Studia Regionalne i LokalneNr 3(25)/2006

ISSN 1509–4995

Marek W. Kozak*

konkuRenCyjnoœæ tuRyStyCzna PolSkiCh Regionów

Gospodarkaturystycznatodynamicznierozwijającysięsektor,zdolnydowchłonięciaznacz-nych i zróżnicowanych zasobów ludzkich, takżenaobszarach słabo rozwiniętych.Szanse jegorozwoju zależą nie tylko od zasobów naturalnych i kulturowych, lecz także od niezbędnej in-frastrukturyiodpowiedniejpolitykirozwoju.Polskiezasobynaturalnebyłydotychczasnaogółprzeceniane,kulturowezaśniewpełniwykorzystywane.Większaczęśćpolskiegoterytoriumniedysponujezasobamipozwalającyminarozwójturystykijedyniewoparciuonie,cooznacza,żeterenytezależnesąodzdolnościdowykreowaniaproduktówturystycznychiwłączeniasięwewspólneprojektyzośrodkamiwniezasobniejszymi.Działaniapaństwawinnysiękoncentrowaćnaobszarach jużaktywnych turystycznie,wzmacniając ichpozycjękonkurencyjną iwspierająctworzeniesieciwspółpracy(dyfuzjęnapozostałetereny).

Polskastoiwobliczukoniecznościzdynamizowaniarozwojugospodarczegoiwykorzystaniawszelkichmożliwościmobilizacjijegoczynników1.Wydajesię,iżjednymzkierunkówtychdziałańmożebyćturystyka.Bytaksięjednakstało,koniecznejestzarównorozpoznanietendencjijejrozwoju,jakianalizaspołecz-nychigospodarczychczynników,którepowinnyzostaćuruchomione,żebypol-skieregionyiukładylokalnezwiększyłyswojąturystycznąatrakcyjność.Upatrywanieszanswrozwojuturystykiwynikazkilkuprzesłanek.Popierw-

sze,wskaliglobalnejobserwujesiędwasektorygospodarkiwykazującesta-łątendencjęrozwojową:jesttoszerokopojmowanarozrywkaorazopiekanadosobamistarszymi.Turystykajestszczególnymprzypadkiemsektorapotencjal-niełączącegotedwiedziedziny,dziękiczemudynamikausługturystycznychmożebyćszczególniewysoka,apopytnaniewyjątkowostabilny.Powtóre,turystykawykazujewyjątkowezdolnościdostosowawcze.Powstają

dynamicznie rozwijające się rodzaje turystyki związanej z ochroną zdrowia(przyrodolecznictwo, sanatoria, dentystyka, operacje plastyczne itd.), osiedladlaemerytównaobszarachoferującychspokójiodpoczynekodwielkichmiast.Starszepokoleniewykazujedużąaktywność,bywazamożne,pragniekorzystaćzmożliwości,jakiedajewolnyczasistałedochodyemerytalne.Zakresusługturystycznychponadtostalesięposzerza–specjalizującsię,sięgaporozmaitezainteresowania,odwydarzeńhistorycznych(np.odtwarzaniewielkichbitew)

* CentrumEuropejskichStudiówRegionalnychiLokalnych,UniwersytetWarszawski.1 Wartykulewykorzystanomateriałyekspertyzy„Szansepolskich regionównaświatowym

rynkuturystycznym”(Kozak2005).

MAREKW.KOZAK50

popodróżeobserwatorówprzyrody,miłośnikówgotyckichkatedrczyzlotymo-tocyklistów.Donajbardziejprężnierozwijającychsiędziałówturystykinależyturystykabiznesowa(Bartoszewicz,Borne-Januła,Skalska2005).Potrzecie,„passłońca”relatywnietracisweprzewagiwobec„pasaśniegu”.

Zmieniająsięoczekiwania,awrazznimiturystyka.Rozwójjejnowychformtostałytrend,dającyszansewielumiejscomiobszarom.Zpunktuwidzeniapoli-tykirozwojuoznaczatopojawianiesięmożliwościinisz,któremożnawyko-rzystywaćdladynamizowaniaaktywnościekonomicznejobszarówczęstodo-tądnieuznawanychzaatrakcyjnedlatradycyjniepojmowanejturystyki.Polskaipolskieregionypowinnyskorzystaćzsytuacjiiprzygotowywaćsiędoużyciaposiadanychzasobównapotrzebytychwłaśnietrwałychtrendów.Przemiany zachodzące w świecie pod wpływem globalizacji, innowacji

i konkurencyjności wywołują różne zjawiska społeczne i kulturalne, w tymm.in.wzrostzamożności,mobilności iczasuwolnego, łączniewpływającychna szybki rozwój turystyki. Turystyka jest złożonym, wielopłaszczyznowymzjawiskiem owymiarze społeczno-kulturowym, ekonomicznym i przestrzen-nym.Turystyka–awłaściwieściślezniąpowiązanagospodarkaturystyczna–tojedenzgłównychsektorówgospodarkiświatowej:wpływyzturystykimię-dzynarodowejw2004rokuszacowanoglobalniena622mldUSD(„Sektor…”2006).WpływyfinansowezzagranicznejturystykiprzyjazdowejwUSAprzekro-

czyły80mlddolarów,wHiszpaniiw2000roku31mld,weFrancji–30mld.Polskazpoziomemwpływów6,1mldniewieleustępujeSzwajcarii(7,3)czyHolandii(7,0),aprzewyższaPortugalię(5,2mldUSD;Grabowski,Barteczko2003,s.8).Cociekawe,atakiterrorystyczne,wojnawIraku,katastrofynatural-ne(np.tsunami)mająznikomywpływnatrendyrozwojoweturystyki.Lata90.przyniosłykilkakrotnywzrostprzyjazdówdoPolski(wtymtury-

stycznych), osiągnęły poziom przeszło 80mlnwizyt rocznie.Od roku 1997odnotowano zahamowanie trendu, stagnację, a następnie spadek przyjazdówturystycznychdoPolskiorazspadekwydatkówturystówzagranicznych(z351USDnaosobęw2000rokudo310USDw2001;ibidem,s.9).Polskamado-datnibilans, jeślichodziosaldoobrotówturystycznych,lecztylkowokresie2000–2001saldowpływówzmalałoażo54%(z2,5mlddo1,15mldUSD;ibidem,s.9).Danezostatnichdwóch lat świadcząozahamowaniunegatywnego trendu

iponownymniewielkimwzrościenapływucudzoziemców(w2004rokubyłoich61,9mln,cooznaczawzrosto19%wporównaniuzrokiem2003).InstytutTurystyki szacował, żew 2004 rokuwśród cudzoziemców przekraczającychpolskągranicębyło14,3mlnturystów2,o4,2%więcejniżw2003.Danez2005rokumówiąo15,2mlnprzyjazdówturystycznychdoPolski(wzrosto6,4%;„Sektor…”2006).Odnotowanoteżwzrostwydatkówturystówpodczaspobytu

2 „Sektor…”2004.Turystajestturozumianyjako:a)korzystającyzwypoczynku,b)biznes-men,c)odwiedzającykrewnychiznajomych.

