Katedra ormiańska we Lwowie Armenian cathedral in Lviv

46 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 25/2009

Praca dopuszczona do druku po recenzjach

NAUKA SCIENCE

Article accepted for publishing after reviews

Marek Gosztyła, Rafał Oleszek

Katedra ormiańska we Lwowie

Armenian cathedral in LvivDatę budowy świątyni ormiańskiej we Lwowie

można łączyć z datą założenia miasta, czyli z ro-kiem 12561. Jednak dokładną datę wzniesienia ka-tedry mogłyby określić prowadzone w sposób me-todyczny badania. Realizowane prace restaurator-skie budowli oraz badania archeologiczne w 2000roku pozwoliły odkryć przy ul. Ormiańskiej reszt-ki drewnianej konstrukcji zrębowej wydatowanejna XI/XII wiek2. Badacze dziejów Ormian we Lwo-wie – ks. Sadok Barącz i Czesław Lechicki skłonnisą uznać za wiarygodne funkcjonujące przekazyustne mówiące o budowie kościoła drewnianegow roku 11833. Natomiast z dużą dozą prawdopo-dobieństwa można przyjąć, że w miejscu drewnia-nej świątyni wybudowano murowaną.

Kolejny badacz historii Ormian we LwowieTadeusz Mańkowski ustalił, że budowa świątynimurowanej przebiegała w latach 1356-13634. Dys-kusyjnym natomiast pozostaje zagadnienie, kto byłbudowniczym katedry oraz kto był inicjatorem bu-dowy świątyni. Kwestię tę w oparciu o przeprowa-dzoną analizę dokumentów nie można uznać zarozstrzygniętą5.

Świątynia Ormiańska we Lwowie założona zo-stała na planie prostokąta o wymiarach 15 × 12,5 m.Prezbiterium oraz nawy boczne zakończono ab-sydami. Zgodnie z przestrzeganą tradycją świąty-nia była budowlą orientowaną. Ściany katedry mu-rowane z kamienia łączonego zaprawą wapiennąi oblicowano płytami kamiennymi. Grubość mu-rów jest dość znaczna, bo sięga około 1,4 m. Syl-weta XIV-wiecznej świątyni nawiązuje do układubazylikowego i zwieńczona jest nałożoną na prze-cięciu się nawy głównej z transeptem kopułą. Ory-ginalne rozwiązanie kopuły opiera się na żebrachłukowych wykonanych z ceramicznych naczyń(wkładanych jedno w drugie). Z zewnątrz kopu-łę obłożono kamiennymi płytami i pokryto da-

The date of erection of the Armenian churchin Lviv can be associated with the date of the citylocation, namely 12561. However the exact date ofthe cathedral construction could only be definedby methodically conducted research. Realized res-toration work on the building and archeologicalexcavations in 2000, allowed for discovering theremnants of a wooden framework construction inOrmianska St., dated back to the 11th/12th centu-ry2. Rev. Sadok Barącz and Czesław Lechicki whohave researched the history of Armenians in Lvivare willing to believe the existing oral tradition tell-ing about building of a wooden church in 11833.However, in all likelihood it can be assumed thatthe wooden structure was later replaced witha stone one.

Another researcher of the history of Armeni-ans in Lviv, Tadeusz Mańkowski, established thatthe construction of the masonry church took placefrom 1356 to 13634. The question who was thebuilder of the cathedral and who initiated the con-struction remains debatable. This issue cannot beacknowledged as solved on the basis of the con-ducted document analysis5.

The Armenian temple in Lviv was designed ona rectangular ground plan, measuring: 15 × 12.5 m.The presbytery and side aisles ended with apses.According to the observed tradition the church wasan oriented building. The walls of the cathedralwere built from stone bonded with lime mortarand faced with stone tiles. The walls were fairlythick reaching up to about 1.4 m. The silhouetteof the 14th – century church alluded to the basilicalayout and was topped with a dome located overthe crossing of the nave with the transept. The orig-inally designed dome was supported on arched ribsmade of pottery vessels (put one into another). Onthe outside, the dome was tiled with stone and

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 25/2009 47

chem dwunastopołaciowym. Konstrukcję kopu-ły ułożono na tamburze wykonanym z cienkichpłyt wapiennych, który spoczął na pendentywachłączących się z filarami kościoła6. Dachy pokrytopłytami kamiennymi. Powyższe rozwiązanieświadczy o wysokich umiejętnościach budowla-nych zaangażowanego przy budowie katedry ar-chitekta-budowniczego.

Zarówno nawę główną, jak i boczne pokrytosklepieniami kolebkowymi. Do przebadania po-zostaje zachowana różnica przekrojów filarów,gdyż podkopułowe filary od strony wschodniejmają przekrój 0,58 × 0,72 m, a zachodnie0,72 × 0,72 m.

Do katedry prowadziły dwa wejścia – od stronyzachodniej i południowej. W oparciu o literaturęprzedmiotu uznaje się wejście od strony południo-wej za główne7.

Do dziś zachowały się elementy dekoracji ma-larskiej i kamiennej, które mogą być datowane naczas budowy kościoła. Ślady ornamentyki kamien-nej ze stylizacją roślinną i geometryczną odczytaćmożna na filarach i gzymsie w środkowej absydzie.Cennym wyposażeniem katedry była kamiennachrzcielnica, stojąca przy ścianie w północnej na-wie kościoła. Wnętrze kościoła pokrywała barwnapolichromia.

Fragmentaryczne pozostałości najstarszych ma-lowideł zarówno na ścianach, jak i w kopule niepozwalają na obecnym etapie badań odtworzyćukładu ikonograficznego pierwotnych powłok ma-larskich. Malowidła były niszczone podczas wie-lokrotnych pożarów, które miały miejsce we Lwo-wie, jak również w trakcie prowadzonych moder-nizacji katedry.

Fragmenty cennych malowideł odnalezionopodczas restauracji świątyni prowadzonej w la-tach 1906-19278. Odkryta w tamtym okresie po-lichromia nie została w sposób przekonujący wy-datowana.

Zgodnie z obowiązującą tradycją przy świątynizałożono cmentarz oraz z końcem XIV wieku odstrony południowo-wschodniej nekropoli wznie-siono dzwonnicę.

