Kompetencje gospodarcze aktorów społecznych a współczesny...

Prakseologia nr 155/2014

85

Kompetencje gospodarcze aktorów społecznych a współczesny kryzys finansowy1

Elżbieta KolasińskaUniwersytet Gdański

[email protected]

Wprowadzenie

Współczesny kryzys finansowy nie ogranicza się tylko do Stanów Zjednoczonych, ale ma zasięg globalny. Jego dyfuzja na inne kraje i ich gospodarki uświadomiła wszystkim aktorom społecznym, że

1 Niniejszy artykuł stanowi kontynuację analizy problematyki związanej ze współorganizo-waniem i współprzewodniczeniem wraz z Krzysztofem Jasieckim grupy tematycznej Jak globalny kryzys zmienia polską gospodarkę i społeczeństwo? w ramach Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego pt. Co po kryzysie, który odbył się w dniach 11–14 września 2013 roku w Szczecinie.

S u m m a r y

Economic competencies of social actors during the global economic crisis

This article conceptualizes the economic competencies of social actors as a key aspect of the global economic crisis. Economic competencies evolve within economic sys-tems, a system that is historically, cultural-ly, and politically conditioned. This article

argues that economic competencies of so-cial actors are the foundational skills that help with the correct diagnosis of the global economic crisis. Economic competency al-lows actors to make responsible decisions and allows for an outline of economic recov-ery plans.

K e y w o r d s : e c o n o m i c c o m p e t e n c i e s , f i n a n c i a l c r i s i s , s o c i a l a c t o r s

86

Elżbieta Kolasińska , Kompetencje gospodarcze aktorów społecznych…

zasobów finansowych nie można zamknąć na określonym teryto-rium. Globalizacja gospodarki implikuje funkcjonowanie gospoda-rek narodowych, które podlegają jej bezpośrednim lub pośrednim wpływom. Dezorganizacja systemu gospodarczego w jednym kraju niejednokrotnie odbija się na systemach gospodarek w innych kra-jach. Przykładem jest współczesny kryzys finansowy, który rozpo-czął się w USA, a objął swym zasięgiem inne kraje. „Kryzys gospo-darczy świata został zapoczątkowany przez pęknięcie rozdętego balonu kredytów hipotecznych ze znaczącym udziałem kredytów poniżej standardu (suprime) w USA” (Samojlik 2009, s. 59). „Grożą-ce bankom bankructwo wynikało z ich beztroskiej polityki kredyto-wej, w wyniku której stało się jasne, że zwrot udzielonych kredytów i pożyczek bankowych jest mocno wątpliwy” (Kosikowski 2012, s. 52). Kredyty, jakich udzielały banki, to tylko jedna z wielu przy-czyn globalnego kryzysu. George Soros określił „globalny kryzys fi-nansowy jako kulminację trwającej od ponad 25 lat superkoniunk-tury a zarazem koniec ekspansji kredytowej opartej na dolarze amerykańskim jako walucie rezerw obowiązkowych” (2008, s. 127). Współczesny kryzys finansowy możemy analizować wieloaspekto-wo i wielowymiarowo. Po – pierwsze w aspekcie materialnym (zawi-rowanie na rynkach finansowych i jego konsekwencje), po – drugie w niematerialnym (utrata wiarygodności, pozytywnego wizerun-ku), po trzecie – w symbolicznym (era niepewności) [Kolasińska 2010, s. 72].

Kształtowanie systemu gospodarczego w kryzysie i po kryzysie nie tylko wymaga, jak postulował Karl Polanyi, „urynkowienia spo-łeczeństwa ukierunkowanego gospodarczo” (2010), ale również odpowiedzialności za podjęte działania w sferze gospodarczej i nie tylko. Zorientowane gospodarczo społeczeństwo charakteryzuje się kompetencjami gospodarczymi, które potrafi wykorzystać w praktyce. Aktorzy społeczni w nie wyposażeni są aktywnymi podmiotami przemian, kreatorami działań kryzysowych i pokryzy-sowych. „Desygnatami tego pojęcia mogą być zarówno jednostki ludzkie o wybranych cechach charakterystycznych, jak i małe grupy

87


społeczne, wielkie zrzeszenia i organizacje czy nawet społeczeń-stwa” (Szmatka 1998, s. 15). Od nich zależą między innymi nakre-ślanie naprawczych programów, korekta polityki gospodarczej państwa, edukowanie społeczeństwa, przebudowa struktur insty-tucjonalnych oraz wykorzystanie wniosków z kryzysu jako do-świadczenia na przyszłość. Rozwój gospodarki powiązany jest z kompetencjami gospodarczymi aktorów społecznych, jak i ze spo-łeczną akceptacją zmian. Globalna gospodarka i gospodarki naro-dowe wymagają od aktorów społecznych kompetencji gospodar-czych na miarę współczesnych, pokryzysowych wyzwań. Z jednej strony istotnego znaczenia nabiera redefinicja kompetencji gospo-darczych w kryzysie i po kryzysie. Z drugiej strony ważną rolę od-grywa system kontroli instytucji gospodarczych, jak i decyzje za-rządzających nimi menedżerów. Współczesny kryzys finansowy jeszcze bardziej uwypuklił globalizację gospodarki i rolę kompeten-cji gospodarczych aktorów społecznych. Inwestując w rozwój owych kompetencji i postęp gospodarki, nie możemy zapominać o global-nych uwarunkowaniach. Analiza kryzysu i działań pokryzysowych wymaga odpowiedzi na pytanie: jaka jest i będzie gospodarka po kryzysie? Odpowiedź na tak postawione pytanie nie jest ani łatwa, ani wyczerpująca. Wymaga kompleksowej analizy gospodarki na-rodowej i globalnej, ale ukierunkowanej także na analizę społe-czeństwa, kompetencji gospodarczych oraz różnych działań syste-mowych.

