Klucz do Biblii

Przedmow opatrzy Rolland de Voux OP

Instytut Wydawniczy Pax

Warszawa 1997

Tytu oryginau

Key to the Bible

(C) by Alba House, Staten Island, N. Y. 1975

(C) by Rev. Wilfred Harrington, O P, 1975

(C) for the Polish translation by Jzef Marzcki, Warszawa 1995

Orygina zosta opatrzony nastpujcymi

pozwoleniami wadz kocielnych

I-II

Nihil obstat: Very Rev. Gilbert J. Graham OP, Censor Librorum

Imprimatur: t Most Rev. Cletus F. O'Donnell JCD

Administrator, Archdiocese of Chicago

III

Nihil obstat: Rev. Bernard O'Riley OP, Rev. Augustine Rock OP

Censores Deputati

Imprimatur: t Most. Rev. John P. Cody DD, Archbishop of Chicago

May 25, 1966

Projekt okadki i stron tytuowych

Jerzy Grzegorkiewicz

Redaktor wznowienia

Zofia Olszewska

Indeks sporzdzili

Cyprian Wilanowski

Wadysaw Zaremba

Redaktor techniczny

Ewa Dbnicka

ISBN 82-211-0277-8

Nota od wydawcy

Wilfrid J. Harrington, autor znany ju naszemu Czytelnikowi z wydanej

w Instytucie Wydawniczym Pax w 1977 r. Teologii biblijnej, w latach 1965 -

1966

opublikowa w Chicago w The Priory Press trzytomowe Wprowadzenie do

Pisma witego. W latach 1974-1975 dzieo to, zrewidowane przez Autora,

zostao wydane jako trzy oddzielne broszurowe tomy przez Alba House

Communications w Canfield, Ohio. Niniejszy przekad zosta dokonany z tego

wydania: poszczeglne czci odpowiadaj trzem tomom oryginau. Przedmow

i Sowo wstpne do tomu I potraktowalimy jako wprowadzenie do caej pracy.

Spis tReci

Sowo wstpne

Przedmowa

Wykaz skrtw

Cz pierwsza: Objawienie: Biblia

Rozdzia I: Sowo pisane

Ksigi Biblii

Formowanie si Biblii

Stary Testament

Nowy Testament

Pisma biblijne w porzdku chronologicznym

Rozdzia II: Natchnienie biblijne i prawda Pisma witego

Fakt natchnienia biblijnego

Natchnienie w Biblii

Objawienie w Bibli

Teologia natchnienia

Prawda Pisma witego

Rozdzia III.~ Interpretacja Pisma witego

Sowo Boga do ludzi

Formy literackie

Lud sowa

Biblia w Kociele

Rozdzia IV: Kanon Pisma witego

Kanon i kanoniczno

Ksigi deuterokanoniczne i apokryficzne

Tworzenie si kanonu

Historia kanonu Starego Testamentu

Historia kanonu Nowego Testamentu

Natura kanonicznoci

Rozdzia V.~ Krytyka biblijna

Krytyka tekstowa

Krytyka werbalna

Warianty mimowolne

Warianty umylne

Krytyka zewntrzna

Krytyka wewntrzna

Krytyka literacka

Jzyk

Kompozycja

Analiza treci ksigi

Konieczno wyledzenia rde

Forma literacka

Geneza utworu

wiadectwo zewntrzne

wiadectwo wewntrzne

Krytyka historyczna

Rozdzia VI: Zarys historii Izraela

wiat pocztkw Izraela

wiat staroytny w trzecim tysicleciu przed Chr.

Mezopotamia

Egipt

Palestyna

W przededniu ery patriarchw

Mezopotamia

Egipt

Palestyna

Era patriarchw

Mezopotamia

Egipt

Hetyci

Habiru

Palestyna

Patriarchowie

Exodus i podbj

To historyczne

Egipt

Ludy morskie

Kanaan

Exodus

Podbj

Okres Sdziw

To historyczne

Amfiktionia

Okres Sdziw

Sytuacja polityczna w pocztkach okresu Sdziw

Izraelici

Kananejczycy i podzia Izraela

Filistyni

Transjordania

Sdziowie

Otniel

Ehud

Reakcja kananejska

Medianici

Transjordania

Niebezpieczestwo filistyskie

Powstanie monarchii

Instytucja monarchii

Tradycje

Tradycja antymonarchiczna (1 Sm 8; 10,17-24; 12)

Tradycja monarchiczna (1 Sm 9; 10,1-16; 11)

Panowanie Saula

Panowanie Dawida (ok. 1010-970)

Wojna o niepodlego

Pastwo Dawida

Zaburzenia wewntrzne

Nastpstwo tronu

Panowanie Salomona (ok. 970-931)

Pastwo Salomona

Administracja krlestwa

Wielkie budowle

Odwrotna strona medalu

Podzielona monarchia

Rozam (1 Krl 12; 2 Krn 10)

Historyczne to podzielonej monarchii

Asyria

Egipt

Damaszek

Babilon

Krlestwo Izraela

Dynastia Jeroboama

Jeroboam I (931-910): 1 Krl 12,20 - 14,20; por. 2 Krn 13

Nadab (910-909): 1 Krl 15,25-32

Dynastia Baszy

Basza (909-886): 1 Krl 15,33 -16,7

Ela (88~885): 1 Krl 16,8-14

Zimri (885

Dynastia Omriego

Omri (885-874): 1 Krl 16,23-28

Achab (874-853): 1 Krl 16,19 - 22,40

Ochozjasz (853-852): 1 Krl 22,52 - 2 Krl 1,18

Jehoram (852-841 ): 2 Krl 3,1 - 10,17

Dynastia Jehu

Jehu (841-814): 2 Krl 10,28-36

Jehoachaz (81~798): 2 Krl 13,1-9

Jehoasz (798-783): 2 Krl 13,10-13

Jeroboam II (783-743): 2 Krl 14,23-29

Zachariasz (743): 2 Krl 15,8-12

Szallum (743): 2 Krl 15,13-16

Dynastia Menachema

Menachem (743-738): 2 Krl 15,17-22

Pekachiasz (738-737): 2 Krl 15,23-26

Pekach (737-732): 2 Krl 15,27-31

Ozeasz (732-724): 2 Krl 17,1-4

Krlestwo Judy

Roboam (931-913): 1 Kr1,14,21-31; 2,Krn 10-12,

Abijam (913-911): 1 Krl I5,1-8; 2 Krn 13

Asa (911-870): 1 Krl 15,9-24; 2 Krn 14-16

Jozafat (870-848): 1 Krl 22,41-51; 2 Krn 17-20

Jehoram (848-841): 2 Krl 8,16-24; 2 Krn 21

Ochozjasz (841): 2 Krl 8,25 - 9,29; 2 Krn 22,1-9

Atalia (841-835): 2 Krl II; 2 Krn 22,10 - 23,11

Joasz (835-796): 2 Krl 12; 2 Krn 24

Amazjasz (796-781): 2 Krl 14,1-22; 2 Krn 25

Ozjasz (Azariasz) (781-740): 2 Krl 15,1-6; 2 Krn 26

Jotam (740-736): 2 Krl 15,32-38; 2 Krn 27

Achaz (736-716): 2 Krl 16; 2 Krn 28

Ezechiasz (716-687): 2 Krl 18-20; 2 Krn 29-32

Relacja asyryjska

Relacja biblijna

Manasses (687-642): 2 Krl 21,1-18; 2 Krn 33,1-20

Amon (642~40): 2 Krl 21,19-26; 2 Krn 21-25

Jozjasz (640-609): 2 Krl 22,1 - 23,30; 2 Krn 34-35

Jehoachaz (609): 2 Krl 23,31-35; 2 Krn 36,1-4

Jehojakim (609-597): 2 Krl 23,36 - 24,6; 2 Krn 36,5-8

Jehojakin (597): 2 Krl 24,8-17; 2 Krn 36,9-10

Sedecjasz (597-587): 2 Krl 24,18 - 25,7; 2 Krn 36,11-13

Po upadku Jerozolimy

Wygnanie i odbudowa gminy

To historyczne

Ostatnie lata pastwa babiloskiego

Powstanie Persji

Juda po 587 r.

Wygnacy w Babilonie

Odbudowa gminy

Dzieo Nehemiasza i Ezdrasza

To historyczne

Chronologia ksig: Ezdrasza i Nehemiasza

Nehemiasz

Ezdrasz

Kolonia elefantyska

Od Ezdrasza do Antiocha IV

To historyczne

Koniec imperium perskiego

Aleksander Wielki

Nastpcy Aleksandra

ydzi pod rzdami Ptolemeuszy

ydzi pod rzdami Seleucydw

ydowska diaspora

Powstanie machabejskie i dynastia hasmonejska

To historyczne: od Antiocha IV do Antiocha VII (175-129)

Powstanie machabejskie (1,2 Mch; Dn)

Przeladowanie ze strony Antiocha IV

wita wojna (167-164)

Ekspedycje karne (164-163)

Niepowodzenia i chwila wytchnienia (162)

Wojna w sprawie Alkimosa (161-159)

Chwila wytchnienia (159-152)

Rwnowaga si (152-143)

Niezaleno

Dynastia hasmonejska

Jan Hyrkan I, arcykapan (134-104)

Aristobulos I, arcykapan i krl (104-103)

Aleksander Jannaj, arcykapan i krl (103-76)

Aleksandra, krlowa (76-67)

Aristobulos II arcykapan i krl (67-63)

Jan Hyrkan II, arcykapan i etnarcha (63-40)

Antygonos, arcykapan i krl (40-37)

Rozdzia VII., Zarys historii czasw nowotestamentowych

wiat grecko-rzymski

Cesarstwo rzymskie

Kierunki filozoficzne

Epikureizm

Stoicyzm

Kierunki religijne

Religie misteryjne

Kult cesarzy

wiat ydowski

Palestyna pod wadz Rzymian

Dynastia herodiaska

Herod Wielki (37-4 przed Chr.)

Synowie Heroda

Agryppa I, krl (41-44 po Chr.)

Agryppa II

Rzymscy prokuratorzy

Wojna ydowska i jej nastpstwa

ydowskie sekty religijne

Faryzeusze i saduceusze

Faryzeusze

Saduceusze

Uczeni w Pimie

Sanhedryn

Esseczycy

Inne grupy

Zeloci

Herodianie

Samarytanie

ydowska diaspora

Chronologia ycia Jezusa

Narodziny Jezusa

Dziaalno publiczna

mier Jezusa

Epoka apostolska

Gmina jerozolimska

Dwunastu

Starsi

Piotr

Jakub "brat Pana"

Dwie grupy

Rozwj Kocioa

Jerozolima

Judea i Samaria

Krace ziemi

w. Pawe: chronologia i podre misyjne

Chronologia

Chronologiczne wskazwki z historii wieckiej

Prokonsulat Galliona w Achai

Odwoanie Feliksa i mianowanie Festusa

Chronologiczne wskazwki w Nowym Testamencie

Nawrcenie Pawa

Epizody pochodzce z okresu nawrcenia

Narodziny Pawa

Podre misyjne

Pierwsza podr misyjna: wiosna 45 - wiosna 49 (Dz 13-14)

Druga podr misyjna: jesie 49 - jesie 52 (Dz 15,36 -18,22)

Trzecia podr misyjna: wiosna 53 - wiosna 58 (Dz 18,23 - 21,16)

Podr do Rzymu (jesie 60 - wiosna 61) i lata kocowe

Tabela chronologiczna

Cz druga: Obietnica: Stary Testament

Rozdzia I: Pentateuch

Pentateuch jako cao

Geneza Pentateuchu

Cztery tradycje

Tradycja jahwistyczna

Tradycja elohistyczna

Tradycja kapaska

Tradycja deuteronomiczna

Podsumowanie

Formowanie si tradycji

Formowanie si Pentateuchu

Waciwoci tradycji

Jahwista

Historia pierwotna

Tradycja patriarsza

Tradycja Mojeszowa

Elohista

Deuteronomista

Tradycja kapaska

Posannictwo Pentateuchu

Doktrynalne aspekty Pentateuchu

Teologia historii pierwotnej

Kapaska historia pierwotna

Historia pierwotna jahwisty

Exodus

Przymierza

Przymierze z Noem

Przymierze z Abrahamem

Przymierze na Synaju

Prawo

Rozdzia II.y Historia deuteronomiczna

Sumienie narodu

Ksiga Powtrzonego Prawa

Historia deuteronomiczna

Ksiga Jozuego

Ksiga Sdziw

Ksigi Samuela

Ksigi Krlewskie

Zakoczenie

Rozdzia III: Ksigi profetyczne

Ruch prorocki

Nazwa

Grupy prorockie

Wczesne grupy prorockie

"Synowie proroccy"

Prorocy instytucjonalni, czyli zawodowi

Prorocy klasyczni

Prorocy z powoania

Pisma profetyczne

Prorok i proroctwo

Psychologia proroka

Kryterium prawdziwego proroka

Literatura profetyczna

Kompozycja ksig

Ksigi profetyczne w porzdku chronologicznym

Prorocy VIII w.