W pierwszej połowie XV wieku zakończono od-budowę świątyni po kolejnych pożarach nawiedza-jących Lwów. Dobudowano podcienia arkadoweod strony południowej i północnej, które połączo-no od strony zachodniej parterowym przedsion-kiem (dżamadunem). Kolejną przebudowę świą-tyni badacze łączą z pożarem z roku 1527. W trak-cie tej przebudowy przeprowadzono zmiany w syl-wecie świątyni. Podwyższono arkady nakrywającje sklepieniami krzyżowymi. W części północne-go krużganka urządzono zakrystię. Wybudowanościanę od strony wschodniej biegnącą wzdłuż

covered with a dodecahedral hipped roof. Thedome construction was supported on a tambourmade from thin limestone slabs, which was placedon pendentives joining the church columns6. Theroofs were tiled with stone. The above describeddesign bore evidence of remarkable building skillsdisplayed by the building architect employed toerect the cathedral.

Both the nave and the aisles had barrel vaults.What remains to be examined and clarified, is thepreserved difference in cross-section of pillars,since the pillars under the dome on the east sidemeasure 0.58 × 0.72 m in cross-section, whilethose on the west side 0.72 × 0.72 m.

There were two entrances leading to the cathe-dral, on the west and south side. Basing on the lit-erature of the subject, the entrance on the southside is regarded as the main one7.

Elements of painted and stone decorationswhich could be dated to the period when thechurch was built have been preserved until today.Traces of stone ornamentation with floral and ge-ometric stylization can still be deciphered on thepillars and the cornice in the middle apse. A valu-able element of the cathedral furnishing was a stonefont, standing at the wall in the northern aisle ofthe church. The church interior was decorated withpolychrome.

Fragmentary remains of the oldest paintings,either on the walls or in the dome, do not allowfor recreating the iconographic layout of the orig-inal coats of paint at the present state of research.Paintings were repeatedly destroyed during numer-ous fires which broke out in Lviv, as well as duringmodernizations carried out in the cathedral.

Fragments of valuable paintings were found dur-ing the restoration conducted in the church in theyears 1906-19278. However, the polychrome discov-ered in that period was not convincingly dated.

According to the obeyed tradition, a graveyardwas located next to the church, and a belfry waserected on the south – eastern side of the necropo-lis towards the end of the 14th century.

In the first half of the 15th century, the rebuild-ing of the church was eventually completed afterseveral fires which had swept through Lviv. Arcad-ed galleries were added on the south and north side,which were joined on the west side with a ground-floor porch (jamadun). Researchers associate thenext reconstruction of the church with the fire inthe year 1527. During that reconstruction altera-tions were made in the church silhouette: the ar-cades were raised and covered with cross vaults anda part of the north cloister was rebuilt into a sacristy.On the east side a wall was erected running alongthe arcade tops and ending with a pediment over


Ryc. 1. Oryginalne rozwiązanie kopuły, obłożonej kamiennymi płytamiFig. 1. Original design of the dome, faced with stone slabs

Ryc. 2. Widok na kopułę z wnętrza katedryFig. 2. View of the dome from inside the cathedral

szczytów arkad i zwieńczoną frontonem nad da-chem naw. W ścianie przy arkadzie południoweji północnej wykonano portale, z których zachowałsię tylko jeden9.

W pierwszej połowie XVI wieku katedrę pokry-to nowym dwupołaciowym dachem z dachówek10.Wykonane prace doprowadziły do zmiany histo-rycznej sylwety katedry. Bazylikowy układ katedryzastąpiono formą o dachu dwupołaciowym. Wy-sokość tamburu została zmniejszona przez pod-wyższenie połaci dachowych. Katedra utraciła pier-wotną smukłość, ponieważ zmieniono proporcjecałej sylwety świątyni. Przebudowę tę można uznaćza dyskusyjną i nieudaną.

W drugiej połowie XVI wieku wybudowanonową dzwonnicę11. Bryłę nowej wieży oraz detal ar-chitektoniczny dość krytycznie ocenił T. Mańkow-ski12. Budowla swoim wyglądem nawiązywała za-równo do cech architektonicznych świata wscho-du, jak i zachodu. W dolnej kondygnacji odtworzo-no gotyckie żebra, w drugiej zaś wysokie smukłeokna opasano detalem o motywach orientalnych.

Po przyjęciu przez kościół ormiański we Lwo-wie Unii z Rzymem 24 X 1630 r. katedra została roz-budowana i poddana stylizacji barokowej. Od stro-ny zachodniej do XIV-wiecznego kościoła dobudo-

the nave roof. Portals, of which only one has beenpreserved, were cut in the wall by the south andnorth arcade9.

In the first half of the 16th century, the cathedralwas covered with a new tiled gable roof10. All thecarried out works resulted in changing the historicsilhouette of the cathedral. The basilica layout ofthe cathedral was replaced with the form witha gabled roof. The height of the tambour decreasedbecause of raising the hipped roof. The cathedrallost its original slenderness because the proportionsof the whole church silhouette had been altered,therefore this reconstruction can be regarded asunsuccessful and debatable.

In the second half of the 16th century, a newbelfry was erected11. The shape of the new towerand the architectonic details were criticized byT. Mańkowski12. The appearance of the buildingalluded to architectonic features of both the east-ern and the western world. Gothic ribs were rec-reated on the lower storey, while on the other thetall slender windows were surrounded with a detailwith oriental motifs.

After the Armenian Church in Lviv acceptedthe Union with Rome on 24.10.1630, the cathe-dral was expanded and given Baroque stylization.


Ryc. 3. Podcienia arkadowe od strony połu−dniowej dobudowane w XV wiekuFig. 3. Arcaded gallery from the south, addedin the 15th century

Ryc. 4. Podwieszony łukowy sufit z kasetonami (projekt F. Mączyńskiego)Fig. 4. Suspended arched coffered ceiling (designed by F. Mączyński)

Ryc. 5. Wejście główne do katedry (rozwią−zanie zastępcze)Fig. 5. Main entrance to the cathedral (substi−tute solution)

Ryc. 6. Widok od strony południowejFig. 6. View from the south

Ryc. 7. Ornamentyka wschodniej części ka−tedry z początku XX wiekuFig. 7. Ornamentation of the east part of the ca−thedral at the beginning of the 20th century

Ryc. 8. Widok na najstarszą część katedry od strony wschodniejFig. 8. View of the oldest part of the cathedral from the east


wano nawę o szerokości 9,7 m i wysokości 11,2 m.Nową część przykryto dwuprzęsłowym sklepieniemwalcowym z lunetami. Wybudowano równieżprzedsionek o trzech przęsłach ze sklepieniami krzy-żowymi. Nawę w całości wymurowano z cegły i po-kryto tynkami. W trakcie tych prac starą część kate-dry również otynkowano z zewnątrz13. Dobudowa-na nawa o prostych rozwiązaniach w swojej formienajbardziej była zbliżona do rozwiązań stosowanychw okresie późnego renesansu.

