adaptowany zAstronomica 1,104 Maniliusa przez A. R. J.Turgota).elazne bero despotyzm. Czy mylisz.

niszczc wolno, gardzc ustawami, podbikraj i elazne bero wznie nad

nami?" (Barbara Radziwiwna 3,8 AlojzegoFeliskiego).

Oowiane bero Noc (Myli nocne 1,18Edwarda Younga; 1745).

Oowiane berto Czas. Przysowie: Czasswym berem z oowiu zarwno dotykakmiotka z wadcpotnym, z mem nik-czemnika.

Bero talizman przynoszcy powtrnmodo, zapewniajcy wadz.

Strzaska swoje bero dawn. zrezygno-wa z wadzy, tronu.

W heraldyce: sprawiedliwo.

BBENBben symbolizuje ,,drzewo wiata", pier-wiastek" ziemi, wiat; kult, otarz ofiarny,rozpdzanie zych duchw; porozumienie,komunikacj; podniecenie, ekstaz, rado,wesoo; prno; kobiet; serce;marsz; byskawic, grzmot; kult pastwa;ostrzeenie, sygna do walki, wojn, bropsychologiczn; egzekucj, pogrzeb; licytacj.

Bbnw uywano w wielu stronach wiata

ju w epoce neolitu (na Morawach wykopanobben z ok. 6000 r. p.n.e.), w Egipcie ok. 4000p.n.e., w Sumerii i Mezopotamii ok. 3000p.n.e.; speniay one wane funkcjepozamuzyczne: spoeczne, komunikacyjne,religijne. Przypisywano im potne wasnocimagiczne i dlatego uwaano je za wite; ichprodukcja zwizana bya ze szczeglnymirytuaami.

Bben kult, ukryte siy, rytmy, drgania,wibracje Kosmosu, niebios. Ziemi, morza,przywoywanie mocy niebiaskich dlarozstrzygnicia spraw spoecznych, wojny ipokoju; ogaszanie chway bstwa. NiechchwalimiJego chrem, na bbnie i na cytrzeniech Mu graj!" (Psalm 149 3). ,,Mariaprorokini, siostra Aaronowa, wzia bben wrk i wyszy wszystkie niewiasty za ni zbbnami i w plsach" (Ex. 15,2021), poprzejciu przez Morze Czerwone.

Bben wesoo. Ustao wesele bbnw,ustao wykrzykiwanie radujcych si" (Izajasz24,8).

Tamburyn (bbenek rczny) rado,lekko; ruchy i muzyka gwiazd, ktr cieszsi boginie i bogowie; towarzysz tacabachantek i orgii dionizyjskich. Kybele, fry-gijska bogini wiosny. Wielka Macierz bo


18/513

gw i ludzi, lubuje si w- dwikach grze-chotek i tamburynw.

Bbnienie w koty grzmot; pradwi-ki;zapowied urodzajnego deszczu; rytmWszechwiata w tej roli kocio jest atry-butem hinduistycznego boga Siwy a. bud-dyjskiej dharmy (prawdy idealnej przekazanejprzez Budd) jako ..bben niemiertelnoci".

Bben w ksztacie klepsydry (litery X) odwrcenie normalnego ukadu; stosunekmidzy wiatem grnym a wiatem dolnym.

Bben w ksztacie beczki grzmot i by-skawica.

Bben okrgy wiat.Drewniany bben afrykaski komu-

nikacja, porozumiewanie si, rozpowszech-niony system porozumiewania sina odlegoza pomoc..alfabetu" bbnowego, telegraf bezdrutu, mowa bbnw"; nosiciel Sowa,Logosu, rytmu duszy, tradycji, magii,dwiczne echo egzystencji ludzkiej;,,drzewo wiata", otarz ofiarny, porednikmidzy niebem a Ziemi; mistyka; ,,serce";,,pierwiastek" ziemia.

Bben na staro. Bliskim Wschodzie instrument kobiecy, chtoniczny, zwizany 7symbolik jaskini, pieczary, macicy. W Bibliibbnizazwyczaj dziewczta i kobie-ly. Gdywraca Jefte do (...) domu swego. wybieganaprzeciw jego jedyna crka z bbnami i ztacem" (Ks. Sdziw 11,34). ,,Na przedzieszli ksita wraz ze piewakami i w porodkumodziutkich bbni-czek" (Psalm 6726).

Bben sygna do walki, bitwy, wojny. WIndiach zwizany z Indr, w Rzymie 7.Marsem, bogami wojny i plonw. Przysowie:Gdzie bbny mwi, prawo milczy(naladowanie z Cicerona: inter arma silenileges tac. 'prawa milczw szczku ora'. tj. wczasie wojny). Dzi, wielki Marsie, w tweszeregi wchodz (...), pokocham bbny,odepchn kochanie" (Wszystko do-hre, cokoczy si dobrze 3,3 Szekspira, t. L.Uiricha). Wywiadywaem si o ciepychtchrzach, ktrym tak si chce sucha bbnajak rykw diaba" (Henryk IV cz. l 4,2Szekspira, t. L. Uiricha). My lanczym, bijwbbny ogromni ssiedzi. Tam Mars, u nasWenera" (Reduty 2)314 AdamaNaruszewicza). Ballada lud.: W

koty, w bbny zabbniono, na wojenkzatrbiono".

Bbny bro psychologiczna budzcazapa we wasnych szeregach, poraajcaducha bojowego nieprzyjaciela. O, egnajcie(...) krzepice ducha bbny!" (Olello 3,3Szekspira, t. Zofii Siwickiej). ,,Uderzcie wbbny, zagrajcie nam w rogi dla naszych serc,

dla naszych ng! Za Bug, za Bug!" (Marsz zaBug 46 Seweryna Goszczy-skiego).

Bben bicie skazacw pakami, stra-cenie, egzekucja; czsto wraz z piszczak a.trbk; suyy do zaguszania okrzykwskazaca. ,,I stanie si, e kade uderzeniekarania rzg (...) nastpi przy wtrze bbnwi cytr" (Izajasz 30,32). Pocz woa co siy wpiersiach (...) "Niech yje Polska niepodlega!"(...) Bbny nie mogy zaguszy lego krzyku.Dopiero szybko rzucona ptlica" (Ra, PrologStefana eromskiego).

Bben prno, pyszakowato, sa-mochwalstwo. Przysowia: Bben dlategotylko tak grony, e prny. Gony (wielki,sawny, straszny) bben za grami (a kiedy do

nas przyjdzie ali jak pudeko).Bben licytacja. I na bben dawn.

na licytacj, pj pod motek.Bbni rozgasza, rozgadywa; po-

wtarza a do znudzenia, suszy gow.Rozbbnia rozgadywa przedwczenie(swoje zamiary). Przysowie: Na zajce (ptaki,wrble) z bbnem chodzi.Podbija komu bbenka schlebia mu;wieci bak, podlizywa si.

Bben w wito. Przysowie arab.: Niech musi dostanie to, co bbnowi w wito tj.wielkie lanie, bicie.

Stumione bbny, werble wojskowyorszak pogrzebowy. Wczoraj na jego znakczekay surmy i trby, dzi mu pozostay tylko

stumione bbny" (Don Juan 5,36 By-rona).Dziurawy bben niemota. Bd niemyjak przedziurawiony bben" (Klub Pick-wickarozdz. 25 Dickensa, t. WodzimierzaGrskiego).

Bben kult pastwa, wadzy; lojalno.Taraban w bben z skr lojalnych bije. co wwszystkich mowach znaczy -Niechaj yje!(Imagina 16. 478 Marii Ko-nopnickiej).


19/513

Historia bbna i trby dzieo historyczneprzesadnie uwypuklajce rol wojen i bitw wdziejach (Krtka historia narodu angielskiego.Przedmowa J. G. Greena).

Kocielny bben ambona, kazalnica.Ambona, bben kocielny, bity pici, a niepak" (Hudibras 1,1,11 Samuela Butlera).

Paeczka, paka do bicia w bben symbol

falliczny; wraz z okrgym bbnem dwupciowo.

BIAY (Biao, Biel)Kolor biay jest symbolem doskonaoci,duchowoci, ycia (wiecznego), uwicenia,witoci, chway, zbawienia, objawienia,odkupienia, odrodzenia, aski, wiecznoci,bogi dziewiczych, odwitnoci, uniesienia;owiecenia, rozumu, wiadomoci, nie-wiadomoci, prawdy, wiedzy, ponadczaso-woci, mdroci doskonaej, intuicji, siyducha; niewinnoci, dziewictwa, czystoci,uczciwoci; umiarkowania; maestwa;przyjani; szczeroci, bezinteresownoci,wspczucia; radoci, wesooci, szczcia,nadziei; prostoty; konwencjonalnoci; strachu,tchrzostwa; mierci, aoby; chodu;energii; wiata widzialnego, wiata, (powrotu)dnia, witu, dziennego nieba. Ksiyca, czasu;majestatu, szlachectwa; bezkrwawej rewolucji,rozejmu, pokoju, odpoczynku; zob. te Barwa;Czarny.

