PODRĘCZNIK DO JĘZYKA POLSKIEGO DLA KLASY ÓSMEJ … · Zanotuj w zeszycie skojarzenia, które...

8

PODRĘCZNIK DO JĘZYKA POLSKIEGODLA KLASY ÓSMEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ

Joanna Kościerzyńska

Małgorzata Chmiel

Maciej Szulc

Agnieszka Gorzałczyńska-Mróz

PODRĘCZNIK DO JĘZYKA POLSKIEGO

DLA KLASY ÓSMEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ

8

Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty

i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego

do nauczania języka polskiego, na podstawie opinii rzeczoznawców: dr. Krzysztofa Koca,

mgr. Michała Ratajczaka, dr hab. Danuty Krzyżyk.

Etap edukacyjny: II

Typ szkoły: szkoła podstawowa

Rok dopuszczenia: 2018

Numer ewidencyjny w wykazie MEN: 907/5/2018

Podręcznik został opracowany na podstawie programu nauczania „NOWE Słowa na start!

Program nauczania ogólnego języka polskiego w klasach IV–VIII szkoły podstawowej” autorstwa

Marleny Derlukiewicz.

Nabyta przez Ciebie publikacja jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy o przestrzeganie praw, jakie im przysługują. Zawartość publikacji możesz

udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie umieszczaj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, to nie zmieniaj ich

treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. Możesz skopiować część publikacji jedynie na własny użytek.

Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl

© Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. 2018

ISBN 978-83-267-3364-2

Koordynacja prac: Maciej Szulc.

Redakcja merytoryczna: Maciej Szulc, Agnieszka Wnuk,

Sławomir Żurawski, Katarzyna Wojciechowska.

Redakcja językowa: Agnieszka Gzylewska, Marcin Januszewski.

Nadzór artystyczny: Kaia Juszczak. Opieka graficzna: Ewa Kaletyn.

Projekt okładki: Maciej Galiński. Opracowanie graficzne: Maciej Galiński.

Ilustracja na okładce: Olaf Hajek.

Fotoedycja: Magdalena Dzwonkowska, Paulina Łukaszewska.

Realizacja projektu graficznego: Katarzyna Bielejewska.

Nowa Era Sp. z o.o.

Aleje Jerozolimskie 146 D, 02-305 Warszawa

www.nowaera.pl, e-mail: [email protected], tel. 801 88 10 10

Druk i oprawa: LSC Communications Europe

Kształcenie kulturowe Kształcenie kulturowe

136 137

Wielka Emigracja

Upadek powstania listopadowego spowodował, że wielu uczestników walk zostało zmuszonych do opuszczenia ziem polskich. Rozproszyli się oni po całym świecie – najwięcej osób osiadło we Francji. Uchodźcy ci zostali nazwani Wielką Emigracją. Byli wśród nich wielcy poeci (m.in. Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki) oraz muzycy (Fryderyk Chopin). Paryż stał się wówczas prawdziwą stolicą polskiej kultury, centrum duchowego życia narodu. Wielu emigrantów przyczyniło się do rozwoju cywilizacyjnego krajów, w których się osiedlili (np. wynalazcy Jan Józef Baranowski i Antoni Patek, inżynierowie Ignacy Domeyko i Ernest Malinowski).

137

Twórca i jego czasyTwórca i jego czasy

Dietrich Monten [ditrih], Finis Poloniae 1831 [polonie], 1832. Obraz ukazuje powstańców listopadowych udających się na emigrację

Pan Tadeusz, reż. Andrzej Wajda, 1999

Adam MickiewiczDorastał w Nowogródku na Wileńszczyźnie. Po studiach na Uniwersytecie Wileńskim pracował jako nauczyciel w Kownie. W 1822 r. opublikował Ballady i romanse, które są uznawane za pierwsze romantyczne dzieło w polskiej literaturze. Jako członek Towarzystwa Filomatycznego został oskarżony o działalność antycarską i musiał opuścić Litwę. W kolejnych latach mieszkał w Petersburgu, na Krymie i w Moskwie, gdzie opublikował Sonety krymskie. W 1829 r. wyjechał w podróż po Europie. Zwiedzał Niemcy, Szwajcarię i Włochy. Nawiązał liczne kontakty w międzynarodowym środowisku artystycznym. Ostatecznie osiadł w Paryżu. W 1834 r. ożenił się z Celiną Szymanowską, z którą miał sześcioro dzieci. W tym samym roku ukazało się ostatnie ważne dzieło literackie Mickiewicza – Pan Tadeusz. Zmarł w Stambule, gdzie organizował polskie oddziały, które miały wziąć udział w wojnie turecko-rosyjskiej.