W połowie XVII wieku dach i mury katedry byłymocno zniszczone14. Sklepienie i mury kościołabyły zawilgocone i popękane. Dachówki i blachana dachu z licznymi ubytkami nie zabezpieczałyświątyni od zamakania. Przy takim stanie kościoładestrukcji ulegały też malowidła.

W drugiej połowie XVII wieku od strony pół-nocnej wybudowano nową zakrystię, którą połączo-no ze starą. Połączenie z kościołem poprowadzonood strony nowej zakrystii poprzez renesansowy por-tal. Stare drzwi łączące z dotychczasową zakrystiązamurowano. Poszerzając powierzchnię zakrystii za-murowano również w tej części katedry arkady i por-tal od strony wschodniej, który łączył podcieniaz dziedzińcem15. Zmiany powierzchni użytkowejzakrystii, a tym samym zmiany programu funkcjo-nalnego świątyni wpłynęły na zmianę architekturybudowli. Wykonane likwidacje i zamurowania ele-mentów i ustrojów architektonicznych zaburzyłyjednorodność bryły katedry.

Z końcem tego stulecia odnotowana została re-stauracja i przebudowa dzwonnicy. Zmienionoprzykrycie wprowadzając nowy dach, wymienio-no stropy i wykonano nowe tynki wewnętrzne i ze-wnętrzne16.

Tak więc wiek XVII w sposób istotny zaznaczyłsię w zmianie wyglądu katedry i dzwonnicy. Obiek-ty otrzymały nowe kształty dachów, a w katedrzeuległa zmianie bryła poprzez jej rozbudowę i prze-budowę.

Kolejną modernizację katedry przeprowadzo-no po pożarze w 1723 roku. W XIV-wiecznej czę-ści kościoła w murach dzielących absydę środko-wą z bocznymi przebito przejścia dla duchownych.Mury, znacznie osłabione, wzmocniono tzw. cy-lindrycznymi konchami od strony wschodniej17.Oceniając te przeróbki z perspektywy czasu nale-ży je uznać za całkowicie zbędne.

Kolejnym nieprzemyślanym rozwiązaniem byłowykonanie tzw. lukarn w dachu nawy głównej rów-nolegle umieszczonych do osi transeptu. Rozwią-zanie to, mające na celu doświetlenie wnętrza nawygłównej, spowodowało zdeformowanie połaci da-chowej kościoła.

Generalnej przebudowie uległa XVII-wiecznanawa. Mury zewnętrzne wyciągnięto powyżej naj-

On the west side the 14th century church was add-ed a new nave 9.7 m wide and 11.2 m high, whichwas covered with a two-span barrel vault with lu-nettes. A three-span porch with cross vaults wasalso built. The nave was built from brick and cov-ered with plaster. During the work the outside ofthe old part of the cathedral was also plastered13.The added nave with its simply designed for closelyresembled the solutions used during the late Ren-aissance period.

In the mid-17th century, the roof and the wallsof the cathedral were already badly damaged14. Thevaults and the walls of the church were damp andcracked, and neither the roof tiles nor the leakyroof flashing could protect the church from be-coming soaked. With the church in such a statepaintings were also falling into decay.

In the second half of the 17th century, a newsacristy was erected on the north side, and joinedwith the old one. The passage to the church ledfrom the new sacristy through a Renaissance por-tal, so the old door communicating with the pre-vious sacristy was walled in. While expanding thespace of sacristy, arcades and the portal on the eastside which linked the gallery with the courtyardwere also walled in, in this part of the cathedral15.The changes in the usable floor space of the sac-risty, and simultaneously the changes in the func-tional program of the church influenced the mod-ifications in the building’s architecture. Remov-ing and walling in elements and architectonic or-ders disturbed the homogeneity of the bulk of thecathedral.

Towards the end of that century a restorationand reconstruction of the bell tower was recorded.A new roof covering was introduced, ceilings werereplaced and new inside and outside plaster wasapplied16.

Therefore the 17th century made a significantimpact on the changed appearance of the cathedraland the belfry. The objects received new shape ofroofs and the bulk of the cathedral was altered byits extension and reconstruction.

The next modernization of the cathedral tookplace after the fire in 1723. In the 14th century partof the church passages for the clergy were cut in thewalls separating the central apse from the side ones.The weakened walls were strengthened with the socalled cylindrical conchs from the east side17. Whenevaluated from the time perspective, those altera-tions should be regarded as entirely unnecessary.

Another ill-judged decision was making the spirelights in the roof of the central nave, running paral-lel to the transept axis. The purpose of this solutionwas lightening the central nave interior but it re-sulted in deformation of the church roof plane.


starszej części łącząc je dwuprzęsłowym sklepie-niem walcowym z lunetami. Od strony zachodniejwymurowano dwuprzęsłowy przedsionek ze skle-pieniami krzyżowymi. W dwupołaciowym dachuwysokiej nawy wykonano zarówno od strony pół-nocnej, jak i południowej po dwie lukarny. Dachykatedry pokryto dachówką18. W pierwszej połowieXVIII wieku katedra ormiańska we Lwowie zno-wu zmieniła swoją bryłę, a wnętrze świątyni otrzy-mało nowe wyposażenie i nową polichromię19.

W 1731 roku do drugiej zakrystii dobudowanoskarbiec20.

Po dwóch kolejnych pożarach w latach 1743i 1748 przystąpiono do odbudowy katedry, którąpołączono z wykonaniem kolejnej polichromii. Jakpodaje J. Smirnow, mogła to być piąta lub szóstawarstwa malowideł. Ten sam badacz wysunął rów-nież hipotezę, że w latach 50. XVIII wieku umiesz-czono na ścianie cmentarza znajdującego się odstrony południowej drewnianą grotę ChrystusaUkrzyżowanego21.

Jak wyglądała dzwonnica i jej otoczenie w XIXwieku, przedstawiają obrazy W. Grabowskiegoi J. Matejki.

W roku 1869 rozpoczyna się udział Koła c.k.Konserwatorów Starożytnych Pomników GalicjiWschodniej w odnawianiu katedry22. Dokumenta-cja sporządzona przez Kapitułę ormiańską uzgad-niana jest z konserwatorem M. Potockim.

W 1879 roku doszło do kolejnej przebudowydzwonnicy, a w 1881roku wybudowano nowy murod ulicy Ormiańskiej. Wykonana przebudowa wie-ży spotkała się z licznymi krytycznymi uwagami,natomiast forma muru ogrodzeniowego pozytyw-nie została przyjęta przez środowisko lwowskie23.