Amos

Prorok

Ksiga

Posannictwo

Ozeasz

Prorok

Posannictwo

Izajasz 1-39

Prorok

Ksiga

Posannictwo

Micheasz

Prorok

Ksiga

Posannictwo

Prorocy VII w.i pocztku VI w.

Sofoniasz

Prorok

Ksiga

Posannictwo

Nahum

Prorok

Ksiga

Posannictwo

Habakuk

Prorok

Ksiga

Posannictwo

Jeremiasz

Prorok

Ksiga

Posannictwo

Apendyks: Lamentacje

Prorocy doby wygnania

Ezechiel

Ksiga

Posannictwo

Deutero-Izajasz

Autorstwo i data

Posannictwo

Cierpicy suga Jahwe

Prorocy VI w.

Izajasz 5(r66

Autorstwo

Posannictwo

Aggeusz

Prorok

Posannictwo

Zachariasz 1-8

Prorok

Posannictwo

Prorocy V w.

Izajasz 34-35; 24-27

Izajasz 34-35: "Maa Apokalipsa"

Autorstwo i data

Idee

Izajasz 24-27: "Wielka Apokalipsa"

Autorstwo i data

Idee

Malachiasz

Autorstwo i data

Posannictwo

Abdiasz

Autorstwo

Posannictwo

Prorocy IV w.

Joel

Autorstwo i data

Posannictwo

Zachariasz 9-14

Autorstwo i data

Posannictwo

Mesjanizm

Rozwj idei mesjanicznej

Oglne oczekiwanie mesjaniczne

Mesjanizm dynastyczny

Mesjanizm osobowy

Mesjanizm bez Mesjasza

Mesjasz

Rozdzia IV. Literatura mdrociowa

Mdro Wschodu

Mdro Izraela

Geneza mdroci w Izraelu

Istota i formy mdroci w Izraelu

Ksiga Przysw

Struktura Przysw

Posannictwo

Ksiga Hioba

Podzia

Autorstwo i data

Problem Hioba

Kohelet (Eklezjastes)

Autorstwo i data

wiatopogld Koheleta

Syrach

Autorstwo i data

Tekst i wersje

Kompozycja i plan

Doktryna

Ksiga Mdroci

Autorstwo i data

Plan

Forma literacka

Midrasz

W Starym Testamencie

W literaturze rabinicznej

Formy midraszu

Halacha

Hagada

Doktryna

Mdro Boa

rdo mdroci

Personifikacja mdroci

Jezus i mdro

Pie nad Pieniami

Ksiga

Autorstwo i data

Interpretacja

Posannictwo

Rozdzia V: Psalmy

Klasyfikacja psalmw

Psalmy bagalne

Psalmy bagania indywidualnego

Sitz im Leben

Bliskie niebezpieczestwo mierci

Choroba

Faszywe oskarenie

Psalmy bagania wsplnotowego

Psalmy dzikczynne

Psalmy dzikczynienia indywidualnego

Psalmy dzikczynienia narodowego

Hymny pochwalne

Psalmy krlewskie

Psalmy Syjonu

Psalmy krlowania Jahwe

Inne grupy

Psalmy mdrociowe

Psalmy liturgii deuteronomicznej

Modlitwy rne

Doktrynalne aspekty psalmw

Starotestamentowe pojcie dzikczynienia

Krlowanie Jahwe

Rozdzia VI: Historia Kronikarza

Pierwsza i druga ksiga Kronik

Ksiga

Tytu

Data

Forma literacka

Cel Kronik

Ezdrasz i Nehemiasz

Chronologia

Ojciec judaizmu

Posannictwo Kronikarza

Rozdzia VII: Ksigi Machabejskie

Pierwsza ksiga Machabejska

Druga ksiga Machabejska

Rozdzia VIII: Pisma

Rut

Ksiga

Posannictwo

Jonasz

Posannictwo

Tobiasz

Posannictwo

Baruch

Posannictwo

Daniel

Ksiga

Forma literacka

Hagada

Peszer midrasz

Apokalipsa

Autor

Uzupenienia

Uzupenienie rozdziau 3

Rozdziay 13-14

Teologia historii

Syn czowieczy (Dn 7,13-14)

Estera

Forma literacka

Posannictwo

Judyta

Posannictwo

Apendyks: Warto i autorytet Starego Testamentu

Napotkane trudnoci

Niepodany Stary Testament

Poziomy znaczeniowe w Starym Testamencie

Chrzecijaska interpretacja Starego Testamentu

W stron rozwizania trudnoci

Posuga teologii biblijnej

Stary Testament - ksiga, na ktr czekano

Cz trzecia: Wypenienie: Nowy Testament

Rozdzia I: Formacja Ewangelii synoptycznych

Sowa i czyny Jezusa

Powiedzenia (logia)

Opowieci

Tradycja apostolska

Nauczanie

Krytyka form Ewangelii synoptycznych

Przedsynoptyczne jednostki literackie

Liturgia

Nauczanie misyjne

Didache

Fakt i interpretacja w tradycji

Demitologizacja Ewangelii

Ewangelici

Krytyka redakcji

Tradycja i redakcja

Rne paszczyzny redaktorskie

Rne sytuacje yciowe

Problem synoptyczny

Fakt

Zgodnoci

Rnice

Problem

W stron rozwizania

Teoria dwu rde

Nowa teoria

Dokumenty podstawowe

Dokumenty porednie

Ewangelie

Rozdzia II: Ewangelia w. Marka

Autorstwo, przeznaczenie i data

wiadectwo tradycji

Styl Marka

Schematyzacja

Dwoisto

Okrelenie czasu lub miejsca: wyraenia dwustopniowe

Podwjne pytania i antytetyczne paralelizmy

Oratio obliqua i oratio recta

Ewangelia

Plan

Cel Ewangelii Marka

Tajemnica mesjaniczna

Rozdzia III: Ewangelia w. Mateusza

Autorstwo, przeznaczenie i data

Plan

Struktura

rodowisko Mateusza

Wsplnota, czyli Koci, u Mateusza

Kazanie na Grze

Wielkie polecenie, Mt 28,18-20

Rozdzia IV Ewangelia w. ukasza

Autorstwo, przeznaczenie i data

Plan

Suga sowa

Historyk

Ewangelista

Cel

Posannictwo ukasza

Uniwersalizm

Zbawca

Bogaci i ubodzy

Modlitwa, rado, pokj

Rozdzia V. Dzieje Apostolskie. . . . . . . . . .. . .409

Autor i data

Cel i zakres

Plan

rda

1,12- 15,35

15,36- 28,29

Mowy

Historyczno

Doktryna

Kerygmat

Duch wity

Rozdzia VI.~ Listy Pawowe

Listy Nowego Testamentu

List zwyky a list-epistoa

Jzyk i styl Pawa

Pierwszy i drugi list do Tesaloniczan

Pierwszy list do Tesaloniczan

Koci w Tesalonice

Cel i streszczenie listu

Plan

Drugi list do Tesaloniczan

Cel i streszczenie

Plan

Listy wiksze

List do Galatw

Koci w Galacji

Plan

Okolicznoci napisania listu i streszczenie

Pierwszy list do Koryntian

Koci w Koryncie

Plan listu

Okolicznoci napisania listu i streszczenie

Drugi list do Koryntian

Okolicznoci napisania listu i data

Plan

Streszczenie

List do Rzymian

Koci rzymski

Okolicznoci napisania listu i data

Plan

Streszczenie

Listy wizienne

List do Filipian

Koci w Filippi

Integralno

Miejsce powstania i data

Plan

List do Filemona

List do Kolosan

Koci w Kolosach

Autorstwo i data

Plan

Pseudonimowo

Streszczenie

Bdy Kolosan

List do Efezjan

Przeznaczenie listu

Autorstwo

Plan

Streszczenie

Doktryna

Kosmiczne zwierzchnictwo Chrystusa

Koci

Misterium

Listy pasterskie

Wsplne cechy listw pasterskich

Autorstwo

Bdy

Organizacja Kocioa

Styl i sownictwo

Pierwszy list do Tymoteusza

Plan

Streszczenie

List do Tytusa

Plan

Streszczenie

Drugi list do Tymoteusza

Plan

Streszczenie

List do Hebrajczykw

Okolicznoci napisania listu

Autorstwo, pochodzenie i data

Struktura literacka

Plan

Wzorzec mylowy

Rozdzia VI: Listy powszechne

List w. Jakuba

Okolicznoci napisania listu

Streszczenie

Pierwszy list w. Piotra

Okolicznoci napisania listu

Autorstwo

Streszczenie

List w. Judy

Cel

Autorstwo

Streszczenie

Drugi list w. Piotra

Cel

Autorstwo

Streszczenie

Rozdzia VIII: Pisma w. Jana

Czwarta Ewangelia

Autorstwo

Etap 1

Etap 2

Etap 3

Etap 4

Etap 5

Specjalny charakter Ewangelii w. Jana

Stosunek do synoptykw

Zarys Ewangelii

Ruch mylowy

Tradycja Janowa

Teologia Janowa

Sowo

Wiara

Duch

Trzy listy w. Jana

Pierwszy list w. Jana

Plan

Cel

Posannictwo

Drugi i trzeci list w. Jana

Apokalipsa w. Jana

Autorstwo

Forma literacka

Cel

Plan

Interpretacja

Listy

Wizje prorocze

Cz I: Koci i Izrael (4-11)

Cz II: Koci i Rzym pogaski ( 12,1 - 20,15)

Cz III: Nowe Jeruzalem (21,1 - 22,5)

Nota od wydawcy

Indeks imion wasnych, nazw etnicznych i geograficznych

Sowo wstpne

Biblia jest ksig zarwno historyczn, jak i doktrynaln, zawierajc

objawienie, jakiego Bg udzieli ludziom przez wasne czyny i sowa. Biblia

opowiada histori naszego zbawienia, stopniowego odsaniania Boego planu

odkupienia poprzez oba Testamenty czy Przymierza, najpierw w Starym

Przymierzu, zawartym midzy Bogiem a Izraelem i podtrzymywanym przez

Boga mimo niewiernoci Jego Ludu Wybranego, nastpnie za w Nowym

Przymierzu, dostpnym caej ludzkoci i przypiecztowanym krwi syna tego

ludu, ktry by take Synem Boym. Ponadto Biblia ukazuje, jak kady

czowiek musi zawrze to Przymierze i trwa w nim, osigajc w ten sposb

swe

osobiste zbawienie. Mwi te nam, co musimy wiedzie o Bogu i czowieku

oraz

co musi czowiek czyni, aby go Bg zaakceptowa.

To sowo Boe jest przeznaczone dla kadego z nas, tak jak byo przeznaczone

dla naszych dalekich przodkw w wierze. Jest rdem naszej wiary, podobnie

jak i ich wiary. Aby dotrze do czowieka i przekaza posannictwo zbawienia,

sowo to "wcielio si", tak jak Sowo Boe stao si ciaem dla zbawienia

czowieka. Boskie sowo stao si "Ksig" czy raczej "Ksigami" Biblii.

I jak

Sowo wcielone wzio na siebie nasz ca ludzk kondycj, z wyjtkiem

grzechu, tak te sowo Boe podlegao uwarunkowaniom ludzkiej mowy,

z wyjtkiem bdu. Przekazywali je ludzcy autorzy, w ktrych Boskie na-

tchnienie nie tumio adnej z cech, przynalenych im jako ludziom ich wasnej

epoki, wasnego rodowiska i wasnej kultury. Te cechy charakterystyczne s

odmienne u kadego natchnionego autora, rni si take od naszych

waciwoci.

Spisywanie ksig Starego i Nowego Testamentu odbywao si na przestrzeni

tysiclecia; ostatni z tych ksig napisano niemal dwa tysice lat temu. W cigu

tych trzech tysicy lat oblicze wiata wielokrotnie si zmieniao. Bg mwi do

staroytnych Izraelitw jzykiem ich czasw, przemawiajc inaczej do tych,

ktrzy wywdrowali z Egiptu wraz z Mojeszem, inaczej za do powracajcych

z wygnania wraz z Ezdraszem. Jezus mwi do ydw swej doby. My za

rnimy si zarwno od staroytnych Izraelitw, jak i od ydw z czasw

Chrystusa. Pisarze biblijni, ktrzy otrzymali i przekazywali wite posanni-

ctwo, byli Semitami, mylcymi i mwicymi na sposb semicki. Nasz sposb

mylenia nie jest ten sam co ich; uywamy te innych terminw.

Koci zosta ustanowiony przez Boga jako stranik i interpretator sowa~

lecz Biblia, uwaana za ksig zawierajc to sowo, nie uchronia si od

dodatkw, ktre maj wpyw na przekazywanie wszelkiego ludzkiego tekstu.

