Jakowski Kazimierz, Maniewska ElizakomentarzLEX 2009Komentarz do ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U.98.21.94), [w:] K. Jakowski, E. Maniewska, Kodeks pracy. Komentarz. Ustawy towarzyszce z orzecznictwem. Europejskie prawo pracy z orzecznictwem, Tom I, LEX, 2009, wyd. VII.Stan prawny: 2009.09.01Od autorw Przedstawiamy Pastwu sidme wydanie Komentarza, napisanego przede wszystkim z myl o stosowaniu prawa pracy w praktyce. Skada si on z trzech czci. Pierwsza cz dotyczy kodeksu pracy. Zawiera ona komentarz do ustawy, wzory owiadcze stron stosunku pracy oraz majce nadal zastosowanie ustawy nowelizujce kodeks. W uwagach do poszczeglnych artykuw omwilimy take szczegowo rozporzdzenia wykonawcze i ustawy zwizane z komentowanym przepisem. Szeroko przedstawiamy orzecznictwo Sdu Najwyszego, rwnie nieopublikowane. Zawarte s take informacje o stosowaniu wobec pracownikw ustawy o podatku dochodowym od osb fizycznych. Drug cz rozpoczynaj akty ponadkodeksowe: wycig z Konstytucji RP oraz dotyczce zwizkw zawodowych i organizacji pracodawcw Konwencje MOP nr 87 i 98. Uzupenia j - z bogatym orzecznictwem Sdu Najwyszego - zbir ustaw dotyczcych zbiorowego i indywidualnego prawa pracy. Trzecia cz (drugi tom Komentarza) zawiera rnej rangi najwaniejsze akty prawa wsplnotowego z orzecznictwem Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci. Od dnia 1 maja 2004 r. jest to prawo obowizujce w Polsce, na zrnicowane sposoby (zob. uw. 13 do art. 9 k.p.). Ksik koczy indeks rzeczowy. Kazimierz Jakowski, Eliza Maniewska Warszawa, wrzesie 2009 r. Wykaz skrtwCzasopisma Dz. U. - Dziennik UstawDz. Urz. UE - Dziennik Urzdowy Unii EuropejskiejDz. Urz. WE - Dziennik Urzdowy Wsplnot EuropejskichDz. Urz. - Dziennik Urzdowy Unii Europejskiej - polskie wydanieUE - sp. specjalneECR - European Courts ReportsEPS - Europejski Przegld SdowyM.P. - Monitor PolskiMon. Prawn. - Monitor PrawniczyMOP - Midzynarodowa Organizacja PracyOJ - Official Journal of the European Communities, Official Journal of the European UnionONSA - Orzecznictwo Naczelnego Sdu AdministracyjnegoOSA - Orzecznictwo Sdw ApelacyjnychOSNAPiUS - Orzecznictwo Sdu Najwyszego, Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpiecze Spoecznych - zbir urzdowy od lipca 1994 r. do stycznia 2003 r.OSNCP - Orzecznictwo Sdu Najwyszego, Izba Cywilna i Administracyjna oraz Izba Pracy i Ubezpiecze Spoecznych - zbir urzdowy od 1963 do 1994 r.OSNC - Orzecznictwo Sdu Najwyszego, Izba Cywilna - zbir urzdowy od 1995 r.OSNKW - Orzecznictwo Sdu Najwyszego, Izba Karna i Wojskowa - zbir urzdowyOSNP - Orzecznictwo Sdu Najwyszego, Izba Pracy, Ubezpiecze Spoecznych i Spraw Publicznych - zbir urzdowy od stycznia 2003 r.OSP - Orzecznictwo Sdw Polskich od 1991 r.OSPiKA - Orzecznictwo Sdw Polskich i Komisji Arbitraowych do 1990 r.OTK - Orzecznictwo Trybunau Konstytucyjnego - zbir urzdowyPal. - PalestraPiZS - Praca i Zabezpieczenie SpoecznePP - Prawo PracyPS - Przegld SdowyPrz. Sejm. - Przegld SejmowyR. Pr. - Radca PrawnySN - Sd NajwyszyZb. orzecz. TE - Zbir Orzecznictwa Europejskiego Trybunau SprawiedliwociAkty prawne (numery artykuw bez okrelenia aktu normatywnego dotycz kodeksu pracy) k.c. - ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z pn. zm.)k.h. - rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. - Kodeks handlowy (Dz. U. Nr 57, poz. 502 z pn. zm.)k.k. - ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z pn. zm.)k.p. - ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z pn. zm.)k.p.a. - ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. - Kodeks postpowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z pn. zm.)k.p.c. - ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postpowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z pn. zm.)k.p.k. - ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postpowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z pn. zm.)k.p.w. - ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. - Kodeks postpowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 z pn. zm.)k.r.o. - ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z pn. zm.)k.s.h. - ustawa z dnia 15 wrzenia 2000 r. - Kodeks spek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z pn. zm.)k.w. - ustawa z dnia 20 maja 1971 r. - Kodeks wykrocze (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 109, poz. 756 z pn. zm.)p.p.m. - ustawa z dnia 12 listopada 1965 r. - Prawo prywatne midzynarodowe (Dz. U. Nr 46, poz. 290 z pn. zm.)* * * Europejska Karta Spoeczna - Europejska Karta Spoeczna sporzdzona w Turynie dnia 18 padziernika 1961 r. (Dz. U. z 1999 r. Nr 8, poz. 67)Konstytucja - Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z pn. zm.)Konwencja MOP nr 87 - Konwencja Midzynarodowej Organizacji Pracy (nr 87) dotyczca wolnoci zwizkowej i ochrony praw zwizkowych przyjta w San Francisco dnia 9 lipca 1948 r. (Dz. U. z 1958 r. Nr 29, poz. 125)Konwencja MOP nr 98 - Konwencja Midzynarodowej Organizacji Pracy (nr 98) dotyczca stosowania zasad prawa organizowania si i rokowa zbiorowych przyjta w Genewie dnia 1 lipca 1949 r. (Dz. U. z 1958 r. Nr 29, poz. 126)Prawo spdzielcze - ustawa z dnia 16 wrzenia 1982 r. - Prawo spdzielcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z pn. zm.)Prawo upadociowe i naprawcze - ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadociowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 535 z pn. zm.)rozporzdzenie o aktach osobowych - rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie zakresu prowadzenia przez pracodawcw dokumentacji w sprawach zwizanych ze stosunkiem pracy oraz sposobu prowadzenia akt osobowych pracownika (Dz. U. Nr 62, poz. 286 z pn. zm.) rozporzdzenie o badaniach lekarskich - rozporzdzenie Ministra Zdrowia i Opieki Spoecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania bada lekarskich pracownikw, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzecze lekarskich wydawanych do celw przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz. U. Nr 69, poz. 332 z pn. zm.)rozporzdzenie o bhp - rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 wrzenia 1997 r. w sprawie oglnych przepisw bezpieczestwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 z pn. zm.)rozporzdzenie o chorobach zawodowych - rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorb zawodowych (Dz. U. Nr 105, poz. 869)rozporzdzenie o odpowiedzialnoci materialnej - rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 10 padziernika 1975 r. w sprawie warunkw odpowiedzialnoci materialnej pracownikw za szkod w powierzonym mieniu (tekst jedn.: Dz. U. z 1996 r. Nr 143, poz. 662)rozporzdzenie o wiadectwach - rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 15 maja 1996 r. w sprawie szczegowej treci wiadectwa pracy oraz sposobu i trybu jego wydawania i prostowania (Dz. U. Nr 60, poz. 282 z pn. zm.)rozporzdzenie o urlopach - rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 8 stycznia 1997 r. w sprawie szczegowych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieninego za urlop (Dz. U. Nr 2, poz. 14 z pn. zm.)rozporzdzenie o usprawiedliwianiu nieobecnoci - rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecnoci w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnie z pracy (Dz. U. Nr 60, poz. 281 z pn. zm.)rozporzdzenie o ustalaniu wynagrodze - rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowicego podstaw obliczania odszkodowa, odpraw, dodatkw wyrwnawczych do wynagrodzenia oraz innych nalenoci przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz. U. Nr 62, poz. 289 z pn. zm.)Traktat - Traktat ustanawiajcy Wsplnot Europejsk (Dz. Urz. UE C 321 E z 29 grudnia 2006 r.)ustawa antykryzysowa z 2009 r. - ustawa z dnia 1 lipca 2009 r. o agodzeniu skutkw kryzysu ekonomicznego dla pracownikw i przedsibiorcw (Dz. U. Nr 125, poz. 1035)ustawa nowelizujca z dnia 2 lutego 1996 r. - ustawa z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz niektrych innych ustaw (Dz. U. Nr 24, poz. 110 z pn. zm.)ustawa nowelizujca z dnia 9 listopada 2000 r. - ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz niektrych innych ustaw (Dz. U. Nr 107, poz. 1127 z pn. zm.)ustawa nowelizujca z dnia 1 marca 2001 r. - ustawa z dnia 1 marca 2001 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy (Dz. U. Nr 28, poz. 301)ustawa nowelizujca z dnia 25 kwietnia 2001 r. - ustawa z dnia 25 kwietnia 2001 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy (Dz. U. Nr 52, poz. 538)ustawa nowelizujca z dnia 24 sierpnia 2001 r. - ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz niektrych innych ustaw (Dz. U. Nr 128, poz. 1405 z pn. zm.)ustawa nowelizujca z dnia 21 grudnia 2001 r. - ustawa z dnia 21 grudnia 2001 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy (Dz. U. Nr 154, poz. 1805)ustawa nowelizujca z dnia 26 lipca 2002 r. - ustawa z dnia 26 lipca 2002 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektrych innych ustaw (Dz. U. Nr 135, poz. 1146)ustawa nowelizujca z dnia 14 listopada 2003 r. - ustawa z dnia 14 listopada 2003 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektrych innych ustaw (Dz. U. Nr 213, poz. 2081)ustawa nowelizujca z dnia 23 czerwca 2006 r. - ustawa z dnia 23 czerwca 2006 r. o zmianie niektrych ustaw w zwizku z czonkostwem Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej (Dz. U. Nr 133, poz. 935)ustawa nowelizujca z dnia 18 padziernika 2006 r. - ustawa z dnia 18 padziernika 2006 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy (Dz. U. Nr 217, poz. 1587)ustawa nowelizujca z dnia 21 listopada 2008 r. - ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy (Dz. U. Nr 223, poz. 1460)ustawa nowelizujca z dnia 6 grudnia 2008 r. - ustawa z dnia 6 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz niektrych innych ustaw (Dz. U. Nr 237, poz. 1654)ustawa o emeryturach i rentach - ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpiecze Spoecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 z pn. zm.)ustawa o grupowych zwolnieniach - ustawa z dnia 13 marca 2003 r. o szczeglnych zasadach rozwizywania z pracownikami stosunkw pracy z przyczyn niedotyczcych pracownikw (Dz. U. Nr 90, poz. 844 z pn. zm.)ustawa o minimalnym wynagrodzeniu - ustawa z dnia 10 padziernika 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za prac (Dz. U. Nr 200, poz. 1679 z pn. zm.)ustawa o ochronie roszcze pracowniczych - ustawa z dnia 29 grudnia 1993 r. o ochronie roszcze pracowniczych w razie niewypacalnoci pracodawcy (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 9, poz. 85 z pn. zm.)ustawa o ochronie roszcze pracowniczych - ustawa z dnia 13 lipca 2006 r. o ochronie roszcze pracowniczych w razie niewypacalnoci pracodawcy (Dz. U. Nr 158, poz. 1121 z pn. zm.)ustawa o Pastwowej Inspekcji Pracy - ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Pastwowej Inspekcji Pracy (Dz. U. Nr 89, poz. 589 z pn. zm.)ustawa o podatku dochodowym od osb fizycznych - ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osb fizycznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 z pn. zm.)ustawa o pracownikach tymczasowych - ustawa z dnia 9 lipca 2003 r. o zatrudnianiu pracownikw tymczasowych (Dz. U. Nr 166, poz. 1608 z pn. zm.)ustawa o promocji zatrudnienia - ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415 z pn. zm.)ustawa o przedsibiorstwach pastwowych - ustawa z dnia 25 wrzenia 1981 r. o przedsibiorstwach pastwowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981 z pn. zm.)ustawa o rehabilitacji i zatrudnianiu niepenosprawnych - ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i spoecznej oraz zatrudnianiu osb niepenosprawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 14, poz. 92 z pn. zm.)ustawa o rozwizywaniu sporw zbiorowych - ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o rozwizywaniu sporw zbiorowych (Dz. U. Nr 55, poz. 236 z pn. zm.)ustawa o stanie klski ywioowej - ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klski ywioowej (Dz. U. Nr 62, poz. 558 z pn. zm.)ustawa o wiadczeniach w razie choroby i macierzystwa - ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o wiadczeniach pieninych z ubezpieczenia spoecznego w razie choroby i macierzystwa (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267 z pn. zm.)ustawa o Trjstronnej Komisji - ustawa z dnia 6 lipca 2001 r. o Trjstronnej Komisji do Spraw Spoeczno-Gospodarczych i wojewdzkich komisjach dialogu spoecznego (Dz. U. Nr 100, poz. 1080 z pn. zm.)ustawa o zakadowym funduszu wiadcze socjalnych - ustawa z dnia 4 marca 1994 r. o zakadowym funduszu wiadcze socjalnych (tekst jedn.: Dz. U. z 1996 r. Nr 70, poz. 335 z pn. zm.)ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji - ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 z pn. zm.)ustawa o zwizkach zawodowych - ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o zwizkach zawodowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 z pn. zm.)ustawa o zwolnieniach grupowych - ustawa z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczeglnych zasadach rozwizywania z pracownikami stosunkw pracy z przyczyn dotyczcych zakadu pracy oraz o zmianie niektrych ustaw (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 980 z pn. zm.)ustawa wypadkowa - ustawa z dnia 30 padziernika 2002 r. o ubezpieczeniu spoecznym z tytuu wypadkw przy pracy i chorb zawodowych (Dz. U. Nr 199, poz. 1673 z pn. zm.)WE - Traktat ustanawiajcy Wsplnot Europejsk (Dz. Urz. UE C 321 E z 29 grudnia 2006 r.) albo Wsplnota EuropejskaCZ PIERWSZA Komentarz Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94; zm.: Dz. U. z 1998 r. Nr 106, poz. 668, Nr 113, poz. 717; z 1999 r. Nr 99, poz. 1152; z 2000 r. Nr 19, poz. 239, Nr 43, poz. 489, Nr 107, poz. 1127, Nr 120, poz. 1268; z 2001 r. Nr 11, poz. 84, Nr 28, poz. 301, Nr 52, poz. 538, Nr 99, poz. 1075, Nr 111, poz. 1194, Nr 123, poz. 1354, Nr 128, poz. 1405, Nr 154, poz. 1805; z 2002 r. Nr 74, poz. 676, Nr 135, poz. 1146, Nr 199, poz. 1673, Nr 200, poz. 1679; z 2003 r. Nr 166, poz. 1608, Nr 213, poz. 2081; z 2004 r. Nr 96, poz. 959, Nr 99, poz. 1001, Nr 120, poz. 1252, Nr 240, poz. 2407; z 2005 r. Nr 10, poz. 71, Nr 86, poz. 732, Nr 167, poz. 1398; z 2006 r. Nr 104, poz. 708 i poz. 711, Nr 133, poz. 935, Nr 217, poz. 1587, Nr 221, poz. 1615; z 2007 r. Nr 64, poz. 426, Nr 89, poz. 589, Nr 176, poz. 1239, Nr 181, poz. 1288; z 2008 r. Nr 93, poz. 586, Nr 116, poz. 740, Nr 223, poz. 1460, Nr 237, poz. 1654; z 2009 r. Nr 6, poz. 33, Nr 56, poz. 458, Nr 58, poz. 485, Nr 98, poz. 817, Nr 99, poz. 825, Nr 115, poz. 958) Art. 1.1. Kodeks pracy jest aktem rwnorzdnym w porwnaniu z innymi aktami rangi ustawowej. Z nadania ustawie nazwy "kodeks" nie wynika jej formalna nadrzdno nad innymi ustawami (zob. art. 5 i art. 9). Kodeks jest jednake najwaniejszym rdem prawa w sensie faktycznym i z tego wzgldu interpretujc przepisy innych ustaw - w razie wtpliwoci - naley rozumie je w sposb zgodny z kodeksem. 2. Wbrew brzmieniu tego przepisu kodeks reguluje jeszcze inne zagadnienia: nadzr i kontrol przestrzegania prawa pracy (art. 184-18 5), sprawy zwizane z reprezentacj interesw zbiorowych pracodawcw i pracownikw i wspzarzdzaniem zakadem pracy (art. 181-183), dotyczce ukadw zbiorowych pracy (art. 238-24130), odpowiedzialnoci wobec pastwa za wykroczenia przeciwko prawom pracownika (art. 281-283) oraz rozpoznawania sporw ze stosunku pracy (art. 242-265). Czciowo reguluje take sytuacj prawn osb wykonujcych prac na innej podstawie ni stosunek pracy (art. 302-304 3), w tym take przez dzieci (art. 3045). 3. Niektre wane zagadnienia dotyczce stosunku pracy s uregulowane poza kodeksem pracy. Dotyczy to w szczeglnoci zwolnie pracownikw z pracy z przyczyn niedotyczcych pracownikw (zob. zamieszczona w drugiej czci Komentarza ustawa o grupowych zwolnieniach). Co do stosowania kodeksu cywilnego do stosunku pracy - zob. art. 300. 4. Od dnia 1 maja 2004 r. obowizuj - jako cz polskiego systemu prawnego - przepisy Unii Europejskiej. Zob. uw. 13 do art. 9 i trzecia cz Komentarza. Art. 2.1. Pracownikiem moe by tylko osoba fizyczna, gdy jego obowizkiem jest osobiste wykonywanie pracy. Osoby wykonujce prac w ramach innego stosunku prawnego ni stosunek pracy (na przykad na podstawie umowy zlecenia) nie s pracownikami. Zob. uw. 6 do art. 22. 2. Nie ma w prawie pracy grnej granicy wieku pracownika. Osignicie wieku emerytalnego nie jest przeszkod do kontynuowania zatrudnienia. Jak przyj Sd Najwyszy w uchwale skadu siedmiu sdziw z dnia 21 stycznia 2009 r., II PZP 13/08 (niepubl.) osignicie wieku emerytalnego i nabycie prawa do emerytury nie moe stanowi wycznej przyczyny wypowiedzenia umowy o prac przez pracodawc (art. 45 1 k.p.). Zob. take uwagi do art. 11 2, 113 i 183a-18 3e oraz 45. 3. Dolna granica wieku - co do zasady - wynosi 18 lat (art. 22 2). Zatrudnianie osb w wieku od 16 do 18 lat (modocianych) jest dopuszczalne jedynie przy zachowaniu szczeglnych warunkw (zob. art. 190 i n.). Zatrudnianie dzieci reguluje art. 3045. 4. Wskazane w tym przepisie podstawy powstania stosunku pracy (art. 22) okrelaj: umowa o prac - art. 25 i n., powoanie - art. 68, wybr - art. 73, mianowanie - art. 76 oraz spdzielcza umowa o prac - art. 77. Co do zatrudnienia pracownikw w formie telepracy por. rozdzia IIb dziau drugiego. 5. Pojcie pracownika tymczasowego okrela art. 2 pkt 2 ustawy o pracownikach tymczasowych, zamieszczonej w drugiej czci Komentarza. Zob. uw. 6.3a do art. 22. Art. 3.1. Pracodawca jest podmiotem prawa pracy, ktrego czy z pracownikiem stosunek pracy. Pracodawc moe by kada osoba fizyczna, osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niebdca osob prawn, ktrej ustawa przyznaje zdolno prawn (art. 331 k.c.). Jednake podmiotowo po stronie pracodawcy obejmuje take inne jednostki organizacyjne niebdce osobami prawnymi. Pracodawc moe by wydzielona organizacyjnie i finansowo cz osoby prawnej, a take jednostka organizacyjna pozbawiona osobowoci prawnej (na przykad urzd). Kada z tych jednostek musi, choby potencjalnie, zatrudnia pracownikw. 1a. Po 2000 r. w orzecznictwie Sdu Najwyszego nastpio rozdwojenie pojcia pracodawcy. W indywidualnym prawie pracy nadal przewaa koncepcja pracodawcy w sensie organizacyjnym. Natomiast w zbiorowym prawie pracy - co w szczeglnoci dotyczy zdolnoci do zawarcia porozumienia partnerw spoecznych - przyjmowana jest koncepcja pracodawcy majtkowego, czyli e pracodawc majcym zdolno do zawarcia ukadu zbiorowego lub innego porozumienia jest spka, a nie jej oddziay, mimo e s one wyodrbnione organizacyjnie i finansowo. Do zawierania umw o prac te oddziay maj upowanienie wynikajce z art. 3, ale porozumienie zbiorowe moe zawrze spka (zob. art. 241 28 oraz uw. 8 do art. 9), a jej oddzia tylko wtedy, gdy ma do tego od spki wyrane umocowanie. Take w indywidualnym prawie pracy pojawia si majtkowa koncepcja pracodawcy, czego przykadem jest wyrok z dnia 20 wrzenia 2005 r., II PK 413/04 (OSNP 2006, nr 13-14, poz. 211), wedug ktrego spka akcyjna moe by pracodawc dyrektora jej oddziau terenowego. Jak si wydaje, w tym kierunku wypowiedzia si Sd Najwyszy w wyroku z dnia 14 czerwca 2006 r., I PK 231/05 (OSNP 2007, nr 13-14, poz. 183) stwierdzajc, e prowadzone przez stowarzyszenie owiatowe szkoy niepubliczne, ktre nie maj samodzielnoci organizacyjnej i majtkowej oraz nie zatrudniaj we wasnym imieniu pracownikw, nie s pracodawcami zatrudnionych w nich nauczycieli. Dlatego budzi wtpliwoci aktualno orzecznictwa powoanego w uw. 2 do komentowanego artykuu. Moim zdaniem za zobowizania wobec pracownika odpowiada ten podmiot, ktry jest wacicielem mienia lub ma do niego inny tytu prawny, bo i tak egzekucja prowadzona jest z caego mienia osoby prawnej lub innego podmiotu nim wadajcego. Majtkowa koncepcja pracodawcy nie jest utrudnieniem dla dochodzenia roszcze przez pracownika ze wzgldu na szczeglnie okrelon miejscowo waciwo sdu (art. 461 1 k.p.c., zob. uw. 4.1 do art. 262). 2. W orzecznictwie Sdu Najwyszego jest wyrana tendencja do uznania za pracodawc, w zoonych strukturach organizacyjnych, niszego szczebla tej struktury. Na przykad jeeli spka prawa handlowego ma oddziay w rnych miejscowociach, to one s zazwyczaj uwaane za pracodawcw, a nie spka, mimo e ona jest osob prawn. Na przykad w wyroku z dnia 6 listopada 1991 r., I PRN 47/91 (OSP 1992, z. 7-8, poz. 151) Sd Najwyszy stwierdzi, e kada osoba prawna jest pracodawc w rozumieniu art. 3, chyba e dla niektrych pracownikw za pracodawc naley uzna jednostk organizacyjn stanowic jej cz skadow. Podobnie jest w odniesieniu do jednostek organizacyjnych Skarbu Pastwa - za pracodawc sdziego sdu rejonowego uwaany jest ten sd (uchwaa Sdu Najwyszego z dnia 23 lipca 1993 r., I PZP 30/93, OSNCP 1994, nr 6, poz. 123). Z uchway z dnia 29 lipca 2003 r., III PZP 8/03 (OSNP 2004, nr 5, poz. 75) wynika, e pracodawc prokuratora prokuratury rejonowej jest ta prokuratura. Pracodawc dyrektora wojewdzkiego urzdu pracy jest ten urzd, a nie Krajowy Urzd Pracy (wyrok Sdu Najwyszego z dnia 19 grudnia 1997 r., I PKN 448/97, OSNAPiUS 1998, nr 22, poz. 649). Analogicznie traktowane s gminne jednostki organizacyjne. Wedug wyroku Sdu Najwyszego z dnia 20 padziernika 1998 r., I PKN 390/98 (OSNAPiUS 1999, nr 23, poz. 744) gminny orodek pomocy spoecznej jako jednostka organizacyjna zatrudniajca pracownikw jest pracodawc w rozumieniu art. 3 rwnie wobec kierownika orodka, choby kompetencja do jego zatrudnienia i zwalniania naleaa do zarzdu gminy, a kompetencja do wydawania polece dotyczcych pracy przysugiwaa burmistrzowi (wjtowi). Z wyroku z dnia 11 wrzenia 1998 r., II UKN 196/98 (OSNAPiUS 1999, nr 18, poz. 589) wynika, e szkoy podstawowe prowadzone przez gminy s pracodawcami dla zatrudnionych w nich nauczycieli i innych pracownikw. Wobec pracownikw za tego rodzaju zobowizania pracodawcw odpowiedzialno ponosi Skarb Pastwa lub gmina. Aby te jednostki bdce czci wikszej struktury mogy by uznane za pracodawc, musz spenia dwa podstawowe warunki, uregulowane w przepisach wewntrznych okrelajcych ich status: wyodrbnienie finansowo-organizacyjne oraz samodzielne zatrudnianie pracownikw (upowanienie do zawierania i rozwizywania umw o prac wynikajce jedynie z owiadczenia woli kierownika wyszego szczebla jest niewystarczajce). Jeeli pracodawca jest czci osoby prawnej, to za zobowizania wobec pracownikw ponosi ta osoba prawna odpowiedzialno caym swoim majtkiem. Wyodrbnienie finansowe pracodawcy jest tylko zabiegiem wewntrzorganizacyjnym tej osoby prawnej, niemajcym wpywu na jej majtkow odpowiedzialno wobec wierzycieli (tu: pracownikw). Koncepcja pracodawcy bdcego czci osoby prawnej zostaa wzmocniona przez nadanie nowego brzmienia przepisowi art. 24128 1ustaw nowelizujc z dnia 9 listopada 2000 r. Po tej nowelizacji dopuszcza on bowiem moliwo objcia zakadowym ukadem zbiorowym wicej ni jednego pracodawcy, "jeeli pracodawcy ci wchodz w skad tej samej osoby prawnej". Niektre przepisy wykluczaj jednake moliwo traktowania, w ich rozumieniu, czci osoby prawnej jako pracodawcy. W szczeglnoci art. 3 ustawy o ochronie roszcze pracowniczych (zamieszczonej w drugiej czci Komentarza) w takim zakresie, w jakim stanowi o upadoci pracodawcy, obejmuje tym pojciem ca osob prawn. Cz osoby prawnej nie ma bowiem zdolnoci upadociowej. 