KONKURENCYJNOŚćTURYSTYCZNAPOLSKICHREGIONóW 51

wPolscedo327USDnaosobę.Wstępneinformacjeonapływieturystówza-granicznychdowodzą,żezarównoakcesdoUniiEuropejskiej,jakiekspansjatanich linii lotniczychprzyczyniły się do znacznegowzrostu liczby turystówzagranicznychodwiedzającychPolskę,aczkolwiekwzrosttenkoncentrujesięwmiejscachszczególnieatrakcyjnych(np.Kraków).Potwierdza toprezento-wanądalejtezę,żesilnymmagnesemjestwspółcześniezwłaszczadziedzictwohistorycznepołączonezkorzyściamiaglomeracyjnymi(wtymzrozwiniętąin-frastrukturąturystyczną).Szacujesię,żegospodarkaturystycznadajewPolscezatrudnienie6,4%–8,9%

ogółupracującychiwytwarza4,6%–8,0%PKB3.Bezpośredniowturystycepra-cujeponad200tys.osób.Naprzykładziezatrudnieniawhotelachirestauracjach(SekcjaH)widaćznacznezróżnicowanieregionalne.Najwięcejpracującychod-notowanowwojewództwach:mazowieckim(15,6%),śląskim(13,1%),mało-polskim(10,6%),wielkopolskim(8,5%),dolnośląskim(8,4%)orazpomorskim(8,2%).Łączniewtychwojewództwachzatrudnionychjest137,8tys.osób,2/3wszystkichpracującychwhotelachirestauracjach.Najmniejbyłowwojewódz-twach:podlaskim,świętokrzyskimiopolskim(InstytutTurystyki,www.intur.com.pl/zatrudni.htm,23grudnia2004).Zatrudnieniepośredniozwiązaneztu-rystykąjestniezwykletrudnedooszacowania.CharakterystycznącechąturystykiprzyjazdowejdoPolskijestdominacjasą-

siedzkiegoruchugranicznego(w2001roku90%przyjazdóworaz84%wpły-wów,wtymponad50%przyjazdówi44%wpływówzNiemiec;Grabowski,Barteczko2003,s.7).Wroku2004zaobserwowanowzrostruchuznowychkra-jówczłonkowskichUnii,Niemiecorazpaństwpozaeuropejskich(„Sektor…”2006).TurystykawPolsceodgrywajużdziśwcaleniemałąrolęwtworzeniumiejsc

pracy oraz dochodu jako element sektora usług i ma spore szanse dalszegorozwojuwprocesierestrukturyzacjiirozwojugospodarki.Wostatnimokresieobserwujesięszybkiwzrostinwestycjiwgospodarceturystycznej,aledalszyrozwój wymaga zwiększenia nakładów.W świetle postępującej globalizacjikonkurencjamiędzynarodowa–takżewturystyce–będziesiępogłębiać(zob.Gorzelak2006).Szansewykorzystania turystykimiędzynarodowej jako jednegozważnych

czynnikówrozwojowychwpolskichregionachsązróżnicowaneizależąod:a)zasobówkulturowych,b)zasobówprzyrodniczych,c)infrastrukturyturystycznej(wtymwyznaczającejdostępnośćzasobów),d)uwzględnieniagospodarkiturystycznejwramachdziałańrozwojowych.Rozpatrzmyjepokolei,mającwpamięci,żejakpiszeAndrzejKowalczyk,

„mimopróbobiektywizacjiprocesuwaloryzacjizasobówturystycznych,ocena,

3 Polska Agencja Rozwoju Turystyki, www.part.com.pl/news_show.php?id_newsa=77, 23grudnia2004.Dlaporównaniapolskierolnictwowytwarza2,9%dochodunarodowego,zatrudnia-jąc–zależnieodsposobuliczenia–17%–20%pracującychogółem.

MAREKW.KOZAK52

którezasobymająnajwiększąwartośćdlaturystów,jestwdużejmierzesubiek-tywna”(2003,s.109).

atrakcyjność turystyczna regionów – kultura materialna

To,coprzyciągawiększośćturystówposzukującychmożliwościwypoczyn-kuizwiedzania,towdużymstopniu–jakpokazujądaneświatowe,zwłaszczawpółnocnejstrefieklimatycznej–zabytkikulturymaterialnej(pałace,muzea,obiektysakralne,zespołyurbanistyczne).Przykładowomotywkulturywprzy-jazdach do Polski wymienia 43% brytyjskich turystów4. Również pod tymwzględempolskiewojewództwasązróżnicowane.Ryc. 1 przedstawiam.in. dane o liczbie odwiedzającychmuzea i ich od-

działywg podregionów.Wynika z niej, że najczęściej są odwiedzanemuzeawMałopolsce,stosunkowonajrzadziejzaśwpodregionachPolskiwschodnio--środkowej. Co interesujące, podregionwarszawski, przyciągający najwięcejturystów,niezajmujeczołowychmiejscpodwzględemliczbyodwiedzającychmuzea, co sugeruje, żewskaźnik ten samoistnieniewyjaśniadystrybucji ru-chu turystycznego zorientowanego na dobra kultury. Dobór takich wskaźni-kóww ogóle jest problemem, aczkolwiek terytorialna dystrybucja zabytkówkulturymaterialnejzapewnelepiejoddajepotencjałkulturowyregionów.Tenczynnik zaś przejawia sięwprzestrzeni dwojako.Popierwsze, chodzi o po-siadanielubnieposiadanieprzezregionaglomeracji:townichkoncentrująsięzabytkikulturymaterialnej,jakteżinstytucjekulturalne.PodtymwzględemnaczołowysuwająsięKraków,Wrocław,Poznań,Gdańsk,ToruńiWarszawa.Podrugie,zewzględunanasycenietakimiobiektamiobszarówpozaaglomeracja-mi:jestichnajwięcejwregionachPolskizachodniejipołudniowo-zachodniej(Wielkopolska,DolnyŚląsk;Kozak2005).Rycinata,napodstawiedanychsta-tystykipaństwowej,pokazuje,żewPolscewschodniejniemaznaczącowięcejobszarówchronionych(utożsamianychprzezwielu,niedokońcasłusznie,zob-szaramiowysokiejatrakcyjnościturystycznej),acałkiemsporeobszarylokująsięnaostatnichmiejscachwkraju.Obateczynnikidowodzą,żepotencjałtury-stycznytylkodopewnegostopniadajesięmierzyćwskaźnikamiilościowymi.Bezuwzględnieniaczynnikówjakościowych(obejmującychobokoczywistych,jakstandardbazyhotelowej,takżetakniemierzalneizmiennekwestie,jaknp.modanadanemiejscelubsposóbspędzaniaczasu)ocenazarównopotencjału,jakiatrakcyjnościniemożebyćpełna.