Bya przepisywana, a kopici mylili si lub wprowadzali zmiany. Bya

tumaczo-

na, a tumacze nie zawsze byli dokadni. Bya wykadana, a komentatorzy nie

zawsze j dobrze rozumieli. Pomimo tego wszystkiego posannictwo

Biblii jest

wiecznotrwae i zachowuje wano dla wszystkich ludzi wszelkich czasw

oraz

miejsc. W istocie rzeczy Biblia zawsze bya najczciej czytan ksik na

wiecie, a ludzie najrozmaitszego pochodzenia znajdowali na jej stronicach

nauk prawdy oraz regu ycia. I wanie dlatego, e pochodzi ona od Boga, ma

uniwersaln ludzk warto oraz niesie w sobie ask wiata dla wszystkich

ludzi dobrej woli.

Niemniej sama tajemnica Boskiego posannictwa oraz odmienno czasw

i poj tych, ktrzy pierwsi j przekazywali, i tych, ktrzy j dzisiaj otrzymuj,

stanowi powan trudno. Biblia objawia swe pene bogactwo jedynie dziki

poczonej pracy egzegety i teologa, a skoro bogactwo Biblii jest

niewyczerpal-

ne, zadanie to nigdy si nie zakoczy. Bdzie si zawsze podejmowao wysiki,

aby znale czystszy tekst lub wierniejsze tumaczenie czy te, aby lepiej j

zrozumie przez osadzenie jej na nowo w ludzkim kontekcie, w jakim zostaa

najpierw spisana, oraz aby bardziej zgbi jej Boskie znaczenie przez wiato

wiary. Jak rozmylania nad yciem i czynami Jezusa nigdy nie wywietl caej

tajemnicy Jego osoby, tak te badania nad Bibli nigdy cakowicie nie

wyczerpi

treci Boego sowa.

Studia biblijne s obowizkiem kadego badacza, ktry wykorzystuje Pismo

wite w rozwijaniu wasnej teologii czy te szuka w nim duchowego

pokarmu

oraz ktry bdzie je gosi wiernym. S one take interesujce dla laikw, ktrzy

rozsmakowali si w Pimie witym na skutek oywienia biblistycznego

naszych

czasw i ktrzy teraz uczestnicz gbiej w Liturgii Sowa w wyniku

niedawnych

reform. Obie grupy trzeba wprowadzi w te studia, wskazujc im waciwy

sposb odczytywania Biblii. Dla obu tych grup wanie ojciec Harrington

napisa niniejsze dzieo o wiadectwie objawienia. Prawdziw przyjemnoci

jest

mc powiedzie, i zrealizowa swoje zamierzenie w sposb godny podziwu.

Jasno naszkicowa mdre teologiczne wprowadzenie do caej Biblii.

Wykorzys-

ta najlepiej ugruntowane wnioski wspczesnych bada wprowadzajc nas

w ksigi zarwno Starego, jak i Nowego Testamentu. Czytelnicy przekonaj si

bez trudu, jak te twierdzenia ustalone przez biblist harmonizuj z nauk

Kocioa, stranika Biblii. Postpujc za tym przewodnikiem bd si

posuwa

od ksig Obietnicy do ksig Wypenienia, a to pisane sowo da im lepsz

znajomo Sowa wcielonego, "Jezusa Chrystusa, ogniska obu Testamentw,

Starego jako jego nadzieja, Nowego jako jego wzorzec, obu za jako ich jdro"

(Pascal).

Roland de Vaux OP

Harvard University

Przedmowa

Po kilku latach dowiadcze dydaktycznych jestem bardziej ni kiedykolwiek

wiadomy, e cierpimy na brak anglojzycznego wprowadzenia do

Biblii, ktre

mogoby stanowi podstaw kursu biblistyki dla studiujcych Pismo wite.

Zarazem za nie ma adnej w peni zadowalajcej pracy, ktr mona by poleci

zainteresowanym laikom. Byoby zarozumiaoci utrzymywanie, e wprowa-

dzenie niniejsze zaspokoi obie potrzeby czy bodaj jedn z nich, lecz jest ono

prb sprostania tym potrzebom. Jest zamierzone jako podrcznik, ktry

dostarczy studiujcym wiadomoci podstawowych, a profesorowi pozostawi

troch wicej czasu na zajcie si samym wykadaniem tekstu Biblii, co

jest jego

istotnym zadaniem. Poniewa jest pomylane jako "samotumaczce si"

- przynajmniej w duym stopniu - ufam, i posuy take jako "samouczek"

tym, ktrzy nie mog korzysta z wykadw profesora. Takie przynajmniej s

moje cele i tylko czas pokae, czy udao si je osign, czy te nie.

Mwic, e nie rozporzdzamy adn stosown prac, nie lekcewa

wspaniaego Guide to the Bible.' Ale przyzna trzeba -jak sdz- e praca ta

moe raczej zdezorientowa studenta, ktry woli bardziej treciwe i sys-

tematyczne przedstawienie sprawy. w Guide (czy francuski orygina Initiation

Biblique) zosta wyparty przez obszern dwutomow Introduction a la Bible~

- zapewne najlepsze wprowadzenie do Biblii pira uczonych katolickich.

Czytelnik szybko zauway, i znalazem w tej znakomitej pracy mocne oparcie.

Mog chyba rzec, e w konsekwencji niniejsze wprowadzenie do Biblii

przedstawia wiernie pogldy niektrych najwietniejszych biblistw doby

obecnej.

Najwaniejsz cz tego wprowadzenia obejmuj rozdziay II-VI czci

pierwszej, ktre omawiaj kwestie natchnienia, bezbdnoci oraz sensw

biblijnych. W rozdziaach tych podaem wycznie - tym si zadowalajc - za

uczonym, ktry jest uznanym autorytetem w tej dziedzinie: ojcem Pierre Benoit

OP, profesorem Ecole Biblique i redaktorem "Revue Biblique". Ojciec Benoit

stworzy na przestrzeni wielu lat, imponujc syntez. Sdz, e najkorzystniej-

szym podejciem-alternatyw byaby tu prezentacja i ocena rnych pogldw

- bdzie przedoenie czytelnikom tej syntezy. Mog oni by pewni, e kade

zdanie zostao starannie wypracowane przez mistrza. Inne rzetelne opinie

znajd si w Apendyksie i bd zasygnalizowane w przypisach oraz bibliografii.

Pozostaje mi podzikowa ojcu Thomasowi C. Donlanowi OP z The Priory

Press, ktry zamwi t prac; bez jego propozycji i zachty nigdy bym si jej

nie

podj. Winien te jestem szczegln wdziczno swoim kolegom, ojcom

Liamowi G. Walshowi OP oraz Thomasowi P. McInerneyowi OP, profesorom

St. Mary's College, Tallaght, Irlandia, za staranne przeczytanie mojego

rkopisu oraz cenn krytyk i sugestie.

Dzikuj take ojcu Kevinowi A. Lynchowi CSP, ktry zezwoli mi askawie

na swobodne wykorzystanie materiau zawartego w What as the Bible?, pracy

opublikowanej przez The Paulist Press i chronionej prawem autorskim przez

Towarzystwo Misyjne witego Pawa Apostoa.

Cz Pierwsza

Objawienie: Biblia

Rozdzia I

Sowo pisane

Bibli mona okreli jako zbir pism, ktre Koci uzna za natchnione;

czsto zbir ten nazywa si take Pismem witym, Ksigami witymi,

a zwaszcza Testamentem. Sowo "Biblia" przyszo do nas z greki poprzez

acin. Greckie wyraenie brzmi ta biblia ("ksigi"); w pniejszej acinie

zapoyczone sowo biblia (neutrum pluralis w grece) wzito za aciski

rzeczownik rodzaju eskiego w liczbie pojedynczej, znaczcy "ksiga". Std

dla nas Biblia jest Ksig par excellence.

Cho waciwie Bibli mona rozwaa jako jedno wielkie dzieo - dzieo

boskiego Autora-jednak z ludzkiego punktu widzenia nie jest ona jak ksig;

nie jest nawet t jedyn ksig; jest bowiem zbiorem ksig czy -jeszcze lepiej

- literatur pewnego ludu, Ludu Wybranego, ludu Boego. Jest to - jak

zobaczymy - bardzo wane spostrzeenie, fakt, ktry musimy wzi pod uwag,

jeli mamy osign waciwe rozumienie Biblii.

Stwierdzamy, e Pismo wite dzieli si na dwie czci: mwimy o Starym

Testamencie i Nowym Testamencie. Sowo "testament" jest przyblionym

tumaczeniem greckiego diatheke; wskazuje ono zasadnicz cech objawienia:

jest to przymierze czy ukad, ktry Bg zawar z wybranym przez siebie ludem,

ludem Izraela. Ukad ten (po hebrajsku berith), ktry odnawiano niejednokrot-

nie, by take kontraktem, gdy rwnie lud przyj pewne warunki, zwaszcza

za obowizek wiernoci jedynemu prawdziwemu Bogu. Stary Testament jest

histori tego ludu w wietle przymierza, w znacznej czci histori niewiernoci

z jego strony, nieuchronnie pocigajcej za sob suszn kar - oraz nieza-

chwianej wiernoci ze strony Boga.

Zamys Boga, odkupienie rodzaju ludzkiego, mia by wypeniony przez

zesanie Jego Syna na wiat. Przyjcie Syna Boego wyznaczyo w sposb

naturalny pocztek nowej ery. Bg zawar nowy i ostateczny ukad, przypiecz-

towany krwi Chrystusa, z nowym ludem - wywodzcym si wszake bezpo-

rednio ze starego - Kocioem. Nowy Testament mwi o wypenieniu Boego

planu. Plan ten jednak uwidacznia si od samego pocztku, gdy Testamenty,

cho odmienne, s cile ze sob powizane. Stary Testament prowadzi

i przygotowuje - a jest to Boe przygotowanie - do Nowego. Stary Testament

mona waciwie w peni zrozumie jedynie w wietle wypenienia.

Ksigi Biblii

ydzi - bardzo roztropnie - stosowali elastyczny podzia swej Biblii: mwili

o Prawie, Prorokach oraz (innych) Pismach. Prawo, ktre w ich ocenie

zajmowao

dostojne miejsce, skadao si z piciu ksig Mojeszowych, zwanych Pentateu-

chem. Wrd Prorokw wymieniali oni nie tylko ksigi, ktre nazywamy pro-

fetycznymi, lecz take ksigi Jozuego, Sdziw, Samuela oraz Krlewskie,

zwane

przez nich Pierwszymi Prorokami. Co istotne, nie zaliczali oni Daniela do Pro-

rokw ( jak my to czynimy), ale umieszczali go w trzeciej grupie, Pismach,

obejmu-

jcej pozostae ksigi. Wiele przemawia za tym podziaem hebrajskim,

zwaszcza

za fakt, e nie usiuje on (a szczeglnie odnosi si to do Pism) podciga

rnych

ksig pod z gry okrelone kategorie. Moemy go janiej ukaza w ten sposb:

Prawo (torah): Pentateuch

Pierwsi: od Jozuego do Krlw

Prorocy (nebiim) Pniejsi: Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel

oraz 12 Prorokw Mniejszych

1. Psalmy, Przysowia, Hiob - Pisma "wielkie"

2. Pie nad Pieniami, Rut, Lamentacje;

Pisma (kethubim) Kohelet (Eklezjastes), Estera - "zwoje"

3. Daniel, Ezdrasz, Nehemiasz, pierwsza i druga

ksiga Kronik

Poczwszy od XIII w. katolicy dzielili Stary Testament na ksigi historycz-

ne, dydaktyczne i profetyczne. Podzia ten jest dogodny i w zasadzie

dobrze okrela oglny charakter rnych ksig; nie wolno go jednak posuwa

zbyt daleko, poniewa w pewnych wypadkach moe si okaza cakiem

zwodniczy. Przydatne wszake bdzie sporzdzenie wykazu ksig biblijnych

zgodnie z tym podziaem.

1. Historyczne: Pentateuch (ksigi: Rodzaju, Wyjcia, Kapaska, Liczb,

Powtrzonego Prawa); ksigi Jozuego, Sdziw, Rut; pierwsza i druga Samuela;

pierwsza i druga Krlewska; pierwsza i druga Kronik, Ezdrasza, Nehemiasza,

Tobiasza, Judyty, Estery; pierwsza i druga Machabejska.

Naley zauway, e w Wulgacie i Douay*:

* Angielski katolicki przekad Pisma witego, dokonany w latach 1578-1610

(przyp.

tum.).

ksigi pierwsza i druga Samuela = pierwsza i druga Krlewska,

ksigi pierwsza i druga Kronik = pierwsza i druga Paralipomenon,

ksigi Ezdrasza, Nehemiasza = pierwsza i druga Ezdrasza, lecz nazwy

podane w powyszym wykazie uznaje si teraz niemal powszechnie. Zauwamy

dalej, e skoro ksigi pierwsza i druga Samuela = pierwsza i druga Krlewska

w Douay, to pierwsza i druga Krlewska w powyszym wykazie = trzecia

i czwarta Krlewska w Douay.

2. Dydaktyczne (i poetyckie): ksigi: Hioba, Psalmw, Przysw, Koheleta

(Eklezjastesa), Pie nad Pieniami, Mdroci, Syracha (Eklezjastyk).