Ulubiony przez bogw kolor ofiar zwie-rzcych u Rzymian. Staroytni kapani (rw-nie druidzi) nosili przewanie biae szatyliturgiczne. Biae konie ofiarowywano Socu,biae byki wybierali na ofiar druidzi, biaesonie byy wite w Syjamie. Na Wschodziekolor biay jest synonimem starszestwa,wyszoci. Oznacza nieobecno barw lubsum barw. Na Wschodzie, w krajach

sowiaskich i na dworze francuskim bywakolorem aoby i mierci, caunu, duchwzmarych, widm. Biao czy siz absolutem,z pocztkiem i kocem, std czsto stosowanaprzy ceremoniach narodzin, wtajemniczenia,lubu i mierci.

Biel czysto ducha lub duszy, radoistnienia. Na kady czas niech bd biaeszaty twoje" mwi biblijny Eklezjastes (9, 8),wzywajc do uywania radoci ycia. W chwiliPrzemienienia Paskiego szaty Jezusa staysibiae jak nieg"

{Ew. wg Mat. 17,2 itd.). Anio Paski zstpi znieba (...), odzienie jego byo biae jak nieg"(Ew. wg Mat. 28,23). Jasnym i czystymbisiorem s sprawiedliwe uczynki witych"(Apok. 19,8). Ponad nieg bielszym sistan"(tac. super nivem dealbabor). Psalm 50 9, itytu sztuki S. e-romskiego: po skropieniuhyzopem (tj. prawdop. lebiodk) i oczyszczeniu

z grzechw.Biay strj i welon niewinno i dzie-

wictwo, jak strj rzymskich westalek, strj przypierwszej komunii, konfirmacji itp. Biel (tac.candidus 'biay') jest barw kandydata, ktryma zmieni swj stan, np. no-wicjuszkiprzyjmujcej sukienkzakonn;kolor wtajemniczenia, ceremoniau przejcia;noszony przez narzeczone, przez kapanwbstw niebiaskich, przez czarodziejki i upiory;chrzecijaski kolor chrztu, Wniebowstpienia,Boego Narodzenia, Wielkanocy. Ale bielszamej panny pe twarzy i szyje ni marmur,mleko, abd, pera, nieg, lilije" (O swejpannie 78 Jana Andrzeja Morsztyna). ,,Biaajako nieg Twa szata, a z biaego- ona lilija

Twczystoci ronie ubielona" (Salve Regina~19 Jana Kasprowicza). ,,Biae sowce jakonieg, co w grach ley, biae jak piana, ktrana falach siniey; biae jak nieb oboki, ktrepowiew przdzie, biae jak nieskalane,przegibne abdzie; biae jak lilie polne,kielichy czystoci, biae jako dziewicza szataniewinnoci; biae jak mka, z ktrej chlebczowiek wypieka, biae jak ciepe kropleywicego mleka. Biaa jest blado mki i jestbiel weselna, i biaa jest ostatnia koszulamiertelna" (Pochwala pasterstwa 7584 L.Staffa). Synny (...) z pomiennej mioci dlabiaej Aminy, Sidi-Numan (...) przeobraziniewiernw biaego rumaka!" (Sidi-Numan l8 B. Le-miana).

Ludzie lubicy kolor biay srzekomo nudni,naiwni, z kompleksami donuaski-mi, kobiety wdziczce sido mczyzn.

Biaa Dama w folklorze wielu krajweuropejskich widmo albo czarodziejka,zwaszcza w legendach o zjawach w zamkach ipaacach, np. w Polsce: w Gra-bowie,Potulicach, Kopaszewie, Rydzynie, Wilanowie,Jabonnie itd.

Biaa magia wywoywanie zjawisk nad-naturalnych bez pomocy zych duchw.


20/513

Biaa flaga znak poddania si lub chciwysania parlamentariusza.

Biaa ra, biay kruk,'orze biay zob.Ra, Kruk, Orze.

Biay kamyk zob. Kamie.Biali hist., polit. konserwatyci, reak-

cjonici, kontrrewolucjonici; w Polsce wokresie 186163 stronnictwo zachowawcze,

przeciwnicy Czerwonych.U muzumanw barwa blasku, wiata,

dobrej wrby (co j czy z mlekiem, jajami,lnem, mk, srebrem), ozdrowie-nia; barwadynastii Omajjadw, kalifw panujcych wlatach 661750.

Metal srebro. Dokoluka talar biay"(Na Kujawach 7 M. Konopnickiej).Przysowie: Oszczdzaj biae srebro na czarnegodziny.

Kamie pera, jadeit, opal, kamieksiycowy.

Planeta" Ksiyc (Diana).Element" powietrze.W alchemii: rt.W heraldyce: barwa srebrna oznaczajca

czysto, prawd, niewinno, wiar, pokj,szczero; pole czyste, nieszrafowane.

BICZBicz symbolizuje byskawic, piorun, burz,wiatr; zaraz; obmow, oszczerstwo, drwin,dokuczanie; wadz sdow, kar, chost;dyscyplin, karno, posuszestwo, przymus;wtajemniczenie, wyroczni; egzor-cyzm;pokut, umartwianie si, tortur, mczestwo,mk Chrystusa, ukrzyowanie; oczyszczenie;wyszo, panowanie, tyrani, wadzrycersk;wojn, klsk, katastrof; owy; urodzaj,podno, energitwrcz.

Bicz energia twrcza. Wedug Wedbiczowano pramorze mleczne, aby zmieni je wmaso, pierwszy pokarm istot yjcych, zktrego zrodziy si zarodki ycia oraz apsary(niebiaskie tancerki i kurtyzany), podobnie jakAfrodyta z piany morskiej.

Bicz byskawica, piorun, burza, wiatr.Atrybut egip. boga wiatru Mina, wyobraa tebyskawici burz, a take wadzfaraona.

Siec biczem ciemiy, uciska; ba-toykaczugiem ciemiy, uciska wdwjnasb. Ojciec mj naoy na was

cikie jarzmo, a ja jeszcze doodo waszegojarzma; ojciec mj chosta was biczami, a jachosta was bd kaczugami" (3. Ks. Krl.12,11).

Bicz jzyka obmowa, oszczerstwo,zniesawienie. Od bicza jzyka zakryty b-dziesz" (Hiob 5,21); zob. Jzyk (niebezpiecznyor).

Bicz klska, katastrofa. Gdy przybdziebicz gwatowny, bdziecie podeptani przezniego" (Izajasz 28,18).

Bicz kara boska. I Pan Zastpw bdziewywija nad nim Assurem-biczem jakwwczas, gdy pobi Madianitw" (Izajasz10,26). Bo kogo Pan miuje, tego karze, smagaza biczem kadego syna, ktrego przyjmuje"(List doydw 12,6).

Bicz wyrocznia. W sanktuarium Zeusa wDodonie bicz, trzymany przez posekwyobraajcy dziecko, uderza pod wpywempodmuchw wiatru w wity kocio; wydawanyprzy tym dwik uwaany by za wyroczniboga, ktrinterpretowa kapan.

Bicz Homera, gr. Homeromastiks filolog

gr. Zoil, zjadliwy, maostkowy krytyk Homera,Platona, Izokratesa i in.Bicz urodzaj, podno; oczyszczenie,wtajemniczenie. Egipski symbol podnoci;gr. Nemezis (rz. Fortuna) miaa bicz u pasa dlazapadniajcego biczowania rytualnego. Wwielu kulturach biczowanie gleby miaozapewni urodzaj. Chostano te figury bogwpodnoci i urodzaju, aby wzmc ich potencj.W staroytnoci i u ludw prymitywnychkultowe biczowanie naleao do rytuawwtajemniczenia, oczyszczenia i podnoci. Wczasie rzymskich luper-kaliw nadzy,wysmarowani oliw modziecy zpatrycjuszowskich rodw biegali po ulicach ibatoyli przechodzce kobiety (rytua

podnoci). Pamitaj biegnc dotkn siKalpurnii. Starzy bowiem zapewniajludzie, ena niepodnych niewiastach przestaje ciyprzeklestwo, gdy si ich kto dotknie witgonitw odbywajc" (Juliusz Cezar 1,2Szekspira, t. J. Paszkowskiego). AtrybutDioskurw, Wielkiej Matki, Zeusa w Dodonie,Nemezis, Hekate, erynii. Bicze zwisay zrydwanu wodza odbywajcego triumf.

Bicz dug. W staro. Rzymie batoo-noniewypacalnych dunikw.


21/513

Bicz zaraza, katastrofa, wojna; pokuta,tortura. Atrybut rz. bogini wojny, Bellony.Emblemat biczownikw-flagelan-tw, czonkwrdw. bractw relig., ktrzy, odbywajc wdrwkipokutnicze, biczowali si publicznie (XIIXIVw.).

