Karty metaforyczne w pomaganiuMarcin Adamski i Magdalena Szutarska

WstępW niniejszym opracowaniu chcemy przyjrzeć się bliżej zastosowaniu kart metaforycznych w pomocypsychologicznej, ze szczególnym uwzględnieniem wspomagania procesu terapii. W poniższym rozdzialeprzedstawimy różne sposoby zastosowania kart, przede wszystkim w pracy terapeutycznej. Podane tutajpropozycje to w dużej mierze opis naszej własnej pracy z kartami w kontakcie indywidualnym. Każde kolejnespotkanie terapeutyczne, podczas którego wykorzystywaliśmy karty metaforyczne, umacniało nasze przekonanieo niezwykłości tej metody. Wierzymy, że popularność kart będzie sukcesywnie wzrastała, a osoby trudniące sięterapią dostrzegą ich potencjał i, zgodnie z ideą twórców kart metaforycznych, odnajdą dla nich nowezastosowania.

Co wyróżnia karty metaforyczne spośród innych metod animacyjnychTrudno wskazać obszar, w którym zastosowanie kart metaforycznych byłoby niemożliwe. To właśnie podstawowaróżnica pomiędzy kartami a innymi narzędziami wykorzystywanymi w pracy z człowiekiem. Karty pozwalają namprzekraczać samych siebie i odkrywać to, co dotąd nieznane, niezależnie od tego, czy jesteśmy osobą, któraw danym momencie pomaga, czy tą, która pomoc przyjmuje. Wbrew pozorom, zróżnicowane obrazy zawartena poszczególnych kartach znaczą niewiele. Dopiero w kontakcie z ludzkim doświadczeniem karty nabierająindywidualnych, niepowtarzalnych znaczeń. A kiedy ujrzą one światło dzienne, człowiek staje się bliższy sobieI innym.Karty metaforyczne można wykorzystywać w kontakcie indywidualnym i grupowym. Praca z nimi może trwaćzaledwie chwilę, ale także przeciągać się przez wiele spotkań. Używając kart można snuć długie opowieści,ale równie dobrze można nie wypowiedzieć ani jednego słowa. Jeśli zechcemy połączyć karty z innymi, dowolnymimetodami animacyjnymi czy terapeutycznymi, dostrzeżemy, że jedyne ograniczenia w pracy z człowiekiem to te,które sami tworzymy w naszych umysłach. Inspiracja i przestrzeń to słowa-klucze, pozwalające zrozumiećniepowtarzalność kart metaforycznych.

Możliwe zastosowania kart metaforycznychPrzy pomocy kart realizuje się szeroko rozumiane cele edukacyjne, treningowe oraz terapeutyczne.

W działalności dydaktycznej spełniają one dwojaką funkcję. Po pierwsze rozwijają różne kompetencje uczestnikówgier i zabaw, np. stymulują zdolności poznawcze (twórczość, wyobraźnię, uwagę itp.), plastyczne (wyrażaniesiebie w kształtach i kolorach), wzbogacają wiedzę na tematy bezpośrednio związane z treścią poszczególnychrodzajów kart (np. karty HABITAT bywają źródłem refleksji nad problemem ochrony środowiska naturalnego).Po drugie, odpowiednio zastosowane karty metaforyczne ułatwiają sam proces uczenia się, bowiem, poprzezintegrację grupy, umacnianie zaufania czy otwieranie komunikacji, budują fundament dla efektywnej, wzajemnejnauki wszystkich uczestników grupy. Niekiedy podstawowym celem stosowania kart metaforycznych staje sięzwykła przyjemność. Dzieje się tak w zabawie, gdy dzieci (bądź dorośli) zaopatrzone w zestaw kart spontaniczniewymyślają zasady, jakie będą stosować w dalszej grze. Karty metaforyczne są również niezwykle efektywnew specyficznej formie kontaktu z człowiekiem, jaką jest terapia.

Karty metaforyczne w pomocy psychologicznej i terapeutycznejKarty metaforyczne są doskonałym narzędziem wspomagającym proces terapii. Chociaż rysunkowa forma kartmoże sugerować, że głównym ich adresatem są dzieci, karty równie użyteczne okazują się w pracy z osobamidorosłymi.