3. Profetyczne: Czterech Prorokw Wikszych: Izajasz, Jeremiasz (z

dodaniem Lamentacji oraz Barucha), Ezechiel, Daniel. Dwunastu Prorokw

Mniejszych: Ozeasz, Joel, Amos, Abdiasz, Jonasz, Micheasz, Nahum, Haba-

kuk, Sofoniasz, Aggeusz, Zachariasz, Malachiasz.

W katolickich wersjach Biblii wiele z tych nazw wystpuje w rozmaitej

pisowni, a to samo odnosi si do wikszoci innych imion wasnych. Przyczyna

tego jest prosta. Imiona wasne w Douay s oparte na Wulgacie, ktra z kolei

przyja greckie formy nazw, jakie wystpuj w wersji Starego Testamentu

znanej jako Septuaginta. Wersja krla jakuba (1611) i wszystkie nastpne wersje

protestanckie przyswoiy sobie hebrajsk form nazw. Zgodno w tej kwestii

byaby bardzo podana, i u katolikw wzmaga si stale tendencja do przyjcia

form hebrajskich.

Nowy Testament dzieli si te czasami - na wzr Starego - na ksigi

historyczne, dydaktyczne i profetyczne. Oto one:

I. historyczne: cztery Ewangelie, Dzieje Apostolskie;

2. dydaktyczne: listy w. Pawa: do Rzymian, pierwszy i drugi do

Koryntian, do Galatw, do Efezjan, do Filipian, do Kolosan, pierwszy i drugi

do Tesaloniczan, pierwszy i drugi do Tymoteusza, do Tytusa, do Filemona; list

do Hebrajczykw; listy powszechne: jakuba, pierwszy i drugi Piotra, pierwszy,

drugi i trzeci Jana, Judy;

3. profetyczne: Apokalipsa.

Formowanie si Biblii

Stary Testament

Formowanie si Starego Testamentu byo przewlekym procesem. Historia

wita zaczyna si od dokonanego przez Boga powoania Abrahama gdzie

w XIX w. przed Chr., a pocztki Starego Testamentu, tradycje utworzone wok

patriarchw, sigaj w swym zarodku do Abrahama, czowieka boskich

obietnic, i do jego bezporednich potomkw. Ale to wanie Mojesz, urodzony

przywdca i prawodawca, przeku w XIII w. pstrokaty tum uchodcw

w nard, zapocztkowa potny ruch religijny i da impuls do powstania

wielkiego literackiego dziea, ktre jest izraelskim - ostatecznie za Boym

- darem ludzkoci.

Pentateuch nosi pitno Mojesza, lecz dzieo to - jakim je znamy

- przybrao sw ostateczn posta w wiele wiekw po Mojeszu: w VI czy te,

prawdopodobniej, w V w. przed Chr. Literatura profetyczna zacza si od

Amosa i Ozeasza w VIII w. i zakoczya si na Joelu i Zachariaszu (9-14) w IV

w. przed Chr. Ksigi historyczne cign si od Jozuego (opartego na tradycjach

sigajcych XIII w. przed Chr.) do pierwszej ksigi Machabejskiej, napisanej

mniej wicej na pocztku I w. Wiek V, bdcy wiadkiem ostatecznego

uformowania Przysw i powstania ksigi Hioba, by zotym wiekiem literatury

mdrociowej, lecz sam ruch rozpocz si za czasw Salomona w X w., ksiga

Mdroci za ukazaa si zaledwie p wieku przed Chrystusem. Wystarcza to

- choby si nawet nic nie mwio o zoonej genezie poszczeglnych ksig - by

wykaza, i ksztatowanie si Starego Testamentu byo powolne i zawie.

Musimy sobie uwiadomi, e wikszo ksig Starego Testamentu jest

dzieem wielu rk, dzieem, ktre wzrastao w cigu dugiego okresu, by moe

caych stuleci. Wszyscy, ktrzy wsppracowali w tworzeniu kadej ksigi, czy

sformuowali jej tre, czy te dodali po prostu pewne szczegy, byli

natchnieni.

Wikszo z nich bya zupenie niewiadoma tego, e jest pobudzona przez

Boga; std te i my rozwaymy na razie tylko ludzki aspekt Biblii, rozpatrujc j

jako zbiorowy wysiek, dzieo caego ludu, ktry zoy w Biblii - na

przestrzeni

wiekw - skarby swej tradycji. Jest to literatura pewnego ludu, wpleciona w jego

histori. Przedstawimy pokrtce t literack dziaalno; w ten sposb uzys-

kamy pogld na Stary Testament, ktry bardzo nam uatwi jego rozumienie.'

Dua cz Starego Testamentu opiera si na tradycji ustnej. Ta jego cz,

ktra zapocztkowuje nasz Bibli - Pentateuch do Samuela - opiera si na

wielu ustnych tradycjach, zerodkowanych gwnie wok patriarchw, Moj-

esza, Jozuego, sdziw, Samuela, Dawida, pniej za - w ksigach Krlw

- Eliasza i Elizeusza. Tradycje te, jeszcze zanim je zapisano, stanowiy

prawdziw literatur. Literatura jest zasadniczo form sztuki; drugorzdne

znaczenie ma fakt, e literatura zostaa po wikszej czci napisana, poniewa

jest ona gwnie spraw sw i mowy (zapisanych lub nie). Cho, jak

zobaczymy,

znane nam dzisiaj ksigi biblijne przybray ostateczny ksztat stosunkowo

pno, wyznacza to jedynie prg definitywnego spisania tradycji, ktre zaczo

si - i w wielu wypadkach osigno peny rozwj - przed wieloma wiekami.

Czas powstania jakiej ksigi biblijnej nie jest zwykle adn wskazwk co do

czasu powstania materiau zawartego w tej ksidze; gdy za mwimy o "trady-

cjach", nie wykluczamy moliwoci - a nawet pewnoci - e wiele z nich

spisano

by moe cakiem wczenie. W rzeczywistoci - jak zobaczymy - pniejsza

literacka dziaalno w Izraelu polegaa w wielkiej mierze na powtrnym

' Trudno na og ustali czas powstania jakiej ksigi biblijnej. Daty podane w

tym

rozdziale s zawsze przyblione. Istnieje jednak - w pewnych granicach -

wyrana

jednomylno w tej sprawie wrd czoowych katolickich biblistw doby

obecnej.

redagowaniu wczeniejszych pism. adn miar nie ignorujemy wic ani nie

pomniejszamy wkadu poprzednich stuleci, gdy umieszczamy pocztek literatu-

ry biblijnej - cile rozumianej - w czasach Salomona.

W obliczu agresji filistyskiej, ktra w poowie XI w. zburzya izraelsk

amfiktioni (konfederacj dwunastu klanw zjednoczonych w przymierzu

z Jahwe), Izrael przejawi po raz pierwszy ch zorganizowania si na zasadzie

monarchii. Wbrew pierwotnej obietnicy Saul zawid Izraelitw, lecz idea

monarchii przetrwaa. Ponownie wystpi z ni Dawid, ktry zdoa zaoy

krlestwo, a nawet skromne imperium; sytuacj tak utrzyma i wykorzysta j

ego syn Salomon. Dla uporania si z zarzdzaniem krlestwem i imperium

powstaa warstwa skrybw, ludzi wyksztaconych. W archiwach trzymano

krlewskie roczniki; rejestrowano te i przechowywano w nich dokumenty wagi

pastwowej. Stanowio to surowy materia prawa historycznego. Na samym

pocztku pokojowego panowania Salomona (ok. 970-931) pewien wyjtkowo

utalentowany pisarz stworzy prozatorskie arcydzieo Starego Testamentu,

histori dworu Dawidowego: rozdziay 9-20 drugiej ksigi Samuela i rozdziay

1-2 pierwszej ksigi Krlewskiej. Inny wczesny pisarz, chyba nie mniej

literacko uzdolniony i obdarzony wnikliwszym umysem, opierajc si na

starych tradycjach napisa teologi historii, ktra stanowi jeden z czterech

gwnych wtkw Pentateuchu.' Dawid (ok. 1010-970), ktrego biego jako

poety jest poparta licznymi dowodami, by autorem niektrych psalmw.

Tworz one jdro Psaterza. Cae to dzieo, biorce od niego swj pierwotny

impuls, zostao mu tradycyjnie przypisane. Podobnie literatur mdrociow,

ktra rozwina si w nastpnych stuleciach, przypisywano Salomonowi,

przysowiowemu mdrcowi, ktry da pocztek temu ruchowi u Hebrajczykw

lub przynajmniej stworzy odpowiedni dla niego klimat.

Po mierci Salomona krlestwo zjednoczone przez Dawida rozpado si

i Izrael (czyli krlestwo pnocne) oraz Juda poday odtd odrbnymi

drogami. Po podziale politycznym nastpia schizma religijna i jedynie krlest-

wo judzkie pozostao wierne nie tylko dynastii Dawidowej, lecz czystszej

formie

autentycznej religii. W Izraelu jeden coup d'etat nastpowa po drugim, a kult

Jahwe - w schizmatyckich wityniach w Betel i Dan - by bardzo skaony

obcymi wpywami. Ksigi Krlewskie daj nam rwnoleg religijn histori

tych dwu krlestw.

To wanie w Izraelu pojawili si Eliasz i Elizeusz, ordownicy Jahwe; wok

nich wyrosy tradycje, ktre znajdujemy w ksigach Krlewskich: od rozdziau

17 ksigi pierwszej do rozdziau 1 ksigi drugiej (Eliasz) oraz w rozdziaach 2-

13

ksigi drugiej (Elizeusz). Rwnie w Izraelu, za rzdw Jeroboama II (783-

743),

penili sw misj pierwsi z tzw. "piszcych" prorokw, Amos i Ozeasz,

jakkolwiek Amos by Judejczykiem. Prawie w tym samym czasie przybra

ostateczny ksztat inny wtek tradycji Pentateuchu, analogiczny do tradycji

z Pentateuch jest poczeniem przynajmniej czterech rnych tradycji; analiza

literacka

wyodrbnia te cztery wtki.

jahwistycznej, ktra rozwina si w Judzie. Ta tradycja pnocna - bdca

w swej ostatecznej formie dzieem elohisty, jak nazywamy teraz tego autora

- stawiajc czoo naduyciom w kulcie Jahwe rozpowszechnionym w Izraelu,

bya, co zrozumiae, bardziej konserwatywna ni ta druga, wysuwajc jako swj

idea religi Exodusu i pustyni. Wkrtce po Amosie i Ozeaszu pojawili si

w Judzie prorocy Izajasz i Micheasz. Jednake tylko pierwsz cz ksigi

Izajasza (tj. rozdz.1-39)-i to nawet nie ca-mona przypisa temu wielkiemu

prorokowi z VIII w. Sam Izajasz mwi nam o uczniach, ktrzy gromadzili si

wok niego (8,16). To wanie oni ogosili jego proroctwa; natchnieni pisarze,

ktrzy pniej wzbogacili dzieo swego mistrza, pochodzili z tej samej szkoy,

trwajcej przez stulecia.

Tymczasem dawao si ju odczu straszne niebezpieczestwo asyryjskie i dni

krlestwa pnocnego byy policzone. Samaria, jego stolica, wpada w rce

Sargona II w 721 r. przed Chr.; ludno kraju, zgodnie z asyryjsk polityk,

zostaa deportowana. Izrael jako odrbna jednostka pastwowa znikn ze

sceny historii. Przed ostateczn tragedi niektrzy ludzie religijni, ktrzy

dostrzegali zapowied katastrofy, zbiegli do Judy, unoszc ze sob swe wite

tradycje. W wyniku tego za rzdw Ezechiasza (71fr687) poczono ze sob

dwa najwczeniejsze wtki Pentateuchu (tradycje jahwistyczn i elohistyczn).

Inn spucizn Pnocy, jaka znalaza si w tym samym czasie w Jerozolimie,

bya prawodawcza cz Deuteronomium (kodeks deuteronomiczny, Pwt

12-26). Miao to wywrze znaczny i dalekosiny wpyw-leczjeszcze nie teraz.

Wielka potga, ktra zniszczya Izrael, zagraaa take Judzie, lecz ta

ostatnia, w wielkiej mierze dziki wysikom Izajasza, zdoaa przetrwa. W sto

lat pniej Asyria, bdca pozornie w szczytowym momencie swego rozwoju,

upada i znikna z dramatyczn nagoci. W krtkim okresie upadku Asyrii,

zanim mg si umocni jej nastpca-imperium nowobabiloskie, Juda zyskaa

chwil wytchnienia, i mody pobony krl Jozjasz (640-609) by w stanie

zapocztkowa reform religijn. Jednym z pierwszych zada bya restauracja

wityni - ktra znajdowaa si w mocno zaniedbanym stanie - i w czasie prac

renowacyjnych odkryto "ksig Prawa" (2 Krl 22,8-10). By to kodeks

deuteronomiczny, sprowadzony do Jerozolimy przez uchodcw z Izraela przed

stu laty i zoony w wityni, potem za zignorowany i w kocu zapomniany.