Bicz w tradycji chrz. pokuta,umartwianie si, dyscyplina, samobiczowa-niesi, mka Chrystusa, ukrzyowanie. Wpierwotnym chrzecijastwie karano chostnieposuszny kler. Od IV w. samobi-czowaniesi pokuta. Narzdzie egzorcystw dowypdzania diabw. Atrybut w. Biblianny,Filomeny, Julii, Gerwazego. Quattro coronati(Carpophorus, Seve-rianus, Severus i Victorius).W plastyce wyobraano w. Wawrzyca iAndrzeja Ap. batoonych przez oprawcw, w.Hieronima biczowanego przez aniow, w.Ambroego przez arian (trjwla-stymbiczem).

Bicz boy, ac. flagellum Dei chrz.okrelenie pogaskich wadcw i wodzw,ktrzy zadawali chrz, krajom dotkliwe klski ipowodowali mier i zniszczenie;tak byli nazywani: Attyla, krl Hunw,niekiedy Genzeryk, krl Wandalw, i rodk.-azjatycki wadca Timur (Tamerlan).

Bicz w rdw. Europie wychowanie dziecii modziey.

Bi/chrzecijan Nural-Din(111874),muzutm. wadca Aleppa i Mosulu.

Bicz ksit pisarz w. Pitro Aretino(14921556).Bicz emblemat mylistwa. Bicz talizmanprzeciw chorobom fizycznym i psychicznym.Bicz wadza sdowa; prawo karania.Kaczug nauczyciel. ,,Gruby Sarmata niewysya po rozum do obcego wiata swychdzieci, ale (...) bez wielkich kosztw miewakaczug pedagogiem" (Do bizwa 912 AdamaNaruszewicza).

Bicz z piasku krci wykonywa pracbezowocn, usiowa zrobi co z niczego.zajmowa sigupstwami.

Bat drwina. Smagaj batem drwiny.ksaj zelywym sowem" (Powie o UdafymWalgierzu S. eromskiego).

Bat dyscyplina, karno, posuszestwo.Przysowia: Biada, gdzie nie ma bata. Batemgodu nie wygonisz.

Bicz przymus, sposb przymuszenia.

Ma bicz (bat) na niego. Pod biczem co robi.Bicz krci na kogo (na siebie) orga-

nizowa sposb uciemienia, pognbienia,zniszczenia kogo (siebie).Dosta (obrywa) baty by bitym. Sypabaty wymierza chost, bi.

BLINITABlinita symbolizuj rwnowag, harmoni,dualizm, sprzeczno wewn., dwuznaczno;niebo i ziemi; wiato i ciemnoci;wschd i zachd Soca; dzie i noc; gwiazdzarann i wieczorn; lato i zim; gry i doliny;ycie i mier; dusz i ciao; rozkosz i bl;szczcie i nieszczcie; dobro i zo; oracza (a.owc) i pasterza; zob. Dwa.

Blinita szczcie; nieszczcie. U nie-ktrych ludw prymitywnych narodziny blinituwaa si za wydarzenie szczliwe, przypisujesi im dar proroczy a. inne siy nadnaturalne.Szczcie urodzio sibliniakiem." {Don Juan2, 172, 1376 Byrona). U innych ludw blinitauwaa siza owoc maeskiej zdrady matki a.

demonicznych cech ojca; wtedy zazw. jedno zblinit (rzadziej oboje) zostaje pogrzebaneywcem a. porzucone, a matk poddaje sirytuaowi oczyszczenia. Czsto rwniepodwjne, zronite owoce stanowi tabu, gdymogsprowadzi narodzenie siblinit.

Blinita jako powszechny motyw folklo-rystyczny s symbolem dualizmu w iden-tycznoci, wewn. przeciwiestw w psychiceczowieka, duszy indywidualnej (atman) i duszywszechwiata (brahman). Jako istoty sy-metryczne wyraaj wtrcanie si si nad-przyrodzonych (zwykle pochodz od boskiegoojca i matki miertelniczki), dualizm wewn.wszystkiego, co yje, dualizm skonnoci,dyspozycji psych. 'i fiz. (np. zwizanych zdniem i z noc), przeraajc dwuznacznomitu, przybierajc na przemian, w sposbnieobliczalny, formy grone a. opiekucze,zawsze jednak pene napicia, odzwierciedlajcerozdarcia i sprzecznoci natury ludzkiej.

Blinita w wielu mitologiach to bstwa:jedno skierowane ku niebu, drugie ku ziemi,jedno z gow byka, drugie skorpiona, wza-jemni przyjaciele a. wrogowie. Moe to bypara bstw dziaajcych harmonijnie, jakobstwa wiata przyjazne czowiekowi, ucz


22/513

ce go sztuki rolnictwa, zaprzgu z wow,wznoszenia miast; lub jako bstwa przeciw-stawne sobie, jak bg wiata i dobra, bg za iciemnoci, bg deszczu i bg suszy, Soca iKsiyca, zimy i lata. Soca urodzaju i Socapustyni itp. Blinita-bohaterowie to zwykleobrocy ludzi, ratownicy na morzach, lekarzenieuleczalnych cierpie itp. Np. bliniacy

wedyjscy odmadzali starca i dawali go za mamodej dziewczynie!

Izyda i Ozyrys blinita i maonkowie,stanowicy wraz z synem Horusem naczelntrjcbogw egipskich.

Mitra i Waruna w mit. ind. para bogw,ktrych wzywa si cznie. Pierwszy przedsta-wia prawnstronich wadzy, zwizek midzyczowiekiem a czowiekiem; drugi jejaspekt magiczny i spekulatywny, zwizekmidzy bstwem i czowiekiem.

Rama i Lakszman bracia przyrodni w mit.ind., bohaterowie Ramujemy, pierwszy tonajpowszechniej czczone bstwo hin-duistyczne, wcielenie rycerskoci i cnoty,awatar boga Wisznu.

Awinowie blinita, bstwa wedyjskichIndii, prawdop. przedstawiajce gwiazdzarann i wieczorn, jadce przed Socem poniebie na zotym rydwanie.

Ahura Mazda (Ormuzd) i Aryman paraprzeciwstawnych, walczcych ze sob bogwmazdaizmu, dualistycznej religii staroira-skiej; pierwszy by bogiem dobra i wiata,drugi za i ciemnoci. Blinita-wrogowiereligii manichejskich, goszcych kosmicznykonflikt dobra i za, maj prawdop. wielewsplnego z wyrazistym przeciwiestwemcech pr roku a. nawet dnia i nocy w miej-scowym klimacie.

Blinita Mitry: Kautes i Kaupates, jedno zpochodnizapalonskierowanw gr, drugie

ze zgaszon, skierowan w d, oznaczayzapewne ycie i mier, wschd i zachdSoca.

Kain i Abel bracia z biblijnej ksigi Ge-nezis(4,\16), synowie Adama i Ewy, pierw-szy oracz, drugi pasterz owiec.

Jakub i Ezaw blinita z Genezis (25,1934); pierwszy hodowca owiec, drugi myliwy i oracz.

Kastor i Polluks (gr. Polydeukes) w mit. gr. irz. bracia bliniacy, synowie Zeusa (a.Tyndareosa) i Ledy, zwani Dioskurami (tj.'synami Zeusa') a. Tyndarydami; wg jednejwersji obaj miertelni, wg innej

Kastor by miertelnym synem Tyndareosa, aPolluks niemiertelnym synem Zeusa. Pierwszyby synnym ujedaczem koni, drugi piciarzem, obaj za bohaterskimi wojow-nikami i opiekunami eglarzy (zwt. jakogwiazdy w konstelacji Blinit wskazujcekierunek eglugi), przyjacimi ludzkoci;obrocami gocinnoci, a w Sparcie opie-

kunami pastwa i gimnastyki.Apollo i Artemida blinita, dzieci Zeusa

i Leto (Latony), bg Soca i bogini Ksiyca,bg urodzaju i bogini podnoci, obojestrzelajcy niechybnie z uku, dawcy nagejmierci.

Herakles i Ifikles bracia przyrodni i bli-nita, synowie Alkmeny; pierwszego miaa zZeusem, ktry przybra posta jej ma, adrugiego z mem, Amfitrionem.

Amfion i Zetos blinita, synowie Zeusa iAntiopy, krlewny tebaskiej, zwani teba-skimi Dioskurami. Pierwszy by poet i mu-zykiem grajcym na lirze, drugi atlet i my-liwym; przedstawiciele przeciwnych postawyciowych: kontemplacyjnej i praktycznej (por.

,,drogMarii" i ,,drogMarty", sistr azarzaw Betanii, Ew. wg uk. 10, 3842;Ew. wg Jana 11,1; 12, 23).