J. Smirnow w pracy Katedra ormiańska we Lwo-wie na stronie 77 zamieszcza zdjęcie przedstawia-jące katedrę od strony wschodniej. W tamtym okre-sie apsydy prezbiterialne nie posiadały elementówarchitektonicznych, tj. archiwolt, kapiteli, półko-lumienek oraz gzymsów. Pokryte były dachamiwielobocznymi. Łukowe przekrycie wieńczyły lu-karny nad prezbiterium. Z końcem XIX wieku ze-wnętrzna forma wschodniej strony katedry nawią-zywała do kościołów łacińskich.

Na posiedzeniach Koła c.k. Konserwatorów Sta-rożytnych Pomników Galicji Wschodniej porusza-na była problematyka restauracji katedry ormiańskieji jej otoczenia. Rozważano następujące zagadnienia:

• Konserwację starożytnych płyt nagrobnychprzy katedrze.

• Przyznanie 20 000 koron na restaurację ka-tedry od 1905 r. w 5 rocznych ratach.

• Restaurację i częściową przebudowę.• Projekt restauracji, opracowany przez arch.

Wł. Halickiego, którego nie zaakceptowano.

The 17th century nave was completely refur-bished. The outer walls were raised above the old-est section, joining them with a two-span barrelvault with lunettes. On the west side a two-spanporch with cross vaults was added. On the northand south sides two spire lights each side weremade in the gabled roof of the tall nave. The ca-thedral roofs were tiled18. In the first half of the18th century, the Armenian cathedral Lviv changedits bulk again, and its interior was given new fur-nishings and new polychrome paintings19.

In 1731 a treasury was added to the second sac-risty20.

After two more fires in 1743 and 1748, the re-construction of the cathedral started, connectedwith having another polychrome made. Accord-ing to J. Smirnow, it might have been the fifth orsixth layer of paint. The same historian put for-ward a hypothesis that in the 1750s a wooden grottoof Crucified Christ was put in the wall of the cem-etery located at the south side21.

What the bell tower and its surroundings lookedlike in the 19th century can be seen in the paintingsby W. Grabowski and J. Matejko.

In 1869, the Society of k.u.k. Ancient Monu-ment Conservators in Eastern Galicia began to havetheir share in renewing the cathedral22. Documen-tation prepared by the Armenian Chapter was con-sulted with the conservator M. Potocki.

In 1879, another reconstruction of the belfrytook place, and in 1881 a new wall on the side ofOrmiańska St. was built. The reconstruction of thetower provoked several critical remarks, while theform of the churchyard wall was universally ap-proved by the Lviv society23.

In his work Armenian Cathedral in Lviv onpage 77, J. Smirnow enclosed a photo presentingthe cathedral from the east side. At that period, thepresbytery apses did not have any architectonic el-ements i.e.: archivolts, capitals, engaged columnsor cornices, and they were covered with polyhe-dral roofs. Arch roof was topped with spire lightsover the presbytery. By the end of the 19th century,the outer form of the east side of the cathedral re-ferred to Latin churches.

The issue of the restoration of the ArmenianCathedral and its surroundings was discussed dur-ing the sessions of the Society of k.u.k. AncientMonument Conservators in Eastern Galicia. Thefollowing questions were considered:

• Conservation of ancient tombstones at thecathedral.

• Granting 20 000 crowns for the restorationof the cathedral since 1905, in 5 annual in-stalments.

• Restoration and partial reconstruction.


• Opracowanie zaleceń konserwatorskich pro-ponujących zachowanie ukształtowanejw minionych latach sylwety katedry. Zapro-ponowano usunięcie lukarn nad prezbite-rium i pokrycie dachu dachówką. Zachowa-ne płyty nagrobne zalecono umieścić na ścia-nach kościoła. Bardzo istotnym postulatemkonserwatorskim było przeprowadzenie ba-dań architektonicznych. Nie odniesiono siędo propozycji nowej kompozycji malowa-nia wnętrza.

• Propozycja architekta Teodorowicza w spra-wie rozszerzenia katedry w kierunku ulicyKrakowskiej.

• Zatwierdzenie projektu dobudówki wyko-nanego przez F. Mączyńskiego24.

Szeroko zakrojona restauracja i rozbudowaświątyni wymagała dużych nakładów finansowych.Arcybiskup J. Teodorowicz środki finansowe po-zyskiwał z różnych źródeł25.

W latach 1905-1906 wg projektu J. Bołoz-An-toniewicza absydę katedry urozmaicono elemen-tami architektonicznymi, które zachowały się dodnia dzisiejszego.

Natomiast w latach 1909-1910 dobudowano ka-plicę zwieńczoną kopułą położoną skośnie do osigłównej katedry, a prostopadle do ulicy Krakow-skiej, tzw. przedsionek. Nie dokończono zaplano-wanej i zatwierdzonej rozbudowy (z uwagi na brakśrodków finansowych).

Projekt rozbudowy F. Mączyńskiego został za-akceptowany, bowiem spełniał stosowane w tam-tym czasie zasady konserwatorskie. Koncepcja roz-budowy swoją formą harmonizowała z najstarszączęścią katedry. Z uwagi na ograniczony obszardziałki nowa część skalą nawiązywała do części hi-storycznej. Przy pracach rewaloryzacyjnych w świą-tyni odnotowano również kwestie sporne co doprzyjmowanych metod i sposobów konserwator-skich. Różne podejścia konserwatorskie uwidocz-niły się przy nowych projektach malowania wnętrzi przebudowie sklepienia nawy z XVII wieku.

W trakcie sporów prowadzonych w 1910 rokuzawaliło się sklepienie części barokowej. Skutecz-na interwencja zarządu katedry u władz centralnychprzyczyniła się do wydania przez Komisję Central-ną pozytywnej opinii w sprawie wybudowania stro-pu, a nie sklepienia. Obowiązujące w tamtych la-tach idee konserwatorskie zostały naruszone,a w związku z tym grono Konserwatorów GalicjiWschodniej złożyło rezygnację z prowadzonej dzia-łalności26.

Próbując dokonać oceny przyjętego rozwiąza-nia w sprawie wybudowania nowej konstrukcjistropu, należy podzielić pogląd KonserwatorówGalicji Wschodniej. Przyjęte stanowisko konserwa-

• Restoration project designed by architectWł. Halicki, which was not approved.

• Preparation of conservation guidelines rec-ommending the preservation of the cathe-dral silhouette shaped in the years before.Removal of spire lights and covering the roofwith tiles were recommended. The pre-served tombstones were to be fitted into thechurch walls. Conduction architectonic re-search was a crucial conservation demand.The proposal of a new composition of inte-rior painting decoration was not addressed.

• Suggestion of architect Teodorowicz con-cerning extending the cathedral towards Kra-kowska Street.