Teraz, wychodzc znowu opatrznociowo na jaw, sta si statutem reformators-

kim i zosta ogoszony w formie mowy Mojesza; ta pierwsza redakcja dziea

odpowiada rozdziaom 5-28 naszego Deuteronomium. Byo ono pniej

przeredagowane podczas wygnania, kiedy to dodano inne mowy Mojesza,

jedn na pocztku, drug za przy kocu.

Deuteronomium (czy, cilej mwic, jego pierwsza redakcja) dao impuls do

bardzo doniosej pracy literackiej. Pogld deuteronomiczny by gboko

religijny i uderzajco jednoznaczny: nard wznosi si lub upada na skutek swej

wiernoci lub niewiernoci Jahwe i Jego Prawu. Histori Ludu Wybranego

mierzono t miar, a w rezultacie otrzymywano odpowied na kopotliwy

problem. Problem wyglda nastpujco: z jednej strony byy Boe obietnice,

ktre nie mogy zawie, z drugiej za jedna katastrofa po drugiej spadaa na

nard - Izrael znikn, a Juda zaledwie utrzymywaa si przy yciu. Deuterono-

mici ( jak moemy dogodnie ich okrela) widzieli bardzo wyranie, e cae to

zo spado na nich, poniewa lud trwa uparcie w niewiernoci wzgldem swego

Boga; bya to jedna jasna lekcja wynikajca z ich historii. Przystpili do

redagowania starszych tradycji historycznych, traktujc je ze swego szczeglne-

go religijnego punktu widzenia. Dbali jednak o to, by nie znieksztaci

materiau, i przeprowadzali sw tez albo za pomoc skromnych wstawek, albo

te wprowadzajc charakterystyczny ukad. Na przykad w ksidze Sdziw

dzieem tych redaktorw jest cykl niewiernoci, kary, skruchy oraz wybawienia,

w jaki ujta jest historia kadego z wielkich sdziw. Za panowania Jozjasza

opracowano ksigi Jozuego, Sdziw, Samuela i Krlewskie, wraz z Deterono-

mium (rozdz. 5-28) jako wprowadzeniem. Drug ksig Krlewsk i ksig

Powtrzonego Prawa skompletowano w czasie wygnania (587-538), a na

pocztku tego okresu zredagowano po raz drugi (i ostatni) histori Jozuego

i krlw. Prorocy Sofoniasz i Nahum dziaali za rzdw Jozjasza; Habakuk by

troch pniejszy ni Nahum, obaj za byli wspczeni Jeremiaszowi.

Po przedwczesnej mierci Jozjasza (609) krlestwo Judy zdao szybko do

zagady; jego ostatnie tragiczne lata znalazy odbicie w osobie i yciu

Jeremiasza.

Przestrogi tego wielkiego proroka przeszy nie zauwaone - z wyjtkiem faktu,

e by za nie przeladowany - ale po jego mierci wywary gboki wpyw. Jego

ordzie spisa i ogosi oddany mu ucze Baruch. W 587 r. przed Chr.

Jerozolima

wpada w rce Nabuchodonozora, jak to zapowiada dobitnie Jeremiasz, a jej

mieszkacw deportowano do Babilonu. Musiao to wydawa si kocem, lecz

w niezgbionym zamyle Boym wygnanie miao by tyglem, w ktrym religia

Jahwe zostaa oczyszczona z wszelkich nieczystoci; oznacza ono take decydu-

jcy moment w formowaniu si Biblii.

Rwnolegle z ruchem deuteronomicznym istnia inny prd, ktrego reprezen-

tantem jest Prawo witoci (Kp 17-26). Prd ten czerpa inspiracj z pogldu

warstwy kapaskiej, kadcej nacisk na wito Jahwe oraz przedstawiajcej

nard jako lud kapaski, ktrego cae ycie byo liturgi. Ezechiel, ktrego

wraz z innymi Judejczykami wywieziono do Babilonu jaki czas przed

upadkiem

Jerozolimy, prawdopodobnie w 598 r. przed Chr., by najwybitniejszym

reprezentantem tej szkoy; natomiast wspczesny mu Jeremiasz trzyma si

bardziej linii Deuteronomium. Podczas wygnania kapani, odcici teraz od

wityni i jej kultu, zwrcili si do starych tradycji, zwaszcza za do

prawodawstwa Mojeszowego, i zredagowali oraz przedstawili je z wybitnie

kultowego punktu widzenia. Niemal cae prawodawstwo od ksigi Rodzaju do

ksigi Liczb naley do tej tradycji, cho zawiera ponadto duy materia

narracyjny; po wygnaniu za wanie kapani nadali Pentateuchowi jego

ostateczn posta.

Nie wszystkich mieszkacw krlestwa judzkiego deportowano; pewna

garstka pozostaa, i od czasu do czasu przychodzili oni paka nad ruinami

wityni. Wanie w tych okolicznociach uksztatoway si Lamentacje. Uznaje

si powszechnie, e nie jest to dzieo Jeremiasza, cho w Wulgacie jemu

przypisuje si ten utwr - w przeciwiestwie do Biblii hebrajskiej. Czas

powstania proroctwa Barucha, umieszczonego bezporednio po Lamentacjach

w Wulgacie, jest niepewny. W Babilonie podtrzymywa wygnacw na duchu

anonimowy prorok, pny, lecz autentyczny ucze Izajasza; jego dzieo,

uoone w latach poprzedzajcych 538 r. przed Chr. (gdy Cyrus Wielki,

zdobywszy Babilon, pozwoli ydom wrci do Palestyny), jest zawarte

w proroctwie Izajasza 4~55. Rozdziay te stanowi teologiczny (i poetycki)

szczyt Starego Testamentu. Tu po powrocie do Jerozolimy inni czonkowie

szkoy Izajasza dodali do tego proroctwa rozdziay 5(r66. I nie koniec na tym:

w V w. rozdziay 34-35 i 24-27 zamkny ostatecznie to dzieo, ktre zaczo si

w VIII w. Ale wraz z Deutero-Izajaszem ( jak nazywamy nieznanego autora Iz

40-55) ruch prorocki osign swj punkt kulminacyjny; bdzie teraz stopniowo

zamiera - by znikn w IV w. - a przyjdzie czas wypenienia.

Pierwsi z wygnacw powrcili z Babilonu do Jerozolimy w 538 r. przed Chr.;

witynia i miasto zostay ostatecznie odbudowane. Rzecznikami tego dziea

odbudowy byli Aggeusz i Zachariasz (jedynie Za 1-8 naley do tego okresu).

Wtedy to - najpniej na pocztku V w. - ustalono ostatecznie tre Prawa.

Deuteronomium, poniewa uzupeniao relacj o Mojeszu, zostao oddzielone

od wielkiego utworu historycznego (Jozue - Krlowie) i doczone do

pierwszych czterech ksig Biblii. Tak powsta Picioksig. Ma ksig Rut

napisano prawdopodobnie wkrtce po powrocie (cho by moe pojawia si

jeszcze przed wygnaniem). Ostatni z prorokw: autor(rzy) Izajasza 34-35,

24-27, Malachiasz, Abdiasz, Joel oraz autor rozdziaw 9-14 ksigi Za-

chariasza, wystpili w V i IV w.

Wwczas te, zwaszcza w V w., znajdowa si w rozkwicie inny typ literatury:

literatura mdrociowa. Nie byo to bynajmniej czym zupenie nowym, gdy

ju za rzdw Salomona praktyczny pogld na wiat znalaz wyraz w przypo-

wieciach i sentencjach kierujcych yciem codziennym. "Przez >>mdro

Ksiga Hioba nie jest bynajmniej jedynym poetyckim utworem w Biblii.

Przede wszystkim mamy tu psalmy; niektre z nich uoy niewtpliwie Dawid,

liczba ta za stale wzrastaa. Budowa drugiej wityni (po powrocie z

wygnania)

i przywrcenie kultu witynnego dao nowy impuls do ukadania tych

liturgicznych poematw i do adaptacji starszych psalmw. Jest bardzo praw-

dopodobne, e do koca IV w. skompletowano Psaterz w znanej nam dzisiaj

postaci. W tyme wieku ukazaa si Pie nad Pieniami.

Pimiennictwo historyczne nie skoczyo si wraz z wygnaniem; okres

restauracji, zdominowany przez postacie Ezdrasza i Nehemiasza, znalaz take

swego historyka. Ksigi pierwsza i druga Kronik, Ezdrasza i Nehemiasza (cztery

ksigi w naszej Biblii) tworz w istocie tylko jeden tom, dzieo jednego autora,

ktrego zwiemy dla wygody Kronikarzem. W pierwszej czci tego utworu

(1, 2 Krn) autor korzysta w wielkiej mierze z ksig Samuela i Krlewskich.

W drugiej czci opiera si na pamitnikach Ezdrasza i Nehemiasza oraz na

innych dokumentach tego okresu. Rnice midzy pierwsz i drug ksig

Kronik a ksigami Samuela i Krlewskimi s wyrane, podczas bowiem gdy te

ostatnie s histori religii, Kronikarz napisa teologi historii. Skaniajc si ku

deuteronomistom, uwypukli on religijne posannictwo w historii swego ludu:

korzysta jednak z tego materiau o wiele swobodniej ni oni. Pisa dla swych

wspczesnych, wykazujc im raz jeszcze, e istnienie narodu zaley od jego

wiernoci Bogu; chcia koniecznie, eby jego nard by wit wsplnot,

w ktrej mogyby si wreszcie wypeni obietnice dane Dawidowi. Dzieo to

zostao napisane w IV w., tu przed panowaniem Aleksandra Wielkiego. Nieco

wczeniej, w czasach Ezdrasza, wbrew ciasnemu pogldowi nacjonalistycz-

nemu, autor ksigi Jonasza - wietny satyryk - podkrela uniwersaln

Opatrzno Bo. A prawie w tym samym czasie autor ksigi Tobiasza w

sposb

przypominajcy form wspczesnej powieci wysawia Opatrzno Bo

kierujc losami poszczeglnych ludzi.

W 333 r. przed Chr., wraz z podbojem Syrii i Palestyny przez Aleksandra,

zacz si w Judzie okres grecki. Dla ydw, a w kadym razie dla tych. ktrzy

byli wierni swym tradycjom, oznaczao to nie asymilacj greckiej kultury - jak

dziao si gdzie indziej - lecz opr wobec greckiego sposobu ycia. Wskazywa

na to moe chyba wyonienie si typowo hebrajskiej formy literackiej, mid-

raszy. Forma ta wywara ju wpyw na dzieo Kronikarza, lecz pierwsze

rozwinite midrasze biblijne znajdujemy wanie na pocztku okresu greckiego.

Na ten okres take (ok. poowy III w.) moemy datowa ksig Koheleta

(Eklezjastesa), a nieco pniej, okoo 180 r. przed Chr., inny pisarz mdro-

ciowy, ben Syrach, napisa Mdro Syracha (Eklezjastyk).

Wkrtce ydzi musieli stawi czoo wielkiemu kryzysowi. Gdy na tron

syryjski wstpi Antioch IV (175-163), postanowi zmusi swych ydowskich

poddanych do przyjcia greckiego sposobu ycia. Wynike z tego przeladowa-

nia religijne wywoay powstanie Machabeuszy, ktre wybucho w 167 r. przed

Chr. Pod koniec pierwszej fazy walk (167-164) ogosi swe dzieo - aby doda

4 Midrasz-to metoda egzegezy, ktra rozwina si w judaizmie do pno:

wyjania j

w peni praca: W. Harrington, Record of the Promi.se: The Old Testament,

Chicago, The

Priory Press, 1964 (zob. te niej s. 284.).

odwagi swym rodakom - autor ksigi Daniela. Pierwsza cz tego dziea (Dn

1-6) jest midraszem, a rozdziay 7-12 dostarczaj nam doskonaego przykadu

modnej wwczas ydowskiej formy literackiej: apokalipsy. Ksiga Daniela

ukazaa si przed 164 r. przed Chr. (w pniejszym czasie ksig uzupeniono

dodajc 3,24-90 oraz rozdz.13-14). Ksiga Estery zostaa napisana wkrtce po

Danielu.

Ostatnie historyczne ksigi Biblii przenika duch niespokojnych czasw

machabejskich. Pierwsz ksig Machabejsk ogoszono okoo 100 r. przed Chr.

Druga ksiga Machabejska, uoona w jzyku greckim, przerobiona z dziea

nie jakiego Jazona z Cyreny, jest troch wczeniejsza, z okoo 120 r. przed Chr.

Obejmuje bardzo podobny zakres tematyczny jak pierwsza Machabejska i- jak

ona -jest utworem historycznym, lecz oratorskim w stylu; obchodzi si te na

og ze szczegami dosy swobodnie. Ksiga Judyty - midrasz - pojawia si

z pocztkiem I w.