Celem niniejszego artykułu jest analiza kompetencji gospodar-czych aktorów społecznych w aspekcie współczesnego kryzysu fi-nansowego. Główną tezę artykułu stanowi stwierdzenie: kompe-tencje gospodarcze aktorów społecznych to fundamentalne umiejętności, które sprzyjają zdiagnozowaniu kryzysu, podejmowa-niu odpowiedzialnych decyzji i nakreśleniu programów napraw-czych w kryzysie oraz po kryzysie.

88


Socjologowie i ekonomiści o współczesnym kryzysie finansowym

Współczesny kryzys finansowy jest analizowany przez socjologów i ekonomistów z różnych punktów widzenia. W niniejszym artyku-le dokonano studiów teoretycznych z problematyki współczesnego kryzysu finansowego z perspektywy socjologicznej i ekonomicznej. Socjologowie podkreślają, że współczesny kryzys finansowy ma nie tylko wymiar ekonomiczny, ale również społeczny (Jałowiecki, Ka-pralski 2012). Analizują jego przebieg i skutki w odniesieniu do aspektów kulturowych (Rychard 2012), innowacyjności czy przed-siębiorczości (Partycki 2012). Przedstawiają kryzys jako efekt błęd-nych decyzji (Walczak-Duraj 2012) czy nadużywania władzy (Sta-niszkis 2009). Poszukują nowych wzorców rozwoju w kryzysowości świata (Zacher 2013) oraz dostrzegają rolę związków zawodowych i dialogu w sytuacji kryzysu (Gardawski 2009). Omawiają to zjawi-sko w kontekście modernizacji (Morawski i inni 2010) oraz konfi-guracji globalnych związanych z strukturami, agencjami i instytu-cjami (Morawski 2013). Analizują również kryzys w kontekście konsumpcji, zaufania konsumenckiego i sukcesu przedsiębiorstwa (Bylok 2012). Inni socjologowie omawiają kryzys w kontekście róż-nych odmian kapitalizmu, protekcjonizmu finansowego (Jasiecki 2012, 2013) oraz metod wychodzenia z kryzysu (Swadźba, Zagóra--Jonszta 2013). Omawiają również zjawisko kryzysu w aspekcie rodziny, miasta i kraju (Gomuła 2012). Przedstawiają go także w odniesieniu do uwarstwienia współczesnego społeczeństwa pol-skiego, nierówności społecznych i ekonomicznych (Jarosz 2012, 2013).

Z kolei wybrane analizy niektórych socjologów zagranicznych koncentrują się na analizie rynków (Lounsbury, Hirsh 2010). Przedstawiają oni także kryzys w odniesieniu do kredytu i wiedzy (MacKenzie 2011) oraz omawiają go w kontekście zagrożeń współ-czesnego świata (Beck 2012). Analizują oni współczesny kryzys również w kontekście kapitału hipotecznego i nowej granicy glo-

89


balnych finansów (Sassem 2008). Omawiają go również w aspekcie pieniędzy i kredytu (Carruthers, Bruce 2010) oraz socjologii finan-sów (Cetina, Prada 2012). Niektórzy socjologowie zwracają uwagę nie tylko na współczesny kryzys, ale również świat po kryzysie (To-uraine 2013).

Tutaj warto odnieść się do Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicz-nego, który odbył się w dniach 11–14 września 2013 roku w Szcze-cinie pod znamiennym tytułem „Co po kryzysie” Jak stwierdziła Grażyna Skąpska, przewodnicząca Polskiego Towarzystwa Socjolo-gicznego: „Socjologowie mają przed społeczeństwem zarysować pewne perspektywy, nawet pewną wizję. Wizję, która dawałaby społeczeństwu nadzieję, stanowiłaby ten bodziec, który dla chore-go stanowi istotny, a niektórzy mówią, że nawet najistotniejszy czynnik do opanowania choroby i wychodzenia z kryzysu”. Nawią-zując do wypowiedzi przewodniczącej Polskiego Towarzystwa So-cjologicznego, dostrzegamy istotną rolę dla socjologów w kryzysie i po kryzysie. Kompetencje socjologów i ich „wyobraźnia socjolo-giczna”, używając określenia Charlesa W. Millsa (2007), mogą wspo-magać społeczeństwo w czasach kryzysu i nie tylko. Istotnego zna-czenia nabiera wykorzystanie kompetencji socjologów do efektywnego dialogu na linii: socjologowie – społeczeństwo w kon-tekście kryzysu. Socjologowie potrafią wskazywać drogi wyjścia z kryzysu i jego konsekwencje dla współczesnego świata. Socjolo-giczny ogląd tego zjawiska obejmuje szerokie spektrum analizy róż-nych systemów wzajemnie ze sobą powiązanych i dotkniętych kry-zysem. Z punktu widzenia socjologicznego kryzys możemy określić jako pewną dezorganizację systemu i anomię (określenie Emile’a Durkheima [2012]) oraz dysfunkcję i zinstytucjonalizowane omija-nie norm (określenia Roberta Mertona [2002]), ale także odnieść do światowego społeczeństwa ryzyka (Beck 2012). Socjologowie mogą proponować rozwiązania i drogi wyjścia z kryzysu. Ich rola w społe-czeństwie nie ogranicza się tylko do nakreślania działań doraź-nych, ale obejmuje również wykorzystanie wiedzy społecznej za-równo w sytuacji kryzysu, jak i po kryzysie. Ich wiedza,

90


doświadczenie i kompetencje to kluczowe zasoby, które są wręcz niezastąpione w analizach teoretyczno-empirycznych współcze-snego kryzysu finansowego. Socjologiczna analiza kryzysu ma fun-damentalne znaczenie dla wszystkich aktorów społecznych.