• Approving the extension design prepared byF. Mączyński24.

Large-scale restoration and extension work inthe church required considerable financial outlays.Archbishop J. Teodorowicz obtained funds froma variety of sources25.

During the years 1905-1906, according to thedesign by J. Bołoz-Antoniewicz, the apse of thecathedral was decorated with architectonic ele-ments which have been preserved until today.

In the years 1909-1910, a chapel was addedtopped with a dome laid diagonally to the main axisof the cathedral and perpendicularly to KrakowskaSt., the so called porch. The previously plannedand approved expansion was not completed (be-cause of lack of funds).

F. Mączyński’s expansion design was approvedbecause it fulfilled conservation requirements ap-plied at that time. The expansion concept harmo-nised in its form with the oldest part of the cathe-dral. Because of the limited area of the plot, thenew part corresponded in its scale with the histor-ic part. Debatable issues concerning the adoptedconservation method and techniques were also re-corded during the restoration work in the church.Various conservation approaches were reflected inthe new designs of interior decoration and of thereconstruction of the 17th century nave vault.

During the ongoing disputes, in 1910, the vaultof the Baroque part collapsed. Effective appeal ofthe cathedral administration to the central author-ities resulted in the Central Commission issuingtheir approval for having a ceiling built instead ofa vault. Conservation ideas binding in those timeswere violated and in consequence the group ofEastern Galicia Conservators resigned from theconducted activity26.

When trying to evaluate the adopted solutionsconcerning the construction of a new ceiling, onemust share the views of the Eastern Galicia Con-servators. The conservation approach adopted at


torskie na początku XX wieku nie straciło nic z ak-tualności w perspektywie współczesnej doktrynykonserwatorskiej.

Nowy strop według projektu F. Mączyńskiegowykonano w 1912 r. W pierwszej kolejności nadnawą kościoła wylano strop żelbetowy o konstruk-cji płytowo-belkowej i wykonano nową więźbę da-chową. Do stropu podwieszono łukowy sufit z ka-setonami. W części środkowej umieszczono roze-tę27. Po wykonaniu tej dyskusyjnej przebudowyw części barokowej katedry usunięto historyczneformy architektoniczne.

W latach 1909-1914 przy katedrze wznowionoprace restauratorskie. Odsłonięto dwunastobocz-ną kamienną strukturę tamburu i powrócono dopierwotnej formy pokrycia dwóch lukarn nad nawągłówną. Dach świątyni pokryto blachą miedzianątym samym łamiąc zalecenia konserwatorskie mó-wiące o zastosowaniu dachówek. W trakcie prowa-dzenia prac rekonstruowano zniszczone elementyi ustroje. Ten sposób konserwatorski przyjęto przyarkadach od strony południowej i północnej. Je-den z filarów od strony północnej, który dobrzezachował się pod względem technicznym, został„in situ” zatrzymany jako świadek i pamiątka hi-storyczna. Podjęto również decyzję o utworzeniulapidarium w tychże arkadach28.

Należy zauważyć, że te ostatnie postanowieniakonserwatorskie stosowane są również i w dobiewspółczesnej. Wypracowane 100 lat temu metodykonserwatorskie pozostają w dyspozycji współcze-snych konserwatorów.

W okresie I wojny światowej katedra ormiań-ska nie doznała żadnych strat. Po wojnie ożyły nanowo dyskusje, jak ma wyglądać wnętrze świąty-ni. Zdania były tak mocno podzielone, że nie wy-pracowano żadnej koncepcji29.

W 1923 roku przystąpiono do przebudowyświątyni. Od strony północnej piętrowy skarbieczaadaptowano na kaplicę pw. Najświętszego Sakra-mentu. Zdjęto sufit, drzwi prowadzące do drugiejzakrystii zamurowano, zaś XVII-wieczną kratęwmurowano do nowego portalu wykonanegow przejściu z urządzonej kaplicy do kościoła. Ka-plica otrzymała nowy dach. W drugiej połowie latdwudziestych ponownie przebudowano tę kapli-cę. Nadbudowano skarbiec, a na ścianie północnejobiektu powieszono płyty nagrobne z XVI – XVIIwieku i rzeźbę z kamienia przedstawiającą zmar-twychwstałego Jezusa Chrystusa ze św. Tomaszem.Pierwszy etap przebudowy realizowany był w opar-ciu o projekt Witolda Rawskiego, drugi zaś na pod-stawie projektu Witolda Minkiewicza30.

Profesor Minkiewicz zaprojektował przedsio-nek, który połączył wybudowany skarbiec z sąsied-nim krużgankiem klasztornym. Wykonano tam

the beginning of the 20th century has not lost itsvalidity from the perspective of modern conserva-tion doctrine.

The new ceiling, designed by F. Mączyński, wasmade in 1912. Firstly, a ferroconcrete ceiling withslab-beam construction was poured over the cen-tral nave, and the new roof truss was fixed. Anarched coffered soffit was suspended from the ceil-ing with a rosette placed in the middle27. After thisdebatable reconstruction was completed, historicarchitecture forms were removed from the Ba-roque part of the cathedral.

In the period from 1909 to 1914, restorationwork at the cathedral was resumed. Dodecahe-dral stone structure of the tambour was uncov-ered, and the original form of roofing of the twospire lights over the central nave was restored. Thechurch roof was covered with copper flashing,thus disregarding conservation recommendationssuggesting the use of roof tiles. While conductingthe work, the damaged elements and orders werereconstructed. Such a conservation method wasadopted in the case of arcades on the south andnorth side. One of the pillars on the north side,which was technically well preserved, was kept“in situ” as evidence and a historic monument. Itwas also decided that a lapidarium should be cre-ated in the arcades28.

It should be noticed that the last conservationdecisions could also be applied nowadays, sinceconservation methods worked out 100 years agoremain at the disposal of modern conservators.

During the World War I the Armenian cathe-dral did not suffer any damage. After the war, thediscussions concerning the appearance of thechurch interior revived anew. The opinions weredivided so much that no concept was agreed upon29.

In 1923, the rebuilding work on the churchbegan. On the north side the one-storey treasurywas converted into the chapel of the Holy Sacra-ment. The ceiling was taken down, the door lead-ing to the other sacristy was walled in and the 17th-century grille was fitted into a new portal made inthe passage from the new chapel to the church.The chapel was given a new roof. In the secondhalf of the 1920s, the chapel was rebuilt again. Thetreasury was added a storey, and tombstones fromthe 16th – 17th century and a stone sculpture depict-ing resurrected Christ with St. Thomas were hungon the northern wall of the object. The first stageof rebuilding was realized basing on the design byWitold Rawski, and the second was based on theproject of Witold Minkiewicz30.