O ile ydzi palestyscy stawiali skuteczny opr hellenizacji, o tyle niektrzy

ydzi w wanym orodku aleksandryjskim z powodzeniem przyswoili sobie

myl greck, nie wyrzekajc si swej ydowskiej spucizny. Ostatnie dzieo

Starego Testamentu, ksig Mdroci, napisa wanie jeden z nich. Ale,

jakkolwiek jest ona wytworem szkoy aleksandryjskiej i zostaa napisana po

grecku, nie powinno si tego greckiego wpywu wyolbrzymia; jej autor nie by

filozofem, lecz autentycznym "mdrcem" izraelskim.

Nowy Testament

Nowy Testament rni si od Starego pod wieloma wanymi wzgldami, lecz

tak jak Stary Testament wie si cile z yciem i rozwojem pewnego ludu,

nowego ludu Boego: wczesnego Kocioa. Podobnie, cho cay Nowy Tes-

tament uksztatowa si w cigu I w. ery chrzeijaskiej, geneza jego jest

rwnie zoona. I jak ydzi uwaali pi ksig Mojeszowych, Prawo, za

pierwsz i najwaniejsz cz Starego Testamentu, tak te chrzecijanie uznaj

cztery Ewangelie za serce Nowego Testamentu. Maj one swe rdo w nau-

czaniu apostolskim, lecz pierwsze trzy Ewangelie, w znanej nam dzisiaj postaci,

pojawiy si dopiero w nastpnym - lub jeszcze dalszym - pokoleniu po

zmartwychwstaniu: Marka datuje si na lata 64-65 po Chr., a Mateusza

i ukasza na okres bezporednio poprzedzajcy (lub, by moe, nastpujcy po)

70 r. po Chr. - dat zburzenia Jerozolimy przez Rzymian. w. ukasz napisa

Dzieje Apostolskie wkrtce po swej Ewangelii.

Mniej wicej w tym samym czasie, w latach 51-67, pisa swe listy do rnych

Kociow w. Pawe, rozwaajc w nich czsto szczeglne problemy. W listach

tych znajdujemy pocztki i pierwsze stadia rozwojowe naszej chrzecijaskiej

teologii; czytajc midzy wierszami dowiadujemy si wiele o yciu chrzecijan

i trudnociach nkajcych wczesny Koci. List do Hebrajczykw napisa

krtko przed 70 r. po Chr. pewien ucze w. Pawa. List w. jakuba ukaza si

w 50 r. lub-co bardziej prawdopodobne-w 58 r. po Chr.; w. Piotr napisa swj

pierwszy list (1 P) okoo 64 r. po Chr. Z innych listw "powszechnych"

(zwanych tak dlatego, e s przewanie adresowane do chrzecijan w

oglnoci),

listy Judy i drugi Piotra zostay napisane w dziesicioleciu 7~80 r. po Chr.,

a drugi i trzeci Jana - po ktrych si ukaza pierwszy list Jana - w ostatniej

dekadzie stulecia. Apokalipsa, ksiga, ktra nie jest a tak tajemnicza, jak si to

wydaje, pochodzi w swej ostatecznej formie mniej wicej z 95 r. po Chr.

Najdoniolejsze stulecie w historii dobiegao ju prawie koca, gdy ukazaa si

czwarta Ewangelia.

Wszystko, co powiedziano o tworzeniu si obu Testamentw, nie jest

bynajmniej obojtne dla caej kwestii natchnienia, lecz ma z naszym jego

studium realny zwizek. Nie chodzi po prostu o to (a dotyczy to zwaszcza

Starego Testamentu), e nie znamy imion autorw wikszoci ksig; sam

problem tego rodzaju nie sprawiby nam kopotu, moemy bowiem rzec, i autor

-kimkolwiek by mg by-by natchniony. W praktyce jednak rzadko moemy

wskaza na jak pojedyncz osob jako na autora caej ksigi. Zauwaylimy

na przykad, e proroctwo Izajasza zawiera materia sigajcy od VIII w. do

V w. Nasze pojcie natchnienia musi by na tyle elastyczne, by przystosowa

si

do tej sytuacji i podobnych.

Powinno ju by a nadto jasne, e Stary Testament jest ostatecznym

rezultatem zbiorowego wysiku. To samo dotyczy Nowego Testamentu, zwasz-

cza za Ewangelii. Dzieo ewangelisty nie byo tylko jego wasnym przedsi-

wziciem; w rzeczywistoci stanowi on ostatnie ogniwo w caym acuchu.

Ewangelia, oparta na czynach i sowach Chrystusa, bya najpierw treci ycia

Kocioa; ewangelista za, cho sam bezporednio natchniony przez Boga, by

take rzecznikiem Kocioa kierowanego przez Ducha Boego. Tak wic Nowy

Testament, nie mniej ni Stary, daje wiadectwo prawdzie, e pisane sowo

Boga

-tak jak Jego Sowo wcielone-byo wrd nas w ukryciu, rosnc i rozwijajc si

a do chwili swego ujawnienia si ludziom. wici pisarze byli pobudzani przez

Ducha w szczeglny sposb, lecz cae dugie przygotowanie - ktrego ukorono-

waniem byy ich trudy - stanowio cz zbawczego planu Boga, Jego troski

o Lud Wybrany, Stary oraz Nowy Izrael.

Pisma biblijne w porzdku chronologicznym

Dogodn rzecz jest schematyczne przedstawienie pism biblijnych, ze wska-

zaniem przyblionej daty powstania kadego z nich. Dla rozumnego odczytania

Pisma witego jest oczywicie istotne zachowanie waciwego porzdku, ktry

ujawni stay rozwj w onie Biblii.

Co si tyczy ksig Starego Testamentu, tytu "Inne pisma" sugeruje, e dziea

wymienione pod tym nagwkiem nie nale w istocie do kategorii, do jakich s

tradycyjnie zaliczane. Lepiej zatem wyliczy je osobno, poniewa kade z nich

naley studiowa samo w sobie, wykrywaJc jego wasn form literack.

W Nowym Testamencie nagwek ten grupuje po prostu pisma, ktre nie

figuruj pod innymi tytuami.

Tabele nastpujce tu nie pskanowane.

Cz Pierwsza

Objawienie: Biblia

Rozdzia I

Sowo pisane

Bibli mona okreli jako zbir pism, ktre Koci uzna za natchnione;

czsto zbir ten nazywa si take Pismem witym, Ksigami witymi,

a zwaszcza Testamentem. Sowo "Biblia" przyszo do nas z greki poprzez

acin. Greckie wyraenie brzmi ta biblia ("ksigi"); w pniejszej acinie

zapoyczone sowo biblia (neutrum pluralis w grece) wzito za aciski

rzeczownik rodzaju eskiego w liczbie pojedynczej, znaczcy "ksiga". Std

dla nas Biblia jest Ksig par excellence.

Cho waciwie Bibli mona rozwaa jako jedno wielkie dzieo - dzieo

boskiego Autora-jednak z ludzkiego punktu widzenia nie jest ona jak ksig;

nie jest nawet t jedyn ksig; jest bowiem zbiorem ksig czy -jeszcze lepiej

- literatur pewnego ludu, Ludu Wybranego, ludu Boego. Jest to - jak

zobaczymy - bardzo wane spostrzeenie, fakt, ktry musimy wzi pod uwag,

jeli mamy osign waciwe rozumienie Biblii.

Stwierdzamy, e Pismo wite dzieli si na dwie czci: mwimy o Starym

Testamencie i Nowym Testamencie. Sowo "testament" jest przyblionym

tumaczeniem greckiego diatheke; wskazuje ono zasadnicz cech objawienia:

jest to przymierze czy ukad, ktry Bg zawar z wybranym przez siebie ludem,

ludem Izraela. Ukad ten (po hebrajsku berith), ktry odnawiano niejednokrot-

nie, by take kontraktem, gdy rwnie lud przyj pewne warunki, zwaszcza

za obowizek wiernoci jedynemu prawdziwemu Bogu. Stary Testament jest

histori tego ludu w wietle przymierza, w znacznej czci histori niewiernoci

z jego strony, nieuchronnie pocigajcej za sob suszn kar - oraz nieza-

chwianej wiernoci ze strony Boga.

Zamys Boga, odkupienie rodzaju ludzkiego, mia by wypeniony przez

zesanie Jego Syna na wiat. Przyjcie Syna Boego wyznaczyo w sposb

naturalny pocztek nowej ery. Bg zawar nowy i ostateczny ukad, przypiecz-

towany krwi Chrystusa, z nowym ludem - wywodzcym si wszake bezpo-

rednio ze starego - Kocioem. Nowy Testament mwi o wypenieniu Boego

planu. Plan ten jednak uwidacznia si od samego pocztku, gdy Testamenty,

cho odmienne, s cile ze sob powizane. Stary Testament prowadzi

i przygotowuje - a jest to Boe przygotowanie - do Nowego. Stary Testament

mona waciwie w peni zrozumie jedynie w wietle wypenienia.

Ksigi Biblii

ydzi - bardzo roztropnie - stosowali elastyczny podzia swej Biblii: mwili

o Prawie, Prorokach oraz (innych) Pismach. Prawo, ktre w ich ocenie

zajmowao

dostojne miejsce, skadao si z piciu ksig Mojeszowych, zwanych Pentateu-

chem. Wrd Prorokw wymieniali oni nie tylko ksigi, ktre nazywamy pro-

fetycznymi, lecz take ksigi Jozuego, Sdziw, Samuela oraz Krlewskie,

zwane

przez nich Pierwszymi Prorokami. Co istotne, nie zaliczali oni Daniela do Pro-

rokw ( jak my to czynimy), ale umieszczali go w trzeciej grupie, Pismach,

obejmu-

jcej pozostae ksigi. Wiele przemawia za tym podziaem hebrajskim,

zwaszcza

za fakt, e nie usiuje on (a szczeglnie odnosi si to do Pism) podciga

rnych

ksig pod z gry okrelone kategorie. Moemy go janiej ukaza w ten sposb:

Prawo (torah): Pentateuch

Pierwsi: od Jozuego do Krlw

Prorocy (nebiim) Pniejsi: Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel

oraz 12 Prorokw Mniejszych

1. Psalmy, Przysowia, Hiob - Pisma "wielkie"

2. Pie nad Pieniami, Rut, Lamentacje;

Pisma (kethubim) Kohelet (Eklezjastes), Estera - "zwoje"

3. Daniel, Ezdrasz, Nehemiasz, pierwsza i druga

ksiga Kronik

Poczwszy od XIII w. katolicy dzielili Stary Testament na ksigi historycz-

ne, dydaktyczne i profetyczne. Podzia ten jest dogodny i w zasadzie

dobrze okrela oglny charakter rnych ksig; nie wolno go jednak posuwa

zbyt daleko, poniewa w pewnych wypadkach moe si okaza cakiem

zwodniczy. Przydatne wszake bdzie sporzdzenie wykazu ksig biblijnych

zgodnie z tym podziaem.

1. Historyczne: Pentateuch (ksigi: Rodzaju, Wyjcia, Kapaska, Liczb,

Powtrzonego Prawa); ksigi Jozuego, Sdziw, Rut; pierwsza i druga Samuela;

pierwsza i druga Krlewska; pierwsza i druga Kronik, Ezdrasza, Nehemiasza,

Tobiasza, Judyty, Estery; pierwsza i druga Machabejska.

Naley zauway, e w Wulgacie i Douay*:

* Angielski katolicki przekad Pisma witego, dokonany w latach 1578-1610

(przyp.

tum.).

ksigi pierwsza i druga Samuela = pierwsza i druga Krlewska,

ksigi pierwsza i druga Kronik = pierwsza i druga Paralipomenon,

ksigi Ezdrasza, Nehemiasza = pierwsza i druga Ezdrasza, lecz nazwy

podane w powyszym wykazie uznaje si teraz niemal powszechnie. Zauwamy

dalej, e skoro ksigi pierwsza i druga Samuela = pierwsza i druga Krlewska

w Douay, to pierwsza i druga Krlewska w powyszym wykazie = trzecia

i czwarta Krlewska w Douay.

2. Dydaktyczne (i poetyckie): ksigi: Hioba, Psalmw, Przysw, Koheleta

(Eklezjastesa), Pie nad Pieniami, Mdroci, Syracha (Eklezjastyk).

3. Profetyczne: Czterech Prorokw Wikszych: Izajasz, Jeremiasz (z

dodaniem Lamentacji oraz Barucha), Ezechiel, Daniel. Dwunastu Prorokw

Mniejszych: Ozeasz, Joel, Amos, Abdiasz, Jonasz, Micheasz, Nahum, Haba-

kuk, Sofoniasz, Aggeusz, Zachariasz, Malachiasz.

W katolickich wersjach Biblii wiele z tych nazw wystpuje w rozmaitej

pisowni, a to samo odnosi si do wikszoci innych imion wasnych. Przyczyna

tego jest prosta. Imiona wasne w Douay s oparte na Wulgacie, ktra z kolei

przyja greckie formy nazw, jakie wystpuj w wersji Starego Testamentu

znanej jako Septuaginta. Wersja krla jakuba (1611) i wszystkie nastpne wersje

protestanckie przyswoiy sobie hebrajsk form nazw. Zgodno w tej kwestii

byaby bardzo podana, i u katolikw wzmaga si stale tendencja do przyjcia

form hebrajskich.