Karty metaforyczne ułatwiają rozpoczęcie i przyspieszają proces terapii. Z jednej strony są źródłembogatych hipotez dla terapeuty, z drugiej narzędziem wyrażania siebie dla klienta. Zastosowanie kart bywaefektywne na każdym etapie procesu terapeutycznego, choć, o czym warto pamiętać, nie zawsze jest wskazane.We wstępnych fazach terapii podstawowym problemem jest ustanowienie więzi oraz przełamanie braku ufnościpomiędzy osobą wspomaganą i wspomagającą. Wprowadzenie kart metaforycznych na tym etapie pozwalaznacząco przyspieszyć budowanie sojuszu terapeutycznego, zredukować lęk wspomaganego klienta oraz rozbudzićjego otwartość, tak niezbędną dla skutecznej pomocy psychologicznej. W przypadku osób, dla których swoiste„referowanie” własnych doświadczeń jest trudne (np. osoby silnie lękowe, z trudnościami w werbalizowaniu,z obniżoną sprawnością intelektualną), karty zdają się być jedną z niewielu metod umożliwiających im korzystaniez pomocy terapeutycznej.

W kolejnych fazach terapii, kiedy podstawowym zadaniem staje się rozpoznawanie oraz wprowadzanie zmianw utrwalone schematy przeżywania i zachowania klienta, karty spełniają swoją rolę w dwójnasób. Swobodnewyrażanie siebie klienta, aktywizowane poprzez zastosowanie kart metaforycznych, daje terapeucie znacznieobszerniejszy materiał interpretacyjny niż wypowiedzi słowne, stanowiące podstawowy składnik tradycyjnychoddziaływań terapeutycznych. Innymi słowy, obrazy zawarte na kartach stają się bodźcem dla projekcji osobywspomaganej, w których ujawnia ona nieświadome motywy i pragnienia. Możliwość integrowania pozawerbalnejI werbalnej ekspresji klienta to kolejny czynnik terapeutyczny ujawniający się szczególnie wyraźnie w pracyz kartami metaforycznymi. Terapia jest procesem odkrywania osobistych znaczeń klienta, następnie modyfikacjitych, które przestały pełnić w życiu adaptacyjną rolę oraz, przy wykorzystaniu takich ustaleń, procesemwprowadzania realnych zmian w relacje z samym sobą i z otoczeniem. Staje się jasne, iż na każdym etapie takrozumianego procesu przemiany terapeutycznej z powodzeniem można wprowadzać różnorodne ćwiczeniaz użyciem kart. Wreszcie, w końcowej fazie pomocy psychologicznej szczególnego znaczenia nabiera problemutrwalenia poczynionych w terapii osiągnięć oraz stymulacja dalszego wzrostu osobowości. Także w tym przypadkukarty metaforyczne poszerzają repertuar interwencji specjalisty, ułatwiając identyfikowanie pozostałościdezadaptacyjnych schematów, a także inspirując klienta do dalszego rozwoju osobistego.

Jak stosować karty metaforyczne w procesie terapeutycznymJedną z podstawowych własności kart metaforycznych jest ich szerokie, niemal nieograniczone, spektrum

zastosowań. W pewien sposób można uznać to za ich wadę, bowiem brak spójnej, kompletnej i wyczerpującej„instrukcji obsługi” utrudnia naukę pracy z kartami i zniechęca do sięgania po nie osoby trudniące się pomocąpsychologiczną. Jesteśmy jednak przekonani, że ten pozorny mankament jest jednocześnie największą zaletą kartmetaforycznych.

W kolejnym rozdziale zaprezentujemy przykładowe sposoby zastosowania kart, wskazując na rodzajdoświadczanych przez klienta problemów, w których stają się one użyteczne. W tym miejscu warto poczynić kilkauwag ogólniejszej natury odnośnie wykorzystania kart metaforycznych w procesie terapii.

Każda interwencja terapeutyczna powinna zakładać określony cel. Dopiero, gdy wiemy, co chcemy osiągnąć,możemy zaprojektować działanie (wyobrażeniowe, werbalne, przestrzenne itd.), które ów cel może zrealizować.W takim kontekście praca z kartami głęboko uzasadniona i staje się doskonałym narzędziem do realizacji celówterapeutycznych w pracy z klientem.Poniżej przedstawiamy przykłady zastosowań kart w ramach pracy terapeutycznej, zarówno w kontakcieindywidualnym z Klientem, jak i w pracy z grupą.