Professor W. Minkiewicz designed a porch whichjoined the rebuilt treasury with the adjacent clois-ter. A portal (in “art deco” style) was opened there,


portal (w stylu „art déco”), na którego filary użytozachowane renesansowe elementy z arkad klasz-tornych31.

Omówione przebudowy skarbca mogą wska-zywać na brak jednolitej i ostatecznej koncepcji re-waloryzacji katedry.

Z końcem lat dwudziestych odrestaurowanodzwonnicę katedralną oraz poddano zabiegom kon-serwatorskim portal w murze wschodnim prowa-dzący na południowe podwórze.

W sposób przypadkowy odkryte zostały malo-widła we wnęce ściany południowej katedry przed-stawiające Chrystusa Pantokratora, św. Jakuba, św.Jana Ewangelistę i jego ucznia św. Prochora. Spo-śród wielu opinii wydanych na temat polichromii,stanowisko zajęte przez wojewódzkiego konserwa-tora J. Piotrowskiego wydaje się być najbardziejwyważone32.

W. Minkiewicz zaprogramował nowe wyposa-żenie XIV-wiecznej świątyni. Najstarsza część ka-tedry po odgrodzeniu balustradą potraktowana zo-stała jako prezbiterium kościoła. Elementy i detalekamienne oraz fragmenty polichromii poddanozabiegom renowacyjnym33.

Prace restauratorskie prowadzono również w la-tach 30. XX wieku. Wykonano nowe tynki na ze-wnątrz kościoła, przeprowadzono konserwację or-namentów kamiennych, wykonano nowe posadz-ki kamienne w prezbiterium i nawie głównej oraznową balustradę z czarnego alabastru i białegomarmuru oddzielającą prezbiterium od nawy głów-nej. Pracami konserwatorskimi objęto również oł-tarze. Katedrę wyposażono w instalację elektrycz-ną, żyrandole i kinkiety34.

W II połowie lat 30. katedrę ormiańską ozdobiłmalowidłami Jan Henryk Rosen35.

Nie dokończono projektu F. Mączyńskiego,który przewidywał wybudowanie kapliczki od stro-ny ul. Krakowskiej. Zdecydowano się na rozwią-zanie zastępcze wykonując od strony zachodniejmetalowe ogrodzenie. Na frontowej ścianie cegla-nej zawieszono barokowy krucyfiks.

W elewacji wejściowej pozostawiono strzępiaw murze ceglanym, co może świadczyć, żezwierzchnicy katedry planowali dokończenie pro-jektu rozbudowy.

W wyniku realiów powojennych główne wej-ście do katedry znalazło się w wąskiej przestrzenizdominowanej sąsiednią zabudową.

Strona zachodnia świątyni z wejściem głównymjest cofnięta w stosunku do zabudowy ulicy. Prze-rwane mury, do których przytwierdzone są nagrob-ne płyty, pomalowano czerwoną farbą. Takie roz-wiązania wskazują na wykonanie zaleceń Koła c.k.Konserwatorów Starożytnych Pomników GalicjiWschodniej. Obecny stan zachowania świątyni

for the columns of which the preserved Renaissanceelements of the cloister arcades had been used31.

The reconstructions of the treasury describedhere could indicate the lack of a uniform and ulti-mate concept of cathedral restoration.

Towards the end of the 1920s, the cathedralbelfry was restored and the portal in the easternwall leading to the south courtyard underwent con-servation treatment.

The paintings in the recess in the south wall ofthe cathedral depicting Christ Pantocrator, St.Jacob, St. John the Evangelist and his disciple St.Prochor were discovered by accident. Among nu-merous opinions concerning the polychrome dec-oration, the one expressed by voivodeship conser-vator J. Piotrowski seems to be the most carefullybalanced32.

W. Minkiewicz designed new furnishings forthe 14th-century church. After being separated witha balustrade, the oldest part of the cathedral wastreated as the church presbytery. Stone elementsand details and fragments of polychrome under-went renovation treatment33.

Restoration work was carried on also during the1930s. A new coat of plaster was applied on theoutside of the church, stone ornaments underwentconservation, new stone floors were laid in thepresbytery and central nave, and a new balustradefrom black alabaster and white marble was installedseparating the presbytery from the central nave.Conservation work was also carried out on the al-tars, electricity was supplied and chandeliers andwall lamps were installed34.

During the second half of the 1930s, the Arme-nian cathedral was decorated with paintings by JanHenryk Rosen35.

The design of Fr. Mączyński, which includedbuilding a small chapel on the side of KrakowskaStreet, was never completed. A substitute solutionwas implemented by putting up a metal fence onthe west side and hanging a Baroque crucifix onthe front brick wall.

In the entrance elevation toothings were left inthe brick wall, which could indicate that the ca-thedral superiors had planned to complete the ex-pansion project.

Because of the post-war reality, the main en-trance to the cathedral found itself in a narrow spacedominated by the adjacent buildings.

The west side of the church with the main en-trance is moved back in relation to the other build-ings along the street. Discontinued walls, to whichtombstones were fixed, were painted in red. Suchsolutions imply that the recommendations of theSociety of k.u.k. Ancient Monument Conservatorsin Eastern Galicia were followed. The present state


można określić jako mniej niż dobry. Wysoleniai skorodowane tynki występują na zewnątrz mu-rów prezbiterium od strony wschodniej na wyso-kości 1,20 m powyżej cokołu. Takie same znisz-czenia murów do wysokości ok. 0,80 m są widocz-ne od strony południowej w nawie dobudowanejw okresie barokizacji kościoła. Wyższe partie tyn-ków są zarysowane i powierzchniowo złuszczonena elewacji zachodniej, na elewacji południoweji północnej od strony zachodniej.

Najwięcej zniszczonych struktur tynku w czę-ści przyziemnej występuje w najmłodszych par-tiach murów obiektu. Prace konserwatorskie przyosuszeniu murów powinny być wykonanew pierwszej kolejności, bowiem postępująca wil-goć niszczy cenne freski.