Jednak przedstawianie współczesnego kryzysu finansowego tylko w aspekcie socjologicznym byłoby uproszczeniem. Dlatego istotnego znaczenia nabiera przedstawienie również współczesne-go kryzysu finansowego z punktu widzenia ekonomicznego. Za-równo polscy ekonomiści, jak i zagraniczni ekonomiści analizują źródła finansowego kryzysu, jego przebieg i skutki. Pierwsi przed-stawiają go w kontekście neoliberalizmu i nauk ekonomicznych (Gorynia i Kowalski 2009; Kołodko 2010) czy wartości oraz insty-tucji i polityki (Kołodko 2010). Prezentują jego przyczyny i mecha-nizmy w aspekcie globalnym (Szymański 2009; Rosati 2009). Eko-nomiści polscy opisują między innymi współczesny kryzys finansowy w kontekście bankowości (Masiukiewicz 2009; Sławiń-ski 2010), ryzyka systemu finansowego (Solarz 2008; Pawłowicz 2008; Jajuga 2009), w aspekcie przebudowy globalnej architektury finansowej (Iwonicz-Drozdowska 2009) oraz w kontekście spo-łecznej odpowiedzialności banków (Szpringer 2009). Niektórzy ekonomiści analizują kryzys w odniesieniu do rzetelności instytu-cji finansowych (Kulawczuk 2010) oraz zarządzania wartością przedsiębiorstwa (Herman 2008). Inni przedstawiają jego konse-kwencje dla regionów (Strzelecki, Legutko-Kobus 2010), a także w odniesieniu do reformy świata (Orłowski 2011).

Z kolei zagraniczni ekonomiści analizują kryzys w aspekcie płyn-ności i kryzysu kredytowego (Brunermeier 2009), finansowych transakcji (Masciandaro, Passarelli 2012), ryzyka związanego z za-rządzaniem (Caballero, Krishnamurthy 2008), zrozumienia jego przyczyn i skutków (Taylor 2010), ryzyka systemowego (Khandani, Amir, Lo, Andrew, Merton 2013), kosztów nierówności (Stiglitz 2013), jak i w kontekście bogactwa czy biznesu (Bogle 2009). Inni ekonomiści zagraniczni artykułują swoje niezadowolenie czy obu-rzenie wywołane kryzysem (Askenazy 2012).

91


Tutaj warto nawiązać do Kongresu Ekonomistów Polskich, który odbył się 28–29 listopada 2013 roku w Warszawie. Kongres odbywał się pod hasłem: „Ekonomia dla przyszłości. Odkrywać naturę i przyczyny zjawisk gospodarczych”. Podczas Kongresu Elżbieta Mączyńska, przewodnicząca Polskiego Towarzystwa Ekonomiczne-go, stwierdziła wówczas, że „kryzys ten obnażył skalę i zakres global-nie naruszonej równowagi w systemach społeczno- gospodarczych, a także niedostatki i niedostosowania teorii ekonomii do realiów”. Z kolei Marek Belka podkreślił, że „źródła obecnego kryzysu mają bardzo różnorodny i dość wszechstronny charakter, ale na pewno są wśród nich i luki w teorii ekonomi, i błędy w polityce makroekono-micznej i regulacyjnej”. W nawiązaniu do niniejszej wypowiedzi można stwierdzić, że współczesny kryzys finansowy stanowi brak kompatybilności między wiedzą ekonomiczną a praktyką gospodar-czą. Nieprzejrzyste rozwiązania w sferze gospodarczej sprzyjały dys-funkcyjnym działaniom finansowym. W wypowiedziach przewodni-czącej Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego, jak i przewodniczącej Kongresu Ekonomicznego dostrzegamy zwrócenie uwagi na społecz-ne i gospodarcze aspekty współczesnego kryzysu.

Tutaj warto odwołać się do publikacji „Komisji Europejskiej na temat źródeł kryzysu a zaliczamy do nich między innymi:

• długo utrzymywany niski poziom stóp procentowych w krajach rozwiniętych, stwarzający bodźce do zwiększania wykorzysta-nia dźwigni finansowej przez instytucje finansowe (serach for field), związany z długotrwałym okresem uspokojenia na ryn-kach finansowych, ożywienia gospodarczego oraz relatywnie niskiej inflacji (Great Moderation)

• narastanie globalnych nierównowag (…) odzwierciedlonych m.in. w nadwyżkach na rachunkach obrotów bieżących w nie-których krajach (w Chinach, Japonii, krajach Bliskiego Wscho-du) oraz w deficytach w innych państwach (Stanach Zjednoczo-nych i w Europie Zachodniej),

• silny wzrost znaczenia sektora finansowego w największych go-spodarkach świata oraz powstawanie bąbli na rynku aktywów

92


wskutek m.in. niskiej inflacji w krajach rozwiniętych (dzięki czemu możliwe było utrzymywanie stóp procentowych na ni-skim poziomie), wykorzystywania przez inwestorów strategii carry trade, dużych przepływów kapitału możliwych dzięki glo-balizacji oraz integracji rynków finansowych,

• model nadzoru oparty na zasadzie samoregulacji rynków finan-sowych, sytuację na rynku nieruchomości w Stanach Zjedno-czonych – długotrwały wzrost cen, politykę mieszkaniową rzą-du, złagodzenie standardów oceny zdolności kredytowej, kredyty NINJA” (Konopczak, Sieradzki, Wiernicki 2010, s. 47).

Globalny kryzys finansowy objął swym zasięgiem gospodarki zarówno krajów rozwiniętych, jak i rozwijających się. W różnym stopniu wpłynął on na poziom ich rozwoju i ich politykę gospodar-czą. „Kryzysowi finansowemu towarzyszyło wyraźne spowolnienie gospodarcze w największych gospodarkach świata (tabela 1). Stany Zjednoczone oraz niektóre kraje UE zanotowały znaczny spadek tempa wzrostu PKB, a w kilku krajach nastąpił spadek produktu (m.in. we Włoszech, Danii, Irlandii). W IV kwartale 2008 r. spadek PKB nastąpił również w Stanach Zjednoczonych, a w Europie po-głębił się spadek dynamiki produktu i kolejne kraje (m.in. Niemcy, Francja, Wielka Brytania) zanotowały ujemne tempo wzrostu PKB” (Konopczak, Sieradzki, Wiernicki 2010, s. 61–62).