??

24 XII 1798narodziny w Zaosiu lub Nowogródku

1823–1824proces filomatów i filaretów

1829wyjazd z Rosji

1831–1832pobyt w Wielkopolsce i Dreźnie

1832osiedlenie się w Paryżu

26 XI 1855śmierć w Stambule

136

Polski dworek szlachecki z charakterystycznym gankiem z kolumnami

Epopeja narodowaPan Tadeusz początkowo nie odniósł sukcesu. Dopiero po powstaniu styczniowym poemat Mickiewicza doceniono i uznano za narodową epopeję. Podobnie jak antyczne eposy Pan Tadeusz rozpoczyna się inwokacją i wszechstronnie przedstawia obyczaje, wyznawaną religię, strukturę oraz losy społeczności (szlachty z okolic Soplicowa, reprezentującej cały naród) w przełomowym dla niej momencie dziejowym (wojny napoleońskie). Te cechy utworu uznano za wystarczające, aby nazwać go epopeją, mimo że Pan Tadeusz nie jest, tak jak dzieła ze starożytności, utrzymany w poważnym, wzniosłym tonie i zawiera elementy innych gatunków, np. gawędy czy poematu opisowego.

i Dreźnie

Polski dworek szlachecki z charakterystycznym

Wieść o wybuchu powstania listopadowego zastała Mickiewicza w Rzymie. Wiosną 1831 r. poeta wyruszył w podróż do Polski, aby wziąć udział w walkach. Kiedy jednak w sierpniu przekroczył granicę, okazało się, że powstanie już upadało. W województwie poznańskim spędził kilka miesięcy, korzystając z gościny miejscowych polskich ziemian. Był zapraszany na polowania, przyjęcia, grzybobrania. Tryb życia szlachty wielkopolskiej niewiele różnił się od zwyczajów i codziennych zajęć ziemian litewskich, dlatego w poecie ożyły wspomnienia z dzieciństwa. Postanowił napisać poemat o szlacheckiej zbiorowości. Zaczął go jeszcze w 1832 r. w Dreźnie, a ukończył w lutym 1834 r. w Paryżu.

Niepokoje egzystencjalne Niepokoje egzystencjalne

1 łzy HeraklitoweHeraklit z Efezu, antyczny filozof grecki2 skargi SimonidoweSymonides, antyczny poeta grecki3 frasunekzgryzota, strapienie4 za razrazem5 w dom się mój nościeprzenieście się do mojego domu6 wdzięczna dziewkaurocza dziewczynka7 pomościepomóżcie8 zbawiłapozbawiła9 kryjomeukryte10 zbierazabiera11 pasiekarmi12 ubogabiedna, nieszczęśliwa13 miecemiota14 niebogabiedna, nieszczęśliwa15 ledweledwie16 umyka pierzaucieka z piórami17 macamydotykamy18 czylitu: czy tylko19 z przyrodzeniemz tym, co człowiekowi przyrodzone, z naturą20 gwałtem mocowaćwalczyć przy użyciu siły

Kontekst

Tren – pieśń o śmierci, żałobie i stracie Żałoba po zmarłych to jedno z najtrudniejszych ludzkich doświadczeń. Już w starożyt-ności powstawały utwory literackie, które poruszały tematykę związaną z utratą bliskich osób. Funkcja terapeutyczna tych dzieł polegała na uspokajaniu i pocieszaniu. Miały one także utrwalać pamięć o zmarłych. Spośród gatunków literackich należących do liryki żałobnej w starożytności ukształtowały się m.in. epitafia, czyli wiersze nagrobne, oraz treny. Antyczny tren był pieśnią żałobną, która zawierała zazwyczaj następujące elemen-ty: pochwałę zmarłej osoby, wyrażenie żalu po jej utracie, ukazanie wielkości tej straty, pocieszenie oraz naukę, która płynie z doświadczenia żałoby. Nowatorstwo dzieła Kocha-nowskiego polegało na tym, że budowę pojedynczego trenu poeta odwzorował w kon-strukcji całego cyklu, czyli w aż 19 utworach. Pochwała zmarłej córki i żal po jej utracie dominują od Trenu I do Trenu VIII, z kolei następne utwory, aż do Trenu XVIII, ukazują przede wszystkim przeżywanie straty. W ostatnim trenie poeta położył nacisk na pocieszenie i dał wskazówki, jak należy dalej żyć, by odzyskać wewnętrzną równowagę.