3. Pracodawc moe by take jednostka organizacyjna niebdca osob prawn ani niewchodzca w jej skad. W szczeglnoci dotyczy to wyodrbnionej jednostki organizacyjnej spki cywilnej zatrudniajcej pracownikw (wyrok Sdu Najwyszego z dnia 7 listopada 1995 r., I PRN 84/95, OSNAPiUS 1996, nr 12, poz. 170). Za jej zobowizania odpowiadaj solidarnie wsplnicy (art. 864 k.c.). Aby mie najwiksz szans na zaspokojenie swoich roszcze, pozywajc tak spk, pracownik powinien oznaczy jako pozwanych wszystkich wsplnikw (oraz spk). Do egzekucji ze wsplnego majtku wsplnikw jest bowiem niezbdny tytu wykonawczy wydany przeciwko wszystkim wsplnikom (art. 778 k.p.c.). Pracownik moe jednake pozwa jednego lub kilku wsplnikw, jako e kady z nich odpowiada caym swoim majtkiem za zobowizania spki cywilnej (art. 864 k.c.). Na podstawie art. 8 w zw. z art. 22 k.s.h. Sd Najwyszy stwierdzi, e pracodawc jest spka jawna, a nie jej wsplnicy (wyrok z dnia 4 listopada 2004 r., I PK 25/04, OSNP 2005, nr 14, poz. 206). 4. Osoba fizyczna zatrudniajca pracownikw jest pracodawc niezalenie od tego, czy zatrudnia ich dla uzyskania zysku (na przykad waciciel przedsibiorstwa lub warsztatu rzemielniczego), czy dla zaspokojenia potrzeb osobistych wzgldnie rodzinnych (na przykad zatrudnianie gosposi lub opiekunki do dziecka). mier pracodawcy reguluje art. 632. Wedug wyroku Sdu Najwyszego z dnia 22 sierpnia 2003 r., I PK 284/02 (OSNP 2004, nr 17, poz. 297) pracodawc (art. 3) jest przedsibiorca, ktry jako osoba fizyczna prowadzi dziaalno na podstawie wpisu do ewidencji dziaalnoci gospodarczej, nie za prowadzone przez niego przedsibiorstwo jako zorganizowany zesp skadnikw materialnych i niematerialnych przeznaczonych do prowadzenia dziaalnoci gospodarczej (art. 551 k.c.). 5. Co do pojcia pracodawcy uytkownika zob. uw. 6.3a do art. 22. 6. Wedug art. 2 ustawy nowelizujcej z dnia 21 lutego 1996 r. ilekro w przepisach prawa pracy jest mowa o prawach i obowizkach zakadu pracy lub kierownika zakadu pracy, przepisy te stosuje si odpowiednio do pracodawcw w rozumieniu art. 3 k.p. Art. 3(1).1. Przepis ten reguluje reprezentacj pracodawcy w indywidualnym i zbiorowym prawie pracy. 2. Podmiot (organ) uprawniony do reprezentowania pracodawcy okrelaj ustawy i przepisy wewntrzne regulujce ustrj pracodawcy. Reprezentacja w sprawach z zakresu prawa pracy moe by inna ni w sprawach cywilnych. Pracownikw zarzdzajcych w imieniu pracodawcy zakadem pracy dotyczy rwnie art. 128 2 pkt 2. Nie jest on jednak podstaw do dokonywania czynnoci z zakresu prawa pracy, gdy dotyczy tylko czasu pracy tych pracownikw. W wyroku z dnia 20 maja 1998 r., I PKN 131/98 (OSNAPiUS 1999, nr 12, poz. 385) Sd Najwyszy stwierdzi, e spka z ograniczon odpowiedzialnoci moe by reprezentowana w sprawie z zakresu prawa pracy przez osob wyznaczon na podstawie art. 31 (w stanie faktycznym sprawy wyznaczenie polegao na udzieleniu penomocnictwa przez czonkw zarzdu). Jak przyj Sd Najwyszy w wyroku z dnia 10 wrzenia 1998 r., I PKN 286/98 (OSNAPiUS 1999, nr 18, poz. 585), w regulaminie pracy spki z ograniczon odpowiedzialnoci moliwe jest wyznaczenie na podstawie art. 31 osoby do wykonywania czynnoci z zakresu prawa pracy w sposb odmienny ni przewidziany w art. 199 k.h. (od dnia 1 stycznia 2001 r. dotyczy to art. 205 k.s.h.). Zgodnie z postanowieniem z dnia 12 padziernika 2000 r., I PKN 536/00 (OSNAPiUS 2002, nr 10, poz. 241) organ lub osoba, ktra na podstawie przepisw prawa lub statutu zarzdza jednostk organizacyjn bdc pracodawc, moe wyznaczy inn osob do dokonywania czynnoci z zakresu prawa pracy. W wyroku z dnia 2 lutego 2001 r., I PKN 226/00 (OSNAPiUS 2002, nr 20, poz. 488) stwierdzono, e dokonywanie czynnoci z zakresu prawa pracy za pracodawc bdcego jednostk organizacyjn przez osob lub organ zarzdzajcy t jednostk albo inn wyznaczon do tego osob (art. 31 1) nie jest uzalenione od zakresu penomocnictwa bd jego braku, o jakim mowa w art. 55 1 ustawy - Prawo spdzielcze. W wyroku z dnia 3 kwietnia 2007 r., II PK 247/06 (OSNP 2008, nr 11-12, poz. 163) przyjto za, e w rozumieniu art. 31 1 za osob zarzdzajc jednostk organizacyjn nie moe by uznany czonek organu zarzdzajcego, a wedug wyroku z dnia 16 padziernika 2007 r., I PK 111/07 (niepub.) prezes spdzielni, ktry ma statutowe kompetencje do kierowania biec dziaalnoci spdzielni "jako zakadem pracy w rozumieniu kodeksu pracy" jest uprawniony do dokonywania czynnoci z zakresu prawa pracy za tego pracodawc (art. 31). Zob. te uw. 3 do art. 70 dotyczc odwoania oraz uw. 1a do art. 1012 dotyczca umowy o zakazie konkurencji. 2a. W razie ogoszenia upadoci pracodawcy, jego reprezentacja w sprawach z zakresu prawa pracy zaley od treci postanowienia sdu (art. 51 Prawa upadociowego i naprawczego). Jeeli sd ogosi upado obejmujc likwidacj majtku upadego, to zarzd jego majtkiem obejmuje syndyk (art. 173 tego Prawa). Dokonuje on - tak samo jak zarzdca i nadzorca sdowy - czynnoci na rachunek upadego, lecz w imieniu wasnym (art. 160 tego Prawa). Zachowuje wic w tym zakresie aktualno orzecznictwo Sdu Najwyszego przyjmujce, e syndyk jest uprawniony do dokonywania czynnoci w imieniu pracodawcy (por. uchwa siedmiu sdziw z dnia 24 marca 1994 r., I PZP 5/94, OSNAPiUS 1994, nr 1, poz. 4 i wyrok z dnia 18 czerwca 2002 r., I PKN 171/01, OSNP 2004, nr 7, poz. 121). 3. W przypadku wtpliwoci, czy za pracodawc czynno bya dokonana przez osob uprawnion do tego, orzecznictwo Sdu Najwyszego jest raczej liberalne dla pracodawcy. Zmierza ono do zachowania stanu faktycznego i prawnego uksztatowanego przez t czynno. Tytuem przykadu naley wskaza nastpujce wyroki: - z dnia 22 kwietnia 1998 r., I PKN 58/98 (OSNAPiUS 1999, nr 8, poz. 280): "Odwoanie pracownika ze stanowiska na podstawie art. 70 1 przez podmiot, ktrego kompetencja do dokonania tej czynnoci nie jest jednoznacznie wyczona, powoduje rozwizanie stosunku pracy."; - z dnia 22 lipca 1998 r., I PKN 223/98 (OSNAPiUS 1999, nr 16, poz. 509): "Jeeli wynagrodzenie pracownika ustali nieuprawniony do tego organ, wano tej czynnoci zaley od potwierdzenia przez osob, w ktrej imieniu zostaa dokonana (art. 103 k.c. w zw. z art. 300 k.p.). Przyjcie domniemania, e rzekomy penomocnik dziaa zgodnie z wol osoby uprawnionej, jest dopuszczalne wtedy, gdy taki wniosek da si wyprowadzi z innych ustalonych przez sd faktw (art. 231 k.p.c.)."; - z dnia 11 maja 1999 r., I PKN 662/98 (OSNAPiUS 2000, nr 14, poz. 539): "Nie jest niewane (nieistniejce) rozwizanie umowy o prac bez wypowiedzenia przez podmiot, ktry po dokonaniu czynnoci prawnej rozwizujcej stosunek pracy, utraci ze skutkiem wstecznym umocowanie do dziaania w imieniu pracodawcy, jeeli w postpowaniu sdowym potwierdzi on skuteczno rozwizania umowy o prac."; - z dnia 16 czerwca 1999 r., I PKN 117/99 (OSNAPiUS 2000, nr 17, poz. 646): "Wypowiedzenie umowy o prac powoduje jej rozwizanie take wtedy, gdy owiadczenie to zoy niewaciwy organ osoby prawnej, zwaszcza jeeli pracodawca podejmuje pniej czynnoci potwierdzajce ustanie stosunku pracy."; - z dnia 5 listopada 2003 r., I PK 633/02 (OSNP 2004, nr 20, poz. 346): "Nawet jeli umowa o prac okazaa si niewana, a zatem nie stworzya zobowiza stron w momencie jej zawarcia, to zobowizania takie powstaj wraz z dopuszczeniem pracownika do pracy na warunkach tej umowy." (przyczyn niewanoci umowy o prac z czonkami zarzdu bya niewaciwa reprezentacja spki), analogicznie wyrok z dnia 12 stycznia 2005 r., I PK 123/04 (OSNP 2005, nr 15, poz. 231); - z dnia 24 wrzenia 2003 r., I PK 336/02 (OSNP 2004, nr 18, poz. 314): "Uchwaa organu spdzielni moe by uznana za nieistniejc jedynie w przypadku najpowaniejszych wad, wykluczajcych wyraenie owiadczenia woli uprawnionych podmiotw, choby z naruszeniem przepisw prawa." (w sprawie chodzio o odwoanie czonka zarzdu przez rad nadzorcz, ktrej posiedzenie zwoa nieuprawniony podmiot). - z dnia 9 maja 2006 r., II PK 270/05 (OSNP 2007, nr 9-10, poz. 125): "Niezgodno z prawem rozwizania umowy o prac, wynikajca z niewaciwej reprezentacji pracodawcy, nie powoduje niewanoci wypowiedzenia. W takim przypadku sd, na danie pracownika, moe orzec o bezskutecznoci wypowiedzenia, przywrceniu do pracy lub o odszkodowaniu (art. 45), a zastosowanie sankcji okrelonych w Kodeksie cywilnym moe nastpi tylko w wyjtkowych przypadkach, w ktrych wypowiedzenia dokonano niezgodnie z wol pracodawcy i nie zostao ono przez niego potwierdzone". Art. 5.1. Ustawy szczeglne lub rozporzdzenia (pragmatyki) regulujce odrbnie stosunki pracy pewnych grup zawodowych maj pierwszestwo w stosowaniu przed kodeksem pracy. Do tych stosunkw kodeks ma zastosowanie tylko w zakresie nieuregulowanym tymi ustawami lub rozporzdzeniami. Stosowanie kodeksu wobec tych pracownikw nie jest uzalenione od wyranego odesania do niego, zawartego w tych odrbnych ustawach. Wystarczajc podstaw jest omawiany artyku. Uregulowania szczeglne (ustawy i wydane na ich podstawie rozporzdzenia) mog by dla pracownika mniej korzystne ni kodeks. 2. Wobec osb wykonujcych prac, lecz niebdcych pracownikami (na przykad funkcjonariuszy sub zmilitaryzowanych, czonkw rolniczych spdzielni produkcyjnych, nakadcw, winiw) kodeks stosuje si tylko wtedy, gdy przepisy regulujce ich stosunek zatrudnienia (lub ewentualnie umowa) przewiduj jego stosowanie w okrelonym zakresie. 3. Ukady zbiorowe pracy, oparte na ustawie porozumienia zbiorowe, regulaminy i statuty maj pierwszestwo przed przepisami kodeksu, gdy nie s mniej korzystne dla pracownikw (art. 9). 4. Zob. te uw. 3 do art. 76. Art. 6.1. Prawo waciwe dla midzynarodowych zobowiza umownych, w tym zobowiza ze stosunku pracy, w aktualnym stanie prawnym okrela konwencja o prawie waciwym dla zobowiza umownych otwarta do podpisu w Rzymie dnia 19 czerwca 1980 r. (Dz. U. z 2008 r. Nr 10, poz. 57). Poczwszy od dnia 17 grudnia 2009 r. zostanie ona zastpiona rozporzdzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa waciwego dla zobowiza umownych (Rzym I) - Dz. Urz. UE L 177 z dnia 4 lipca 2008 r., s. 6. Przepisw art. 32 i 33 p.p.m. nie stosuje si. Zob. te art. 671 -673. 2. Dopuszczalno podejmowania pracy w Polsce przez cudzoziemcw reguluje europejskie prawo pracy dotyczce swobody przepywu pracownikw (zob. trzecia cz komentarza), art. 671 -674 k.p., rozdzia 16 ustawy o promocji zatrudnienia oraz przepisy szczeglne. Jak stwierdzi Sd Najwyszy w wyroku z dnia 27 marca 2000 r., I PKN 558/99 (OSNAPiUS 2001, nr 16, poz. 513), wynikajca z art. 58 k.c. sankcja niewanoci nie ma zastosowania do umowy o prac zawartej z cudzoziemcem bez wymaganego zezwolenia lub zgody urzdu pracy. 