„Polska wykazuje (zob. tab. 1) ostatnio wysoką, choć malejącą, dynamikę wzrostu PKB. Jeszcze wyższą, jeśli zmierzymy jej poziom za pomocą oenzetowskiego Indeksu HDI, łączącego trzy podstawo-we wymiary życia: poziom dochodu, średnią długość życia i prze-ciętny poziom wykształcenia” (Jarosz 2013). Z wymiarami makro-ekonomicznymi kryzysu wiąże się również według Khandaniego, Lo, Mertona (2013) „ryzyko systemowe” „Ryzyko systemowe defi-niowane jest jako nagłe, nieprzewidziane zdarzenie, które może załamać sys tem finansowy w takim stopniu, że aktywność gospo-darcza na szeroką skalę zostanie zagrożona” (Jurkowska-Zejdler 2008, s. 179). Z kolei „ryzyko systemowe” jest powiązane z wymia-rem mikroekonomicznym odnoszącym się do instytucji gospodar-

93


czo-finansowych i sposobów zarządzania nimi przez menedżerów. Jednak kryzys finansowy i nieodpowiedzialne działania niektórych instytucji podważyły zaufanie, które musi zostać odbudowane (Ko-lasińska 2012, s. 181). W sytuacji braku zaufania do instytucji, jak i do kompetencji gospodarczych zatrudnionej w nich kadry, kształ-tuje się kultura organizacyjna budowana na fundamencie nieufno-ści. Dysfunkcyjna nieufność wobec kompetencji gospodarczych przekłada się na opinie o pracownikach z owej branży. Jednocze-

Tabela 1. Tempo zmian PKB w wybranych krajach w latach 2007–2009 (w %, r/r)

Źródło: Konopczak, Sieradzki, Wiernicki 2010, s. 63.

94


śnie deficyt kompetencji i nieodpowiedzialne działania menedże-rów potęgują niekorzystny wizerunek instytucji gospodarczych i finansowych. W funkcjonowaniu instytucji w gospodarce istotną rolę odgrywa według Petera Halla i Davida Saskice’a „kategoria komplementarności instytucjonalnej”, dotyczącą sposobu łącze-nia zasobów różnych segmentów gospodarki (Jasiecki 2012, s. 153). W ten sposób tworzy się sieć instytucji gospodarczych, któ-re łączy wspólnota interesów. Przykładem może być sieć instytucji finansowych, która stanowi niejako wspólnotę instytucjonalną, połączoną rodzajem działalności i celem. Sprzyja to inwestowaniu w kompetencje zatrudnionej kadry i kreowaniu wizerunku.

Kluczowego znaczenia nabiera przytoczenie opinii o gospodarce w odniesieniu do kryzysu. Jak stwierdzili Andrzej Koźmiński i Krzysztof Zagórski, „stosunek ludzi do gospodarki i jej mechani-zmów rzadko bywa obojętny, a to ze względu na to, że indywidualne i zbiorowe losy, sukcesy, klęski, a niekiedy tragedie w tak wielkim stopniu od nich zależą” (2011, s. 57). „Powszechnemu poczuciu, że skala zagrożenia będzie duża, towarzyszą obawy zarówno o sytuację Polski, jak i osobistą. Zdecydowana większość respondentów (87%) boi się, że kryzys może mieć negatywne konsekwencje dla naszego kraju, niewiele mniejsza grupa (81%) wyraża obawy o sytuację swo-ją i rodziny. (…) Uwarunkowania społeczno-demograficzne mają na-tomiast znaczenie dla poczucia osobistego zagrożenia kryzysem. Obawy w tym względzie wyraża trzy czwarte (74%) osób pozytyw-nie oceniających swoje warunki materialne i aż 91% z nich niezado-wolonych. Osobistego zagrożenia kryzysem nieco częściej nie oba-wiają się respondenci uzyskujący dochody per capia powyżej 1500 zł, mający mniej niż 35 lat, mieszkający w miastach powyżej 100 tys. ludności oraz legitymujący się wyższym wykształceniem” (CBOS 2012, s. 5). „Od października 2011 roku (zob. rys. 1) niemal podwo-iła się grupa ankietowanych przekonanych, że w perspektywie roku kondycja polskiej gospodarki ulegnie pogorszeniu (wzrost z 20% w październiku do 38% w grudniu). Coraz większy sceptycyzm gości też w prognozach dotyczących jakości życia rodzin – w analogicz-

95


nym okresie odsetek osób spodziewających się zmian na gorsze wzrósł z 16% do 31%” (CBOS 2012, s. 3).

Rysunek 1. Jak bardzo boimy się kryzysu

Źródło: CBOS 2012, s. 2.

Nastroje społeczne i opinie o kryzysie w Polsce są wypadkową oceny rzeczywistej sytuacji gospodarczej i instytucjonalnej w kryzy-sie i po kryzysie. Stanowią one również przejaw nastawienia wobec sytuacji kryzysowych, a wynikają z postrzegania nieprzewidzianych zagrożeń.