Nowy Testament dzieli si te czasami - na wzr Starego - na ksigi

historyczne, dydaktyczne i profetyczne. Oto one:

I. historyczne: cztery Ewangelie, Dzieje Apostolskie;

2. dydaktyczne: listy w. Pawa: do Rzymian, pierwszy i drugi do

Koryntian, do Galatw, do Efezjan, do Filipian, do Kolosan, pierwszy i drugi

do Tesaloniczan, pierwszy i drugi do Tymoteusza, do Tytusa, do Filemona; list

do Hebrajczykw; listy powszechne: jakuba, pierwszy i drugi Piotra, pierwszy,

drugi i trzeci Jana, Judy;

3. profetyczne: Apokalipsa.

Formowanie si Biblii

Stary Testament

Formowanie si Starego Testamentu byo przewlekym procesem. Historia

wita zaczyna si od dokonanego przez Boga powoania Abrahama gdzie

w XIX w. przed Chr., a pocztki Starego Testamentu, tradycje utworzone wok

patriarchw, sigaj w swym zarodku do Abrahama, czowieka boskich

obietnic, i do jego bezporednich potomkw. Ale to wanie Mojesz, urodzony

przywdca i prawodawca, przeku w XIII w. pstrokaty tum uchodcw

w nard, zapocztkowa potny ruch religijny i da impuls do powstania

wielkiego literackiego dziea, ktre jest izraelskim - ostatecznie za Boym

- darem ludzkoci.

Pentateuch nosi pitno Mojesza, lecz dzieo to - jakim je znamy

- przybrao sw ostateczn posta w wiele wiekw po Mojeszu: w VI czy te,

prawdopodobniej, w V w. przed Chr. Literatura profetyczna zacza si od

Amosa i Ozeasza w VIII w. i zakoczya si na Joelu i Zachariaszu (9-14) w IV

w. przed Chr. Ksigi historyczne cign si od Jozuego (opartego na tradycjach

sigajcych XIII w. przed Chr.) do pierwszej ksigi Machabejskiej, napisanej

mniej wicej na pocztku I w. Wiek V, bdcy wiadkiem ostatecznego

uformowania Przysw i powstania ksigi Hioba, by zotym wiekiem literatury

mdrociowej, lecz sam ruch rozpocz si za czasw Salomona w X w., ksiga

Mdroci za ukazaa si zaledwie p wieku przed Chrystusem. Wystarcza to

- choby si nawet nic nie mwio o zoonej genezie poszczeglnych ksig - by

wykaza, i ksztatowanie si Starego Testamentu byo powolne i zawie.

Musimy sobie uwiadomi, e wikszo ksig Starego Testamentu jest

dzieem wielu rk, dzieem, ktre wzrastao w cigu dugiego okresu, by moe

caych stuleci. Wszyscy, ktrzy wsppracowali w tworzeniu kadej ksigi, czy

sformuowali jej tre, czy te dodali po prostu pewne szczegy, byli

natchnieni.

Wikszo z nich bya zupenie niewiadoma tego, e jest pobudzona przez

Boga; std te i my rozwaymy na razie tylko ludzki aspekt Biblii, rozpatrujc j

jako zbiorowy wysiek, dzieo caego ludu, ktry zoy w Biblii - na

przestrzeni

wiekw - skarby swej tradycji. Jest to literatura pewnego ludu, wpleciona w jego

histori. Przedstawimy pokrtce t literack dziaalno; w ten sposb uzys-

kamy pogld na Stary Testament, ktry bardzo nam uatwi jego rozumienie.'

Dua cz Starego Testamentu opiera si na tradycji ustnej. Ta jego cz,

ktra zapocztkowuje nasz Bibli - Pentateuch do Samuela - opiera si na

wielu ustnych tradycjach, zerodkowanych gwnie wok patriarchw, Moj-

esza, Jozuego, sdziw, Samuela, Dawida, pniej za - w ksigach Krlw

- Eliasza i Elizeusza. Tradycje te, jeszcze zanim je zapisano, stanowiy

prawdziw literatur. Literatura jest zasadniczo form sztuki; drugorzdne

znaczenie ma fakt, e literatura zostaa po wikszej czci napisana, poniewa

jest ona gwnie spraw sw i mowy (zapisanych lub nie). Cho, jak

zobaczymy,

znane nam dzisiaj ksigi biblijne przybray ostateczny ksztat stosunkowo

pno, wyznacza to jedynie prg definitywnego spisania tradycji, ktre zaczo

si - i w wielu wypadkach osigno peny rozwj - przed wieloma wiekami.

Czas powstania jakiej ksigi biblijnej nie jest zwykle adn wskazwk co do

czasu powstania materiau zawartego w tej ksidze; gdy za mwimy o "trady-

cjach", nie wykluczamy moliwoci - a nawet pewnoci - e wiele z nich

spisano

by moe cakiem wczenie. W rzeczywistoci - jak zobaczymy - pniejsza

literacka dziaalno w Izraelu polegaa w wielkiej mierze na powtrnym

' Trudno na og ustali czas powstania jakiej ksigi biblijnej. Daty podane w

tym

rozdziale s zawsze przyblione. Istnieje jednak - w pewnych granicach -

wyrana

jednomylno w tej sprawie wrd czoowych katolickich biblistw doby

obecnej.

redagowaniu wczeniejszych pism. adn miar nie ignorujemy wic ani nie

pomniejszamy wkadu poprzednich stuleci, gdy umieszczamy pocztek literatu-

ry biblijnej - cile rozumianej - w czasach Salomona.

W obliczu agresji filistyskiej, ktra w poowie XI w. zburzya izraelsk

amfiktioni (konfederacj dwunastu klanw zjednoczonych w przymierzu

z Jahwe), Izrael przejawi po raz pierwszy ch zorganizowania si na zasadzie

monarchii. Wbrew pierwotnej obietnicy Saul zawid Izraelitw, lecz idea

monarchii przetrwaa. Ponownie wystpi z ni Dawid, ktry zdoa zaoy

krlestwo, a nawet skromne imperium; sytuacj tak utrzyma i wykorzysta j

ego syn Salomon. Dla uporania si z zarzdzaniem krlestwem i imperium

powstaa warstwa skrybw, ludzi wyksztaconych. W archiwach trzymano

krlewskie roczniki; rejestrowano te i przechowywano w nich dokumenty wagi

pastwowej. Stanowio to surowy materia prawa historycznego. Na samym

pocztku pokojowego panowania Salomona (ok. 970-931) pewien wyjtkowo

utalentowany pisarz stworzy prozatorskie arcydzieo Starego Testamentu,

histori dworu Dawidowego: rozdziay 9-20 drugiej ksigi Samuela i rozdziay

1-2 pierwszej ksigi Krlewskiej. Inny wczesny pisarz, chyba nie mniej

literacko uzdolniony i obdarzony wnikliwszym umysem, opierajc si na

starych tradycjach napisa teologi historii, ktra stanowi jeden z czterech

gwnych wtkw Pentateuchu.' Dawid (ok. 1010-970), ktrego biego jako

poety jest poparta licznymi dowodami, by autorem niektrych psalmw.

Tworz one jdro Psaterza. Cae to dzieo, biorce od niego swj pierwotny

impuls, zostao mu tradycyjnie przypisane. Podobnie literatur mdrociow,

ktra rozwina si w nastpnych stuleciach, przypisywano Salomonowi,

przysowiowemu mdrcowi, ktry da pocztek temu ruchowi u Hebrajczykw

lub przynajmniej stworzy odpowiedni dla niego klimat.

Po mierci Salomona krlestwo zjednoczone przez Dawida rozpado si

i Izrael (czyli krlestwo pnocne) oraz Juda poday odtd odrbnymi

drogami. Po podziale politycznym nastpia schizma religijna i jedynie krlest-

wo judzkie pozostao wierne nie tylko dynastii Dawidowej, lecz czystszej

formie

autentycznej religii. W Izraelu jeden coup d'etat nastpowa po drugim, a kult

Jahwe - w schizmatyckich wityniach w Betel i Dan - by bardzo skaony

obcymi wpywami. Ksigi Krlewskie daj nam rwnoleg religijn histori

tych dwu krlestw.

To wanie w Izraelu pojawili si Eliasz i Elizeusz, ordownicy Jahwe; wok

nich wyrosy tradycje, ktre znajdujemy w ksigach Krlewskich: od rozdziau

17 ksigi pierwszej do rozdziau 1 ksigi drugiej (Eliasz) oraz w rozdziaach 2-

13

ksigi drugiej (Elizeusz). Rwnie w Izraelu, za rzdw Jeroboama II (783-

743),

penili sw misj pierwsi z tzw. "piszcych" prorokw, Amos i Ozeasz,

jakkolwiek Amos by Judejczykiem. Prawie w tym samym czasie przybra

ostateczny ksztat inny wtek tradycji Pentateuchu, analogiczny do tradycji

z Pentateuch jest poczeniem przynajmniej czterech rnych tradycji; analiza

literacka

wyodrbnia te cztery wtki.

jahwistycznej, ktra rozwina si w Judzie. Ta tradycja pnocna - bdca

w swej ostatecznej formie dzieem elohisty, jak nazywamy teraz tego autora

- stawiajc czoo naduyciom w kulcie Jahwe rozpowszechnionym w Izraelu,

bya, co zrozumiae, bardziej konserwatywna ni ta druga, wysuwajc jako swj

idea religi Exodusu i pustyni. Wkrtce po Amosie i Ozeaszu pojawili si

w Judzie prorocy Izajasz i Micheasz. Jednake tylko pierwsz cz ksigi

Izajasza (tj. rozdz.1-39)-i to nawet nie ca-mona przypisa temu wielkiemu

prorokowi z VIII w. Sam Izajasz mwi nam o uczniach, ktrzy gromadzili si

wok niego (8,16). To wanie oni ogosili jego proroctwa; natchnieni pisarze,

ktrzy pniej wzbogacili dzieo swego mistrza, pochodzili z tej samej szkoy,

trwajcej przez stulecia.

Tymczasem dawao si ju odczu straszne niebezpieczestwo asyryjskie i dni

krlestwa pnocnego byy policzone. Samaria, jego stolica, wpada w rce

Sargona II w 721 r. przed Chr.; ludno kraju, zgodnie z asyryjsk polityk,

zostaa deportowana. Izrael jako odrbna jednostka pastwowa znikn ze

sceny historii. Przed ostateczn tragedi niektrzy ludzie religijni, ktrzy

dostrzegali zapowied katastrofy, zbiegli do Judy, unoszc ze sob swe wite

tradycje. W wyniku tego za rzdw Ezechiasza (71fr687) poczono ze sob

dwa najwczeniejsze wtki Pentateuchu (tradycje jahwistyczn i elohistyczn).

Inn spucizn Pnocy, jaka znalaza si w tym samym czasie w Jerozolimie,

bya prawodawcza cz Deuteronomium (kodeks deuteronomiczny, Pwt

12-26). Miao to wywrze znaczny i dalekosiny wpyw-leczjeszcze nie teraz.

Wielka potga, ktra zniszczya Izrael, zagraaa take Judzie, lecz ta

ostatnia, w wielkiej mierze dziki wysikom Izajasza, zdoaa przetrwa. W sto

lat pniej Asyria, bdca pozornie w szczytowym momencie swego rozwoju,

upada i znikna z dramatyczn nagoci. W krtkim okresie upadku Asyrii,

zanim mg si umocni jej nastpca-imperium nowobabiloskie, Juda zyskaa

chwil wytchnienia, i mody pobony krl Jozjasz (640-609) by w stanie

zapocztkowa reform religijn. Jednym z pierwszych zada bya restauracja

wityni - ktra znajdowaa si w mocno zaniedbanym stanie - i w czasie prac

renowacyjnych odkryto "ksig Prawa" (2 Krl 22,8-10). By to kodeks

deuteronomiczny, sprowadzony do Jerozolimy przez uchodcw z Izraela przed

stu laty i zoony w wityni, potem za zignorowany i w kocu zapomniany.

Teraz, wychodzc znowu opatrznociowo na jaw, sta si statutem reformators-

kim i zosta ogoszony w formie mowy Mojesza; ta pierwsza redakcja dziea

odpowiada rozdziaom 5-28 naszego Deuteronomium. Byo ono pniej

przeredagowane podczas wygnania, kiedy to dodano inne mowy Mojesza,

jedn na pocztku, drug za przy kocu.