4 StanobecnyiperspektywyrozwojuturystykiprzyjazdowejdoPolskizrynkubrytyjskiego,ośrodekPOTwLondynie,www.pot.gov.pl/doc/8,21maja2006.

KONKURENCYJNOŚćTURYSTYCZNAPOLSKICHREGIONóW 53

Ryc. 1. Potencjał turystyczny: miejsca noclegowe, odwiedzający muzea, obszary chro-nione

Źródło: opracowanie M. Smętkowskiego, EUROREG, na podstawie danych GUS (BDR).

MAREKW.KOZAK54

Walory przyrodnicze i ich wykorzystanie w turystyce

WPolsceprzyjmujesięczęstozapewnik,żeróżnorodnośćbiologicznaPolskinależydonajbogatszychwEuropie(Krajowa…2003).Zakładasięmilcząco,żepunktemodniesieniasąnajbardziejrozwinięte(uprzemysłowione,zurbani-zowane,najgęściejzaludnione)obszaryekonomicznegordzeniaEuropy(m.in.zachodnieNiemcy, krajeBeneluksu,większa częśćAnglii).To te zatłoczoneobszaryzamożnościgenerująnajwięcejturystów,októrychzabiegająpozostałeregionyeuropejskie(inietylko).Tyleżewaloryprzyrodypolskiejdlarozwo-ju turystyki trzebaoceniaćgłówniewporównaniuzkonkurencyjnąprzyrodąSkandynawii,Hiszpanii,Chorwacji,Słowacji,WłochczyLitwy.Kilka polskichwojewództwdysponuje rozległymi kompleksami o istotnej

funkcjiprzyrodniczejweuropejskiejsieciECONET5.Należądonichrówno-leżnikowoustyuowanewojewództwadolnośląskie,małopolskieipodkarpackieoraznapółnocylubuskie,zachodniopomorskie,pomorskie,warmińsko-mazur-skieipodlaskie.PrzynależnośćdosieciECONETniejestjednakwskaźnikiematrakcyjnościturystycznej.Jeśliwyjdziemypozageneralnąocenę,okażesię,żesytuacjaniejestwcaletakjednoznacznaistabilna.Latapo1990rokuprzynio-słyzarównowzrostpresjinaśrodowisko,związanyzezmianamistrukturalnymigospodarki,wzrostemzamożnościikonsumpcji,zmianąstylużycia,chaotycz-nymrozwojemośrodkówmiejskich,jakiwzrostdbałościoochronęśrodowi-ska,w tymzwiększenieudziałuobszarówchronionychz19,4%powierzchnikrajuw1990do33,1%w2002roku(zob.ryc.1;Kassenberg2004).Polskajestzalesionawmniejniż30%,colokujenaswlepszejpozycjityl-

kowporównaniuztakimikrajami,jakHolandiaczyWielkaBrytania(średniawUniito36%).NajwiększekompleksyleśnetoBoryTucholskie(2800km2),PuszczaNadnotecka(1200km2),PuszczaAugustowska(1100km2),PuszczaPiska(900km2;Stępień,Zielony2004).Zwyłączeniemniewielkichfragmen-tów, polskie lasymają charakter nasadzeń przemysłowych, a zewzględu naznaczneobszarymonokultury(główniesosnowej,wgórachteżświerkowej)sąmałoodpornenachorobyihuragany.ZasobywodnelokująPolskęnaostatnichmiejscachpośródkrajóweuropej-

skich(zaledwie40%średniejwUnii)i–pomimowielkiegopostępuwreduk-cjizanieczyszczeń–nadalichjakość(szczególnierzek)niejestzadowalająca(Kassenberg2004).Rzeki(zwyłączeniemOdry,WartyiNoteci)nadużychod-cinkachsąpraktycznieniespławneibezwielkichinwestycjiniewidaćnadzieinawykorzystanieichdlacelówkomercyjnejżeglugiturystycznej.Wodytermalne(mimoznacznychzasobów)nieodgrywająistotnejroliwpolskiejturystyce6.Góryobejmująniewielkączęśćpolskiegoterytoriuminieodznaczająsięprzy-

rodniczoniczym,czegoniemożnabyspotkaćwsąsiedniejSłowacji,Rumunii,

5 Podobniejakwiększośćdużychkompleksówleśnych.CokolwiekjestwECONET,maeuro-pejskieznaczenieex definitione.

6 NaPodhalu zamiast –wzoremSłowacji czyWęgier –wykorzystywaćwody termalnedorozwojuturystyki,używasięichdo...ogrzewaniadomów.

KONKURENCYJNOŚćTURYSTYCZNAPOLSKICHREGIONóW 55

Czechach,DolomitachczywAlpach.Najbardziejatrakcyjnaczęść,zatłoczoneTatryWysokie,niemająjużmożliwościwchłonięciawiększejilościturystów.Szczególnymzasobemprzyrodniczym(pomijającaspektkulturowy)sąob-

szary rolne, częstouważane za atrakcyjne turystycznie (fragmentacja, różno-rodność).DotyczytozwłaszczaPolskiwschodniej.Polskierolnictwowchodzijednakwokresnieuchronnychzmian.Zjednejstronyobejmąoneprzyspieszo-newyłączaniezprodukcjirolnejznacznychobszarówgruntównajniższejklasy.Zdrugiejjednakstronywkrótcenależysięspodziewaćprzyspieszeniaprocesukoncentracji własności ziemskiej i intensyfikacji produkcji rolnej, co zmieniPolskikrajobraz.Trzebasensownejpolitykirozwojuobszarówwiejskich,któramodernizując rolnictwo i czyniąc je bardziej konkurencyjnym, przyczyni siędozachowaniatychwalorówwiejskich,którewprzyszłościmogąwzbogacićofertęturystycznąkraju.Politykareintrodukcjilicznychgatunkówzwierzątprowadzonajestostatnio

zesporympowodzeniemwwielukrajacheuropejskich,copowoduje,żeróżno-rodnośćbiologiczna–choćznacząca–niejestcechąażtakbardzowyróżniają-cąPolskęspośródwiększościinnychpaństw7.Zpunktuwidzeniaturystycznego,zwyłączeniemobszarównadmorskich,po-