Karty metaforyczne w kontakcie indywidualnymJednym z ważniejszych obszarów pracy w procesie terapeutycznym jest praca nad zmianą. Jak

wspominaliśmy wcześniej, możemy korzystać z kart pracując nad zmianą tak z dorosłymi, jak i z dziećmi.Oglądanie i omawianie zmiany, rozpoczynanie, podsumowywanie części procesu terapeutycznego bądź jegokończenie, ze szczególnym zwróceniem uwagi na możliwości i zasoby Klienta to dobre momenty do użycianarzędzia, jakim są karty metaforyczne.

Możemy pracować na prostych skojarzeniach, kiedy klient szuka karty i opisuje ją. Możemy także konstruowaćdłuższe scenariusze, dając kilka instrukcji dotyczących wspólnego tematu.Poniżej przykłady instrukcji oraz przykładowa lista pytań, wokół których możemy konstruować strukturę sesjiterapeutycznej. Lista ta jest jak najbardziej otwarta, modyfikujemy ją i dostosowujemy do indywidualnych potrzebi celów osób zgłaszających się do terapii.

przykład 1: praca na pojedynczej karcie, (np. MYTHOS, OH, COPE)

instrukcja: Wskaż, opisz kartę, która opisuje, symbolizuje, odpowiada na pytanie…:

(praca nad eksplorowaniem obszaru zmiany): co Cię zaprosiło, żeby tu trafić? co się pogorszyła, że zdecydowałeś się pójść po pomoc? która karta najbardziej pokazuje motywy, jakim się kierowałaś zgłaszając się do terapii, jakie maszoczekiwania w związku z tym czasem? jak postrzegasz siebie na dziś – jak chcesz widzieć siebie za jakiś czas? jaki masz nastrój, gotowość do pracy, jaką nadzieję na zmianę? jaki (na dziś, będąc tutaj), widzisz dla siebie cel terapii? jakie masz skojarzenia ze swoją aktualna sytuacją życiową? po czym poznasz, że osiągasz swoje cele?(praca nad uzyskiwaniem wglądu, poszerzaniem rozumienia siebie, świata itp.): jak widzisz swoją aktualna sytuację życiową? jakie masz skojarzenia (np. ze swoją pracą)? co nowego… co inaczej… czego Ci brakuje, żeby…? co symbolizuje twoje wspomnienia? co pokazuje, jak rozumiesz świat? co wskazuje, co jest dla Ciebie wartością? co pokazuje, jak rozumieją świat / Ciebie, Twoją zmianę Twoi najbliżsi? co pokazuje, jakie masz przekazy w obszarze (bliskości, relacji, zmiany, sukcesu, porażki itp.)?(praca nad poszukiwaniem własnych zasobów): jakie są Twoje zasoby, mocne strony? jaką masz wewnętrzną siłę, z której korzystasz w trudnych sytuacjach? jaki masz plan na zmianę? kogo zaprosisz do pomocy? jaki widzisz w sobie potencjał, motywację itp.?

przykład 2: praca z kilkoma kartami, (np. MYTHOS, OH, COPE) instrukcja: Wskaż, opisz 3 karty, które:

(praca z perspektywą czasową): …pokazują, opisują Twoja przeszłość, teraźniejszość oraz przyszłość. Ułóż je w kolejności takiej, jak chceszI opowiedz o nich. Czy są w nich podobieństwa? Czy wskazują na proces zmiany? Jaką dają nadziejęna przyszłość? czego teraz uczą?(praca z wartościami): …najbardziej wyrażają Ciebie i najważniejsze dla Ciebie wartości. Jak o nich myślisz, jak o nie dbasz, jakiemasz pomysły na rozwój w tym obszarze? (praca z postawami): …pokazują twoje postawy w odniesieniu do np. Twojej teraźniejszości, Twoich relacji (mając na uwadzeaspekt behawioralny, emocjonalny i poznawczy każdej postawy)(praca z genogramem, np. PERSONA, PERSONITA): …wybierz karty, które symbolizują Twoją rodzinę – także te osoby, które już nie żyją. Posługuj się kartamijako symbolami, wyobrażając sobie osoby, których nigdy nie spotkałaś. Jakie one są? jakie są ich przekazy?W czym są podobni między sobą, z Toba, czym się różnią? Dołóż do kart te, które symbolizują Twoje relacjez poszczególnymi osobami z Twojej rodziny?

Poniższe przykłady oczywiście nie wyczerpują pomysłów na pracę z użyciem kart, a jedynie sygnalizują, czy też,mamy nadzieję, inspirują do twórczego zastosowania w pomaganiu. Pamiętajmy, że ograniczenia w tworzeniuprzestrzeni do pracy kartami leżą w zasadnie po stronie terapeuty, a jego kreatywność jest kluczem do budowaniaprocesu pomagania z wykorzystaniem kart właśnie.