Po wielu latach przerwy w pracach restaurator-skich nadchodzi czas, kiedy stopniowo rysują sięmożliwości kontynuacji działań konserwatorskich.Wykonane rekonstrukcje elementów architekto-nicznych w międzywojniu pozostają dobrze wi-doczne, co potwierdza poprawność przyjmowa-nych sposobów konserwatorskich. Pozostają aktu-alne zalecenia konserwatorów z okresu galicyjskie-go i międzywojennego, wskazujące na koniecznośćwykonania badań archeologicznych i architekto-nicznych zarówno w zespole, jak i na sąsiednichdziałkach. Badania te, prowadzone równolegle zestudiami historycznymi, badaniami struktur ma-larskich, pozwoliłyby uzupełnić luki w odtworze-niu etapów budowy i zmieniającego się wystrojubudowli. Sporządzone dokumentacje stworzyłybynowe warunki dla lepszego zrozumienia strukturzabytkowych i określenia zachowanych wartościkulturowych katedry. Otrzymane wyniki dałybyrównież możliwość sformułowania kierunków po-stępowania konserwatorskiego oraz opracowaniawspółczesnych warunków-kryteriów ewentualne-go dokończenia przerwanej rozbudowy świątyni.Powrócenie do koncepcji dokończenia rozbudo-wy świątyni jest zagadnieniem dającym duże moż-liwości kreacji, które może być rozpatrywanew skali integracji obiektu. Taki projekt konserwa-torski, co należy wziąć pod uwagę, może wzbu-dzać wiele dyskusji i kontrowersji.

Na murze ogrodzeniowym widnieje mocnoskorodowana tablica informująca, że zespół zostałuznany za pomnik architektury. Stan tego znakupotwierdza zaniedbania w opiece nad tym warto-ściowym dziełem lwowskiej architektury. Kończącprzeprowadzoną analizę należy zauważyć, że po-mimo licznych przebudów świątyni wytworzonyzostał swoisty fenomen architektury wyrażający sięw formie wielowiekowego kościoła. Niepowtarzal-na i niejednorodna kompozycyjnie forma świąty-ni, o bogatej warstwie treściowej, mogła być zre-

of preservation of the church could be describedas less than good. Salt efflorescence and corrodedplaster occur on the outside of the presbytery wallson the east side at the height of 1.20 m above theplinth. Similar damage to the walls, up to app.0.80 m high, is visible on the south side in the naveadded when the church was given Baroque styli-zation. The upper section of plaster is cracked andflaking off on the surface of the west elevation, andon the south and north elevation on the west side.

The most flaked off structures of plaster in theground section occur in the youngest part of theobject walls. Conservation work on drying the wallsshould be the first to do, since progressing dampdestroys precious frescoes.

After a break in restoration work which lastedseveral years, the time has come when graduallythere appears a possibility of continuing conserva-tion work. The reconstructions of architecturalelements carried out during the interwar periodremain clearly visible, which confirms the appro-priateness of the adopted conservation methods.The recommendations of the conservators fromthe Galician and interwar period indicating thenecessity of conducting archeological excavationsand architectonic research both within the com-plex and on the adjacent plots, still remain valid.Such research, conducted simultaneously with his-torical studies and examination of painting struc-tures, would allow for filling in the gaps in recre-ating the stages of construction and the changingdecoration of the edifice. The prepared documen-tation would create new conditions for better un-derstanding of historic structures and identifyingthe preserved cultural value of the cathedral. Theobtained results would also offer an opportunityto define the directions of conservation activitiesand of preparing modern conditions – criteria ofa possible completion of the interrupted expansionof the church. Returning to the concept of com-pleting the church expansion work is an issue of-fering vast creative possibilities, which can be ex-amined in the object integration scale. However, itmust be taken into consideration that such a con-servation project could provoke a heated discus-sion and controversy.

On the surrounding wall there is a badly cor-roded plaque informing that the complex was ac-knowledged as the monument of architecture. Thestate of the plaque bears evidence of neglect in pro-tecting that valuable masterpiece of Lviv architec-ture. To conclude the analysis, it is worth men-tioning that despite numerous reconstructions thechurch has become a specific architectural phe-nomenon expressed through its centuries-oldform. The form of the church, unique and diverse


Streszczenie

Data budowy świątyni ormiańskiej we Lwowiełączona jest z datą założenia miasta, czyli z rokiem1256. Jednak dokładną datę wzniesienia katedrymogłyby określić prowadzone w sposób metodycz-ny badania.

Pierwotna świątynia ormiańska we Lwowie za-łożona została na planie prostokąta z wykształco-

Abstract

The date of erection of the Armenian churchin Lviv can be associated with the date of the citylocation, namely 1256. However, the exact date ofthe cathedral construction could only be definedafter methodically conducted research.

The original Armenian temple in Lviv was de-signed on a rectangular ground plan, with a de-

in its composition, with great content layer, mighthave been realised because highly qualified artistscharacterised by great individuality were employedto work at the cathedral. Its specific location, theinfluence of the changing ideological trends, merg-ing of cultures and religions lay at the root of cre-ating a new masterpiece of architecture. It alsoseems obvious that any subsequent restoration andconservation of the church should be conductedwith the emphasis on the preservation of historiccultural accumulations, according to the currentconservation concepts.

1 Smirnow J., Katedra ormiańska we Lwowie. Dzieje Archidie-cezji Ormiańskiej Lwowskiej, Lwów 2002, s. 5. Praca ta po-służyła do napisania niniejszego artykułu.

2 Gazeta „Postup” z 14.10.2000, nr 170, s. 3, 19-25; nr 172,s. 3.

3 Smirnow J., Katedra ormiańska…, dz. cyt., s. 6.4 Tamże, s. 7.5 Tamże, s. 8-9.6 Tamże, s. 10-11.7 Piotrowski J., Katedra ormiańska we Lwowie, Lwów 1925,

s. 30-33; Mańkowski T., Sztuka Ormian lwowskich, Kra-ków 1934, s. 79.

8 Smirnow J., Katedra…, dz. cyt., s. 13-14.9 Tamże, s. 17-19.10 Mańkowski T., Sztuka…, dz. cyt., s. 57.11 Janusz B., Dzwony katedry ormiańskiej (w:) Posłaniec św.

Grzegorza, 1927, s. 13.12 Mańkowski T., Sztuka …, dz. cyt., s. 57.13 Smirnow J., Katedra…, dz. cyt., s. 30.14 Mańkowski T., Sztuka…, dz. cyt., s. 70.15 Smirnow J., Katedra…, dz. cyt., s. 34.16 Tamże, s. 34-35.17 Tamże, s. 40.18 Tamże, s. 41.

19 Lechicki Cz., Kościół ormiański w Polsce, Lwów 1928, s. 98.20 Smirnow J., Katedra…, dz. cyt., s. 44.21 Tamże, s. 46.22 Tamże, s. 63-65.23 Tamże, s. 70.24 Kronika czynności Koła c.k. Konserwatorów i Korespondentów

Galicji Wschodniej, t. III. Lipiec 1904 – marzec 1905, Nr 22-30, s. 8; Sprawozdanie Grona c.k. konserwatorów i korespon-dentów Galicji Wschodniej, t. III, marzec – grudzień 1905,nr 30-40, s. 5, s. 10; Sprawozdanie grona c.k. konserwatorówi korespondentów Galicji Wschodniej, t. III, styczeń – grudzień1908, nr 64-75, s. 5.