jezierzy,Sudetów iKarpat oraz niewielu ośrodkówpołożonychna niżu,moż-liwościwykorzystania środowiskaprzyrodniczegosąna razieograniczone.Naprzeszkodzie stoi niedorozwój infrastruktury turystycznej (hotele, pensjonaty,bezpieczneparkingi,ścieżkirowerowe,żebyniewspomniećotakimdrobiazgujaktoaletyitp.),atakżeograniczonadostępnośćkomunikacyjna.Częstoteżob-szaryoistotnychpotencjalniewalorachprzyrodniczychniedysponujążadnymiinnymiatrakcjamimogącymiwzbogacićofertęturystyczną.Zkoleinaatrakcyj-nych przyrodniczo obszarach już zagospodarowanych turystycznie występujeproblemjakościkrajobrazui infrastruktury.Wprzypadkuszczególnieatrakcyj-nychobszarów(np.parkinarodoweTatrczyWigier)brakujeskutecznychmecha-nizmówgodzącychpotrzebyochronyśrodowiskaiturystyki,anegatywneskutkinieuporządkowanejgospodarkiprzestrzeniąciągnąsięwielelat.Przyobecnymsposobiereglamentacjidostępunp.dościsłegorezerwatuPuszczyBiałowieskiejpromowaniejejjakoeuropejskiejatrakcjiprzyrodniczejtracisens:wsezonietrud-noowejściówkęinienależyoczekiwać,bywładzeparkutozmieniły.NiemałepartieMazuriSzwajcariaKaszubskasąprzykłademfatalnychskutkówpolitykizagospodarowaniaminionychlat:zabudowane„daczowiskami”,naogółoniskiejjakościinfrastrukturze.OcenawalorówprzyrodniczychPolskinatlecałejEuropy–zpunktuwidzenia

możliwościrozwojuturystykiwnajbliższymokresie–jestnaogółprzesadnieop-tymistyczna,aoczekiwaniaszybkiegowzrostunapływuturystówposzukującychurokówprzyrodymałorealne,dopókiniepoprawisięjakośćiróżnorodnośćpro-duktówturystycznych,niebędzierealizowanaspójnastrategiainienastąpiroz-

7 Gdybybioróżnorodnośćsamawsobiebyładostatecznąatrakcjąturystyczną,Białoruśbyłabymekkąekoturystyki.

MAREKW.KOZAK56

wójinfrastrukturypowiązanej(transportowej,bankowej,medycznej;Komornicki2004).Pierwszymświadectwembardziejracjonalnegospojrzenianazasobyprzy-rodnicze jest ichumiarkowanaocenawZaktualizowanej koncepcji przestrzen-nego zagospodarowania kraju orazStrategii rozwoju kraju (Zaktualizowana…2005;Strategia...2006).Turystykamogłabybyćdużąszansądlasłabiejrozwi-niętych regionów wschodnich. Niedorozwój nowoczesnej infrastruktury, brakkapitałuibrakrealistycznejkoncepcjirozwojuturystyki,dostosowanejdomoż-liwości tejczęścikraju,stwarzarealnezagrożeniewpostacipogorszeniastanuiwizerunkupoprzezturystykętanią,rozwijanąwoparciuoniskiejjakościinfra-strukturę.Wistocieprzyniekorzystnymzbieguokolicznościibrakustrategiiwa-loryprzyrodniczePolskiwschodniejmożespotkaćlosnp.częściMazur,KaszubczyMałopolski,gdzierozległeatrakcyjnekrajobrazowoobszaryzabudowanobezżadnegoplanu.Zagrożenietojestpoważne–dowodemchaotycznierozwijającasięBiałowieżaiokolicznewsie.Totylkojedenzprzypadkówzderzeniaracjonal-nościkrótko-idługookresowej(Krzysztofek2004).

Infrastruktura turystyczna w regionach

Wyposażenie infrastrukturalne rozpatrywane z punktu widzenia turystykiobejmujezarównoobiektyhotelowei inne(np.muzea), jak i teelementy in-frastruktury,którewyznaczajądostępnośćatrakcjiturystycznych(awzakresieturystykibiznesowejumożliwiająrealizacjęjejcelów).ZróżnicowaniewPolscepodtymwzględemjestznacząceinależyjerozpatrywaćwkilkuwymiarach,któreniezawszemajątakisamwpływnaposzczególnerodzajeturystyki.W2002rokuPolskadysponowała7050„turystycznymiobiektaminoclego-

wymizbiorowegozakwaterowania”i595087miejscaminoclegowymi,zczegozaledwie1478obiektów(dysponujących127559miejscaminoclegowymi)tohotele,moteleipensjonatyźródło:RocznikStatystycznyWojewództwa,2003,s. CLXX. Brak w statystyce danych o strukturze jakościowej hoteli, moteliipensjonatówuniemożliwiaocenęichprzydatnościdlawzrostukonkurencyj-nościturystycznejPolski.Zpewnymuproszczeniemmożnaprzyjąć,żeobiektyponiżej standardu trzechgwiazdeknie są zasobem,naktórymwXXIwiekumożnabudowaćprzewagikonkurencyjne.Trzy najlepiej wyposażone w hotele, motele i pensjonaty województwa

(dolnośląskie,małopolskie iwielkopolskie) dysponują łącznie538obiektami(36,4%).Trzynajgorzejwyposażone(opolskie,podlaskieilubelskie)mają93obiekty(6,3%ogółu).W sumie spośród wszystkich turystów zagranicznych z noclegów w wo-

jewództwachmazowieckim,małopolskim i dolnośląskimkorzysta1469 tys.(46,7%),podczasgdynazajmującemiejscanakońcuskaliwojewództwaopol-skie, świętokrzyskie ikujawsko-pomorskieprzypada119 tys.noclegówtury-stówzagranicznych(3,8%ogółu).Z danych statystycznych dotyczących podregionów wynika, że w 2002

rokuabsolutnączołówkęstanowiłomiastoWarszawa(16290miejscnoclego-

KONKURENCYJNOŚćTURYSTYCZNAPOLSKICHREGIONóW 57

wychw hotelach,motelach i pensjonatach, czyli 12,8% ogółu). Znaczącymizasobamidysponują także:podregionmiastoKraków(9288), jeleniogórsko--wałbrzyski(9137)oraznowosądecki(8102).Tetrzyrazemmają26527,czyli21%miejscwPolsce.Trzeciągrupępodregionówtworzą:olsztyński(6187),miastoWrocław(5181),szczeciński(4808),podregionGdańsk–Sopot–Gdynia(4782),miastoPoznań(4480)ipodregiongdański(4193).Razemgrupatadysponuje29631,costanowi23,1%miejscogółem.Pozostałych 35 podregionów dysponuje łącznie tylko 55 111 miejscami