Od gospodarki do kompetencji gospodarczych aktorów społecznych

Pojęcie gospodarka stało się niejako słowem kluczem do otwierania zarówno naukowych, jak i praktycznych drzwi. Gospodarka to wie-lowarstwowy system, w którym funkcjonują różni „aktorzy społecz-ni indywidualni i instytucjonalni”. Rodzaj gospodarki implikuje analizę kompetencji gospodarczych. Jednak czy wyjdziemy od ana-lizy gospodarki globalnej, gospodarek narodowych, polskiej gospo-darki, czy od kompetencji gospodarczych, to punktem wyjścia do

96


analizy będzie gospodarka. Jak trafnie stwierdził Witold Morawski, „w gospodarce konkurencyjnej (rynkowej, zdecentralizowanej), oprócz państwa, ważne miejsce zajmują prawo, pieniądz, firma, zysk i bodźce materialne, a przetargi i negocjacje przesądzają o tre-ści decyzji” (2010, s. 237). Gospodarka ewoluuje, a jej globalny wy-miar stanowi wyzwanie dla kompetencji gospodarczych różnych aktorów społecznych indywidualnych i instytucjonalnych. W dobie rozwoju rynków finansowych, międzynarodowych korporacji, glo-balizacji gospodarek, wymiany dóbr i usług, transferu kapitałów czy międzynarodowych rynków pracy rozwój globalnych kompetencji gospodarczych to wręcz konieczność.

W aspektach socjologii ekonomicznej, socjologii gospodarki i ekonomii kompetencje gospodarcze aktorów społecznych to umiejętności, które wiążą się z zasobami wiedzy o gospodarce, procesach gospodarczych, mechanizmach funkcjonowania ryn-ków, formach własności, prawach wolności gospodarczej, sposo-bach funkcjonowania instytucji gospodarczych. Na proces kształ-towania kompetencji gospodarczych mają wpływ różnorodne czynniki, które mogą sprzyjać ich rozwojowi albo osłabiać ich kształtowanie. Tutaj warto zwrócić uwagę na kompetencje gospo-darcze aktorów społecznych indywidualnych. Do takich czynni-ków, które implikują rozwój owych kompetencji, zaliczamy różne typy socjalizacji, system edukacji i kształcenia na wszystkich po-ziomach, pracę zawodową w sektorach gospodarki, ale nie tylko. Z kolei na kompetencje gospodarcze instytucji wpływają różne systemy, uwarunkowania historyczno-polityczne, system kultu-rowo-społeczny, regulacje prawne, wzorce gospodarowania w da-nym społeczeństwie, opinia o instytucjach gospodarczych oraz cała sfera gospodarki w wymiarach narodowym i globalnym. „Relacje między kulturą a gospodarką formułowano niekiedy tak, jak gdyby stanowiły odrębne układy (…) Kiedy indziej wska-zywano raczej, ze obie te sfery są w gruncie rzeczy mocno ze sobą zrośnięte (Kochanowicz, Marody 2010, s. 8). Według licznych teorii socjologicznych jednostka, która funkcjonuje w określo-

97


nym systemie społecznym, kulturowym, gospodarczym interna-lizuje wzorce w nim obowiązujące. Stanowią one dla niej norma-tywny wzorzec, który wskazuje, jak działać, kształtować relacje z innymi, w jaki sposób rozwijać różnorodne kompetencje w sfe-rze gospodarczej i nie tylko. „Człowiek gospodarujący z jednej strony określa cel, a z drugiej uwzględnia uwarunkowania jego realizacji oraz środki, którymi dysponuje” (Partycki 2004, s. 50). Rozwój kompetencji gospodarczych aktorów społecznych to per-manentny proces, na który mają wpływ różni aktorzy społeczni, różnorodne systemy, instytucje i propagowane wzorce. Kształto-waniu kompetencji gospodarczych sprzyja „socjalizacja ekono-miczna” połączoną z edukacją. Jednak socjalizacja ekonomiczna przyniesie wymierny efekt, jeżeli będzie miała charakter kom-pleksowy ukierunkowany na różnych aktorów społecznych oraz kompetencje gospodarcze społeczeństwa na wszystkich etapach rozwoju. Stanowi to wyzwanie dla podmiotów odpowiedzialnych za proces kształcenia na wszystkich poziomach edukacji. Inwe-stycja w kompetencje gospodarcze społeczeństwa to inwestycja w nowoczesną gospodarkę. Z kolei deficyt kompetencji gospodar-czych może skutkować pasywnością gospodarczą, nieodpowie-dzialnymi decyzjami gospodarczymi, podejmowanymi zarówno na poziomie jednostkowym, jak i makrogospodarczym. Tutaj warto nawiązać do Witolda Morawskiego (2001, s. 33), który przedstawił modele działań człowieka ekonomicznego i socjolo-gicznego (zob. tab. 2).

W nawiązaniu do opracowania należy powiedzieć, że modele człowieka ekonomicznego i człowieka socjologicznego implikują jego funkcjonowanie w skomplikowanych systemach oraz struktu-rach. Uzupełniają się one jednak i warunkują. Niejednokrotnie wy-stępuje „typ mieszany”, jak napisał Witold Morawski „człowiek eko-nomiczno-socjologiczny”, który funkcjonuje w różnych segmentach systemu (2001, s. 33).

98


Tabela 2. Człowiek ekonomiczny i człowiek socjologiczny

Wymiary Człowiek ekonomiczny Człowiek socjologiczny

Podmiot: jednostka grupa, wspólnota(jednostka jako członek grupy, wspólnoty)

Motywacja: interes własny wartości (tradycja, solidarność, wol-ność, równość, wiara)

Kryteria ocen: racjonalność kalkulacyjna, utylitarne (np. zysk kontra strata)

wielość racjonalności, nieracjonalno-ści i irracjonalności normatywne (np. dobre kontra złe)

Zasada działania: wolny wybór, ograniczenia twarde (np. kapitał kadry)

ograniczenia w działaniu (miękkie), działają inni, działania mają rozmaite znaczenia, potęga zwyczajów, nawy-ków

Przestrzeń działania: rynek, sfera prywatna społeczeństwo (rynek to instytucja społeczna), sfera publiczna

Zasada organizacji przestrzeni społecznej:

interakcje jednostek, według preferencji i racjonalności proceduralnej

wpływ polityki (władzy), według kry-teriów racjonalności substancjalnej (np. sprawiedliwości społecznej)

Cele analizy: przewidywanie opis, wyjaśnienie, interpretacja

Metody: formalne, matematyczne empiryczne, jakościowe

Metodologia: redukcjonizm,indywidualizm

holizm, organicyzm

Tradycja intelektualna: Smith, Marshall,Keynes,Samuelson

Marks,Durkheim,Weber,Parsons

Źródło: Morawski 2001, s. 33.