3. Odrbnym zagadnieniem jest zwizek midzy immunitetem jurysdykcyjnym przysugujcym uwierzytelnionym w Polsce szefom przedstawicielstw dyplomatycznych pastw obcych (art. 1111 1 pkt 1 k.p.c.) a moliwoci pozwania przez pracownika tych przedstawicielstw (pracodawcw) przed polski sd. W postanowieniu z dnia 11 stycznia 2000 r., I PKN 562/99 (OSNAPiUS 2000, nr 19, poz. 723) Sd Najwyszy, odmiennie ni w postanowieniu z dnia 18 marca 1998 r., I PKN 26/98 (OSNAPiUS 1999, nr 5, poz. 172) stwierdzi, e przepis art. 1111 1 pkt 1 k.p.c. dotyczy immunitetu przedstawiciela dyplomatycznego, a nie immunitetu pastwa obcego. Ambasadzie jako pracodawcy nie suy immunitet przysugujcy pastwu. Art. 8.1. Przepis ten, tak samo jak art. 5 k.c., okrela granice wykonywania praw podmiotowych przez pracownika i pracodawc. Dziaanie lub zaniechanie stron stosunku pracy, mimo e jest zgodne z przysugujcymi im uprawnieniami, stanowi naduycie prawa , jeeli jest sprzeczne z jego spoeczno-gospodarczym przeznaczeniem lub zasadami wspycia spoecznego. Te dwie klauzule generalne umoliwiaj uniknicie sytuacji, w ktrych stosowanie prawa doprowadzioby do skutkw niemoliwych do zaakceptowania z uwagi na cel regulacji lub normy moralne. Trybuna Konstytucyjny w wyroku z dnia 17 padziernika 2000 r., SK 5/99 (OTK 2000, nr 7, poz. 254) orzek, e art. 5 k.c. jest zgodny z art. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji RP oraz nie jest niezgodny z art. 32 ust. 1 i art. 64 ust. 2 w zw. z art. 20 Konstytucji. Trzeba przyj, e odnosi si to odpowiednio do art. 8 k.p. Potwierdzi to Trybuna w pkt 3 wyroku z dnia 23 padziernika 2006 r., SK 42/04 (OTK-A 2006, nr 9, poz. 125) uznajc, e art. 8 k.p. jest zgodny z art. 2 oraz nie jest niezgodny z art. 32 ust. 1 w zw. z art. 45 ust. 1 Konstytucji. 2. W praktyce tre tych klauzul jest ksztatowana przez orzecznictwo sdowe, zwaszcza Sdu Najwyszego. Orzeczenia s zamieszczone w szczeglnoci przy: - art. 32 zamieszczonej w drugiej czci Komentarza ustawy o zwizkach zawodowych, dotyczce naduycia prawa w zakresie roszcze z tytuu rozwizywania lub wypowiedzenia umowy o prac dziaaczowi zwizkowemu; - art. 13 uw. 4 (moliwo oceny na podstawie zasad wspycia spoecznego postanowienia umowy przewidujcego wynagrodzenie przekraczajce granice godziwoci); - art. 231 uw. 4.3 (niestosowanie art. 8 przy przejciu pracownika na podstawie tego przepisu); - art. 42 uw. 11.2 (forma pisemna zmiany umowy); - art. 45 uw. 6 i 8.3 (moliwo oceny zgodnoci z art. 8 wypowiedzenia umowy przez pracodawc oraz roszcze pracownika) oraz uw. 7.4 (dotyczy klauzul generalnych z art. 8 jako kryterium doboru przez syndyka pracownikw do zwolnienia); - art. 56 uw. 4 (dotyczy stosowania art. 8 w odniesieniu do roszczenia o przywrcenie do pracy); - art. 70 uw. 3 (wypowiedzenie umowy o prac byemu czonkowi zarzdu przez rad nadzorcz, a nie przez zarzd); - art. 80 uw. 4 (zasady wspycia spoecznego nie mog stanowi podstawy roszczenia o wynagrodzenie); - art. 1011 uw. 6 (stosowanie art. 8 do umowy o zakazie konkurencji); - art. 292 uw. 2 (sprzeczno korzystania z zarzutu przedawnienia z zasadami wspycia spoecznego). 3. Wedug Sdu Najwyszego (wyrok z dnia 11 czerwca 2003 r., I PK 273/02, OSNP 2004, nr 16, poz. 279) naruszenie przez pracodawc zasad wspycia spoecznego (uczciwego dziaania, dobrych obyczajw, przyzwoitoci, lojalnoci wobec pracownika) stanowi czyn niedozwolony (art. 415 k.c. w zw. z art. 300 k.p.). W sprawie chodzio o nakonienie pracownicy do wyraenia zgody - przez podpisanie antydatowanego owiadczenia - na takie skrcenie okresu wypowiedzenia, aby stosunek pracy usta przed wejciem w ycie przepisw przyznajcych wysze odprawy, o czym pracownica nie wiedziaa. Zdaniem sdu ma ona z tego tytuu prawo do odszkodowania na podstawie art. 415 k.c. Nie negujc trafnoci rozstrzygnicia naley zauway, e teza wydaje si zbyt kategoryczna, jako e nie kade naruszenie wymienionych zasad wspycia spoecznego moe by kwalifikowane jako czyn niedozwolony, a tylko takie, ktre jest odpowiednio cikie. Art. 9.1. Wedug art. 8Konstytucji jest ona najwyszym prawem Rzeczypospolitej Polskiej (ust. 1). Przepisy Konstytucji stosuje si bezporednio, chyba e Konstytucja stanowi inaczej (ust. 2). Wynika std, e aden przepis prawa z ni sprzeczny nie moe by stosowany, a wykadnia caego systemu prawnego powinna by dokonywana w zgodzie z Konstytucj (z zastrzeeniem pierwszestwa prawa wsplnotowego - zob. uw. 13 do komentowanego artykuu). 2. Drugie miejsce w hierarchii rde prawa zajmuj umowy midzynarodowe, ratyfikowane przez Polsk za uprzedni zgod wyraon w ustawie i ogoszone w Dzienniku Ustaw (art. 91 Konstytucji). Przepis ten dotyczy umw midzynarodowych ratyfikowanych po dniu wejcia w ycie Konstytucji (17 padziernika 1997 r.). Jednake z przepisw przejciowych Konstytucji wynika, e ratyfikowane przez Polsk przed tym dniem umowy midzynarodowe dotyczce praw pracownikw zajmuj to samo miejsce w systemie rde prawa. Zgodnie bowiem z art. 241 ust. 1 Konstytucji tego rodzaju umowy, jako dotyczce wolnoci i praw okrelonych w Konstytucji (art. 89 ust. 1 pkt 2), jeeli byy ratyfikowane i ogoszone w Dzienniku Ustaw, uwaa si za umowy ratyfikowane za uprzedni zgod wyraon w ustawie. Dotyczy to na przykad Konwencji MOP nr 87 i 98, zamieszczonych w drugiej czci Komentarza. W systemie rde prawa zajmuj one miejsce midzy Konstytucj a kodeksem pracy i innymi ustawami. Take ponadustawow moc ma prawo stanowione przez organizacj midzynarodow, jeeli wynika to z ratyfikowanej przez Polsk umowy konstytuujcej t organizacj (art. 91 ust. 3 Konstytucji). 2a. Nieratyfikowana umowa midzynarodowa nie jest rdem prawa. Jak przyj Sd Najwyszy w wyroku z dnia 29 listopada 2000 r., I PKN 107/00 (OSNAPiUS 2001, nr 5, poz. 162), umowa midzy Rzdem Rzeczypospolitej Polskiej a Rzdem Republiki Federalnej Niemiec o oddelegowaniu pracownikw polskich przedsibiorstw do realizacji umw o dzieo, sporzdzona w Bonn w dniu 31 stycznia 1990 r. (Dz. U. z 1994 r. Nr 98, poz. 474 z pn. zm.), nie jest rdem powszechnie obowizujcego prawa i nie zawiera przepisw prawa pracy w rozumieniu art. 18 k.p. 3. Trzecie miejsce w hierarchii rde prawa pracy zajmuje kodeks pracy i inne ustawy regulujce prawa i obowizki pracownikw i pracodawcw. Kolejne miejsce zajmuj rozporzdzenia wydane przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegowego upowanienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania (art. 87 ust. 1 i art. 92 ust. 1 Konstytucji). S one najniszym rdem prawa w rozumieniu Konstytucji. 4. Omawiany artyku przewiduje jeszcze inne rda prawa, specyficzne dla prawa pracy. Jest to dopuszczalne przy przyjciu pogldu, e katalog rde prawa przewidziany w art. 87 Konstytucji nie jest zamknity. Tymi szczeglnymi rdami prawa pracy s: a) ukady zbiorowe pracy, b) inne oparte na ustawie porozumienia zbiorowe, c) regulaminy, d) statuty. Nie mog one by mniej korzystne dla pracownika take w stosunku do umw midzynarodowych ratyfikowanych w trybie zwykym (to jest bez zgody Sejmu wyraonej w ustawie). 5. Przepis art. 9 wprowadza hierarchi tych szczeglnych rde prawa oraz mechanizm rozwizywania sprzecznoci midzy nimi oparty na zasadzie uprzywilejowania pracownika. Najwysze rang s ustawy i rozporzdzenia. adne szczeglne rdo prawa pracy nie moe by dla pracownika od nich mniej korzystne. Co do mechanizmu ich obowizywania zob. uw. 10.3 do art. 42. W drugiej kolejnoci obowizuj ukady zbiorowe pracy i porozumienia oparte na ustawie, a w trzeciej - regulaminy i statuty. aden z tych aktw nie moe by dla pracownika mniej korzystny ni akt wyszego rzdu. Przepisy rangi ustawowej mog przewidywa wyjtki od tej hierarchii. Na przykad art. 151 4 dopuszcza ustalenie w ukadzie zbiorowym pracy albo w regulaminie pracy (a take w umowie o prac) "innej" - czyli take wyszej - liczby godzin nadliczbowych w roku kalendarzowym ni przewidziany w 3 tego artykuu limit 150 godzin. Zob. te uw. 8.2.5 do niniejszego artykuu. 5a. Przepis 4 jest czci regulacji (obok art. 18 3 oraz art. 183a-183e) dotyczcych rwnego traktowania w zakresie zatrudnienia. Obowizuj one od dnia 1 stycznia 2004 r. Zob. te zamieszczone w drugim tomie przepisy europejskiego prawa pracy dotyczce rwnego traktowania kobiet i mczyzn oraz rwnego traktowania pracownikw. Wydaje si, e wprowadzona tym przepisem sankcja nieobowizywania postanowie naruszajcych zasad rwnego traktowania nie powinna mie zastosowania w odniesieniu do caych postanowie przyznajcych pewne uprawniania pracownikom. Na przykad jeeli - bez racjonalnego uzasadnienia - s przewidziane pewne dodatki do wynagrodzenia wysze dla kobiet ni mczyzn, to zastosowanie sankcji przewidzianej w 4 do caych postanowie spowodowaoby pozbawienie obu grup pracownikw prawa do tych dodatkw. W takiej sytuacji naley stosowa ten przepis tylko w odniesieniu do czci tych postanowie, to jest uzna za nieobowizujce zastrzeenie, e mczyni maj prawo do niszego dodatku. Skutkiem tego bdzie nabycie przez nich prawa do wyszego dodatku. W wyroku z dnia 11 padziernika 2005 r., I PK 42/05 (OSNP 2006, nr 17-18, poz. 267) Sd Najwyszy stwierdzi, e postanowienia zakadowego ukadu zbiorowego pracy mog wycza z podmiotowego zakresu jego regulacji okrelon grup pracownikw, jeeli nie narusza to zasady rwnego traktowania w zatrudnieniu (art. 9 4). W wyroku z dnia 10 maja 2006 r., III PK 18/06 (OSNP 2007, nr 9-10, poz. 126) przyjto, e przyznanie w prawie zakadowym dodatkowych wiadcze pracownikom przechodzcym na wczeniejsze emerytury, renty lub wiadczenia przedemerytalne wycza zasadno zarzutu dyskryminacji pozostaych zwalnianych pracownikw (art. 9 4). Z kolei w wyroku z dnia 12 wrzenia 2006 r., I PK 87/06 (OSNP 2007, nr 17-18, poz. 246) Sd Najwyszy uzna, e postanowienie zakadowego ukadu zbiorowego pracy, przyznajce w okresie gwarantowanego zatrudnienia wysz odpraw pracownikowi zwalnianemu z pracy, pniej ni pracownikowi zwalnianemu wczeniej, narusza zasad rwnego traktowania w zatrudnieniu (art. 112 i 183a). Pracownikowi zwalnianemu z pracy wczeniej przysuguje w takiej sytuacji odprawa w wysokoci nie niszej ni pracownikowi zwalnianemu pniej (art. 9 4). 6. Stosunki midzy aktami wewntrz tych grup s spraw zoon. Jasno okrelone s tylko stosunki midzy ustaw i rozporzdzeniem (bezwzgldny prymat ustawy - art. 92 Konstytucji) oraz midzy ponadzakadowym ukadem zbiorowym pracy i zakadowym ukadem zbiorowym (art. 24126 1 k.p. - ukad zakadowy nie moe by mniej korzystny dla pracownika ni ukad ponadzakadowy i midzy ukadem obowizujcym u pracodawcy przekazujcego pracownikw a ukadem obowizujcym u pracodawcy przejmujcego (art. 2418). Natomiast stosunek midzy zakadowym ukadem zbiorowym z jednej strony a porozumieniem zbiorowym z drugiej, a take midzy regulaminem a statutem ma charakter rwnorzdny. W razie sprzecznoci midzy postanowieniami aktw rwnorzdnych naley stosowa oglne metody wykadni, a w szczeglnoci regu interpretacyjn, wedug ktrej akt pniejszy uchyla sprzeczny z nim akt wczeniejszy. 7. Co do ukadw zbiorowych pracy zob. dzia jedenasty kodeksu (art. 238-24130). 