(43,1%),podczasgdyczteryczołoweposiadają33,6%miejsc.Wartozwrócićuwagę, żewśród tych 35 podregionów są też takie, które położone sąw re-gionachuznawanychzaatrakcyjneturystycznie,anawettakie,któregranicząz podregionami o rzeczywiściewysokich zasobach turystycznych (np.wroc-ławski czyelbląski;Rocznik…2003).W takiej sytuacjinaciskpowinienbyćpołożonynatworzenieprzewagkonkurencyjnychwoparciuosieciwspółpracy,pozwalające zarazem zarówno wykorzystać potencjał ośrodków sąsiedzkich,jakiurozmaicićofertędlaturystów.Wsparciebudowysiecitoważnedziałaniedlawładz.Wwojewództwiemałopolskim76,8%obiektówjestskupionychwzaledwie

czterechpowiatach(miastoKraków–67,nowosądecki–39, tatrzański–30,nowotarski–16).Wwojewództwiedolnośląskimpodobnie(leczbezdominacjistolicyregionu:jeleniogórski–64obiekty,miastoWrocław–38,kłodzki–20,lubański–15,JeleniaGóra–11).Zdrugiejstronydokładnie71polskichpowia-tów(prawiecopiąty)niedysponowałow2002rokużadnymhotelem,motelemanipensjonatem(ibidem).Interesującychdanychuzupełniającychdostarczająstatystykidotycząceagro-

turystyki,którarozwijasięwłaściwiewyłącznienaobszarachwysoceatrakcyj-nychturystycznie(pomimozwolnieniarolnikówprowadzącychagroturystykęodpodatkudochodowego,pozatymiobszaramiwzasadzieniemagospodarstwagroturystycznych). Absolutnie dominuje Małopolska i region warmińsko--mazurski (38% ogółu). Wbrew potocznym wyobrażeniom, wieś może byćw dzisiejszych warunkach atrakcyjna turystycznie wtedy i tylko wtedy, gdydysponujeistotnymiwaloramiprzyrodniczymi(góry,lasy,jeziora,rzeki)orazinfrastrukturą(Żelazna2004).Ustaleniatepokrywająsięzwynikamipogłębio-nychbadańprzeprowadzonychwlatachwcześniejszych(Jałowiecki1995).Naodrębnąuwagęzasługujeszczególniedynamicznierozwijającasięczęść

turystyki biznesowej, tzw. turystyka kongresowa.Na rynkuwewnętrznym toszybkowzmacniającysięsegmentwwersjikonferencyjnej,jednakżezupełnienieliczący sięna rynkueuropejskim i światowym.Podstawowaprzyczyna tocałkowitybraknowoczesnychcentrów,któremogłybyobsłużyćświatowykon-gres,stądteżincydentalneichprzypadki.Biurapodróżysąskoncentrowanegłówniewośrodkachnajczęściejodwie-

dzanych i generujących największy ruch turystyczny (mazowieckie, głów-nie Warszawa, to 20%). Przykładowo województwo lubuskie to tylko 2%(Strategia…2002).

MAREKW.KOZAK58

Nawetnajbardziej interesującezasobyturystyczneniegwarantująsukcesu,jeżelinietowarzyszyimstosownainfrastruktura,zwłaszczaułatwiającadostęp-nośćkrajuiregionów.Infrastruktura,zarównodrogowa,jakikolejowa,jestprzestarzała,aichmo-

dernizacjairozbudowazajmiewielelat(Raport…2004).Drogąlotnicząnajle-piejdostępna jest–conaturalne–stolicaorazpograniczeŚląska iMałopolski(dzięki dwómpołożonymobok siebie i konkurującym lotniskomwKrakowieiKatowicach).PerspektywyrozwojumająteżportylotniczewGdańsku,PoznaniuiWrocławiu(Narodowy…2003,s.27).Pozakrakowskimiwrocławskimżadenzpolskichportówlotniczychniemadostępudoautostrady.Dostępnośćdrogąmorskąjestograniczonazkilkuwzględów,wtymm.in.

zprzyczyngeograficznych:wybrzeżeoferujebezpieczne,osłonięteidużeportyjedyniewujściuOdryiZatoceGdańskiej.Wielkiestatkiturystyczne(corazbar-dziejpopularnaformaturystykimorskiej)mogąwejśćwPolscetylkodoGdyni(jedynegoportuodostatecznejgłębokości).Pozostajezatemżeglugapromowa,nawiasemmówiąc,prawiebezudziałupolskicharmatorów(1%udziałuwprze-wozachbałtyckich)isłaborozwijającysięjachting(Koncepcja…2003).Zaistotnyproblemnależyuznaćrelatywniesłabyrozwójsieciszkieletowej,

acozatymidzieograniczonydostępdointernetu(nadalbardzoniewielejestteżtzw.hotspots,publiczniedostępnychmiejscbezprzewodowegodostępudoin-ternetu)8.Podobnauwagadotyczyusługbankowychczymedycznych:sąłatwodostępnewwielkichmiastachigłównychośrodkachturystycznych,napozosta-łychobszarachkorzystanieznichjestutrudnioneprzezbrakdostępu,aletakżeprzezbariery językowe.Nasilonapo1maja2004migracjazarobkowamożeznaczniezwiększyćskalęproblemu.

Gospodarka turystyczna w polityce rozwoju kraju

Państwoodgrywawielkąrolęwstymulowaniurozwojugospodarkiturystycz-nej(Mason2006).Turystykaigospodarkaturystycznapojawiająsięwróżnychkontekstachwkilkuoficjalnychdokumentachpolitykirozwoju.Rozwójtury-stykijestujętyw„Koncepcjipolitykiprzestrzennegozagospodarowaniakraju”(Monitor Polski,nr26z16sierpnia2001,poz.432),gdziewskazujesię,żeot-wartysystemdynamizującyprzekształceniaprzestrzenikrajumogłybytworzyćm.in.metropolia stołeczna i innekształtujące się europole orazniższej rangiośrodkirównoważeniarozwojukreowanewstrefachopóźnionychcywilizacyj-nie,strefyiośrodkigospodarkiturystycznejonajwyższychwkrajuwalorachkulturymaterialnejiprzyrodniczych.

8 Mówisięwręczo„cyfrowymwykluczeniu”niektórychobszarów,zwłaszczawiejskich.Oilepodkoniec2003roku42%badanychmieszkańcówmiast(ponad500tys.ludności)deklarowałoposiadaniedostępudointernetu,otylenawsiodsetektenwyniósłzaledwie16%.