Kalais i Zetos synowie boga wiatru pn.,Boreasza (zwani std Boreadami) i Orytii,skrzydlaci uczestnicy wyprawy Argonautw(Metamorfozy 6, 628 Owidiusza).

Liber i Libera blinita i (a.) maon-kowie, para dawnych bstw italskich; Liberzosta do pno utosamiony z Dionizo-sem.Para opiekowaa si rozrodem i rozrostemzwierzt i ludzi.

Romulus i Remus blinita z legendy rz.,synowie boga Marsa i crki Numitora, krlaAlby Longi, porzuceni przez uzurpatora,wykarmieni mlekiem przez wilczyc.

Bellowezus i Segowezus ('wojowniczy izwyciski') legendarni bracia galijscy,siostrzecy celtyckiego krla Ambigatusa(Tytus Liwiusz 5, 34).

Cuchulain i Conall Cernach bohaterowiecyklu uisterskiego, irl. wojownicy czaswpogaskich.

Blinita (Gemini), gwiazdozbir nieba pn. ostatnie sowo wiosny (21 V 21 VI),powietrze (jeden z czterech pierwiastkw"),wpyw planety Merkury, kontakty midzydwojgiem ludzi, porozumienie si. komuni-kacja, spotkania we wasnym rodowisku,przeciwiestwa, niekiedy seksualne (znak


23/513

zodiaku wyobraany przez pardzieci-bli-nit, aniekiedy przez par kochankw, jak w zodiakukoptyjskim); sprzecznoci wewn. i zewn.,wykluczajce si a. uzupeniajce, stwarzajcetwrcze napicia. Przedstawia miay, wgrnych rde, Kastora i Polluksa a. Amfiona iZetosa, Tezeusz i Heraklesa, Apollina iHeraklesa, Triptolemosa i Jazjona;

u Babiloczykw Nirgala, boga upawletnich.

Blinita cherubowie niebiaska parawiata i ciemnoci; maestwo.

Dwa (splecione) koa niebiaskie blinita,bosko w podwjnym aspekcie, najwyszamio i wiedza; symbol Dioskurw, Awinw;kochankowie, maestwo; w tradycji chrz. pokuta; Chrystus i mistyczna narzeczona.Bliniacze szczyty gr sutki Matki Ziemi,rdo pokarmu; wschd i zachd Soca;oznaczone przez gnostykw literM.

Blinita w ksztacie zwierzcym, np; biay iczarny ko a. dziki i oswojony lew dzie inoc.

Bliniacze lwy egipskie dzie i noc, ycie imier. Ozyrysa nazywano bogiem podwjnegolwa.

Bliniacze rumaki zob. Ko (Dwa). Za-przone do rydwanu bogw Soca, Ksiyca,witu; atrybut Kopciuszka (zaprzone dopowozu wrki). Dwa by koskie poczoneszyjami (w rdw.) Ksiyc na nowiu.

Blinita sarnie piersi kobiece. Dwiepiersi twoje jak dwoje blinitek u sarny, ktresi pas midzy liliami" (Pie nad pieniami4,5).Bliniacze kolumny zob. Kolumna (dwie).Bliniacze wiee zob. Wiea; Kolumna (dwie).Blinita dobro i zo. To ze skrki jednegougryzionego jabka wyskoczya na wiatwiadomo dobra i za jak nierozczna parablinit" (Aeropagitica Johna Miliona).

Woy bliniaki szczcie, obrona przedgradobiciem i zaraz. Wedug dawnych wierzeoborywanie wsi a, majtku ziemskiegozaprzgiem wow-bliniakw chronio przedgradem i morem. Jeszcze lepszy skutek zapo-wiadao uycie w tym celu oraczy-blinia-kw.Przysowie: Kto pole w bliniaki oborze, niedasz mu gradu, Boe.

BLUSZCZBluszcz symbolizuje ycie, wegetacj; pogrzeb;zmartwychwstanie; niemiertelno;Dionizosa (Bachusa); ambicj, wytrwao,nieustpliwo; pasoytnictwo; niewdziczno;przymus, skrpowanie; bezradno, ukrycie;przyja; niepami; zapomnienie; smutek;mio maesk, wierno; e-sko,

subtelno, delikatno; chwiejno,niesamodzielno, potrzeb opieki, szukanieoparcia w kim; tsknot, poezj liryczn,romantyczno, piknmodo.

Bluszcz wyraa niemiertelno, trwaozmysowego podania, siy rozrostu w Naturzejako rolina wiecznie zielona o niezwykej mocywegetatywnej i potnej sile przyczepnoci.

Wieniec bluszczowy u Egipcjan atrybutOzyrysa, u Grekw Dionizosa (wieczygow boga i oplata tyrs), towarzyszcych musylenw, satyrw i menad; Dionizos uywabluszczu tak jak winoroli do rozbudzeniaszau bachicznego kobiet opierajcych si jegokultowi; star winorol i powiconDionizosowi topol bia czsto oplata bluszcz;

atrybut Attisa, bstwa wegetacji pochodzeniafrygijskiego, w ktrym kochaa si Kybele,bogini urodzaju i ziemi, wyraajcy mitwiecznego powrotu, mierci i odrodzenia(podobnie jak mit Kory-Perse-fony i Demeter);atrybut Talii, gr. muzy komedii; u Rzymian Saturna (w saturna-liach) i bogini Cissia('bluszcz').

Bluszcz (gr. kisss) by atrybutem bogi ibogw, ktrych otarze ssiadoway z otarzamiDionizosa: Apollo Kisseus i Atena Kissaia.Mitycznym uosobieniem bluszczu by temodzieczy Kisss z orszaku Dionizosa, synnyskoczek, ktry zabi si w czasie jednego zeskokw i zosta przemieniony w bluszcz.Bluszcz trzymano z dala od otarzy Hery, ktra

go nienawidzia. Gdy Antioch przeprowadzahellenizacj Izraela, przymuszono ydw dochodzenia w wiecach bluszczowych na czeBachusa" (2 Ks. Machabejska 6,7).

Bluszcz afrodyzjak, wzmacniacz trunku.W staro. Grecji uty w czasie orgii dio-nizyjskich; w rdw. mieszany z napojamialkoholowymi dla dodania im mocy; do dzi wTrinity College w Oxfordzie warzy si piwobluszczowe; krzewu a. wieca bluszczowegouywa siw Brytanii zamiast szyldu


24/513

gospody, winiarni, skadu win, co oznacza, eodbywa sitam wyszynk a. sprzeda win;std przysowie ang.: Dobre wino nie po-trzebuje krzaka. Uwaano, e bluszcz mawasno rozdzielania wody od wina, zmie-szanych w naczyniu.

Bluszcz mio, przywizanie, przyja,podno; u Grekw modej parze dawano

gazk bluszczu symbolizujc wierno wmioci a. potomstwo. pij, ja ci w mojeramiona obejm (...). Tak bluszcz dziewiczyszorstkie konary wizu opiercienia" (Sen nocyletniej 4, l Szekspira, t. S. Komiana).

Bluszcz zy omen; zabjczy pasoyt, za-bija to, co ywe; niewdzicznik duszcy wmiertelnym ucisku rolin, ktra mu daaoparcie. (Antonio) by bluszczem, ktry skrymj pie ksicy, jego zielono wyssa"(Burza 1,2 Szekspira, t. L. UIricha).

Bluszcz oplata to, co martwe. Tam, gdzieycie ju zgaso w popiele, bluszcz pnie si. Dziwne, dziwne to ziele! (...) Tuczy si starybluszcz jadem ruin (...), gdy najdumniejszytwr ludzki w kocu dla bluszczu jest tylko

straw" (Klub Pickwicka rozdz. 6 Dickensa, tl.Wilama Horzycy).

Bluszcz niemiertelno; kwiat pogrze-bowy, jako emblemat niemiertelnoci czstowieczy trupi czaszk w malarskich mar-twych naturach.

Bluszcz ambicja, pilno, pracowito (wpiciu si w gr); mimo to kwiat najmniejchtnie odwiedzany przez pszczoy (a prawo-laz lekarski najchtniej).

Bluszcz trwaa, przyczepna, wierna pa-mi, rwnie o zmarych, co wyraajornamenty bluszczowe na nagrobkach.

Bluszcz w chrzecijastwie przywizanie,dozgonne uczucie, mier; w rdw. ycie,radoycia; wieczno, bogo Raju.

Bluszcz jest emblematem eskoci, wyra-ajcym potrzeb opieki, oparcia, wieczniekobiecego" przytulania si, przywierania,skaniania gowy na pier, zawisania u szyi. Wstaro. Grecji uywano bluszczu przeciwchorobom kobiecym. Przysowia: Bluszczwizu si czepia; Wije si jak bluszcz wokdrzewa. Just like the ivy I'l! cling to you ang.'przylgn do ciebie jak bluszcz' tytu pieniA. J. Millsa. Bluszcz" jedno z najstarszychpism kobiecych, tygodnik ukazujcy si wlatach 18651939 w Warszawie.