8.1. Porozumienia zbiorowe oparte na ustawie, okrelajce prawa i obowizki stron stosunku pracy, nastrczaj szereg wtpliwoci interpretacyjnych. Prawo do zawierania porozumie przez zwizki zawodowe z pracodawcami i ich organizacjami wynika wprost z art. 59 ust. 2 Konstytucji. Orzecznictwo Sdu Najwyszego dotyczce porozumie zbiorowych jest rozbiene. Zasadniczo zmierza ono do dania ochrony roszczeniom pracownikw wywodzonym z tych porozumie (zwanych w praktyce w rny sposb, np. porozumieniem socjalnym lub paktem uprawnie pracowniczych). Rozbienoci pogldw wynikaj gwnie z rnego rozumienia wymogu, aby porozumienie miao umocowanie w ustawie, a take z faktu, e porozumienia tes zawierane ze zwizkami zawodowymi przez podmioty, ktre nie s pracodawcami w rozumieniu art. 3 (chodzi tu na przykad o przyszego nabywc prywatyzowanego przedsibiorstwa pastwowego, nabywc wikszociowego pakietu udziaw lub akcji przedsibiorstwa czy organ stojcy ponad pracodawcami - dyrektora generalnego PKP). Wyroki Sdu Najwyszego uznajce roszczenia pracownikw z tych porozumie traktuj je bd jako przepisy prawa pracy w rozumieniu art. 9, bd jako umowy na rzecz osoby trzeciej (art. 393 k.c.). Przepis ten umoliwia osobie trzeciej, a wic niebdcej stron umowy, czyli tu pracownikowi, dochodzenie roszcze bezporednio od dunika (czyli pracodawcy lub innego podmiotu, ktry zawar umow ze zwizkami zawodowymi, przyznajc pracownikom pewne uprawnienia). Przedstawiono take pogld, e porozumienie zbiorowe (pakiet socjalny) zawarty przez zwizki zawodowe z inwestorem strategicznym nie jest rdem prawa pracy ani umow o owiadczenie na rzecz osoby trzeciej, ale mona rozwaa moliwo jego kwalifikacji jako umowy o wiadczenie przez osob trzeci (wyrok z dnia 25 maja 2005 r., I PK 228/04, OSNP 2006, nr 3-4, poz. 37). Oznacza to stosowanie art. 391 k.c. w zw. z art. 300 k.p. Tytuem przykadu z orzecznictwa Sdu Najwyszego naley wskaza na: - wyrok z dnia 9 sierpnia 2006 r., III PK 42/06 (OSNP 2007, nr 17-18, poz. 244), w ktrym przyjto, e spka skadajca si z wicej ni jednego pracodawcy w rozumieniu art. 3 ma zdolno do zawarcia porozumienia zbiorowego (art. 9 1); - wyrok z dnia 28 lipca 1999 r., I PKN 176/99 (OSNAPiUS 2000, nr 21, poz. 788), w ktrym SN stwierdzi, e porozumienie z dnia 19 maja 1997 r. midzy Zarzdem PKP a zwizkami zawodowymi, stanowice Pakt Gwarancji Pracowniczych w okresie restrukturyzacji Przedsibiorstwa Pastwowego PKP, jest prawem materialnym w rozumieniu art. 9 1 k.p. i art. 3931 pkt 1 k.p.c.; - wyraajce odmienny pogld wyroki z dnia 7 wrzenia 1999 r., I PKN 243/99 (OSNAPiUS 2001, nr 1, poz. 8) oraz z dnia 17 lutego 2000 r., I PKN 541/99 (OSNAPiUS 2001, nr 14, poz. 464) stwierdzajce, e Pakt Gwarancji Pracowniczych z dnia 23 grudnia 1996 r. oraz porozumienie z dnia 19 maja 1997 r. w sprawie zawarcia Paktu Gwarancji Pracowniczych w okresie restrukturyzacji Przedsibiorstwa Pastwowego PKP nie speniaj podstawowego wymagania dla uznania ich za rdo prawa pracy w rozumieniu art. 9 1, a mianowicie nie maj oparcia w przepisach ustawy; - wyrok z dnia 26 maja 2000 r., I PKN 674/99 (OSNAPiUS 2001, nr 22, poz. 664), wedug ktrego postanowienia nieopartego na ustawie zbiorowego porozumienia prawa pracy stanowi dla pracownikw rdo zobowiza pracodawcy bdcego stron tego porozumienia, ktre jako korzystniejsze ni przepisy prawa pracy zostaj objte treci indywidualnych stosunkw pracy; - wyrok z dnia 6 lutego 2006 r., III PK 114/05 (OSNP 2007, nr 1-2, poz. 2), w ktrym przyjto, e porozumienie zbiorowe partnerw spoecznych okrelajce prawa i obowizki stron stosunku pracy, take zawarte bez "oparcia na ustawie", jest rdem prawa pracy (art. 59 ust. 2 i 4 Konstytucji w zwizku z art. 9 1 k.p.); - uchwa skadu siedmiu sdziw Sdu Najwyszego z dnia 23 maja 2001 r., III ZP 25/00 (OSNAPiUS 2002, nr 6, poz. 134), wedug ktrej "Pakt Gwarancji Pracowniczych zawarty w dniu 23 grudnia 1996 r. pomidzy oglnopolskimi organizacjami zwizkowymi dziaajcymi w PKP a zarzdem PKP w sprawie warunkw realizacji II etapu restrukturyzacji przedsibiorstwa PKP jest rdem prawa pracy w rozumieniu art. 9 1". Uchwaa ta zostaa podjta z uwagi na rozbieno orzecznictwa dotyczcego tego Paktu, widoczn we wskazanych wyej wyrokach. Sd Najwyszy przyj, e ustawow podstaw tego porozumienia jest art. 4 Konwencji MOP nr 98 (zob. druga cz Komentarza ). Uyte w tym przepisie okrelenie "ukady zbiorowe" jest bowiem szersze ni "ukady zbiorowe pracy" z kodeksu i obejmuje take inne porozumienia partnerw socjalnych dotyczce warunkw pracy. Wynika to nie tylko z innego brzmienia tych zwrotw, ale przede wszystkim z angielskiego i francuskiego tekstu tej Konwencji, a tylko one s tekstami autentycznymi. Dalsze wyroki dotycz zdolnoci prawnej do zawarcia porozumienia po stronie pracodawcy: - wyrok z dnia 9 sierpnia 2006 r., (OSNP 2007, nr 17-18, poz. 244): spka skadajca si z wicej ni jednego pracodawcy w rozumieniu art. 3 ma zdolno do zawarcia porozumienia zbiorowego (art. 9 1); - wyrok z dnia 17 listopada 1999 r., I PKN 364/99 (OSNAPiUS 2001, nr 7, poz. 219), w ktrym stwierdzono, e pakt socjalny zawarty przez zagraniczn i polsk osob prawn ze zwizkami zawodowymi dziaajcymi w tej ostatniej, wprowadzajcy dodatkow ochron trwaoci stosunku pracy, ktry stanowi, e w razie powoania wsplnej joint venture ukad zbiorowy pracy obowizujcy u polskiego pracodawcy staje si integraln czci takiego paktu socjalnego, stanowi rdo prawa pracy w rozumieniu art. 9; - wyrok z dnia 23 lutego 1999 r., I PKN 588/98 (OSNAPiUS 2000, nr 8, poz. 298), wedug ktrego porozumienie w sprawie gwarancji socjalnych zawarte midzy zwizkiem zawodowym a przyszym nabywc akcji w spce akcyjnej bdcej pracodawc nie jest porozumieniem zbiorowym w rozumieniu art. 9 1; analogiczny pogld wyrazi Sd Najwyszy w wyroku z dnia 30 maja 2001 r., I PKN 435/00 (OSNP 2003, nr 7, poz. 175) przyjmujc, e "Pakt zabezpieczenia spraw socjalno-bytowych, pracowniczych i zwizkowych" zawarty midzy organizacjami zwizkw zawodowych pracownikw spki akcyjnej Skarbu Pastwa a konsorcjum nabywcw akcji tej spki, okrelajcy na rzecz pracownikw wiadczenia nieprzewidziane w ukadzie zbiorowym pracy i niestanowicy jego integralnej czci, nie jest rdem prawa pracy w rozumieniu art. 9 1; - wyrok z dnia 29 lipca 2003 r., I PK 270/02 (OSNP 2004, nr 16, poz. 281): 1. Przy ocenie zasadnoci roszcze pracowniczych opartych na postanowieniach porozumienia (pakietu socjalnego) zawartego przez zwizki zawodowe z przyszym nabywc przedsibiorstwa (akcji spki) naley kierowa si zasad, e taka umowa ma moc wic, nie tylko w sferze zbiorowego prawa pracy, ale take w zakresie indywidualnych roszcze pracowniczych. 2. Pakiet socjalny moe sta si rdem prawa pracy (art. 9) jako cz porozumienia zawartego na podstawie art. 4 ust. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych. - wyrok z dnia 12 sierpnia 2004 r., III PK 38/04 (OSNP 2005, nr 4, poz. 55): 1. Pakt gwarancji pracowniczych zawarty przez zakadowe organizacje zwizkowe przedsibiorstwa pastwowego wnoszonego jako aport do spki z ograniczon odpowiedzialnoci z inwestorem bdcym nastpnie wikszociowym udziaowcem tej spki jest rdem prawa pracy w rozumieniu art. 9 1 k.p. i wie t spk jako pracodawc. 2. Zmiana na niekorzy pracownikw postanowie takiego paktu wymaga dokonania wypowiedze zmieniajcych (art. 42 1 w zwizku z art. 241 13 2 k.p.). (analogicznie wyrok z dnia 28 kwietnia 2005 r., I PK 214/04, OSNP 2006, nr 1-2, poz. 8). Co do zasady, pogld ten podzieli Sd Najwyszy w uchwale skadu siedmiu sdziw z dnia 23 maja 2006 r., III PZP 2/06 (OSNP 2007, nr 3-4, poz. 38) stwierdzajc, e postanowienia porozumienia zbiorowego w sprawie gwarancji socjalnych, pracowniczych i zwizkowych, zawartego w procesie prywatyzacji poredniej (art. 1 ust. 2 pkt 1 i 1a oraz art. 31a-35 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji, tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 171, poz. 1397 z pn. zm.) pomidzy zwizkami zawodowymi dziaajcymi u pracodawcy a spk handlow, ktra po nabyciu akcji staa si spk dominujc nad spk zalen bdc pracodawc, s przepisami prawa pracy w rozumieniu art. 9 1 k.p. W tym samym kierunku wypowiedzia si Sd Najwyszy w wyroku z dnia 29 stycznia 2008 r., II PK 146/07 (OSNP 2009, nr 7-8, poz. 87) stwierdzajc, e postanowienia porozumienia zbiorowego (pakietu socjalnego), zawartego w procesie prywatyzacji bezporedniej polegajcej na wniesieniu przedsibiorstwa do spki, pomidzy zwizkami zawodowymi dziaajcymi u pracodawcy, a Skarbem Pastwa i spkami handlowymi, ktre nastpnie nabywaj cz akcji powstaej spki bdcej pracodawc, s przepisami prawa pracy w rozumieniu art. 9 1. 8.2.1. Do porozumie opartych na ustawie naley przede wszystkim zaliczy porozumienie zawierane na podstawie ustawy o rozwizywaniu sporw zbiorowych (zob. druga cz Komentarza). Porozumienia zawarte po rokowaniach lub mediacji maj podstaw wyraon wprost w art. 9 i art. 14 tej ustawy. Mimo e do porozumienia postrajkowego brak jest takiej bezporedniej podstawy, to naley przyj, e wynika ona z analogii z tych dwch przepisw ustawy, a take z innych uregulowa (art. 59 ust. 2 Konstytucji, art. 4 Konwencji MOP nr 98 i art. 21 ust. 1 ustawy o zwizkach zawodowych - wszystkie zamieszczone w drugiej czci Komentarza). Uznanie porozumienia postrajkowego za rdo prawa ma due znaczenie praktyczne. Zasadniczo wycza to moliwo stosowania przepisw kodeksu cywilnego o wadach owiadczenia woli, czego konsekwencj jest niemoliwo uchylenia si pracodawcy od skutkw prawnych swego owiadczenia na podstawie twierdzenia, e zawar porozumienie pod wpywem bezprawnej groby (art. 87 k.c.) w postaci nielegalnego strajku. Wedug tezy I wyroku Sdu Najwyszego z dnia 2 kwietnia 2008 r., II PK 261/07 (OSNP 2009, nr 15-16, poz. 200) do wykadni postanowie porozumienia postrajkowego jako rda prawa pracy (art. 9 1 k.p.) naley stosowa zasady, na jakich dokonuje si interpretacji powszechnie obowizujcych przepisw prawa pracy, a nie reguy wskazane w art. 65 k.c. Do tego pogldu nasuwa si uwaga, e przy interpretacji takiego porozumienia w pierwszej kolejnoci naley stosowa metody wykadni waciwe dla najbardziej podobnego rda prawa pracy (szczeglnego), czyli dla ukadu zbiorowego pracy (zob. uw. 3 do art. 241 6). Uwaam, e jest to ujte w sposb waciwy w wyroku z dnia 19 marca 2008 r., I PK 235/07 (OSNP 2009, nr 15-16, poz. 190), wedug ktrego "skoro porozumienia zbiorowe zaliczane do prawa pracy na gruncie art. 9 1 k.p. s aktami normatywnymi, a nie czynnociami prawnymi (umowami), to nie ma podstaw, aby art. 65 2 k.c. stosowa do nich w sposb bezporedni. Nie wycza to jednak dopuszczalnoci posikowego stosowania wskazanych w tym przepisie regu wykadni umw w zakresie, w jakim wykadnia jzykowa i systemowa porozumienia nie prowadzi do ustalenia normy prawnej zawartej w treci interpretowanych postanowie tego aktu." 8.2.2. rdem prawa jest take porozumienie pracodawcy i zakadowych organizacji zwizkowych dotyczce grupowych zwolnie (art. 3 ust. 1-3 ustawy o grupowych zwolnieniach, zamieszczonej w drugiej czci Komentarza). Odrbn podstaw do zawarcia porozumienia jest art. 676 dotyczcy telepracy. 