KONKURENCYJNOŚćTURYSTYCZNAPOLSKICHREGIONóW 59

Turystykajestwymienionawopisiedwóchspośródwytyczonychkierunkówpolitykiprzestrzennegozagospodarowaniakraju:– dynamizacji polskiej przestrzeni (podpunkt „zagospodarowanie w oparciuo popytmiędzynarodowy polskiej przestrzeni rekreacyjnej oraz ośrodkówiobiektówpolskiejkulturymaterialnej”);

– wielofunkcyjnegorozwojuobszarówwiejskich(podpunkt„zdynamizowanierozwojugospodarkiturystycznejwstrefachonajwyższychwalorachrekrea-cyjnychikrajobrazowych”).Pośród omawianych w dokumencie celów gospodarowania przestrzenią

kwestiedotycząceturystykiujętesąbezpośredniotylkowjednym(kształtowa-niestrukturprzestrzennychumożliwiającychochronękrajobrazukulturowegoipojedynczychzabytkówprzedzniszczeniem,degradacją,dewaloryzacjąorazpodjęciedziałańmającychnaceluudostępnieniedziedzictwakulturowegospo-łeczeństwu).Wpozostałychcelachturystykaniejestwymieniana,aczkolwiekichosiągnięcieniewątpliwiepoprawiwarunkirozwojuturystyki.Znaczenietu-rystykieksponujetakżeZaktualizowana koncepcja przestrzennego zagospoda-rowania kraju,wwyważonysposóbcharakteryzującjakośćpolskiejprzestrzenizpunktuwidzeniaturystycznejkonkurencyjnościmiędzynarodowej.Ogólnie rzecz biorąc, turystyka i gospodarka turystyczna stanowiąw obu

koncepcjachważnyelementrozwojuekonomicznegoodużymznaczeniuwgo-spodarowaniuprzestrzenią, a ich rolęwnimogranicza siędo tychobszarówiośrodków,którejużreprezentująniezbędnydlajejwzrostupotencjał.GłównydokumentpolitykiturystycznejtoStrategia rozwoju turystyki w la-

tach 2001–2006.PrzedstawionawniejanalizaSWOT,obokwieluniezwykletrafnychstwierdzeń,zawieratakżeelementydyskusyjne(„korzystnepołożeniewśrodkuEuropy”;Strategia…2002,s.17–19).Strategiazagłównycelgospodarkiturystycznejuznajepoprawękonkuren-

cyjnościpolskiejofertyturystycznejnarynkumiędzynarodowymikrajowym.Dodatkowoprzypisujejejnastępującecelespołeczno-gospodarcze:1. „Wzrost dochodów mieszkańców regionów wymagających głębokiej re-

strukturyzacji gospodarki. Wykorzystanie redystrybucyjnej roli turystyki,polegającejnaprzenoszeniudochodówzregionówbogatszych(dużeaglo-meracje)do regionówbiedniejszych(zagrożonychstrukturalnymbezrobo-ciem,niedoinwestowanych).

2. Zmniejszeniebezrobocianaobszarachprzygranicznych,odużychwalorachturystycznych,dotkniętychstrukturalnymbezrobociem(...).

3. Aktywizacjamieszkańcówwsiipodnoszeniejakościżycianawsi(...).4. Aktywizacjarozwojumarkowychproduktówturystycznych,wszczególno-

ścipięciu:turystykabiznesowa,turystykawmiastachiturystykakulturowa,turystykanaterenachwiejskich,turystykarekreacyjna,aktywnaispecjali-styczna,turystykaprzygranicznaitranzytowa.

5. Zwiększenie rentowności majątku państwowego poddawanego procesowiprzekształceńwłasnościowych(...).

6. Wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego, środowiska cywilizayjnegoiprzyrodniczegowedukcji(...).

MAREKW.KOZAK60

7. PoprawawizerunkuPolski i jejmieszkańcówna areniemiędzynarodowej(...)”(ibidem,s.20–21).Takszerokiezadaniastawianeprzedturystykąświadcząotym,żejestona

postrzeganaraczejjakojedenzinstrumentówpaństwawrozwiązywaniuprob-lemówspołecznych,amniejjakobiznesprzynoszącykrajowidwukrotniewię-cejdochoduniżnp.rolnictwo.Sektorprywatnywłaściwieniegraw„Strategii”rolipartneraczywspółdecydenta.Stosowniedo rozległości celów rozproszone są takżeprezentowanewdo-

kumencie intstrumenty,conajwyraźniej jest skutkiemprzyjęciazałożenia,że„podstawowymźródłemfinansowania(...)będziewykorzystanieśrodkówfinan-sowych,przewidzianychnarealizacjęwybranychprogramówrządowych,aniedodatkowychśrodkówzbudżetupaństwa”(ibidem,s.32).Niestety,wzwiązkuztymwniemałymstopniuStrategiajestjedyniezbioreminformacjizestawio-nychnapodstawieinnychprogramówidziałań.Bezpriorytetyzacjizadań,ty-pównakładów,delimitacjiobszarówopierwszorzędnymznaczeniudlarozwojuturystyki,nieuchronnieskończysiętorozpraszaniemśrodków.Temuostatnie-mu sprzyjać też będzie uporczywemieszanie kryteriów socjalnych z ekono-micznymiwprocesiealokacjiśrodkówpublicznychnaturystykę.Strategiarozwojuturystykijestszczególniepotrzebnainależymiećnadzieję,

żejaknajszybciejzostaniezmodernizowanaiposłużyjakopodstawakoordyna-cjiprzedsięwzięćwskalikraju.Stan dzisiejszy poważnie ogranicza szanse promocji polskiego produktu

turystycznego.Nie trzebadodawać,żebardzoutrudnia rozwinięciewłasnychstrategiipromocyjnych regionom,którychpodstawowymproblememjestdo-datkowobrakśrodkówfinansowych,awwieluprzypadkachtakżebrakskry-stalizowanejtożsamościregionalnej,potrzebnejdobudowaniastrategiipromo-cyjnejna rynkukrajowymizagranicznym.Podejmowanepróbymająbardzoograniczonyzasięginiestetyniemogączerpaćzefektusynergii,potencjalniezawartegowzharmonizowanych izintensyfikowanychdziałaniachpromocyj-nychnaszczeblukrajowym.

Wnioski

Polskiewojewództwasąwysocezróżnicowanepodwzględemzasobówtu-rystycznych,takżewyposażeniainfrastrukturalnegoorazdostępności.Dowo-jewództwonajwiększympotencjalenależyzaliczyćte,któredysponująnajbar-dziej zróżnicowanymiwalorami kulturowymi orazwalorami przyrodniczymiizarazemsąwzględniełatwodostępnezgłównychośrodkówgenerującychruchturystycznywkrajuizagranicą.Daneomiejscachodwiedzanychprzezcudzo-ziemcówsugerują,żewbrewczęstymwyobrażeniom,waloryprzyrodniczeniesądlanichmagnesem.Wedługocenyautora,dogrupyostosunkowonajwięk-szympotencjalenależyzaliczyćprzedewszystkimwojewództwodolnośląskie,dalejmazowieckie,małopolskie,pomorskie,wielkopolskieizachodniopomor-skie(zob.ryc.2).Łączniewojewództwatezajmują45,3%powierzchniPolski.