Bluszczowo szukanie w kim oparcia,chwiejno, niesamodzielno. bezradno.

Gazka bluszczu tsknota. Bluszcz godo poezji lirycznej, tak jak wawrzyn bohaterskiej, a mirt buko-licznej.

Bluszcz pikna modo, zob. Mirt. Wheraldyce: mocna, niezomna przyja;

dozgonna mio.W astrologii: wie si z Saturnem. Wjzykukwiatw: Umieram tam,gdzie si uczepi.

Gazka bluszczu: Chcsipodoba.

BKIT (Niebieski, Szafirowy, Modry, La-zurowy, Siny, Granatowy)Bkit jest symbolem nieba, niebiaskoci,siedziby bogw, (nieziemskiego) spokoju,uduchowienia; wiary, pobonoci, harmoniiduszy; czarw; nieskoczonoci, ogromu;trwaoci, wiecznoci; staoci; czasu i prze-strzeni; fal morskich, wilgoci; powietrza;Ksiyca; wiata wiedzy, prawdy, filozofii(dawne togi filozofw); rozwagi; zudzenia;podwiadomoci (w przeciwiestwie do czer-wieni wiadomoci); kontemplacji; szcz-cia, mioci, czuoci; niewinnoci; wiernoci;

tsknoty; szczeroci; odwagi; modoci; pogodyducha; chway; nadziei; sprawiedliwoci;wolnoci; zachowawczoci, arystokracji;chodu, zimna; bezlitosnej sprawiedliwoci,okruciestwa; rozpaczy; zniszczenia; niesta-oci (jak zmienne niebo lub morze); zob. teBarwa.

Bkitne niebo uwaano w staroytnoci zatward, krysztaow czasz, std bkitwyobraa trwao, wierno, niebiasko,bosko. Sowem Paskim niebiosa sutwierdzone" (Psalm 32 6). I ujrzeli BogaIzraelowego: pod nogami jego jakby twr z pytszafirowych, bkitny jak samo niebo" (Ex.24,10). Bg jako wielki widz siedzi wbkicie" (Beniowski 7,179 Sowackiego). Ustaroytnych Egipcjan kolor prawdy,niemiertelnoci (mumie malowano na nie-biesko), boskoci niebiaskiej (wizerunkibogw nieba malowano barw bkitn).Atrybut bogw nieba Ammona, Ozyrysa,Zeusa, Ateny, Odyna; wie si rwnie zbstwami ksiycowymi, jak Hathor, Izyda,Demeter; jak Artemida i inne dziewicze bo-ginie. Niebieskofioletowa (hiacyntowa) szatakapanw i krlw Izraela wyraaa zwizek zwol Najwyszego. Bkit barw Mojesza,dwu kamiennych tablic dziesiciorga przy-


25/513

kaza, Urim i Thummim (wielokrotnie wspo-mniane w Biblii tajemnicze przedmioty noszoneprzez arcykapanw; Ex. 28,30; Lev. 8,8 itd.);barwa symbolizujca TrjcSw.

Bkitna odzie kontemplacja, pobono,szczero (szata anioa), wierno i wiara.Biaoniebieska szata Madonny, reprezentujcadziewiczo i niepokalanie, zastpuje od XV w.

w plastyce szat ciemnopurpurow. bizantyjskiatrybut godnoci krlewskiej.

Bkit uwaa si na Wschodzie za barwchronic przed zym okiem" (w staroytnocirol t graa zwykle czerwie). Arabowiewieszaj naszyjniki / bkitnych paciorkwdzieciom i osom, aby uchroni je od ,,zegooka". W Europie do niedawna niemowlta pcimskiej odziewano w kolory bkitne (adziewczynki w rowe), majce je broni przednieyczliwwrklub ssiadk.

Bkit jako barwa pogodnego nieba, oddali,wody, uchodzi za kolor chodny, niematerialny,nierealny, fantastyczny, wicy siz zimnem iokruciestwem stali, a take z marzeniemsennym (w dzie: nocnemu odpowiada ciemny

granat), z. zadum. ,.Po niebie i po lesie, po kzielonych anie, przejrzyste, zwiewne idziebkitne zadumanie" [W lesie 1720Kazimierza Tetmajera).

Lazur wieczno boska i niemiertelnoludzka; std jest barw aobn, uywan wwielu krajach na pokrycie trumien modozmarych osb.

Niebieska poczocha przen. tron.pedantka, literatka; nazwa nadawana w XVIII w.we Francji (fr. bas bieu) klubom pazajmujcych si nauk i literatur z udziaemnielicznych panw, ktrzy zaznaczali swwzgarddla konwenansu noszeniem niebieskichwenianych poczoch zamiast czarnychjedwabnych.

Sinobrody okrutny zabjca szeciu on zbajki Charlesa Perraulta.Ludzie lubicy bkit maj jakoby by

konserwatystami, introwertykami, trzewi,uparci i umiejcy dorabia simajtku.

W heraldyce: lazur oznacza czysto, po-kor. lojalno, wierno, dobr saw, rze-telno; linie poziome. Metal cyna.

Kamie szafir, turkus, topaz. lazuryt,diament, turmalin.

Planeta Jowisz, Wenus. Wmuzyce: nuta G naturalna.

Bkitna krew zob. Krew.Bkitny kwiat zob. Kwiat.Bkitny ptak zob. Ptak.

BOCIANBocian symbolizuje wdrwk; wiosn: zwia-stuna szczcia, dobr wrb; podno,

urodzajno; macierzystwo; wierno ma-esk; cudzostwo; wdziczno, posu-szestwo. uczucia synowskie, szczcie do-mowe; narodziny dziecka; obron przed po-arem; spokj; uprzejmo; ask; czysto.czyciwiata"; mdro, czujno, spryt;dugowieczno; zmartwychwstanie; zapareligijny; pych, wynioso, moralizowanie;por. uraw.

Bocian wdrwka. W staroytnociobserwowano przeloty bocianw nie wiedzc,skd przybywaj nad Bliski Wschd i basenrdziemnomorski, a czsto dokd zmierzaj.,,Nawet bocian w przestworzach zna swj czas"(Jeremiasz 8,7). ,,Dzisiaj na wielkim morzuobkany (...) widziaem lotne w powietrzu

bociany dugim szeregiem" {Hymn. [Smutnomi. Boe...] 1922 Sowackiego). ,,Siad,zaklekota, zwiesi dzib duy i zamknpowanie oko. Snad syn litewski marzygboko o swej zamorskiej podry" (Gawda obocianie I, 69 Ludwika Kondratowicza).

Bocian psychopomp (odprowadzajcydusze zmarych), gdy ywi si m. in. stwo-rzeniami yjcymi w glebie, a wic nalecymido wiata podziemnego, do dziedziny zmarych.

Bocian spryt. W bajce Ezopa Lis i Bocianlis zaprasza bociana na obiad, ale podaje mujedzenie na paskim talerzu; z kolei bocianzaprasza lisa i, wet za wet, czstuje go z butelkio dugiej szyjce.

Bocian dobra wrba. W staro. Tesalii zazabicie bociana grozia taka sama kara jak zazabicie czowieka. Gniazdo bocianie nasomianym dachu a. na rusztowaniu, na kole odwozu, wedug opinii ludu przynosi szczciedomowi. U niego bocian signiedzi sprzyjamu szczcie.

Bocian podno, urodzajno. Okresgniazdowania lato, deszcze; ulubione miej-sce bagna, bota, stawy; ulubione poy-wienie owady. Pora dla winnic sadzenianajlepsza, gdy z wiosny rumiecem biayprzybywa ptak, w postrach gadw oli-


26/513


27/513

esko, genitalia kobiece; narodziny; od-rodzenie; potga, fortyfikacja; sprawiedliwo;chwaa; wojna; cierpienie; stan midzy yciem amierci, dobrem a ztem.

Brama miejska, w nocy zamknita, w dzie wczasach antycznych pena ycia, bya lokalnymrynkiem, agor, forum, miejscem spotka(przycigajcych take pijakw, nierobw,

wczgw i zodziei), handlu, publicznychobwieszcze, czsto posiedze sdw:Powaany jest m (dzielnej niewiasty) wbramach, gdy zasiada w radzie starszych kraju"(Ks. Przypowieci 31, 25). Bramy Jerozolimyreprezentuj jako pars pro toto (tac. 'czzamiast caoci') cae miasto: ,,Bramy Syjonumiuje Pan nad wszystkie siedziby Jakuba"(Psalm 86 2). Byo ich dwanacie: bramaDoliny, Gnojowa, rda, Stara, Koska,Wschodnia, Sdowa, Wodna, Efraima, Rybna,Trzody i Stray. Wedug Apokalipsy muryniebieskiego, nowego Jeruzalem bd miayrwnie dwanacie bram, kada z jednej pery, azawsze otwarte (bo nie bdzie ju nocy), ,,a nabramach dwunastu aniow i imiona

dwunastu pokole izraelskich" (21,12). Rwnieniektre inne miasta charakteryzowano liczbbram w ich murach: stu-bramne Teby egipskie(wg Homera) odrniamy od siedmiobramnychTeb greckich, stolicy Beocji (w dramacieAjschy-losa Siedmiu przeciw Tebom kady zsiedmiu bohaterw atakowa jednbram).