Kompetencje gospodarcze to cenna wartość dla wszystkich akto-rów społecznych na poziomie jednostkowym, mikrospołecznym, mezospołecznym, makrospołecznym i globalnym. Analizując kom-petencje gospodarcze, nie można zapominać o systemie gospodar-czym, który jest według różnych teorii socjologicznych jest uwarun-kowany historycznie, kulturowo, politycznie i społecznie. Procesy

99


zachodzące w gospodarce są wypadkową innych zmian społeczno- -kulturowych.

Kompetencje gospodarcze w czasie kryzysu i po kryzysie

Gospodarka, kompetencje gospodarcze i współczesny kryzys finan-sowy stanowią nierozłączną triadę, której jednak nie można anali-zować rozłącznie. Analiza owej triady wymaga ukierunkowania temporalnego na: przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Przeszłość wiąże się z genezą i przyczynami współczesnego finansowego kry-zysu. Teraźniejszość odnosi się do aktywnych działań podejmowa-nych w celu zminimalizowania konsekwencji kryzysu dla wszyst-kich. Przyszłość to wykorzystanie doświadczenia z kryzysu do nakreślenia polityki pokryzysowej w poszczególnych krajach, jak i w skali globalnej. „Przebieg kryzysu finansowego zdyskredytował zwłaszcza neoliberalny model kapitalizmu (…), a także tezę, że kapi-tał nie ma narodowości” (Jasiecki 2012, s. 175). Kryzys finansowy uwypuklił znaczenie kompetencji gospodarczych aktorów społecz-nych. Polityka rozwoju kompetencji gospodarczych kształtowana na bazie odpowiedzialności za podjęte decyzje to fundament pod sku-teczne zarządzanie podmiotami gospodarczymi. Kompetentni lu-dzie na odpowiedzialnych stanowiskach w sferze gospodarczej to między innymi klucz do ograniczania dysfunkcyjnych działań. Uni-wersalna zasada: kto za co odpowiada i przed kim, sprawdzi się w każdej instytucji gospodarczej jeżeli będzie akceptowana i respek-towana. Kompetencje gospodarcze to kluczowe zasoby zarówno w kryzysie, jak i po nim. Globalna gospodarka i gospodarki narodo-we wymagają kompetencji gospodarczych na marę współczesnych wyzwań i zagrożeń płynących ze współczesnego świata. Kompeten-cje gospodarcze po kryzysie współczesnym wymagają redefinicji, a instytucje gospodarcze rzetelnej kontroli. Jak podkreślił Marek Belka na Ogólnopolskim Kongresie Ekonomicznym: „Źródła obec-nego kryzysu mają bardzo różnorodny i dość wszechstronny cha-rakter, ale na pewno są wśród nich luki w teorii ekonomi i błędy

100


w polityce makroekonomicznej i regulacyjnej” (2013). W nawiąza-niu do niniejszej wypowiedzi stwierdzamy, że korekty wymagają kompetencje gospodarcze po kryzysie oraz rozwiązania w polityce gospodarczej w skali zarówno międzynarodowej i krajowej. Jak na-pisał Ulrich Beck (2012) „funkcjonujemy w społeczeństwie świato-wego ryzyka, w którym światowa gospodarka jest źródłem ryzyka w światowym społeczeństwie ryzyka” (2012, s. 359). Kryzysy, w tym współczesny kryzys finansowy, są jego immanentną składową. „Upadanie kolejnych banków i przedsiębiorstw stworzyły taką wizję kryzysu, w której większość ludzkości pozbawiona jest jakiegokol-wiek punktu oparcia” (Touraine 2013, s. 45). Jeżeli kryzysy są nieja-ko wpisane w życie współczesnych społeczeństw i gospodarek to nadrzędną rolą kształtowania kompetencji gospodarczych staje się uczenie, jak sobie z nimi radzić. Rola kompetencji gospodarczych w kryzysie i po kryzysie jest bezdyskusyjna, ale pod warunkiem, że są one wykorzystywane w pozytywnych działaniach, a nie nieuczci-wych celach czy partykularnych interesach. Kompetencje gospodar-cze to cenne zasoby, które sprzyjają podejmowaniu odpowiedzial-nych i trafnych decyzji zarówno przez decydentów, jak i oddolnych wykonawców. Od kompetencji gospodarczych wszystkich aktorów społecznych zależy rozwój gospodarki i sfery finansów.

Zakończenie

Współczesny kryzys finansowy i kompetencje gospodarcze wyma-gają kompleksowych analiz. Niniejszy artykuł stanowi przedstawie-nie zależności między gospodarką, kompetencjami gospodarczymi aktorów społecznych a współczesnym kryzysem finansowym. Pod-jęta analiza nad rolą kompetencji gospodarczych w kryzysie i po kryzysie wynika z faktu, że problematyka kompetencji gospodar-czych aktorów społecznych w polskiej socjologii w niewielkim stop-niu została zdiagnozowana. Nurt socjologii ekonomicznej i socjolo-gii gospodarki w Polsce został „zawłaszczony” przez globalizację gospodarki, transformację gospodarki czy gospodarkę opartą na

101


wiedzy. O kompetencjach gospodarczych w odniesieniu do współ-czesnego kryzysu globalnego kryzysu niewiele napisano. Jednak są one kluczowe, zarówno w sytuacji kryzysu, jak i po kryzysie. Zatem doświadczenia z współczesnego kryzysu finansowego mogą stano-wić wielowymiarowy obszar zarówno do analiz teoretycznych, jak i empirycznych badań w tym obszarze. Od kompetencji gospodar-czych aktorów społecznych w nie wyposażonych zależy, jakie pro-gramy pokryzysowe zostaną nakreślone, wdrożone i jak będzie się rozwijała polska gospodarka w przyszłości.