Deuteronomium (czy, cilej mwic, jego pierwsza redakcja) dao impuls do

bardzo doniosej pracy literackiej. Pogld deuteronomiczny by gboko

religijny i uderzajco jednoznaczny: nard wznosi si lub upada na skutek swej

wiernoci lub niewiernoci Jahwe i Jego Prawu. Histori Ludu Wybranego

mierzono t miar, a w rezultacie otrzymywano odpowied na kopotliwy

problem. Problem wyglda nastpujco: z jednej strony byy Boe obietnice,

ktre nie mogy zawie, z drugiej za jedna katastrofa po drugiej spadaa na

nard - Izrael znikn, a Juda zaledwie utrzymywaa si przy yciu. Deuterono-

mici ( jak moemy dogodnie ich okrela) widzieli bardzo wyranie, e cae to

zo spado na nich, poniewa lud trwa uparcie w niewiernoci wzgldem swego

Boga; bya to jedna jasna lekcja wynikajca z ich historii. Przystpili do

redagowania starszych tradycji historycznych, traktujc je ze swego szczeglne-

go religijnego punktu widzenia. Dbali jednak o to, by nie znieksztaci

materiau, i przeprowadzali sw tez albo za pomoc skromnych wstawek, albo

te wprowadzajc charakterystyczny ukad. Na przykad w ksidze Sdziw

dzieem tych redaktorw jest cykl niewiernoci, kary, skruchy oraz wybawienia,

w jaki ujta jest historia kadego z wielkich sdziw. Za panowania Jozjasza

opracowano ksigi Jozuego, Sdziw, Samuela i Krlewskie, wraz z Deterono-

mium (rozdz. 5-28) jako wprowadzeniem. Drug ksig Krlewsk i ksig

Powtrzonego Prawa skompletowano w czasie wygnania (587-538), a na

pocztku tego okresu zredagowano po raz drugi (i ostatni) histori Jozuego

i krlw. Prorocy Sofoniasz i Nahum dziaali za rzdw Jozjasza; Habakuk by

troch pniejszy ni Nahum, obaj za byli wspczeni Jeremiaszowi.

Po przedwczesnej mierci Jozjasza (609) krlestwo Judy zdao szybko do

zagady; jego ostatnie tragiczne lata znalazy odbicie w osobie i yciu

Jeremiasza.

Przestrogi tego wielkiego proroka przeszy nie zauwaone - z wyjtkiem faktu,

e by za nie przeladowany - ale po jego mierci wywary gboki wpyw. Jego

ordzie spisa i ogosi oddany mu ucze Baruch. W 587 r. przed Chr.

Jerozolima

wpada w rce Nabuchodonozora, jak to zapowiada dobitnie Jeremiasz, a jej

mieszkacw deportowano do Babilonu. Musiao to wydawa si kocem, lecz

w niezgbionym zamyle Boym wygnanie miao by tyglem, w ktrym religia

Jahwe zostaa oczyszczona z wszelkich nieczystoci; oznacza ono take decydu-

jcy moment w formowaniu si Biblii.

Rwnolegle z ruchem deuteronomicznym istnia inny prd, ktrego reprezen-

tantem jest Prawo witoci (Kp 17-26). Prd ten czerpa inspiracj z pogldu

warstwy kapaskiej, kadcej nacisk na wito Jahwe oraz przedstawiajcej

nard jako lud kapaski, ktrego cae ycie byo liturgi. Ezechiel, ktrego

wraz z innymi Judejczykami wywieziono do Babilonu jaki czas przed

upadkiem

Jerozolimy, prawdopodobnie w 598 r. przed Chr., by najwybitniejszym

reprezentantem tej szkoy; natomiast wspczesny mu Jeremiasz trzyma si

bardziej linii Deuteronomium. Podczas wygnania kapani, odcici teraz od

wityni i jej kultu, zwrcili si do starych tradycji, zwaszcza za do

prawodawstwa Mojeszowego, i zredagowali oraz przedstawili je z wybitnie

kultowego punktu widzenia. Niemal cae prawodawstwo od ksigi Rodzaju do

ksigi Liczb naley do tej tradycji, cho zawiera ponadto duy materia

narracyjny; po wygnaniu za wanie kapani nadali Pentateuchowi jego

ostateczn posta.

Nie wszystkich mieszkacw krlestwa judzkiego deportowano; pewna

garstka pozostaa, i od czasu do czasu przychodzili oni paka nad ruinami

wityni. Wanie w tych okolicznociach uksztatoway si Lamentacje. Uznaje

si powszechnie, e nie jest to dzieo Jeremiasza, cho w Wulgacie jemu

przypisuje si ten utwr - w przeciwiestwie do Biblii hebrajskiej. Czas

powstania proroctwa Barucha, umieszczonego bezporednio po Lamentacjach

w Wulgacie, jest niepewny. W Babilonie podtrzymywa wygnacw na duchu

anonimowy prorok, pny, lecz autentyczny ucze Izajasza; jego dzieo,

uoone w latach poprzedzajcych 538 r. przed Chr. (gdy Cyrus Wielki,

zdobywszy Babilon, pozwoli ydom wrci do Palestyny), jest zawarte

w proroctwie Izajasza 4~55. Rozdziay te stanowi teologiczny (i poetycki)

szczyt Starego Testamentu. Tu po powrocie do Jerozolimy inni czonkowie

szkoy Izajasza dodali do tego proroctwa rozdziay 5(r66. I nie koniec na tym:

w V w. rozdziay 34-35 i 24-27 zamkny ostatecznie to dzieo, ktre zaczo si

w VIII w. Ale wraz z Deutero-Izajaszem ( jak nazywamy nieznanego autora Iz

40-55) ruch prorocki osign swj punkt kulminacyjny; bdzie teraz stopniowo

zamiera - by znikn w IV w. - a przyjdzie czas wypenienia.

Pierwsi z wygnacw powrcili z Babilonu do Jerozolimy w 538 r. przed Chr.;

witynia i miasto zostay ostatecznie odbudowane. Rzecznikami tego dziea

odbudowy byli Aggeusz i Zachariasz (jedynie Za 1-8 naley do tego okresu).

Wtedy to - najpniej na pocztku V w. - ustalono ostatecznie tre Prawa.

Deuteronomium, poniewa uzupeniao relacj o Mojeszu, zostao oddzielone

od wielkiego utworu historycznego (Jozue - Krlowie) i doczone do

pierwszych czterech ksig Biblii. Tak powsta Picioksig. Ma ksig Rut

napisano prawdopodobnie wkrtce po powrocie (cho by moe pojawia si

jeszcze przed wygnaniem). Ostatni z prorokw: autor(rzy) Izajasza 34-35,

24-27, Malachiasz, Abdiasz, Joel oraz autor rozdziaw 9-14 ksigi Za-

chariasza, wystpili w V i IV w.

Wwczas te, zwaszcza w V w., znajdowa si w rozkwicie inny typ literatury:

literatura mdrociowa. Nie byo to bynajmniej czym zupenie nowym, gdy

ju za rzdw Salomona praktyczny pogld na wiat znalaz wyraz w przypo-

wieciach i sentencjach kierujcych yciem codziennym. "Przez >>mdro

lecz take zwize okrelenie wszelkich form ludzkiego postpowania, szczegl-

nie za umiejtno bycia skoczonym dentelmenem. Umiejtno t, nie-

odzown do osigania udanej kariery, praktykowano cae stulecia w Egipcie."3

W Izraelu jednak ta praktyczna mdro czerpaa zawsze - przynajmniej

w pewnym stopniu - natchnienie z wiary w Jahwe; tendencja ta nasilia si po

wygnaniu. W V w. przybraa ostateczny ksztat ksiga Przysw (ktrej czci

sigaj jeszcze czasw Salomona), a wkrtce potem pojawio si poetyckie

arcydzieo Biblii: ksiga Hioba.

Ksiga Hioba nie jest bynajmniej jedynym poetyckim utworem w Biblii.

Przede wszystkim mamy tu psalmy; niektre z nich uoy niewtpliwie Dawid,

liczba ta za stale wzrastaa. Budowa drugiej wityni (po powrocie z

wygnania)

i przywrcenie kultu witynnego dao nowy impuls do ukadania tych

liturgicznych poematw i do adaptacji starszych psalmw. Jest bardzo praw-

dopodobne, e do koca IV w. skompletowano Psaterz w znanej nam dzisiaj

postaci. W tyme wieku ukazaa si Pie nad Pieniami.

Pimiennictwo historyczne nie skoczyo si wraz z wygnaniem; okres

restauracji, zdominowany przez postacie Ezdrasza i Nehemiasza, znalaz take

swego historyka. Ksigi pierwsza i druga Kronik, Ezdrasza i Nehemiasza (cztery

ksigi w naszej Biblii) tworz w istocie tylko jeden tom, dzieo jednego autora,

ktrego zwiemy dla wygody Kronikarzem. W pierwszej czci tego utworu

(1, 2 Krn) autor korzysta w wielkiej mierze z ksig Samuela i Krlewskich.

W drugiej czci opiera si na pamitnikach Ezdrasza i Nehemiasza oraz na

innych dokumentach tego okresu. Rnice midzy pierwsz i drug ksig

Kronik a ksigami Samuela i Krlewskimi s wyrane, podczas bowiem gdy te

ostatnie s histori religii, Kronikarz napisa teologi historii. Skaniajc si ku

deuteronomistom, uwypukli on religijne posannictwo w historii swego ludu:

korzysta jednak z tego materiau o wiele swobodniej ni oni. Pisa dla swych

wspczesnych, wykazujc im raz jeszcze, e istnienie narodu zaley od jego

wiernoci Bogu; chcia koniecznie, eby jego nard by wit wsplnot,

w ktrej mogyby si wreszcie wypeni obietnice dane Dawidowi. Dzieo to

zostao napisane w IV w., tu przed panowaniem Aleksandra Wielkiego. Nieco

wczeniej, w czasach Ezdrasza, wbrew ciasnemu pogldowi nacjonalistycz-

nemu, autor ksigi Jonasza - wietny satyryk - podkrela uniwersaln

Opatrzno Bo. A prawie w tym samym czasie autor ksigi Tobiasza w

sposb

przypominajcy form wspczesnej powieci wysawia Opatrzno Bo

kierujc losami poszczeglnych ludzi.

W 333 r. przed Chr., wraz z podbojem Syrii i Palestyny przez Aleksandra,

zacz si w Judzie okres grecki. Dla ydw, a w kadym razie dla tych. ktrzy

byli wierni swym tradycjom, oznaczao to nie asymilacj greckiej kultury - jak

dziao si gdzie indziej - lecz opr wobec greckiego sposobu ycia. Wskazywa

na to moe chyba wyonienie si typowo hebrajskiej formy literackiej, mid-

raszy. Forma ta wywara ju wpyw na dzieo Kronikarza, lecz pierwsze

rozwinite midrasze biblijne znajdujemy wanie na pocztku okresu greckiego.

Na ten okres take (ok. poowy III w.) moemy datowa ksig Koheleta

(Eklezjastesa), a nieco pniej, okoo 180 r. przed Chr., inny pisarz mdro-

ciowy, ben Syrach, napisa Mdro Syracha (Eklezjastyk).

Wkrtce ydzi musieli stawi czoo wielkiemu kryzysowi. Gdy na tron

syryjski wstpi Antioch IV (175-163), postanowi zmusi swych ydowskich

poddanych do przyjcia greckiego sposobu ycia. Wynike z tego przeladowa-

nia religijne wywoay powstanie Machabeuszy, ktre wybucho w 167 r. przed

Chr. Pod koniec pierwszej fazy walk (167-164) ogosi swe dzieo - aby doda

4 Midrasz-to metoda egzegezy, ktra rozwina si w judaizmie do pno:

wyjania j

w peni praca: W. Harrington, Record of the Promi.se: The Old Testament,

Chicago, The

Priory Press, 1964 (zob. te niej s. 284.).

odwagi swym rodakom - autor ksigi Daniela. Pierwsza cz tego dziea (Dn

1-6) jest midraszem, a rozdziay 7-12 dostarczaj nam doskonaego przykadu

modnej wwczas ydowskiej formy literackiej: apokalipsy. Ksiga Daniela

ukazaa si przed 164 r. przed Chr. (w pniejszym czasie ksig uzupeniono

dodajc 3,24-90 oraz rozdz.13-14). Ksiga Estery zostaa napisana wkrtce po

Danielu.

Ostatnie historyczne ksigi Biblii przenika duch niespokojnych czasw

machabejskich. Pierwsz ksig Machabejsk ogoszono okoo 100 r. przed Chr.

Druga ksiga Machabejska, uoona w jzyku greckim, przerobiona z dziea

nie jakiego Jazona z Cyreny, jest troch wczeniejsza, z okoo 120 r. przed Chr.

Obejmuje bardzo podobny zakres tematyczny jak pierwsza Machabejska i- jak

ona -jest utworem historycznym, lecz oratorskim w stylu; obchodzi si te na

og ze szczegami dosy swobodnie. Ksiga Judyty - midrasz - pojawia si

z pocztkiem I w.

O ile ydzi palestyscy stawiali skuteczny opr hellenizacji, o tyle niektrzy

ydzi w wanym orodku aleksandryjskim z powodzeniem przyswoili sobie

myl greck, nie wyrzekajc si swej ydowskiej spucizny. Ostatnie dzieo