Brama miejsce obronne, szczeglnieufortyfikowane (jako punkt najsabszego oporuw murze miejskim). Miasto uwaano za zdobyte,gdy bramy miejskie wpady w rce wroga, stdbyy take symbolem siy, potgi: ,,Niechposidzie potomstwo twoje bramy nieprzyjaciswoich", mwi Laban na poegnanie do siostryswojej, Rebeki (Gen. 24, 60). Okrzykprzeraonych Rzymian po zwycistwie

Kartagiczykw pod Kannami w 216 p.n.e.:Hannibal ad portas! (ac. 'Hannibal u bram!')sta si przysowiowym wyrazemniebezpieczestwa zagraajcego krajowi.Synonimem takiej groby staa si trojaskaBrama Skajska (gr. skala 'lewa, niepomylna;zachodnia'), ktr uszkodzono, aby wprowadzidrewnianego konia Grekw; przez bram twpucili wojska Achajw rycerze, ktrzy wyszliz wntrza konia trojaskiego.

Bramy triumfalne (uki triumfalne), naktrych zwykle wyobraano w reliefie scenysukcesw wojennych, stawiano dla uczczeniazwycistwa. Najbardziej znane to: uk Tytusa,Konstantyna i Septymiusza Sewera w Rzymie,Arc de 1'Etoile w Paryu. Powszechny jest teludowy obyczaj witania wanych i miych gocibramami z gazi, zieleni, kwiatw i wstek.

Brama chwaa odnowionego Syjonu.,,Nazwiesz swe mury zbawieniem, a swojebramy chwa" (Izajasz 50, 18).

Brama do niebios: Betel, gdzie biblijny Jakubzobaczy we nie drabin i aniow. O jakstraszne jest to miejsce! Nie jest to nic innego,tylko dom boy i brama niebieska" (Gen. 28,17). Alegoria biblijna: Wchodcie przez ciasnbram, bo szeroka wiedzie na zatracenie, aciasna do ycia" (Ew. wg Mat. 7, 1314).

Przez bramsprawiedliwoci dochodzi sidoBoga sprawiedliwego: Otwrzcie mi bramysprawiedliwoci! Wszedszy w nie bd Panawysawia" (Psalm 11719).

Brama jest dla ydw take emblematemwygnania Adama i Ewy z raju, atrybutem

proroka Ezechiela.Ludy Bliskiego Wschodu wyobraay sobie

istnienie, prcz bram do niebios, do widomego,materialnego nieboskonu, take bram do wiatapodziemnego, ukrytych zazwyczaj w gbokichpieczarach, rozpadlinach itp. Ezechiasz, krljudzki, pisze: Ja rzekem: w poowie dni moichpjd do bram otchani; szukaem ostatka dnimoich" (Izajasz 38, 910). Do sw tychnawizuj synne wersety Boskiej KomediiDantego: W poowie drogi ludzkiego ywota(...) w gbi ciemnego znalazem silasu (Piekol, l3) oraz: Ty, ktry wchodzisz, egnaj siz nadziej", na odrzwiach bramy ten napis siczyta" (3, 910, t. E. Porbowicza). WrotaPiekie(fr. La Parte de 1'Enfer) niedokoczona

rzeba (18801917, Muzeum Rodina wFiladelfii) Augusta Rodina. Babilosko--asyryjska bogini Isztar zstpuje do wiatapodziemi i przechodzi przez siedem bram;zob. Zasona.

Zamknita brama utrapienie, strach, zakaz,niegocinno, obrona, wojna; ydowskisymbol koca modlitwy; w symbolicechrzecijaskiej: dziewictwo, Maria (por. tac.hortus conclusus 'zamknity


28/513

ogrd'). Niepokalane Poczcie, co opiera sinasowach Boga skierowanych do Ezechiela(44,2): Ta brama (wschodnia) zamknitabdzie, i m nie wejdzie przez ni, bo Pan,Bg izraelski, wszed przez ni, i bdziezamknita dla ksicia".

Brama otwarta gocinno. ,,Brama nawci otwarta przechodniom ogasza, e

gocinna i wszystkich w gocinzaprasza" (PanTadeusz l, 3940, Mickiewicza). Przejezdnabrama to serce kobieciarza:

Kasztelanowa mwi do Amelii o Mazepie:,,Serce jego otwarte jak przejezdna brama: jednawjeda, a druga wyjeda za wrota" (Mazepa1,3, 89, 90 Sowackiego).

Bramy do snw. W Odysei Homera Pe-nelopa mwi do Odyssa: Dwie s bramyzwiewnych snw: jedna z rogu, druga z kocisoniowej; te, ktre przechodz przez kosoniow nios czcze sowa, drugie wrprawd" (19, 562, wg t. J. Pa-randowskiego).

Brama z kolumnami po obu stronach 7ob.Kolumna.

Brama Soca strefa midzyzwrotni-kowa.

Bramami nazywa si niektre cieninywodne (np. Brama ez, arab. Bab el-Man-deb,midzy Afryk i Pwyspom Arabskim:elazna Brama albo elazne Wrota przeomDunaju midzy Karpatami a Bakanem) iprzecze grskie (np. Brama Morawskamidzy Grami Oderskimi a Beskidemlskim).

BRZ

Brz (barwa brzowa) jest symbolem ziemi,gleby, gliny; jaowoci (brunatna, rdzawa barwajaowej pustyni w przeciwiestwie dourodzajnego czarnoziemu); jesieni. uwidego

licia; smutku, melancholii, rezygnacji;skromnoci; biernoci, zachowawczoci; troski;stanu zakonnego, pokory, skruchy; ubstwa;prostoty; spokoju, spokojnego ta; zaufania;praktycznoci; ekskrementw.

Brz jesie. Przymiony mosidz i brzpadziernika: bezduszne zoto pokychjesionw (...), brzozowych lici bursztynopakany (...) roni wrd lici milczcegospadu (...) muzykbrzu, mo

sidzu i miedzi" (Elegia konajce] jesieni 2129 L. Staffa).

Brz, jako barwa brunatnych koszul hitle-rowskich bojwek partyjnych Sturm-Abtei-lungen (SA), czy si z hitlerowskim fa-szyzmem (barwa ekskrementw, wybrana, bymoe, w zwizku z kompleksem analnym).

Brz w rnych odcieniach i o rnych

nazwach jako maci koni i barwy ubiorw (wstaroytnoci i redniowieczu barwa aoby).Konik cisawy niewielkiego wzrostu, szablaokuta po prostu" (Piosenka litewska o koniuKiejstuta 56 Mickiewicza). Ksi, ty siwczoraj pali do mojego kasztanka i gniadoszachwali" (Pan Tadeusz 6, 2045, Mickiewicza).Hrabia siedzia na dzielnym koniu, w czarnymstroju; na sukni orzechowy paszcz woskiegokroju" (Pan Tadeusz 7, 517518 Mickiewicza).Anglik, orygina, (...) wiecznie w spodniachnankinowych i w tabaczkowym fraku ubrany"(List do matki z 23 VIII 1833 Sowackiego).

BRODA

Broda w wielu kulturach jest symbolem mskiejsiy, odwagi, mdroci, godnoci, powagi, rangi,

honoru (por. Wosy). Mczyzna moe si nani zaklina skadajc przysig, dajc pork,zapewnienie (u nas artobliwe: Kln si nabrodMahometa!). Broda jest sabym punktemw walce wrcz: Aleksander Wielki kaza siwojsku goli, aby brody onierza nie po-chwycia do nieprzyjaciela. Broda bywaoznak aoby; podeszego wieku, dowiad-czenia, konserwatyzmu; radykalizmu, rewolucji(zob. Wosy: Barbudos), mody modzieowej.Naczelni bogowie wielu kultw wyobraani szbrodami: Indra, Zeus, Po-sejdon; judeo-chrzecijaski Jahwe-Bg Ojciec od ok. 1300n.e., Chrystus od V w. Zgodnie z ortodoksjchrz, broda naley do wyobraenia Boga",dlatego ruscy starowiercy si nie strzyg, aklerowi Kocioa Wschodniego nie wolnoobcina wosw na gowie i brody.