KONKURENCYJNOŚćTURYSTYCZNAPOLSKICHREGIONóW 61

Dogrupywojewództwo stosunkowonajmniejszympotencjale turystycznymnależy zaliczyć świętokrzyskie, kujawsko-pomorskie, lubelskie i podlaskie.Generalniewidaćsporązbieżnośćpomiędzyogólnympoziomemrozwojuda-negoregionuajegoatrakcyjnościąturystyczną,copotwierdzatezę,żewaloryprzyrodniczesamewsobienieodgrywająwiększejroli(Gorzelak1998).

Uwaga: drewniane kościółki Małopolski wschodniej na liście UNESCO zaznaczono umownie jednym znakiem w województwie małopolskim oraz podkarpackim.

Ryc. 2. Potencjał turystyczny polskiej przestrzeni z punktu widzenia konkurencyjności międzynarodowejŹródło: Zaktualizowana koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju, RCSS, październik 2005.

MAREKW.KOZAK62

Analizaprowadzonanapoziomiewojewództwwoczywistysposób„uśred-nia” rzeczywistość.Analizaprzedstawionanapoziomiepodregionów, jak teżpowiatów, dobitnie ukazuje, że rzeczywisty potencjał bazy turystycznej jestskupionywzaledwiekilkupodregionachiniecoponaddwudziestupowiatach.Porównując dane o noclegach turystów zagranicznych oraz o ilości miejscwhotelach,motelachipensjonatachw10najwyżejnotowanychpodregionach,zauważymy,żew7przypadkachna10sątotesamepodregiony(Warszawa,Kraków,Wrocław, Poznań, Gdańsk-Gdynia-Sopot, szczeciński i olsztyński).W pozostałych 3 przypadkach dany podregion zajmujemiejscew pierwszejdziesiątce tylkopodwzględemmiejscwhotelach (jeleniogórsko-wałbrzyski)lubliczbynoclegówturystówzagranicznych(centralnyśląskiilubelski).Kiedy jednak zaczniemy analizować rzecz na poziomie podregionów (po-

mijającpoziompowiatów), okaże się, żenajwiększypotencjał prezentuje10wspomnianychpodregionów,zajmującychzaledwie16,1%powierzchnikraju.Wziąwszypoduwagę,żewśródnichaż6toaglomeracje,nienależydotejin-formacjiprzywiązywaćnadmiernejwagi,pokazujeonajednakdobrzestopieńdzisiejszegoskoncentrowaniazasobówturystycznych.Każdypoziomanalizyniesiezasobąspecyficznezniekształceniaobrazukon-

kurencyjnościpolskiejprzestrzenipodwzględemszansrozwojuturystyki.Próbąsyntetycznegoprzedstawieniainformacjizróżnychpoziomówjestzamieszczo-naryc.2.Wynikazniej,żejeślipominąćaglomeracje,trzyanalizowaneaspektyatrakcyjnościterytoriumpodwzględemturystycznym(infrastrukturahotelowa,zabytki,waloryprzyrodnicze)sąspełnionewnajwyższymstopniuprzez:–Sudetyipogórzesudeckie,–Podhale,BeskidŚląskiiŻywiecki,–WybrzeżeKaszubskie(wtymZatokaGdańska),–WybrzeżeŚrodkowe,–SzczeciniWybrzeżeZachodnie(uujściaOdry).Rozbieżnościwnasyceniuelementamipotencjałuturystycznegomogąstano-

wićistotnądyrektywękierunkówpoprawywyposażeniawobiektyinfrastruktu-ryturystycznej(takżetransportowej).ZwłaszczapozaaglomeracjamipriorytetwinnosiędaćpromocjiirozwojowiwoparciuozasobywpisanenasporządzaneprzezUNESCOlistyświatowegodziedzictwakulturowego,rezerwatówbiosfe-ryorazlistępomnikówhistoriizatwierdzanąprzezprezydentaRP.Rozważeniawymagasytuacjaobszarów(podregionów),któredysponująwa-

loramiprzyrodniczymi i/lubkulturowymi, jednakżeniedysponujązadowala-jącąbaząturystycznąoprzyzwoitymstandardzie.Zaliczyćmożnadonichnp.podregionybielsko-bialski,koszaliński,świętokrzyski,krośnieńsko-przemyski,Łódź,zielonogórskiitoruńsko-włocławski.Wkażdymztychregionówjednązwidocznych przeszkódw rozwoju turystyki są braki infrastrukturalne: sła-badostępnośćkomunikacyjnakoszalińskiego,świętokrzyskiego,krośnieńsko--przemyskiegoczyŁodzi iniedogodnepowiązaniakomunikacyjneznajbliż-szymi ośrodkami aglomeracyjnymi,wobec którychmogłyby budować ofertę

KONKURENCYJNOŚćTURYSTYCZNAPOLSKICHREGIONóW 63

komplementarną.Alezauważmy,żewkażdymznichtrudnomówićoprzygo-towanymwyrazistymprodukcieturystycznym.Wsparcie rozwoju turystyki przez państwo winno zatem służyć przede

wszystkimtworzeniusiecioferującejliczneizróżnicowane,azarazemteryto-rialnieskupioneproduktyturystyczne.Obszarytakietoprzedewszystkimaglo-meracje, kurorty i nieliczne inne ośrodki turystyczne reprezentujące średniejiwyższej jakości infrastrukturę turystycznąorazobszarygranicznezzamoż-niejszymiodPolskipaństwami(potencjalnymirynkami).Generalnie o realnych szansach konkurowania na rynkachmiędzynarodo-

wychdecydujeprzedewszystkim jakośćofertykraju i regionów,całościowoobejmującejzasobygospodarkiturystycznej,walorykulturoweiprzyrodniczeorazichogólneotoczenie.Takacałościowaoferta,nazwijmyjązaTadeuszemMarkowskim(1999)„megaproduktem”,wpraktycedopierosiętworzy,niebeztrudu.Wbadaniachpoświęconychprzewagomkonkurencyjnympolskiejtury-styki stwierdzono, że pod każdymwzględem z analizowanychPolskaw po-równaniuzgrupąwybranychpaństweuropejskichzajmujeostatniepozycje9.Stosunkowonajlepiej,bodzielącostatniąpozycjęzeSłowacją,lokujesiępodwzględemwalorówzasobównaturalnych,najgorzejzaś:jakościpolityki,orga-nizacjiizarządzaniaturystyką(Grabowski,Barteczko2003,s.20).„Wszystkowskazujenato–pisząautorzyprzywoływanychbadań–żedzisiejszapozycjakonkurencyjnaPolskijesttaka,żegotowisądoPolskiprzyjeżdżaćubodzytu-ryści, zmałą ilościąpieniędzy inakrótko,a tooznacza, żePolska jakokrajipolskiefirmy turystycznebędązarabiałymniejniżkonkurencizewszystki-minegatywnymikonsekwencjami, jakiez tegowynikajądlapolskiegoPKB,wartościdodanejfirmizatrudnienia”(s.18).Nawiasemmówiąc,ustaleniatewczęścidotyczącejpolityki,organizacjiizarządzaniapokrywająsięzpocho-dzącymisprzed15latustaleniami„StudiumpodstawprzemysłuturystycznegowPolsce”10.Tymbardziejzatemnależyskoncentrowaćwysiłektam,gdzieist-niejąpodstawygospodarkiturystycznejomożliwiewysokimpoziomieoferty.Zagłównyproblemdlakonkurencyjnościpolskichregionów–nietylkowod-