8.2.3. Przepis art. 2 ust. 4 ustawy o Trjstronnej Komisji (zob. druga cz Komentarza) upowania stron pracownikw i stron pracodawcw do zawarcia porozumienia okrelajcego wzajemne zobowizania tych stron. Jeeli ogranicza si ono tylko do tych obowizkw, to nie jest rdem prawa pracy w ujciu art. 9 1, gdy nie okrela praw i obowizkw stron stosunku pracy. Porozumienie to ma charakter zbliony do obligacyjnej czci ukadu zbiorowego pracy (art. 240 1 pkt 2). Inna bdzie sytuacja wwczas, gdy strony omawianego porozumienia wykrocz poza zakres okrelony w art. 2 ust. 4 tej ustawy zamieszczajc w nim postanowienia dotyczce praw i obowizkw stron stosunku pracy. Wwczas - idc tokiem rozumowania przedstawionego przez Sd Najwyszy w powoanej w uwadze 8.1 uchwale z dnia 23 maja 2001 r. - mona te postanowienia uzna za rdo prawa widzc podstaw ustawow w art. 59 ust. 2 Konstytucji, art. 4 Konwencji MOP nr 98 oraz art. 21 ust. 1 ustawy o zwizkach zawodowych (zob. druga cz Komentarza). Powysze uwagi odnosz si odpowiednio do wprowadzonych od dnia 23 listopada 2004 r. w tej ustawie (art. 2a i art. 17 ust. 5) nowych, trjstronnych porozumie. Aby porozumienie partnerw spoecznych byo rdem prawa pracy w rozumieniu art. 9, jego przedmiotem musz by prawa i obowizki pracownikw i pracodawcw. Korzystajc z prawa przyznanego w art. 59 ust. 2 Konstytucji partnerzy spoeczni mog zawiera inne porozumienia, bez podstawy w ustawie zwykej i dotyczce innego przedmiotu. Kwestie te rozwaao Kolegium Arbitrau Spoecznego przy Sdzie Najwyszym, ktre w postanowieniu z dnia 21 padziernika 2008 r., III KAS 2/08 (OSNP 2009, nr 7-8, poz. 111) stwierdzio, e: 1. Porozumienie ("umowa spoeczna") pracodawcy ze zwizkami zawodowymi, ktre nie jest oparte na ustawie oraz nie okrela praw i obowizkw stron stosunku pracy, nie ma charakteru normatywnego w rozumieniu art. 9 1 k.p. 2. Porozumienie takie ma oparcie w art. 59 ust. 2 Konstytucji RP i ustala uprawnienia oraz zobowizania jego stron. 3. Jeeli pracodawca zobowiza si w umowie spoecznej do uzgodnienia restrukturyzacji ze zwizkami zawodowymi, to powinien zobowizanie to wykona z odpowiedni starannoci. Zwizki zawodowe nie mog jednak blokowa restrukturyzacji. 8.2.4. Szczeglny rodzaj porozumienia, zwizanego z przejciem zakadu pracy lub jego czci na innego pracodawc, przewiduje art. 261 ust. 3 ustawy o zwizkach zawodowych (zob. uw. 9a do art. 231). Jest ono rdem prawa pracy w rozumieniu art. 9 1. Wedug wyroku z dnia 28 kwietnia 2005 r., I PK 214/04 (OSNP 2006, nr 1-2, poz. 8) porozumienie zawarte przez zwizki zawodowe dziaajce u dotychczasowego pracodawcy z przyszym pracodawc przejmowanych pracownikw ma charakter normatywny (art. 9). 8.2.5. rdem prawa pracy s te porozumienia dotyczce czasowego zaprzestania stosowania niektrych przepisw prawa pracy. Chodzi tu o porozumienie odnoszce si do ukadw zbiorowych pracy (art. 241 27) oraz porozumienie, ktre moe obejmowa ukady zbiorowe i inne przepisy prawa pracy, wymienione w art. 9 2 (art. 91 ). Dotyczy to rwnie porozumienia zbiorowego mogcego czasowo zmienia uprawnienia pracownika wynikajce z umowy o prac (art. 231a). Te trzy rodzaje porozumie okrela si jako porozumienia kryzysowe. Do porozumie kryzysowych naley take zaliczy trzy porozumienia zbiorowe przewidziane w ustawie antykryzysowej z 2009 r., dotyczce obnienia wymiaru czasu pracy (zob. ust. 5 do art. 292), przeduenia okresu rozliczeniowego (zob. uw. 8 do art. 129) oraz indywidualnego rozkadu czasu pracy (zob. uw. 4 do art. 142). Zgodnie z wyrokiem z dnia 22 listopada 2006 r., III PK 85/05 (OSNP, 2007, nr 23-24, poz. 352), jeeli w porozumieniu zbiorowym partnerw spoecznych nie okrelono okresu jego obowizywania, a uczyniono to jedynie w niektrych postanowieniach, to pozostae postanowienia obowizuj bezterminowo, chyba e sprzeciwia si temu wykadnia systemowa. 8.2.6. Co do zmiany porozumienia zob. uw. 1 do art. 24113. W wyroku z dnia 11 kwietnia 2006 r., I PK 171/05 (OSNP 2007, nr 7-8, poz. 94) Sd Najwyszy stwierdzi, e jeeli pracodawca przyj na siebie w porozumieniu socjalnym obowizek nieobniania pracownikom wynagrodzenia za prac przez pewien czas, to moe wypowiedzie im umowy o prac w zakresie wysokoci wynagrodzenia dopiero po upywie tego okresu, kiedy przestaje go wiza zobowizanie przyjte w tym porozumieniu albo po wczeniejszym wypowiedzeniu warunkw umw o prac wynikajcych z tego porozumienia indywidualnie w stosunku do kadego pracownika, czyli po wczeniejszym wypowiedzeniu zawartego w porozumieniu socjalnym zobowizania do nieobniania wynagrodze, ktre weszo do treci indywidualnych umw o prac. Powane wtpliwoci budzi ta cz tezy, w ktrej przyjto dopuszczalno wypowiedzenia pracownikowi warunkw umowy o prac, wynikajcych z porozumienia socjalnego przed utrat jego mocy obowizujcej. Porozumienie socjalne (inaczej: zbiorowe) ma moc obowizujc (zob. uw. 8.1). Wypowiedzie je mog tylko strony porozumienia (analogia z art. 2417). Natomiast nie jest dopuszczalne wypowiedzenie warunkw umowy o prac wynikajcych z porozumienia dopty, dopki porozumienie obowizuje. Dotyczy to wypowiedzenia, ktre zmierza do zmiany treci stosunku pracy poniej dolnej granicy uprawnie pracownika wynikajcych z tego porozumienia. W tym zakresie mechanizm obowizywania porozumienia jest taki sam, jak ukadu zbiorowego (art. 9 2 oraz art. 18). 9.1. Kodeks przewiduje trzy rodzaje regulaminw: wynagradzania (art. 772) pracy (art. 104-1043) i telepracy (art. 676). Poza tym obowizek wydania regulaminu moe wynika z przepisw szczeglnych. Dotyczy to, na przykad, regulaminu wiadcze socjalnych (zob. art. 16), regulaminu zwolnie z pracy z przyczyn niedotyczcych pracownikw (zob. art. 3 ust. 4 i 5 ustawy o grupowych zwolnieniach, zamieszczonej w drugiej czci Komentarza) i regulaminu funduszu szkoleniowego (art. 67 i n. ustawy o promocji zatrudnienia). Jak trafnie przyj Sd Najwyszy w wyroku z dnia 7 grudnia 2005 r., III PK 29/04 (OSNP 2006, nr 21-22, poz. 319), regulaminy wynagradzania i pracy, ustalone i wprowadzone w ycie zgodnie z obowizujcymi przepisami zanim u pracodawcy powstay zwizki zawodowe (zakadowe organizacje zwizkowe), nie wymagay pniejszego uzgodnienia z nowo utworzonymi organizacjami zwizkowymi i jako wewntrzzakadowe akty normatywne nie utraciy mocy obowizujcej tylko dlatego, e u pracodawcy zaczy dziaa zwizki zawodowe. 9.2. Jak trafnie przyj Sd Najwyszy w wyroku z dnia 29 czerwca 2000 r., I PKN 716/99 (OSNAPiUS 2002, nr 1, poz. 9), przepis art. 385 k.c. nie ma zastosowania do oceny wanoci i mocy wicej postanowie regulaminu pracy i innych wewntrzzakadowych aktw prawnych. W wyroku z dnia 20 lipca 2000 r., I PKN 744/99 (OSNAPiUS 2002, nr 3, poz. 75) Sd Najwyszy stwierdzi, e sposb korzystania przez pracodawc z upowanienia do wydania zakadowego aktu normatywnego nie podlega ocenie w wietle art. 8 k.p. Konstrukcja naduycia prawa z art. 8 k.p. odnosi si do prawa podmiotowego o charakterze cywilnym, a nie do prawa przewidzianego przez prawo administracyjne lub konstytucyjne. W tym samym kierunku wypowiedzia si Sd Najwyszy w wyroku z dnia 18 grudnia 2002 r., I PKN 693/01 (OSNP 2004, nr 12, poz. 205). Stwierdzi, e regulamin wynagradzania jest aktem normatywnym, a nie czynnoci prawn w rozumieniu art. 58 k.c. Jego obowizywanie zaley od tego, czy zosta wydany w oparciu o przepisy wyszego rzdu i w granicach zawartego w nich upowanienia. 9.3. W wyroku z dnia 6 grudnia 2001 r., I PKN 355/00 (OSNP 2003, nr 22, poz. 542) Sd Najwyszy przyj, e niedopuszczalna jest droga sdowa w sprawie o ustalenie niewanoci zakadowego regulaminu wiadcze socjalnych. Zob. te uw. 4.2 do art. 24111 dotyczca ukadw zbiorowych pracy. Rwnie w odniesieniu do nich Sd Najwyszy przyjmuje, e danie ustalenia niewanoci ukadu nie jest spraw cywiln w rozumieniu art. 1 k.p.c. i dlatego droga sdowa jest niedopuszczalna. Doda mona, e ustawa nowelizujca z dnia 9 listopada 2000 r. wprowadzia do kodeksu szczeglny tryb wykrelenia ukadu zbiorowego z rejestru (art. 24111 51-5 5). 9.4. Gdy nie ma moliwoci wydania regulaminu z przyczyn proceduralnych (niemoliwo uzgodnienia treci regulaminu ze stron pracownicz, a przepisy nie przewiduj dopuszczalnoci samodzielnego wydania regulaminu przez pracodawc) lub gdy z uwagi na ma liczebno zaogi przepisy nie przewiduj jego wydania (co do regulaminu wynagrodzenia - art. 772 1, a regulaminu pracy - art. 104 2), to pracodawca moe wyda jednostronne owiadczenie woli dotyczce przedmiotu regulacji regulaminowych. Jako to wiadczenie woli moe by traktowany regulamin wydany przez pracodawc z naruszeniem prawa, w szczeglnoci procedury jego wydania. Takie owiadczenie nie jest rdem prawa w rozumieniu art. 9. Jednostronne czynnoci (akty) pracodawcy s rdem prawa, gdy tak kwalifikuje je przepis, np. dotyczcy regulaminu pracy art. 1042 2 w zw. z art. 9. Nie ma w tym zakresie takiej swobody interpretacyjnej, jaka istnieje w odniesieniu do porozumie (umw, uzgodnie) zawieranych przez szeroko rozumianego pracodawc ze stron pracownicz (zwizkow) ze wzgldu na umocowanie z art. 59 ust. 2 Konstytucji (zob. uw. 8 do komentowanego artykuu). Tworzy ono jednak prawa podmiotowe dla pracownikw. Do tego owiadczenia naley odpowiednio stosowa art. 18, czyli nie moe by ono mniej korzystne dla pracownikw ni przepisy prawa pracy. Pracodawca jest zwizany swoim owiadczeniem. W orzecznictwie Sdu Najwyszego przyjto, e tre tego owiadczenia staje si elementem stosunku pracy. Dlatego jego zmiana niekorzystna dla pracownika wymaga jego zgody, a w jej braku - wypowiedzenia zmieniajcego (art. 42). W wyroku z dnia 27 padziernika 2004 r., I PK 588/03 (OSNP 2005, nr 12, poz. 170) stwierdzono, e opracowany przez rad nadzorcz spki akcyjnej regulamin premiowania czonkw jej zarzdu nie stanowi rda prawa pracy w rozumieniu art. 9. Jego moc wica wynika std, e jednostronne owiadczenie woli dziaajcej w imieniu pracodawcy rady nadzorczej uzupenia tre stosunku pracy czonka zarzdu w zakresie warunkw jego wynagrodzenia. Podobny pogld wyrazi Sd Najwyszy w wyroku z dnia 18 czerwca 2002 r., I PKN 419/01 (OSNP 2004, nr 7, poz. 123) dotyczcym dodatkowych odpraw przyznanych uchwaami zarzdu pracodawcy. Stwierdzi, e "pracodawca, wprowadzajc wiadczenie nieprzewidziane przepisami prawa pracy, moe ksztatowa jego zbieg z innymi wiadczeniami wynikajcymi z ukadu zbiorowego pracy lub z przepisw prawa pracy. Postanowienia aktu zakadowego o zbiegu wiadcze stanowi element ukadu warunkujcego prawo do wiadczenia, a jego moc prawna podlega ocenie z punktu widzenia zgodnoci z art. 9 oraz przepisami Kodeksu pracy o zakazie dyskryminacji". Zastrzeenia budzi odwoanie si do art. 9, czyli potraktowanie uchwa zarzdu jako rda prawa pracy, mimo braku podstawy prawnej do tego. Zob. te wyrok I PK 494/03, powoany w uw. 10.1 do art. 42. Wyranie odmienny pogld przedstawiono w wyroku z dnia 22 lutego 2008 r., I PK 194/07 (OSNP 2009, nr 11-12, poz. 133), stwierdzajc, e system motywacyjny przewidujcy premie i nagrody wprowadzony uchwa zarzdu spki bdcej pracodawc stanowi rdo prawa pracy w rozumieniu art. 9 1 take wwczas, gdy jest czci regulaminu organizacyjnego. Jednostronnym owiadczeniem woli pracodawcy jest obwieszczenie (art. 150 1) dotyczce czasu pracy i "osobny akt" pracodawcy ustalajcy wykaz prac lekkich (art. 2001 4). 