BIBLIOGRAFIA

Askenazy P. (et al) 2012. Manifest oburzonych ekonomistów, Kryzys i dług w Europie: 10 fałszy‑wych oczywistości i 22 sposoby na wyprowadzenie debaty z impasu, Wydawnictwo Krytyki Politycznej: Warszawa.

Beck U. 2012. Społeczeństwo światowego ryzyka, Wydawnictwo Naukowe Scholar: Warszawa.Bogle J. 2009. Dość. Prawdziwa miara bogactwa, biznesu i życia, tłum. A. Gąsior-Niemiec, PTE:

Warszawa. Brunnermeier M.K. 2009. Deciphering Liquidity and Credit Crunch 2007–2008, „Journal of

Economic Perspectives”, nr 23.Bylok F. 2012. Budowa zaufania konsumenckiego jako czynnik determinujący sukces przedsię‑

biorstwa w warunkach kryzysu, „Zarządzanie i Finanse”, nr 4(1). Caballero R.J., Krishnamurthy A. 2008. Collective Risk Management in a Flight to Quality Epi‑

sode, „Journal of Finance, American Finance Association”, t. 63 (5).Carruthers B. G., Ariovich L. 2010. Money and Credit: a sociological approach, Polity Press:

Cambridge.Cetina K., Prada A. 2012. Handbook of Sociology of Finance, Oxford University Press: Oxford.CBOS 2010, 2012, Czy Polacy boją się kryzysu. Raport z badań, CBOS: Warszawa.Durkheim E. 2012. O podziale pracy społecznej, tłum. K. Wakar, Wydawnictwo Naukowe

PWN: Warszawa.Gardawski J. 2009. Postawy Polaków a dialog społeczny i związki zawodowe w warunkach kryzy‑

su, [w:] J. Osiński (red.), Nauki społeczne wobec kryzysu ekonomicznego, Oficyna Wydaw-nicza SGH: Warszawa.

Gomuła W. 2012. Światowy kryzys finansowy z perspektywy rodziny, miasta i kraju, [w:] M. T. Kozubek (red.), Dom, w którym rodzi się wspólnota: rodzina, społeczeństwo, Kościół, Wy-dział Teologiczny Uniwersytetu Śląskiego, Księgarnia św. Jacka: Katowice.

Gorynia M., Kowalski T. 2009. Nauki ekonomiczne a kryzys gospodarczy, „Studia Ekonomicz-ne”, nr 3–4 (LXII–LXIII).

102


Herman A. 2008. Globalne kryzysy i ich wpływ na postrzeganie wartości przedsiębiorstwa, [w:] J. Bieliński, M. Czerwińska (red.), Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa w wa‑runkach zakłóceń na rynkach finansowych, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskie-go: Sopot.

Iwanicz-Drozdowska M. 2008. Przebudowa globalnej architektury finansowej po doświadcze‑niach kryzysu subprime. Wybrane problemy do rozwiązania, [w:] J. Szambelańczyk, (red.), Globalny kryzys finansowy i jego konsekwencje w opiniach ekonomistów polskich, Związek Banków Polskich: Warszawa.

Jajuga K. 2008. Pomiar stabilności i zarządzanie ryzykiem systemu bankowego – lekcje z kryzy‑su, [w:] J. Szambelańczyk (red.), Globalny kryzys finansowy i jego konsekwencje w opiniach ekonomistów polskich, Związek Banków Polskich: Warszawa.

Jarosz M. (red. nauk.) 2011. Polacy we wspólnej Europie. Dysproporcje materialne i społeczne, PAN: Warszawa.

Jarosz M. 2013. Polskie bieguny. Społeczeństwo w czasach kryzysu, ISP PAN: Warszawa. Jasiecki K. 2012. Co nie funkcjonuje w gospodarce, [w:] M. Jarosz (red.), Instytucje: konflikty

i dysfunkcje, Oficyna Naukowa: Warszawa.Jasiecki K. 2013. Kapitalizm po polsku. Między modernizacją a peryferiami Unii Europejskiej,

Wydawnictwo IFiS PAN: Warszawa.Jurkowska-Zeidler A. 2008. Bezpieczeństwo rynku finansowego w świetle prawa Unii Europej‑

skiej, Wolters Kluwer: Warszawa.Khandani A. E., Lo A. W., Merton R. C. 2013. Systemic risk and the refinancing ratchet effect,

„Journal of Financial Economics”, t. 108 (1). Kochanowicz J., Marody M. 2010. Kultura i gospodarka, Wydawnictwo Naukowe Scholar:

Warszawa.Kolasińska E. 2010. Zróżnicowanie polskich regionów a współczesny kryzys [w:] Z. Strzelecki,

P. Legutko-Kobus (red. nauk.), Oblicza współczesnego kryzysu a polskie regiony, Minister-stwo Rozwoju Regionalnego: Warszawa.

Kolasińska E. 2012. Świadomość odpowiedzialnego pożyczania, „Prakseologia” nr 151.Kołodko, G. 2008. Wirujący świat, Prószyński i S-ka: Warszawa. Konopczak M., R. Sieradzki, M. Wiernicki. 2010. Kryzys na światowych rynkach finansowych

–wpływ na rynek finansowy w Polsce oraz implikacje dla sektora realnego, „Bank i Kredyt” 41(6).