niesieniudoturystyki–należyuznaćichjakość:jakośćzasobów,infrastruktu-ry,produktów,koncepcji,organizacjiizarządzania.Bezwprowadzeniaostregokryteriumjakościowegodoplanowaniaizarządzaniaproduktamiturystyczny-miszansepoprawynienajlepszejsytuacjisąniewielkie.Wkwestiiprzeznacze-niaśrodkówpublicznychnainwestycjewsektorzeturystycznym(iotoczeniu)należy się stanowczo przeciwstawiać rozpraszaniu środkówwukładzie tery-torialnymiwydatkowaniu ichnaprzedsięwzięcianiereprezentującewysokie-gostandardu.Jednocześnie,żebydaćwprzyszłościszansęrozwojupotencjałuturystycznegowobszarach,któreobecnienimniedysponują,należydołożyćstarań,byzarównokoncepcjezagospodarowaniaprzestrzennego,jakipolityka

9 Niemcy,Hiszpania,Francja,Irlandia,Węgry,Czechy,Słowacja.10 RaportprzygotowanynapotrzebyrządupolskiegowramachprogramuPhareprzezTourism

DevelopmentInternational,Dublin,Ireland,1991.

MAREKW.KOZAK64

rozwojunawszystkichpoziomachorganizacji terytorialnejkrajubyłypodpo-rządkowanezasadzieszacunkudlakrajobrazuprzyrodniczegoikulturowego.

Literatura

Bartoszewicz W., Borne-Januła H., Skalska T., 2005, Turystyka biznesowa w Polsce,Warszawa:InstytutTurystyki.

GUS,2003,Rocznik Statystyczny Województw 2003,Warszawa.GorzelakG.,1998,Regional and Local Potential for Transformation in Poland,Warszawa:EUROREGUW.

Gorzelak G., 2006, „Zróżnicowania regionalne w Polsce i Europie” (w:)G.Gorzelak,A.Tucholska(red.),Rozwój – region – przestrzeń,Warszawa:MinisterstwoRozwojuRegionalnego.

Grabowski J. (koordynator), Barteczko K. i in., 2003, Synteza opracowania „Analiza przewag konkurencyjnych Polski na międzynarodowym rynku tury-stycznym”,Warszawa:InstytutKoniunkturiCenHandluZagranicznego.

Jałowiecki B. (red.), 1995, Turystyka na obszarach wiejskich Polski: raport z badań,Warszawa:EUROREGUW.

KassenbergA.,2004,Środowisko naturalne Polski, jego kształtowanie i ochro-na,Warszawa:InstytutnaRzeczEkorozwoju.

Komornicki T., 2004, Nowe uwarunkowania współpracy międzynarodo-wej polskich regionów (wersja robocza), Warszawa: Instytut GeografiiiPrzestrzennegoZagospodarowaniaPAN.

Koncepcja rozwoju turystyki morskiej w Polsce, 2003, Warszawa: PolskaOrganizacjaTurystyczna,marzec.

KowalczykA.,2003,Geografia turyzmu,Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.

KozakM.W.,2005,Szanse polskich regionów na światowym rynku turystycz-nym,ekspertyzawykonanadlaRCSS.

Krajowa strategia ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności bio-logicznej wraz z programem działań,2003,MinisterstwoŚrodowiska,doku-mentzatwierdzonyprzezRadęMinistrów25lutego.

KrzysztofekK.,2004,Międzynarodowa i wewnętrzna promocja przyrodniczo- -kulturowych walorów Polski,ekspertyzadlaRCSS.

MarkowskiT., 1999,Zarządzanie rozwojem miast,Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.

Mason P., 2006, Tourism Impacts, Planning and Management, Butterworth-Heinemann.

Narodowy plan rozwoju 2004–2006,2003,RadaMinistrów,styczeń.Raport o spójności ekonomicznej i społecznej, 2004, Luksemburg: KomisjaEuropejska.

Sektor turystyki – definicje, analizy, dane liczbowe i prognozy,2004,Warszawa:InstytutTurystyki,listopad,http://www.intur.com.pl/statystyka.htm.

KONKURENCYJNOŚćTURYSTYCZNAPOLSKICHREGIONóW 65

Sektor turystyki – definicje, analizy, dane liczbowe i prognozy,2006,Warszawa:InstytutTurystyki,14marca,http://www.intur.com.pl/statystyka.htm.

Strategia Rozwoju Kraju,2006,RadaMinistrów,czerwiec.Strategia rozwoju turystykiw latach 2001–2006,2002,Warszawa:MinisterstwoGospodarki (dokument zatwierdzony w 2001, zmodyfikowany w 2002roku).

StępieńE.,ZielonyR.,2004,„Rolalasówwzagospodarowaniuprzestrzennymkraju” (w:)A.Stasiak (red.),Wieś polska w świetle wyników NSP 2002 r.i PSR 2002 r.,BiuletynKomitetuPrzestrzennegoZagospodarowaniaKrajuPAN,z.213,Warszawa.

Zaktualizowana koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju, 2005,RCSS,październik.

ŻelaznaK., 2004, „Rola agroturystykiw rozwojuwielofunkcyjnymwsi pol-skiej” (w:)A. Stasiak (red.),Wieś polska w świetle wyników NSP 2002 r. i PSR 2002 r.,BiuletynKomitetuPrzestrzennegoZagospodarowaniaKrajuPAN,z.213,Warszawa.

touRiStiC ComPetitiveneSS oF PoliSh RegionS

Touristsectorbelongstomostdynamicsectorsabletoabsorblargeanddif-ferenthumanresources.Itschancestogetdevelopeddependnotonlyonnaturalandculturalresources,butalsoincreasinglyonnecessaryinfrastructureandap-propriatedevelopmentpolicy.WhilePolishnaturalresourcesweremostlyover-valued,theculturaloneswereseemedtobeunderestimated.IngeneralmostofthePolishterritorydoesnothavesignificanttouristicresourcesanditschancestodeveloptouristicsectordependstoalargeextentonabilitytocreatetouristicproductsandoninvolvementintonetworkswithother,betterequippedregions.Thestatepolicyshouldconcentratescarcedevelopmentresourceson1.areasalreadytouristicallydevelopedinordertoimprovetheircompetitivenessand2.supporttodiffusionprocessesandcooperationnetworkcreating.