10. Kodeks pracy nie wskazuje sytuacji, w ktrych wydaje si statuty. Przewidziane s one w przepisach szczeglnych, na przykad w art. 5 Prawa spdzielczego i art. 304 k.s.h. Wedug wyroku Sdu Najwyszego z dnia 2 czerwca 1997 r., I PKN 197/97 (OSNAPiUS 1998, nr 9, poz. 270) zarzut naruszenia statutu spki akcyjnej w zakresie praw i obowizkw stron stosunku pracy moe by w kasacji skutecznie zgoszony tylko w ramach podstawy polegajcej na naruszeniu prawa materialnego (art. 9 1). W wyroku z dnia 7 sierpnia 2001 r., I PKN 856/00 (OSNP 2003, nr 13, poz. 310) Sd Najwyszy przyj, e statut spki akcyjnej moe okrela prawa i obowizki stron stosunku pracy zarwno w sposb bezporedni, jak te przez odesanie do odpowiedniego porozumienia zbiorowego, ktre staje si wwczas jego integraln czci. Wedug wyroku Trybunau Konstytucyjnego z dnia 10 czerwca 2003 r., SK 37/02 (OTK 2003-A, nr 6, poz. 53) art. 9 1 w zakresie, w jakim odnosi si do statutw, jest zgodny z art. 59 ust. 2 i art. 87 ust. 1 Konstytucji RP. 11. W wyroku z dnia 11 czerwca 1997 r., I PKN 201/97 (OSNAPiUS 1998, nr 10, poz. 296) Sd Najwyszy stwierdzi, e umowa spki z ograniczon odpowiedzialnoci w tym zakresie, w jakim reguluje prawa i obowizki zatrudnionych w niej pracownikw bdcych wsplnikami, a nadto czyni to w sposb dla takiego pracownika bardziej korzystny ni powszechnie obowizujce przepisy, jest rdem prawa pracy (art. 9 1). Analogicznie przyjto w tezie pierwszego wyroku z dnia 9 sierpnia 2007 r., III PK 24/07 (OSNP 2008, nr 17-18, poz. 256). 12. Zagadnienie stosowania kodeksu cywilnego do stosunku pracy omwione jest w uwagach do art. 300 oraz - w odniesieniu do ochrony dbr osobistych - do art. 111. 13.1. Od dnia 1 maja 2004 r. Polska jest czonkiem Unii Europejskiej. Stosuje si wic bezporednio prawo wsplnotowe. Jego podstawowe akty odnoszce si do prawa pracy zamiecilimy w trzeciej czci Komentarza. We wstpie do niej przedstawilimy orzecznictwo dotyczce interpretacji dyrektyw majcych rnice si brzmienia w poszczeglnych wersjach jzykowych. 13.2. W wyroku z dnia 6 stycznia 2006 r., sprawa C-302/04, Ynos kft przeciwko Jnos Varga, Europejski Trybuna Sprawiedliwoci wypowiedzia si co do moliwoci zadawania pyta prejudycjalnych przez sdy nowych pastw czonkowskich. Sd wgierski spyta o interpretacj dyrektywy konsumenckiej oraz "czy z punktu widzenia prawa wsplnotowego jest istotne, e postpowanie stanowice podstaw tych pyta zostao wszczte przed akcesj do Unii, jednake po dostosowaniu prawa krajowego do dyrektywy". Odwoujc si do wyroku z dnia 15 czerwca 1999 r., sprawa C-321/97 (ECR 1999, P I-3551, pkt 31), Trybuna odmwi udzielenia odpowiedzi stwierdzajc, e "jest waciwy do dokonywania wykadni dyrektywy jedynie w zakresie, w jakim dotyczy to jej stosowania w nowym pastwie czonkowskim od momentu jego przystpienia do Unii Europejskiej". Wynika std, e prawo wsplnotowe nie ma zastosowania do zdarze sprzed przystpienia danego pastwa do Unii, gdy tylko z tego powodu Trybuna odmwi wykadni dyrektywy. Odnoszc si do zagadnienia urzdowego publikowania przepisw, wsplnotowych w jzyku nowego pastwa czonkowskiego w wyroku z dnia 11 grudnia 2007 r. w sprawie C-161/06 Skoma - Lux sro przeciwko Celn editelstv Olomouc (Zb. orzecz. TE 2007, s. I-10841) ETS (wielka izba) stwierdzi, e art. 58 aktu dotyczcego warunkw przystpienia do Unii Europejskiej nowych pastw czonkowskich oraz dostosowa w traktatach stanowicych podstaw Unii Europejskiej sprzeciwia si temu, aby obowizki zawarte w przepisach wsplnotowych, ktre nie zostay opublikowane w Dzienniku Urzdowym Unii Europejskiej w jzyku nowego pastwa czonkowskiego, mimo e jzyk ten jest jzykiem urzdowym Unii, mogy zosta naoone na jednostki w tym pastwie, nawet jeli miay one moliwo zapoznania si z tymi uregulowaniami przy uyciu innych rodkw. 13.3. Europejski Trybuna Sprawiedliwoci jednolicie przyjmuje, e prawo wsplnotowe ma pierwszestwo przed prawem krajowym, stanowionym przez uprawnione organy pastwa czonkowskiego, co dotyczy take Konstytucji (zob. jej art. 91). W uzasadnieniu postanowienia z dnia 19 grudnia 2006 r., P 37/05 (OTK-A 2006, nr 11, poz. 176) Trybuna Konstytucyjny stwierdzi, e z art. 91 ust. 3 Konstytucji (zob. druga cz Komentarza) wynika pierwszestwo prawa wsplnotowego. Sd powinien odmwi zastosowania ustawy sprzecznej z prawem wsplnotowym, a jeeli nie ma moliwoci bezporedniego zastosowania prawa wsplnotowego, to powinien szuka moliwoci wykadni prawa krajowego w zgodzie z prawem wsplnotowym. W razie wtpliwoci interpretacyjnych co do prawa wsplnotowego sd powinien zwrci si z pytaniem prejudycjalnym do Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci. Wedug ustalonego orzecznictwa ETS pierwszestwo prawa wsplnotowego wyraa si rwnie w obowizku jego uwzgldniania przy wykadni prawa krajowego. Przykadowo mona powoa tez drug wyroku z dnia 11 stycznia 2007 r. w sprawie C-208/05 ITC Innovative Technology Center GmbH przeciwko Bundesagentur fr Arbeit (Zb. orzecz. TE 2007, s. I-00181), wedug ktrej do sdu krajowego naley - w ramach maksymalnego zakresu uznania, jakie daje mu prawo krajowe - dokonanie wykadni oraz zastosowanie przepisu prawa krajowego zgodnie z wymogami prawa wsplnotowego, a w razie gdy taka wykadnia zgodna nie jest moliwa - w odniesieniu do postanowie traktatu WE, ktre nadaj jednostkom prawa, na ktre mog si one powoa przed sdami i ktre sdy krajowe maj obowizek chroni - pominicie stosowania kadego przepisu prawa krajowego, ktry byby sprzeczny z takimi postanowieniami. 13.4. Bezporednio - czyli bez potrzeby, a take moliwoci, dokonywania przez pastwo czonkowskie jakichkolwiek dziaa - obowizuj traktaty i rozporzdzenia wsplnotowe (zasada bezporedniego skutku). W razie sprzecznoci z nimi prawa krajowego naley stosowa prawo wsplnotowe, jako nadrzdne (zasada pierwszestwa prawa wsplnotowego). 13.5. Dyrektywa jest to akt skierowany do pastw czonkowskich, ktry jest wicy co do wskazanych w niej celw, natomiast pozostawia pastwom swobod - czasem ograniczon - w wyborze sposobu osignicia tego celu (implementacja dyrektywy, co moe nastpi take przez zawarcie ukadu zbiorowego pracy lub innych porozumie partnerw spoecznych). Prawidowo tego wyboru jest kontrolowana przez Europejski Trybuna Sprawiedliwoci i porednio przez sdy krajowe. Pastwo ponosi odpowiedzialno za niedostosowanie lub niewaciwe dostosowanie prawa krajowego do wymaga wynikajcych z dyrektywy. Jednostka (co obejmuje take niepastwowych pracodawcw) moe powoywa si na dyrektyw jako przepis dziaajcy bezporednio w zasadzie tylko w procesie przeciwko szeroko rozumianemu pastwu (przez co rozumie si take pracodawcw pastwowych lub kontrolowanych przez pastwo) i jedynie wwczas, gdy przepis dyrektywy jest bezwarunkowy, dostatecznie jasny i precyzyjny, a min termin, w ktrym dyrektywa powinna by implementowana. Jednake poczynajc od okoo 2005 r. ETS przyjmuje, na podstawie art. 10 Traktatu, e skoro dyrektywa obowizuje od dnia jej wejcia w ycie (publikacji), to powinna by stosowana, zwaszcza przez sd, zanim jeszcze nadszed kocowy termin jej implementacji (tak w szczeglnoci wyroki Adeneler, Mangold i Kolpinghuis Nijmegen). Przepisy dyrektywy nie s natomiast bezporednio skuteczne w stosunkach midzy jednostkami (bo s skierowane do pastwa, a wic nie mog nakada obowizkw na jednostk). Nie mog one by podstaw orzeczenia sdu. Jednake jednostka, ktra poniosa szkod wskutek naruszenia przez pastwo obowizku waciwej implementacji dyrektywy, moe dochodzi od niego odszkodowania na podstawie art. 4171 1 lub 4 k.c., przy uwzgldnieniu orzecznictwa Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci. 14. Zwyczaj nie jest rdem prawa pracy (art. 9), ma jednak prawn donioso. Mona go okreli jako praktyk okrelonego zachowania si stron stosunku pracy, akceptowan przez obie strony. Zwyczaj moe by powszechny lub obejmujcy pewn liczb pracodawcw wzgldnie jednego z nich. Prawne znaczenie zwyczaju wynika z przepisw kodeksu cywilnego, stosowanych odpowiednio do stosunkw pracy (art. 300 k.p.). Zwyczaj - obok ustawy i zasad wspycia spoecznego - okrela skutki czynnoci prawnej (art. 56 k.c.). Suy on take wykadni owiadczenia woli (art. 65 k.c.) oraz sposobu wykonania zobowizania (art. 354 k.c.). Pracodawca, ktry akceptuje zwyczaj ograniczajcy jego uprawnienia, nie moe stosowa sankcji wobec pracownikw postpujcych zgodnie ze zwyczajem, jeeli nie zostan oni o tym uprzedzeni. Pracodawca nie moe take z reguy egzekwowa prawa wbrew ustalonym w zakadzie zwyczajom tylko w odniesieniu do niektrych pracownikw, z uwagi na obowizek ich rwnego traktowania (art. 112, 113 oraz 18 3ai n.). Z tych wzgldw naley zgodzi si z wyrokiem Sdu Najwyszego z dnia 23 padziernika 2003 r., I PK 425/02 (OSNP 2004, nr 20, poz. 345), wedug ktrego zakres obowizkw pracowniczych okrelaj przepisy prawa pracy, postanowienia umowy o prac oraz - jeli chodzi o ich konkretny ksztat - zwyczaj zakadowy. Zob. te odnoszc si rwnie do udzielania urlopw uw. 6 do art. 163. Kodeks pracy odsya do zwyczaju w odniesieniu do zawiadamiania pracownikw o wejciu w ycie zakadowego rda prawa pracy (zob. np. art. 1043 1) oraz niektrych ich uprawnieniach (zob. np. art. 941 i 942). Art. 9(1).1. Porozumienie, o ktrym mowa w komentowanym przepisie (wprowadzonym ustaw nowelizujc z dnia 26 lipca 2002 r. i zmienionym ustaw nowelizujc z dnia 14 listopada 2003 r.), jest rdem prawa pracy. Jest ono bowiem porozumieniem zbiorowym opartym na ustawie (art. 9 1). 2. Z 1 wynika bez wtpienia, e to porozumienie moe dotyczy porozumie opartych na ustawie, regulaminw i statutw (art. 9 1). Oczywiste jest, e nie moe ono zawiesi stosowania aktw ponadustawowych (Konstytucji i umw midzynarodowych ratyfikowanych za zgod Sejmu wyraon w ustawie). Sporna moe by kwestia - z uwagi na 5 komentowanego artykuu - czy omawiane porozumienie moe take zawiesi stosowanie ukadu zbiorowego pracy. Moim zdaniem jest to dopuszczalne, gdy 1 nie zawiera wyczenia w stosunku do ukadw zbiorowych. Uyty w 5 zwrot "przepisy 1-4 nie naruszaj przepisw art. 24127" naley rozumie w ten sposb, e take strony ukadu zbiorowego - a nie tylko pracodawca i reprezentujca pracownikw organizacja zwizkowa - mog zawiesi jego stosowanie. Nie wycza to jednake moliwoci zawieszenia stosowania ukadu zbiorowego na podstawie komentowanego artykuu. Ma to istotne znaczenie wwczas, gdy u pracodawcy nie dziaaj organizacje zwizkowe, a jest on obowizany do stosowania ukadu zbiorowego (np. na mocy art. 2418). Zob. te uw. 4 do art. 2418. 3. Omawiane porozumienie zawiera pracodawca z reprezentujc pracownikw organizacj zwizkow, a w razie jej braku z przedstawicielstwem pracownikw. Winno ono by wyonione w trybie przyjtym u pracodawcy. Z reguy bd to wybory zorganizowane przez zaog. Pracodawca jest obowizany do jego przekazania okrgowemu inspektorowi Pastwowej Inspekcji Pracy. Stosujc analogi z art. 77 2, 1043 i 24112 2 pkt 1 naley przyj, e pracodawca jest obowizany zawiadomi pracownikw o tym porozumieniu. 4. Kodeks zawiera take odrbn regulacj dotyczc zawieszenia obowizywania postanowie umowy o prac (art. 231a) oraz stosowania ukadu zbiorowego (art. 24127). 5. Dopuszczalno ponownego zawarcia po 3 latach omawianego porozumienia, a take porozumie z art. 231a oraz 24127, budzi kontrowersje. Moim zdaniem jest to dopuszczalne, nawet bezporednio po ustaniu obowizywania pierwszego porozumienia. Przede wszystkim aden przepis tego nie zakazuje, czyli nie ma ograniczenia autonomii woli stron w tym zakresie. Jeeli strona pracownicza wyej ceni swj interes w postaci zachowania miejsc pracy ni otrzymywania przez niepewny co do dugoci okres wyszego wynagrodzenia, to prawo pracy nie powinno tego uniemoliwia, zwaszcza e dialog i wsppraca partnerw spoecznych stanowi jedn z podstaw ustroju gospodarczego Polski (art. 20 Konstytucji). Nadto nikt nie twierdzi, e dany pracodawca nigdy nie moe ponownie zawrze tego porozumienia. Skoro moe je ponownie zawrze, a kodeks nie zawiera regulacji wprowadzajcej okres minimalnej przerwy midzy kolejnymi porozumieniami, to naley przyj, e taka przerwa nie jest wymagana. Art. 10.1. Prawo do pracy nie oznacza, e kady ma roszczenie o zawarcie umowy o prac. Jest ono realizowane, gdy pracodawca zatrudnia pracownika na podstawie swego owiadczenia woli lub gdy prawo go do tego zobowizuje przyznajc pracownikowi roszczenie o zawarcie umowy o prac (zob. uw. 3 do art. 11). Swoboda pracodawcy w zatrudnianiu pracownikw ograniczona jest przez zasady rwnoci wobec prawa oraz niedyskryminacji (art. 32 Konstytucji i art. 112, 113 i 18 3a-183e k.p.). 