25 Smirnow J., Katedra…, dz. cyt., s. 93.26 Tamże, s. 111.27 Tamże, s. 112.28 Tamże, s. 114.29 Tamże, s. 128.30 Tamże, s.129-130.31 Tamże, s. 130.32 Piotrowski J., Katedra ormiańska…, dz. cyt., Lwów 1925,

s. 30-40.33 Smirnow J., Katedra…, dz. cyt., s. 140.34 Tamże, s. 141.35 Tamże, s. 149.

alizowana, ponieważ do prac przy katedrze zatrud-niani byli twórcy reprezentujący wysoki poziomwarsztatowy, a zarazem cechujący się dużą indy-widualnością. Szczególne usytuowanie, oddziały-wanie zmieniających się prądów ideowych, prze-nikanie się kultur i religii legło u podstaw stwo-rzenia nowego w historii dzieła architektoniczne-go. Rzeczą oczywistą wydaje się również, że kolej-ne restauracje i rewaloryzacje świątyni prowadzonebędą z zachowaniem historycznych nawarstwieńkulturowych i w myśl współczesnych idei konser-watorskich.


nym prezbiterium oraz nawami bocznymi zakoń-czonymi absydami. Zgodnie z przestrzeganą tra-dycją świątynia była budowlą orientowaną. Ścianykatedry wymurowano z kamienia łączonego zapra-wą wapienną i oblicowano płytami kamiennymi.Grubość murów była dość znaczna, bo sięgała oko-ło 1,4 m. Sylweta XIV-wiecznej świątyni nawiązy-wała do układu bazylikowego i zwieńczona byłanałożoną na przecięciu się nawy głównej z tran-septem kopułą. Oryginalne rozwiązanie kopułyopierało się na żebrach łukowych wykonanychz ceramicznych naczyń (wkładanych jedno w dru-gie). Z zewnątrz kopułę obłożono kamiennymipłytami i pokryto dachem dwunastopołaciowym.Konstrukcję kopuły ułożono na tamburze wyko-nanym z cienkich płyt wapiennych, który spocząłna pendentywach łączących się z filarami kościoła.Dachy pokryto płytami kamiennymi. Powyższerozwiązanie świadczyło o wysokich umiejętno-ściach budowlanych zaangażowanego przy budo-wie katedry architekta-budowniczego i warsztatubudowlanego.

Zarówno nawę główną, jak i boczne pokrytosklepieniami kolebkowymi. Do przebadania pozo-staje wyjaśnienie zachowanej różnicy przekrojówfilarów, gdyż podkopułowe filary od stronywschodniej mają przekrój 0,58 × 0,72 m, a zachod-nie 0,72 × 0,72 m.

Do katedry prowadziły dwa wejścia – od stronyzachodniej i południowej. W oparciu o literaturęprzedmiotu uznaje się wejście od strony południo-wej za główne.

Do dziś zachowały się elementy dekoracji ma-larskiej i kamiennej, które mogą być datowane naczas budowy kościoła. Ślady ornamentyki kamien-nej ze stylizacją roślinną i geometryczną odczytaćmożna na filarach i gzymsie w środkowej absydzie.

Pomimo licznych przebudów świątyni (począw-szy od XVII wieku) i niedokończonych projektów,wytworzony został swoisty fenomen architekturywyrażający się w formie wielowiekowego kościoła.Przebudowy i narastające ustroje architektoniczneoraz zachowane malowidła obrazują zmieniające sięidee artystyczne. Stan ten z punktu widzenia kon-serwatorskiego mógł być osiągnięty, ponieważ doprac przy katedrze zatrudniani byli twórcy repre-zentujący wysoki poziom warsztatowy. Obiekt o nie-kwestionowanych wartościach architektonicznychi artystycznych powinien być w dobie współczesnejpoddany wszechstronnym badaniom konserwator-skim, które oceniłyby wielokulturowość świątyni,przenikanie się prądów kulturalnych. Należy rów-nież zadbać i oto, aby kolejne restauracje i rewalo-ryzacje świątyni prowadzone były z zachowaniemutrwalonych tradycji konserwatorskich i z wykorzy-staniem najnowszych idei.

veloped presbytery and side aisles ending in aps-es. According to the observed tradition, the churchwas an oriented building. The walls of the cathe-dral were built from stone bonded with limemortar and faced with stone slabs. The walls werefairly thick, reaching up to 1.4 m. The silhouetteof the 14th – century church alluded to the basili-ca layout, and was topped with a dome locatedover the crossing of the nave with the transept.The originally designed dome was supported onarched ribs made of pottery vessels (put one intoanother). On the outside, the dome was tiled withstone and covered with a dodecahedral hippedroof. The dome construction was supported ona tambour made from thin limestone slabs, whichwas placed on pendentives joining the churchcolumns. The roofs were tiled with stone. Theabove described design bore evidence of remark-able building skills displayed by the building ar-chitect and the workers employed to erect thecathedral.

Both the central nave and the side aisles werecovered with barrel vaults. What remains to be clar-ified, is the preserved difference in cross-sectionof pillars, since the pillars under the dome on theeast side measure 0.58 × 0.72 m in cross-section,while those on the west side 0.72 × 0.72 m.

There were two entrances leading to the cathe-dral, on the west and south side. Basing on the lit-erature of the subject, the entrance on the southside is regarded as the main one.

Elements of painted and stone decorationswhich could be dated to the period when thechurch was erected have been preserved until to-day. Traces of stone ornamentation with floral andgeometric stylization can still be deciphered on thepillars and the cornice in the middle apse.

Despite numerous reconstructions (since the17th century) and unfinished projects, the churchhas become a specific architectural phenomenonexpressed through its centuries-old form. Recon-structions and accumulated architectonic orders aswell as the preserved paintings reflect the chang-ing artistic ideas. From the conservation point ofview, such a state might have been achieved be-cause highly qualified artists were employed towork at the cathedral. As an object of unquestion-able architectural and artistic value, it should now-adays be subjected to a thorough conservation ex-amination, which would evaluate the multi-cul-tural character of the church and merging of cul-tural trends there. One must also see to it that anysubsequent restoration and conservation work inthe church is carried out with the emphasis on pre-serving the existing conservation traditions andmaking use of the latest ideas.

Katedra ormiańska we Lwowie Armenian cathedral in Lviv

Documents

Transcript of Katedra ormiańska we Lwowie Armenian cathedral in Lviv