Broda mdro. W staro. Grecji i Rzymiebya atrybutem godnoci filozofw i retorw.Persjusz, satyryk rzymski z I w. n.e. nazwaSokratesa magister bar-batus. Zapuci sobiebrodmdrca" ac.


29/513

sapientem pascere barbam (Satyry 2,3,35Horacego). Gdyby broda bya gwarancjmdroci, kozio byby wart Platona" (epigramLukiana z Samosat). Rwnie przysowia nieszczdzdrwiny: Broda nie czyni filozofa. Brodamdroci nie doda.

Wosy brody promienie soneczne. WAsyrii, Izraelu, Egipcie wadcy i kapani zdobili,

zaplatali, kunsztownie fryzowali swe potnebrody, farbowali je na to lub pomaraczowohenn (barw soneczn), przetykali zot nicilub przywdziewali brody sztuczne umocowane nawstce zwizanej na czubku gowy (modaistniejca od ok. 3000 do ok. 1580 p.n.e.).Kobiety (i gotowsych modzieniaszkw) natronie, wyrniajcych si mskimi zaletami,odwag i mdroci, wyobraano w plastyce zbrodami. Praojciec Adam, prorocy wielu wiar,krlowie, arystokraci i dygnitarze tradycyjnieprzedstawiani byliz brod.

Brodaty przydomek niektrych wadcw,np.: cesarz bizantyjski Konstantyn IV Pogonatus(668685; od gr. ptgm 'broda'), ksi polski

Henryk I (123238), Fryderyk I Barbarossa('rudobrody'), krl duski Sven I Gabelbart('widobrody', ok. 9861014).

Broda staro. Dowcip z brod staryjak wiat.

Cienka i gruba broda. Wg Talmudubabiloskiego (Sanhedrin, fol. lOOb) m ocienkiej brodzie jest chytry, a o grubej gupi.

Broda dziko, barbarzystwo, zacofanie.Gdy piro z pirem pjdzie w rozumnezawody, zniknie dziko, opadn zabobonnebrody" (Do Kajetana Wgierskiego 256Jzefa Wybickiego). Piotr I rzek: Rosyjzeuropejczy mog, obetn suknie i ogolbrody" (Dziady cz. III, Ustp, Przegld wojska

1978 Mickiewicza). O zbjcach: ,,Brody ichdugie, krcone wsiska, wzrok dziki" (Powrttaty 37 Mickiewicza).

Kolory brd: zoty promienie Soca;niebieski zo (Sinobrody); rudy zdrada(w redniowieczu przedstawiano Kaina iJudasza z czerwonbrodi czupryn); siwy promienie Ksiyca, powaga, dowiadczenie,godno, staro. Przysowia: Kto ma biabrod, ten nie chodzi po wod, tj. staregotrzeba szanowa

i oszczdza. Arabskie: Gdy broda siwa,rozmowa milsza bywa. Obyczaj barwienia brdwymiewany we nie nocy letniej Szekspira.Spodek: Ale w jakieje brodzie bdzie miwystpi najstosowniej? (...) Przywdziej brodalbo somianego koloru, albobrudnopomaraczow, albo ja-skrawopurpurow,albo doskonale t jak zoto" (1,2, t. S.

Komiana).Obcinanie brd pohabienie, kara, pokuta,

aoba; niewola. Dowiedziawszy sio zburzeniuJerozolimy przyszo osiemdziesiciu mwogoliwszy brody i podarszy szaty, i brudni", abyna gruzach wityni zoy ofiary (Jeremiasz41,5). Gdy Hanon ogoli poow brody sugomDawida, mowie owi byli zeleni sromotniebardzo, i rozkaza im Dawid: Mieszkajcie wJerychu a odronie broda wasza, a wtedy siwrcie" (2. Ks. Krl. 10,5). Broda brudna izaniedbana bya oznak obdu (l. Ks. Krl.21,13).

Osmali komu brod uczyni afront,ubliy, da si we znaki, zrobi psikusa.,,Osmaliem brod krla hiszpaskiego"

powiedzia Sir Francis Drak po zniszczeniuokrtw hiszp. w miaym napadzie na portKadyks (1587).

Pocign kogo za brod znieway.Zoliwi chopcy skubi ci brod" (Satyry 1,3133 Horacego).

Plu sobie w brod robi sobie gorzkiewyrzuty, aowa utraconej okazji. Zadrzebrod umrze.

BRO (Or)Bro symbolizuje wadz, pokj, sprawied-liwo; stracenie skazaca; potg, but, grob,zemst; konflikt, wojn, wroga; zdecydowanie;atak; obron; rze, wcieko, brutalno;przebiego; braterstwo; strach;mier; upy wojenne; zniszczenie, nieszczcie.Zob. uk i strzay,. Maczuga, Miecz, Mot, N,Tarcza, Topr, Trjzb, Wcznia.

Bro niechybna bogw i bohaterw, zazw.wykuta przez boskich kowali zjawiskaprzyrody: byskawica strzaa, chmura tarcza, grzmot podwjny topr, burza wz wojenny, ar soneczny pk strza itd.

Bro bohaterw i bogw przeciw smokom iinnym potworom uwzniolenie


30/513

i uduchowienie przeciw niskim instynktom,nagannym popdom; odpowiednik i prze-ciwstawienie potwora symbolizujcego mocezagraajce bohaterowi od wewntrz (pokusy,podniety do grzechu, irracjonalne podania),jak np. hem-niewidka, skrzydlate sanday,czarodziejski sierp i tarcza z lustrzanej miedziPerseusza, trjzb Po-sejdona, mot Thora,

maczuga Heraklesa. laska Mojesza, mieczZygfryda, wcznia w. Jerzego, olifant Rolandaitd.

Bro zwizana z pozycj a. charakterembstwa a. bohatera: bogowie nieba piorun;bogowie Soca uk i strzay;bogowie morza sie, trjzb; bogowiekowale mot; krolow.e bero, laska, bicz;ksita miecz, lanca, sztylet; wojownicy lanca, m-ecz, i'uk i strzay; myliwi n.sztylet, wcznia; zoczycy n; zbjcy maczuga.

Bro zwizana z czterem.; ,,pierwiastkami":miecz ogie; proca, arkan, lasso, bol powietrze; trjzb woda; wcznia ziemia.Walka wczni z mieczem ziemi z ogniem;

trjzba z proc trba powietrzna itd.Bro obrona; napad, atak. Bro

antypotwr, ktry z kolei sam staje si po-tworem; narzdzie sprawiedliwoci narzdziemucisku; or przeciw wrogowi narzdziemkatowskim przeciw rodakom.

Bro narzdzie magiczne; zw. browykuta ze szlachetnych metali odznacza simiaa moc magiczn, np. pancerz Aga-memnona (Iliada ii, 23 Homera), tarczaAchillesa ozdobiona cudownymi pasko-rzebami przez Hefajstosa (Iliada 18, 479).Wymiana broni midzy przeciwnikami byaoznak zawartej przyjani: Teraz zamiemyswe zbroje, aby i inni poznali, e uwaamy siwzajem za druhw dziedzicznych po ojcach"

(Iliada 6, 229230, tt. Kazimiery Jeewskiej) Glaukos i Diomedes.Bro i ma opiewam" ac. Arma virumque

cano" 'orne czyny ma' bohatera, tj.Eneasza (Eneida 1,1 Wergiliu-sza, t. T.Karyowskiego). Canto 1'armi pietose e'lCapitano" w. 'Wojn pobon piewam iHetmana' (Gofred, abo Jeruzalem wyzwolona1,1 Tassa, t. Piotra Kochanowskiego).Mnego krla wiekopomne dziea... wspomniKlio chtna" (Dzieo Boskie, albo PieniWiednia wybawionego... 1.1 WespazjanaKochowskiego).

Bro przeciwiestwo prawa. Sileni legesinter arma"ac. 'w szczku broni milknprawa'(Pro Mi/one 4,10 Cicero-na).

Bro przeciwiestwo sztuki. Przysowieac.: Inter arma sileni Musae 'w szczku bronimilkn muzy"; w czasie wojny twrczoartystyczna schodzi na dalszy plan

Bro pokj. Przysowie ac.: Armis pacis

fulcra 'bro podpor pokoju', tj. sia zbrojnagwarancjpokoju.

Szczk ora wojna. Czy myl si? Czyto szczk ora? Nie mylsi, to dwiczy b-o.Mars nadchod' i nadchodzc daje znakrozpoczcia wojny" (Fasti 5, 549 Owidiusza).

Bro odwrcona ku doowi, zwrcona kuziemi mier, aoba.

3ror. w symbolice judeo-chrzec.: Po-rwj Pane bro': tarcz, i powsta mi na pomoc! Dobdlancy i wczni, i zagrd drogprzeladowcommoim" (Psalm 34 23). ,,Przybierze zbrojzapalczywo Jego i uzbroi stworzenie dlapomsty ra wrogach. Oblecze jako pancerzsprawiedliwo, a za przybic wemie sdniezawodny, wemie prawo jako tarcz

niezwycion i zaostrzy srog gniew na oszczep(...). Polecprosto strzay byskawic, i jak z do-brze nacignitego uku z obokw wypuszczonebd" (Ks. Mdroci 5, '822). Rwnie Szatanjest uzbrojony (Ew. wg uk. 11, 2122).