Tren VJako oliwka mała pod wysokim sadem Idzie z ziemie ku górze macierzyńskim śladem1,Jeszcze ani gałązek, ani listków rodząc, Sama tylko dopiro szczupłym prątkiem2 wschodząc:Tę jesli, ostre ciernie lub rodne3 pokrzywy Uprzątając, sadownik podciął ukwapliwy4,Mdleje zaraz, a zbywszy5 siły przyrodzonej6, Upada przed nogami matki ulubionej.Tak ci się mej namilszej Orszuli dostało: Przed oczyma rodziców swoich rostąc7, małoOd ziemie się co wznióswszy, duchem zaraźliwym Srogiej śmierci otchniona8, rodzicom troskliwymU nóg martwa upadła. O zła Persefono9, Mogłażeś tak wielu łzam dać upłynąć płono10?

Po przeczytaniu1. Co symbolizują postać sadownika, oliwka i sad?2. Wyjaśnij sens pytania, które kończy wiersz. Do kogo jest skierowane i jakie

uczucia osoby mówiącej ujawnia? Czego symbolem może być – Twoim zda-niem – zła Persefona? symbol, s. 316

3. Odszukaj w wierszu porównanie homeryckie. Czemu służy takie zobrazowanie śmierci dziecka?

1 macierzyńskim ślademw ślad za matką (za drzewem rodzicielskim)2 prątkiempędem3 rodnebujne, dorodne4 ukwapliwyniecierpliwy5 zbywszypozbywszy się, straciwszy6 przyrodzonejnaturalnej7 rostącrosnąc8 otchnionaowiana9 Persefonaw mitologii greckiej córka Demeter i Zeusa, żona Hadesa10 płonona próżno, daremnie

Nowa wiadomość

Porównanie homeryckie – porównanie, w którym drugi człon, porównujący, jest roz-budowanym samodzielnym obrazem. Nazwa tego środka stylistycznego pochodzi od Homera, który w swoich eposach, Iliadzie i Odysei, często porównywał ludzkie czyny do zjawisk przyrody lub zachowań zwierząt.

LEKTURA OBOWIĄZKOWA


Zanim przeczytaszPrzypomnij sobie, jaki stosunek do życia wyrażał Jan Kochanowski w pieśniach i fraszkach.

Jan Kochanowski

Treny (wybór)Tren IWszytki płacze, wszytki łzy Heraklitowe1

I lamenty, i skargi Symonidowe2,Wszytki troski na świecie, wszytki wzdychania I żale, i frasunki3, i rąk łamania,Wszytki a wszytki za raz4 w dom się mój noście5, A mnie płakać mej wdzięcznej dziewki6 pomoście7;Z którą mię niepobożna śmierć rozdzieliła I wszytkich moich pociech nagle zbawiła8.Tak więc smok, upatrzywszy gniazdo kryjome9, Słowiczki liche zbiera10, a swe łakomeGardło pasie11; tymczasem matka szczebiece Uboga12, a na zbójcę coraz się miece13.Prózno, bo i na samę okrutnik zmierza, A ta nieboga14 ledwe15 umyka pierza16.„Prózno płakać” – podobno drudzy rzeczecie. Cóż, prze Bóg żywy, nie jest prózno na świecie?Wszystko próżno. Macamy17, gdzie miękcej w rzeczy, A ono wszędy ciśnie. Błąd – wiek człowieczy.Nie wiem, co lżej: czy w smutku jawnie żałować, Czyli18 się z przyrodzeniem19 gwałtem mocować20?