Karty metaforyczne w pracy terapeutycznej z grupąW pracy terapeutycznej z grupą możemy mówić o dwóch rodzajach pracy – kiedy praca związana jest z procesemgrupowym oraz gdy mówimy o tzw. pracy indywidualnej na tle grupy (z kartami może to mieć miejsce wtedy, gdykażdy pracuje przez moment sam, a potem dzieli się swoimi przemyśleniami z resztą grupy). Oczywiście w pracygrupowej niezwykle istotne jest przygotowanie uczestników do pracy z kartami poprzez wspólne„zakontraktowanie się” – czyli przygotowanie zbioru zasad i reguł jasnych i akceptowalnych przez wszystkichczłonków grupy. Ogląd kart może następować w grupie na różne sposoby. Możemy sami opowiadać o tym, co wybraliśmy, opisującnasze motywy i skojarzenia. Często ten rodzaj podsumowania może być zbyt trudny, zwłaszcza w początkowymokresie pracy grupy. Proponujemy wtedy kolejny sposób – uczestnik grupy jedynie pokazuje karty wybrane nazadany temat, a grupa dzieli się swoimi skojarzeniami. Aktywność osoby pokazującej karty zależy jedynie o dniejsamej – może być odbiorcą informacji od innych, może też aktywnie dzielić się swoimi spostrzeżeniami,wyobrażeniami i fantazjami.W pracy z grupa należy być uważnym na fazę, w której aktualnie znajduje się grupa. Trzeba, żebyśmy mieliświadomość, że to samo ćwiczenie, ta sama propozycja może zupełnie inaczej „zapracować” w momencie, gdygrupa jest w procesie integracji a inaczej, gdy w fazie kryzysu. Pracując z całą grupą możemy pracować nad rolami grupowymi, celami grupy, a także realizować poszczególnecele terapeutyczne czy wprowadzić karty jako dopełnienie i pogłębienie elementów edukacyjnych w trakcie grupy– płynne przejście od teorii do praktycznych zastosowań czy indywidualnego rozumienia.Możemy korzystać z tych wszystkich pomysłów i narzędzi, które znamy z pracy w kontakcie indywidualnym(korzystając z podanych powyżej przykładów zastosowań), dodając elementy informacji zwrotnej, dzielenia sięskojarzeniami, itp.

Poniżej przykład zastosowania kart dla scalenia elementów edukacyjnych i pracy nad sobą w grupie. przykład: karty w Analizie Transakcyjnej (PERSONA, PERSONITA)Jeżeli wykorzystujemy do pracy grupowej Analizę Transakcyjną, dobrym zaczątkiem pracy może być zadaniepolegające na wybraniu i ułożeniu kart symbolizujących stany JA (Rodzic Chroniący, Rodzic Krytyczny, Dorosły,Dziecko Spontaniczne, Dziecko Zbuntowane, oraz Dziecko Uległe). Korzystanie z kart znakomicie ułatwia wglądI rozumienie siebie w kontekście AT. Informacje, skojarzenia uczestników grupy dodatkowo to wspierają. Pracę tęmożna kontynuować na wiele różnych sposobów – opisując relacje między stanami JA, (tutaj bardzo przydatne sąkarty relacyjne Persony i Personity), wspierać pracę nad rozwiązywaniem konfliktów i dylematów wewnętrznych,czy tez wspomagać procesy podejmowania decyzji.

Podsumowując, pokazaliśmy własne pomysły na pracę z kartami, dzieląc się częścią własnego warsztatu pracy.Z powodzeniem wykorzystujemy karty metaforyczne w ramach własnej pracy terapeutycznej, tak z klientemdorosłym, jak i dzieckiem. Na koniec jeszcze jedna ważna wskazówka – pamiętajmy, że to klient przede wszystkim ma „czytać” z własnychkart – szanujmy jego przestrzeń, sposoby interpretowania i rozumienia świata, dodając swoje tylko po to, aby torozumienie poszerzyć i wzbogacić o własny punkt widzenia. Bądźmy tez świadomi, co dzieje się z nami podczaspracy kartami, co czujemy, jak rozumiemy i postrzegamy, mając uważność na swoje własne projekcje.

Zapraszamy wszystkich do dalszych poszukiwań i dzielenia się przemyśleniami i owocami pracy. Marcin AdamskiMagdalena Szutarska