2. Nie ma w polskim prawie pracy przepisw zakazujcych wykonywania zawodu osobom, ktre maj do tego formalne uprawnienia. Zakaz wykonywania zawodu moe by jedynie orzeczony jako indywidualnie wymierzona kara w postpowaniu sdowym lub dyscyplinarnym. 3.1. Ustalenie minimalnej wysokoci wynagrodzenia za prac jest obowizkiem pastwa, wynikajcym z art. 65 ust. 4 Konstytucji oraz art. 10 2 i art. 13 k.p. 3.2. Reguluje to ustawa o minimalnym wynagrodzeniu, zamieszczona w drugiej czci Komentarza. Okrela ona tryb jego ustalania oraz sposb waloryzacji. Od 1 stycznia 2009 r. wynosi ono 1276 z. 4.1. Obowizki wynikajce z 3 s szerzej okrelone w art. 65 ust. 5 Konstytucji . Przepis ten zobowizuje wadze publiczne (a wic nie tylko pastwo, jak 3 komentowanego artykuu, ale take samorzdy terytorialne) do prowadzenia polityki zmierzajcej do penego, produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programw zwalczania bezrobocia, w tym organizowania i wspierania poradnictwa i szkolenia zawodowego i prac interwencyjnych. Tego rodzaju obowizki obciaj pastwo take na podstawie Konwencji MOP nr 122 dotyczcej polityki zatrudniania (Dz. U. z 1967 r. Nr 8, poz. 31) oraz Konwencji MOP nr 142 dotyczcej roli poradnictwa i ksztacenia zawodowego w rozwoju zasobw ludzkich (Dz. U. z 1979 r. Nr 29, poz. 164), a take art. 1, 9 i 10 Europejskiej Karty Spoecznej. Omawiane zagadnienia s szczegowo uregulowane w ustawie o promocji zatrudnienia. Wynika z niej w szczeglnoci (art. 36 ust. 4), e porednictwo pracy opiera si na zasadach: dostpnoci dla wszystkich osb poszukujcych pracy oraz dla pracodawcw, dobrowolnoci, co oznacza, e nie ma przymusu korzystania z usug porednictwa pracy, rwnoci dla wszystkich poszukujcych pracy oraz jawnoci. Porednictwo pracy jest nieodpatne . Ustawa reguluje w szczeglnoci sprawy dotyczce zasikw szkoleniowych, zasikw dla bezrobotnych, udzielania poyczek pracodawcom na stworzenie nowych miejsc pracy oraz innym osobom na podjcie dziaalnoci na wasny rachunek, prac interwencyjnych i robt publicznych, zasikw oraz wiadcze przedemerytalnych. Szczeglne regulacje w tym zakresie przewiduje ustawa o rehabilitacji i zatrudnianiu niepenosprawnych. 4.2. Organem pastwa prowadzcym porednictwo pracy jest powiatowy urzd pracy (art. 33 tej ustawy). Nadto szeroko rozumianym porednictwem pracy zajmuj si agencje zatrudnienia (art. 18 tej ustawy). Mog one prowadzi dziaalno po wpisaniu ich przez marszaka wojewdztwa do rejestru. Reguluje to szczegowo rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 26 stycznia 2009 r. w sprawie agencji zatrudnienia (Dz. U. Nr 17, poz. 91). Agencje nie mog pobiera opat od osb poszukujcych pracy, z wyjtkiem faktycznie poniesionych kosztw zwizanych ze skierowaniem do pracy za granic. Agencje zatrudnienia wiadcz usugi w zakresie uatwiania stronom nawizania stosunku pracy. W szczeglny sposb dziaa agencja wiadczca usugi pracy tymczasowej. Zatrudnia ona pracownikw (jest ich pracodawc) w celu skierowania ich do pracy u innego podmiotu, zwanego pracodawc uytkownikiem - zob. uw. 6.3a do art. 22. Dziaalno agencji jest dziaalnoci regulowan w rozumieniu ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie dziaalnoci gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 z pn. zm.) - art. 18 ust. 1 ustawy o promocji zatrudnienia. 4.3. Prawo wsplnotowe opiera si na zasadzie rwnoci jej obywateli w zakresie porednictwa pracy. Zob. zamieszczony w drugim tomie Komentarza art. 5 rozporzdzenia 1612/68. Art. 11.1. Przepis ten dotyczy obu stron stosunku pracy. Zgoda na nawizanie stosunku pracy moe by dorozumiana (art. 60 k.c. w zw. z art. 300 k.p.). W przypadku powoania (art. 68), wyboru (art. 73) i nominacji (art. 76) zgoda pracownika moe by nastpcza. 2. Jeli chodzi o pracownika, to prawo pracy nie przewiduje adnego wyjtku od zasady swobody zobowizania si do wykonywania pracy (wyjtki przewiduje tylko prawo karne). Obowizek pracy dla osb w wieku od 16 do 65 lat, zdolnych do pracy ze wzgldu na stan zdrowia oraz warunki osobiste i rodzinne, moe by wprowadzony w czasie stanu wojennego na podstawie art. 29 ustawy z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowdcy Si Zbrojnych i zasadach jego podlegoci konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 156, poz. 1301 z pn. zm.). Komentowany przepis, a take art. 10 1 oraz Konstytucja (art. 65 ust. 1 i 2) okrelaj zasad wolnoci pracy. Pracownik nie moe by zmuszony do wykonywania pracy. Pracodawca nie ma roszczenia o faktyczne wykonywanie przez niego pracy. W razie niewykonywania lub nienaleytego wykonywania pracy pracodawca moe jedynie stosowa przewidziane prawem pracy sankcje, w szczeglnoci w postaci rozwizania umowy o prac bez wypowiedzenia z winy pracownika (art. 52 1 pkt 1), wypowiedzenia umowy, odpowiedzialnoci porzdkowej (art. 108 i n.) i materialnej (art. 114 i n.). W razie wadliwego rozwizania umowy o prac przez pracownika na podstawie art. 55 pracodawcy suy jedynie roszczenie o odszkodowanie na warunkach przewidzianych w art. 61 1 i 61 2. Nawet w przypadku dobrowolnego zobowizania si pracownika do zawarcia umowy o prac (umowa przedwstpna - zob. uw. 12 do art. 29) pracodawca nie moe dochodzi jej zawarcia, a jedynie da odszkodowania. Swoboda wypowiedzenia umowy zawartej przez pracownika na czas nieokrelony jest nieograniczona. Pracy przymusowej zabraniaj take akty prawa midzynarodowego, w szczeglnoci Konwencja MOP nr 105 o zniesieniu pracy przymusowej (Dz. U. z 1959 r. Nr 39, poz. 240) i art. 4 ust. 2 Konwencji o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284). 3. W odniesieniu do pracodawcy prawo pracy przewiduje wyjtki od jego swobody w doborze pracownikw. Na podstawie decyzji administracyjnej jest on zobowizany do zatrudnienia inwalidy wojennego lub wojskowego stosownie do jego sprawnoci fizycznej i kwalifikacji zawodowych (art. 18 ust. 2 i art. 41 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidw wojennych i wojskowych oraz ich rodzin, tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 9, poz. 87 z pn. zm.). Take byli pracownicy, zwolnieni przez pracodawc zgodnie z prawem, mog w niektrych sytuacjach wystpowa z roszczeniami o ponowne zatrudnienie (art. 9 ustawy o grupowych zwolnieniach oraz art. 53 5 k.p.). Swoboda pracodawcy w odniesieniu do rozwizania umowy o prac zawartej na czas nieokrelony jest znacznie ograniczona, w szczeglnoci przez wymg istnienia przyczyny wypowiedzenia (art. 45 1), a take, w odniesieniu do wszystkich umw o prac, przez liczne zakazy wypowiadania. Sankcj wobec pracodawcy odmawiajcego faktycznego zatrudnienia pracownika jest jego roszczenie o dopuszczenie do pracy i wynagrodzenie za czas jej niewykonywania (art. 22 1 i art. 81 1). W przypadku wadliwego wypowiedzenia lub rozwizania umowy o prac pracownik ma z reguy roszczenie o przywrcenie do pracy (art. 45 1 i art. 56 1) oraz roszczenia majtkowe. Zob. te uw. 1 do art. 10. Zagadnienie dyskryminacji w nawizywaniu i rozwizywaniu stosunku pracy omwione jest w uwagach do art. 18 3, art. 112, 113 oraz 183a-183e. Co do ustalenia warunkw pracy i pacy zob. art. 29 i 292. Art. 11(1).1. Podstawowym przepisem dotyczcym ochrony dbr osobistych jest art. 30 Konstytucji. Wedug tego przepisu przyrodzona i niezbywalna godno czowieka stanowi rdo praw i wolnoci czowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowizkiem wadz publicznych. 2. Dobra osobiste s wartociami niematerialnymi czowieka, ktrych katalog jest otwarty. Przykadowo wymienia je kodeks cywilny w art. 23, zaliczajc do nich zdrowie, wolno, cze, swobod sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnic korespondencji, nietykalno mieszkania, twrczo naukow, artystyczn i racjonalizatorsk. Pozostaj one pod ochron prawa cywilnego niezalenie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. 3. Obowizek szanowania godnoci pracownika jest podstawowym obowizkiem pracodawcy, gdy stanowi on podstawow zasad prawa pracy. Jeeli pracodawca narusza ten obowizek w sposb ciki, to pracownik moe rozwiza umow o prac bez wypowiedzenia na podstawie art. 55 1 1. 4. Pracownik, ktry udowodni, e pracodawca w sposb bezprawny i zawiniony naruszy jego dobra osobiste, moe da, aby dopeni on czynnoci potrzebnych do usunicia skutkw tego naruszenia, w szczeglnoci aby zoy owiadczenie odpowiedniej treci i w odpowiedniej formie (art. 24 1 k.c.). W praktyce najczciej chodzi tu o odwoanie lub sprostowanie pewnego owiadczenia i przeproszenie poszkodowanego. Niezalenie od tego sd moe, na jego danie, przyzna mu odpowiedni sum tytuem zadouczynienia pieninego za doznan krzywd lub zasdzi j na wskazany przez niego cel spoeczny (art. 24 1 i art. 448 k.c.). Te dania nie s uzalenione od poniesienia przez pracownika szkody. Jeeli pracownik wskutek naruszenia jego dobra osobistego ponis nadto szkod majtkow, to moe da jej naprawienia za zasadach oglnych (art. 24 2 k.c.). 5. Praktyczne rozumienie przesanek odpowiedzialnoci pracodawcy jest funkcj orzecznictwa, zwaszcza Sdu Najwyszego. Nie jest uwaane za bezprawne (zawinione) naleyte wykonywanie uprawnie przysugujcych pracodawcy, w granicach okrelonych przez prawo, mimo e skutkiem moe by naruszenie dbr osobistych pracownika. Naley tu wskaza na wyrok z dnia 16 listopada 2000 r., I PKN 537/00 (OSNAPiUS 2002, z. 11, poz. 269), w ktrym stwierdzono, e rozwizanie (take wadliwe) stosunku pracy przez pracodawc wyklucza moliwo stosowania przepisw prawa cywilnego o ochronie dbr osobistych (art. 23, 24, 448 k.c.), chyba e w zwizku z tym rozwizaniem pracodawca naruszy dobro osobiste pracownika poza zakresem stosunku pracy, podejmujc dziaania niemieszczce si w uksztatowanej przez ustawodawc formie i treci czynnoci prawnej rozwizujcej stosunek pracy, a take na wyrok z dnia 23 wrzenia 1997 r., I PKN 287/97 (OSNAPiUS 1998, nr 14, poz. 419), wedug ktrego nie stanowi dziaania bezprawnego w rozumieniu art. 24 1 k.c. podanie w pimie do zarzdu zakadowej organizacji zwizkowej (art. 38), jako przyczyny zamierzonego wypowiedzenia umowy o prac, zachowania pracownika ocenionego jako naruszajce obowizki pracownicze czy te wskazanie jego nieprzydatnoci do pracy na zajmowanym stanowisku, bez wzgldu na to, czy oceny i stwierdzenia sformuowane przez pracodawc odpowiadaj rzeczywistoci. Take ocena dydaktycznych i metodologicznych umiejtnoci nauczyciela dokonywana przez szko w granicach okrelonych w art. 9b ust. 1 i art. 9c ust. 6 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 z pn. zm.) jest dziaaniem w ramach obowizujcego porzdku prawnego i nie moe stanowi podstawy zasdzenia odszkodowania z tytuu naruszenia dbr osobistych pracownika (wyrok Sdu Najwyszego z dnia 15 czerwca 2005 r., II PK 270/04, OSNP 2006, nr 9-10, poz. 144). W trzech orzeczeniach Sd Najwyszy odnis si do zagadnienia ochrony dbr osobistych pracownika w zwizku z podejrzeniem popenienia przestpstwa. W uchwale z dnia 30 marca 1994 r.,