Po przeczytaniu1. Gdzie podmiot liryczny szuka pomocy i pocieszenia w swojej rozpaczy? 2. Jakie przenośne znaczenie ma obraz smoka pożerającego pisklęta?3. Wytłumacz, jak rozumiesz puentę utworu, i powiedz, jaki środek artystyczny

został w niej wykorzystany. puenta, s. 317

WOBEC ŚMIERCI

52 53

Ja w społeczeństwie Ja w społeczeństwie

Zanim przeczytaszPodaj przykłady niekulturalnych zachowań. Powiedz, jaki wpływ na innych może mieć takie postępowanie.

Tadeusz Różewicz

List do ludożercówKochani ludożercynie patrzcie wilkiemna człowiekaktóry pyta o wolne miejscew przedziale kolejowym

zrozumcieinni ludzie też majądwie nogi i siedzenie

Kochani ludożercypoczekajcie chwilęnie depczcie słabszychnie zgrzytajcie zębami

zrozumcieludzi jest dużo będzie jeszczewięcej więc posuńcie się trochęustąpcie

Kochani ludożercynie wykupujcie wszystkichświec sznurowadeł i makaronuNie mówcie odwróceni tyłem:

LUDZIE WOBEC LUDZI

Tadeusz Różewicz(1921–2014), poeta, dramaturg, prozaik. Należał do pokolenia twór-ców, którzy w swoich dziełach nieustannie powracali do tematów związanych z przeżyciami wojennymi i pokazywali, jakie piętno II wojna światowa odcisnęła na psychice człowieka. W 2000 r. otrzy-mał Nagrodę Literacką Nike za książkę Matka odchodzi.

Po przeczytaniu1. Wyjaśnij, kim są i czym charakteryzują się ludożercy w wierszu. Jaka jest róż-

nica między dosłownym znaczeniem wyrazu ludożerca a znaczeniem, które przybiera to słowo w utworze?

2. Zanotuj w zeszycie skojarzenia, które przywodzi na myśl zwrot Kochani ludo-żercy. Jaki efekt wywołuje użycie takiego wyrażenia?

3. Zinterpretuj zakończenie utworu. Określ, jaką funkcję pełnią w nim zwroty do adresata.

4. Przedstaw w klasie własną interpretację głosową wiersza.5. Wyjaśnij, dlaczego w tytule utworu Różewicza występuje słowo list.6. Czy zgadzasz się ze stwierdzeniem, że każdy ma w sobie „ludożercę”? Napisz

na ten temat rozprawkę.

Mirosław Kofta(ur. 1945), psycholog, profesor Uniwersytetu Warszawskiego. Należy do najwybitniejszych w Polsce znawców psychologii spo-łecznej. Specjalizuje się zwłaszcza w badaniu funkcjonowania stereotypów i uprzedzeń.

Zanim przeczytaszPowiedz, jakie znasz stereotypy na temat Polaków. Które z nich wydają Ci się szczególnie niesprawiedliwe?

Jak szufladkujemy innych (fragmenty)Z profesorem Mirosławem Koftą rozmawia Joanna Podgórska

Joanna Podgórska: Czy da się żyć bez stereotypów?Mirosław Kofta: Jest to bardzo trudne. Stereotypy nie tylko mają tę cechę, że najczęściej są negatywne, lecz także pozwalają na uproszczenie obrazu rzeczywistości, pogrupowanie ludzi w pewne kategorie. Mówi się wręcz o ekonomicznej1 funkcji stereotypów. Ułatwiają orientację, porządkują obraz świata. Ta orientacja jest oczywiście nieco powierzchowna, ale to ważne, gdy spotykamy nowych ludzi z innych grup społecznych, narodowości, że-byśmy mieli jakiś wstępny sąd, jacy ci ludzie są.

STEREOTYPY

ja mnie mój mojemój żołądek mój włosmój odcisk moje spodniemoja żona moje dziecimoje zdanie

Kochani ludożercynie zjadajmy się Dobrzebo nie zmartwychwstaniemy Naprawdę

1 ekonomicznytu: oszczędny, praktyczny, racjonalny

20 21

Przewodnik po podręcznikuPodręcznik zaznajamia z najważniejszymi zagadnieniami z literatury i kultury, a także z nauki o języku i ortografii – na stronach wyróżnionych kolorami. Dzięki „Szkole mówienia i pisania” uczy tworzenia wypowiedzi ustnych i pisemnych w rozmaitych sytuacjach komunikacyjnych. Po każdym rozdziale zamieszczono „Podsumowanie”, pomagające w uporządkowaniu wiedzy, oraz test „Sprawdź wiedzę i umiejętności”.