Bro w symbolice chrz.: tarcza wiara,krzy; m-ecz sowo boe; uk modlitwa;hem radzie a zbawienia; pas prawda imiosierdzie; obliwe zapa apostolski,wytrwao, pokora; kirys, pancerz sprawiedliwo, czy.o. We-mijcie na sizbroj bo (...), przepaszcie biodra waszeprawdi oblkszy pancerz sprawiedliwoci, (...)biorc tarcz wiary (...) wemijcie przybiczbawienia i miecz ducha" (List w. Pawia doEflzjan 6, 1117).

,,Najpewniejsze bronie s narzdziaminieszczcia" (Ksiga o Tao i cnocie jego 1,31Lao Tzu).

Bro jego jest wrogiem swego waciciela przysowie tureckie.

Bro tchrza trucizna" (Sicelides 5.3Phineasa Fletchera).

..Wielka bro dalekosina atrament, wewszystkich bitwach ludzi uczonych" (Bitwaksig, Przedmowa Jonathana Swifta).


31/513

Bro ostateczny argument krlw, ac.ultima ratio regum. Napis na dziaach z brzuumieszczany z rozkazu Ludwika XIV iFryderyka II Pruskiego.

Bro niewolnikw podstp. ,.Ty nie-wolnik. jedyna bro niewolnikw podstpy"{Konrad Watlenrod, Powie wajde-toty 343Mickiewicza).

Bro witych chytro. przebiego.,,Prawda, sama dla siebie, nic bya nigdy cnotdla papistowskiego kleru. Ojciec New-man mwinam, e byoby to zbyteczne;e tylko chytro jest broni dan przez Niebowitym, aby sinimogli broni przed brutalnmsk si zepsutego wiata, ktry si eni iwychodzi za m" (Recenzja z J. A. Froude'aHistorii Anglii od upadku Wolseya do klskihiszpaskiej Armady Charlesa Kingsleya, 1864).

Bro dowcip. ,,Wrogiem jego byoszalestwo, a broni dowcip" (inskrypcja natablicy ku czci W. S. Gilberta na VictoriaEmbankment w Londynie, tekst Anthony Hope'a,1915).

Bro Sztuka. Kunst isl Waffen" nm.

'Sztuka jest broni' dewiza twrczocipisarskiej (Friedrich Wolf, 1928).

Bro wola skierowana ku jakiemu celowi(C. G. Jung).Bro biaa sieczna a. kujca. Bro ognista dawn. palna. Zawieszenie broni zaprzestanie walki na jaki czas.

W marzeniu sennym: niebezpieczestwo;spisek; (strzaa, wcznia, miecz, pistolet,karabin itd.) fallus.

BRZOZABrzoza symbolizuje owiata; ycie: mier;pocztek, wiosn; mio, zachtmiosn;fallusa; maestwo, wesele, rodzin; sen-tymentalny wdzik, agodno; dziewczco.niewinno, czysto, biao: wadz;opiek; kar, chost: pacz, smutek: egzor-cyzm; oczyszczenie: czysto, ani.

Brzoza pocztek, rozpoczcie, koyska,Nowy Rok. Rzgami brzozowymi wyganianoduchy Starego Roku nad kolebk Nowego,nowo narodzonego. Lena brzoza najwczeniej(jeli nie liczy krzewu bzu czarnego) pokrywasi limi. Do 153 r. p.n.e. Nowy Rokrozpoczyna siu Rzymian l marca, std gazkibrzozowe na

uroczystociach wprowadzania nowych kon-sulw. W pn. Europie drewnem brzozowymczsto rozpalano nowy ogie" na pocztku roku.

Brzoza wadza. Rzymskie fasces, pkibrzozowych rzg liktorskich zwizanychrzemieniami, byy symbolem wadzy naj-wyszych urzdnikw rz. Z plecionek z ykabrzozowego sporzdzano wizy, pta i tarcze.

Brzoza oczyszczenie, egzorcyzm. Rzgombrzozowym przypisywano wasnociwypdzania duchw, a take ducha nie-posuszestwa, samowoli, uporu; bito nimiobkanych, aby wypdzi z nich demony, gdyKoci rdw. wraz. ze w. GrzegorzemWielkim, w. Anzelmem, Abelar-dem,Tomaszem z Akwinu i Wincentym z Beauvaisutrzymywa (wbrew naukom Hipokratesa,Arteusza, Soranusa i Galc-na), e obd to niechoroba, ale optanie przez diaba.

Brzoza kara. Rzgami brzozowymi bitoniewolnikw, przestpcw, poddanych chopwi, a. do XX w., uczniw i dzieci. Przysowia:Rdk Duch wity dziatecz-ki bi radzi,rdka bynajmniej zdrowiu nie zawadzi. Daj

jej ru, ale brzozowego zbij j, wychostajrzg. Poznasz si z pani Brzozowsk dostaniesz baty. Brzoza to gorzkie drzewomdroci rzga uczy rozumu. Rzgabrzozowa eber nie

amie.Brzoza opieka nad narodzinami, ma-

estwem i zgonem, symbol ycia ludzkiego. Zgazi brzoz.y Rzymianie sporzdzalipochodnie weselne, ktrych ogie przynosimia szczcie nowoecom. Atrybut skand,bogini maestwa i rodziny, Friggi (germ.Frei).

Brzoza w folklorze zachta miosna:gdy dziewczyna dawaa chopcu witk brzo-zow, omielaa go do zalotw.

Biaa brzoza o uszczcej si poprzeczniebiaej korze dawne drzewo witereprezentujce owiata. W Azji rodkowej, uSowian, zw. Rosjan dziewczco. wiosna,niewinno, czysto, oczyszczenie. Zesppiewu i taca Bieriozka" (ro. 'brzzka')skada si z samych dziewczt. Nimfybrzozowe wyobraano jako smuke dziewcztao falujcych wosach. ,,Brzoza, biaakochanka" (Pan Tadeusz 3. 561 Mickiewicza).W kraju modoci,


32/513

wie, gdzie brzozy jasnych s kochankrde" (Beniowski l, 188 Sowackiego).Dziewicze brzozy, srebrne kor (...). Ciszaopieszcza smuko drzew" (Dziewicze brzozyl6 Leopolda Staffa).

Brzoza paczca smutek. ,,Paczcebrzozy, smutne drzewa (...), ktre li po tosnad odziewa, aby pakay z kad wiosn"

(Polska ziemia w obrazkach cz. I, 19 TeofilaLenartowicza). ,,Brzoza naj-bojaliwsze inajwytworniejsze z drzew" (Marzenie w czasiebabiego lata Jamesa Russella Lowella).

Mioty z gazek brzozowych ulubionewierzchowce czarownic: ze duchy czepiajsigazek i chowajpod listkami.

Brzoza amulet, obrona przed demonami,zymi duchami, czarami. Koyski robiononajchtniej z drewna brzozowego dlaodwrcenia urokw i ,,zego oka", a takedziaa zych wrek. Szczcie przynosimiaa ga brzozowa w domu, ga-zeczkaprzy nakryciu gowy a. odzieniu. Belka a.deska brzozowa oparta o dach obory lub stajniwzmacniaa zdrowie i roz-radzaa bydo i

konie.Brzoza ..oczyszczenie krwi". Biczowanie

si witkami brzozowymi w ani tureckiej,fiskiej, rosyjskiej przypiesza krenie krwi.

BRZUCH (odek)Brzuch symbolizuje obarstwo, aroczno,smakoszostwo; gd, podliwo, zwierzco;gruby materializm: regres, niedojrzaoduchow, gupot, z rad; lenistwo; morze;czas: ycie, egzystencj;matk; ciao (w przeciwiestwie do ducha),cielesno, zmysowo, motor ruchu ciaa,mio, grzech; wewntrznego czowieka;rdo myli, umysu, uczono, laboratorium

alchemiczne, rozum; wspczucie, cnot;prawd; sztuk; rodzin; bogactwo; wierzyciela;mieszczastwo, konserwatyzm: okruciestwo,dominacj; kastracj; bied; pokor; por.Jaskinia.odek uczono; prawda. W sta-

roytnoci na Bliskim Wschodzie odekuwaano za siedzib wiedzy, prawdy i m-droci.

Goy, trusty, wielki brzuch nagiego m-czyzny (w plastyce buddyjskiej, zwaszcza

jap., wyobraajcej np. bogw szczcia) przyja,

Kopaliński Władysław - Słownik symboli

Documents

Transcript of Kopaliński Władysław - Słownik symboli