Kosikowski C., 2012. Dysfunkcje finansów publicznych, [w:] M. Jarosz (red. nauk.), Instytucje, konflikty i dysfunkcje, Oficyna Naukowa: Warszawa.

Koźmiński A., Zagórski K. 2011. Wyobraźnia ekonomiczna w Polsce, „Studia Socjologiczne”, nr 2 (201).

Kulawczuk P. 2010. Budowa standardów rzetelności instytucji finansowych na rynku detalicz‑nym w oparciu o rozwiązania systemów zaradzania, „Prakseologia”, nr 150.

Lounsbury M., Hirsch P. 2010. Markets on Trial: The Economic Sociology of the US Financial Crisis, Emered: Bingley.

MacKenzie D. 2011. The Credit Crisis as a Problem in the Sociology of Knowledge, „American Journal of Sociology”, t. 116, nr 6.

Masciandaro D., Passarelli F. 2012. The Financial Transaction Tax: A Political Economy View, „Intereconomics”, nr 2.

Masiukiewicz, P. 2009, Specyfika zarządzania upadłością banku, „Kwartalnik Nauk o Przed-siębiorstwie” nr 1.

103


Merton R. K. 2002. Teoria socjologiczna i struktura społeczna, tłum. E. Morawska, J. Werten-stein-Żuławski, WN PWN: Warszawa.

Mills Ch. W. 2007. Wyobraźnia socjologiczna, PWN: Warszawa. Morawski W. 2001. Socjologia ekonomiczna. Problemy, teoria, empiria, Wydawnictwo Nauko-

we PWN: Warszawa. Morawski W., 2010. Konfiguracje globalne: struktury, agencje, instytucje, Wydawnictwo Na-

ukowe PWN: Warszawa. Osiński J., (red.) 2009. Nauki społeczne wobec kryzysu ekonomicznego, Oficyna Wydawnicza

SGH: Warszawa.Partycki S. 2004. Zarys teorii socjologii gospodarki, Wydawnictwo Naukowe KUL: Lublin.Partycki S. (red.) 2013. Innowacyjność i przedsiębiorczość w warunkach kryzysu. Wydawnictwo

KUL: Lublin. Partycki S. (red.) 2013. Strategie działań w warunkach kryzysu. Wydawnictwo KUL: Lublin. Pawłowicz L. 2008. Kryzys zaufania na rynkach finansowych z perspektywy kraju goszczącego,

[w:] J. Szambelańczyk (red.), Globalny kryzys finansowy i jego konsekwencje w opiniach ekonomistów polskich, Związek Banków Polskich: Warszawa.

Polanyi K. 2010. Wielka transformacja, Wydawnictwo Naukowe PWN: Warszawa. Rosati D. 2009, Przyczyny i mechanizm kryzysu finansowego w USA, „Ekonomista”, 3.Rychard A. 2012. Kultura zjawiska kryzysu w Polsce: wstępne refleksje,[w:] B. Jałowiecki,

S. Kapralski (red.), Społeczny wymiar kryzysu, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”: War-szawa.

Samojlik B. 2009. Kryzys finansowy: źródła, skutki, kierunki naprawy, [w:] J. Osiński, S. Sztaba (red. nauk.), Nauki społeczne wobec kryzysu na rynkach finansowych, Oficyna Wydawnicza SGH: Warszawa.

Sassem S. 2008. Mortgage Capital and its particularities: a new frontier for global finance, „Jo-urnal of International Affairs”, nr 62(1).

Sławiński A. 2010. Wpływ globalnego kryzysu na bankowość centralną, „Ekonomista”, nr 2.Solarz J.K. 2008. Zarządzanie ryzykiem systemu finansowego, PWN: Warszawa.Soros G. 2008. Nowy paradygmat rynków finansowych. Kryzys finansowy 2008 i co to oznacza,

MT Biznes: Warszawa.Stiglitz J. 2012. The Price of Inequality: How Today’s Divided Society Endangers Our Future,

W.W. Norton Company.Strzelecki Z., Legutko-Kobus P. (red. nauk.) 2010. Oblicza współczesnego kryzysu a polskie

regiony, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego: Warszawa.Swadźba S., Zagóra-Jonszta U. 2013. Wielki kryzys gospodarczy a współczesny kryzys w Polsce.

Skutki i strategie wychodzenia, [w:] S. Partycki (red.), Teorie kryzysu, Wydawnictwo KUL: Lublin.

Szmatka J. 1998. Aktor, [w:] Encyklopedia socjologii, t. 1, A. Kojder i inni (red.), Oficyna Na-ukowa: Warszawa.

Szpringer W. 2009. Społeczna odpowiedzialność banków. Między ochroną konsumenta a ochroną socjalną, Oficyna Wolters Kluwer: Warszawa.

Szymański W. 2009. Kryzys globalny. Pierwsze przybliżenie, Difin: Warszawa. Taylor J. 2010. Zrozumieć kryzys finansowy. Przyczyny, skutki, interpretacje, WN PWN: War-

szawa. Touraine A. 2013. Po kryzysie, Oficyna Naukowa: Warszawa.


Walczak-Duraj D. 2012. Zróżnicowanie przyczyn kryzysu finansowego. Kryzys jako efekt zanie‑chania, błędnych decyzji czy zideologizowania świata społecznego?, [w:] S. Partycki (red.), Kryzys finansowy: przebieg i skutki społeczno‑gospodarcze w Europie Środkowo‑Wschodniej, Wydawnictwo KUL: Lublin.

Zacher L. 2013. W poszukiwaniu nowych wzorców rozwoju (w obliczu rosnącej kryzysowości świata i życia), [w:] S. Partycki (red.), Teorie kryzysu, Wydawnictwo KUL: Lublin.

Kompetencje gospodarcze aktorów społecznych a współczesny...

Documents

Transcript of Kompetencje gospodarcze aktorów społecznych a współczesny...