Ćwiczenia wprowadzające w problematykę utworu.

Wprowadzenie do omawiania lektur obowiązkowych w formie infografiki.

Pytania i polecenia pomagające w analizie tekstu.

Informacja o tym, że utwór należy do lektur obowiązkowych.

Wyjaśnienia trudniejszych wyrazów.

Notatka o życiu i twórczości pisarza.

Ważne informacje dotyczące biografii autora i epoki, w której powstało dzieło.

Wiadomości o danym gatunku literackim, ułatwiające zrozumienie utworu.

112 113

Szkoła mówienia i pisania Szkoła mówienia i pisania

wstęp:informacje o filmie, reżyserze

rozwinięcie:streszczenie oraz problematyka

zakończenie:opinia autora sprawozdania

,„X-Men. Przeszłość, która nadejdzie” jest kolejnym filmem z serii

opowiadającej o przygodach mutantów obdarzonych nadnaturalnymi

zdolnościami. Wyreżyserował go Bryan Singer

1

. W rolach głównych

grają znani z poprzednich części: Hugh Jackman

2

(Logan), James

McAvoy

3

(Charles

4

) oraz Michael Fassbender

5

(Erik). W filmie

pojawiają się również postacie i niektóre wątki fabularne pochodzące

z serii komiksów ,„X-Men”, wydawanych przez wydawnictwo Marvel

Comics

6

.

Akcja rozgrywa się w niedalekiej przyszłości. Ziemię zamieszku-

ją zarówno ludzie, jak i mutanty, czyli istoty o wyjątkowych, nad-

ludzkich umiejętnościach. Przykładowo, Logan może wysuwać z dłoni

kilkunastocentymetrowe pazury, Charles ma zdolności telepatyczne,

Mystique

7

umie zmieniać swój wygląd, a Erik potrafi kontrolować pole

magnetyczne.

Ludzie boją się jednak mutantów i uważają ich za zagroże-

nie. Aby wyeliminować odmieńców, profesor Trask konstruuje

specjalne roboty o nazwie Sentinels. Z kolei mutanci opracowu-

ją niebezpieczną broń, która może doprowadzić do zagłady lu-

dzi. Aby zapobiec tragicznym wydarzeniom, Logan przenosi się

w przeszłość, do roku 1970. Tam kontaktuje się z innymi mutan-

tami i przekonuje ich, że muszą zjednoczyć siły, aby zapobiec

nadchodzącej katastrofie. Wbrew jego przestrogom Mystique

i Erik chcą zabić profesora Traska i przeprowadzić zamach na

prezydenta USA. Ostatecznie jednak mutantom udaje się uda-

remnić te plany i wszystko dobrze się kończy. Pod wpływem

Charlesa i Logana Mystique ratuje prezydenta, profesor Trask

trafia do więzienia, a prace nad tajną bronią zostają wstrzyma-

ne. Co istotne, bohaterski czyn Mystique uświadamia ludziom,

że mutanty nie są wcale złe, że zależy im na losach świata i mogą

być strażnikami strzegącymi porządku i bezpieczeństwa na Ziemi.

Mimo że film należy do gatunku science fiction, porusza istotne

problemy współczesności. Pokazuje, że trzeba szanować tych, którzy

są inni niż my, gdyż tak naprawdę niczym istotnym się od nas nie

różnią. Głosi też znaną, lecz często zapominaną prawdę – zło rodzi

zło, dlatego nie można stosować złych metod, nawet jeśli cel wydaje

się dobry i szlachetny.

Film ma skomplikowaną fabułę i widz musi być cały czas skupiony

na śledzeniu poszczególnych wątków. Akcja trzyma w umiarkowanym

napięciu, gdyż brakuje w niej zaskakujących zwrotów. Efekty specjalne

są natomiast znakomite i zdumiewają swoją pomysłowością. Jednak

moim zdaniem największą zaletą filmu jest jego pozytywne przesłanie.

Ćwiczenia

1. Usuń zbędne elementy ze wstępu i z zakończenia dwóch różnych sprawozdań. Zapisz poprawio-ne fragmenty w zeszycie i zredaguj je tak, aby były spójne.

WstępWczoraj poszliśmy do kina na Igrzyska śmierci. Kosogłos, cz. 2. Film był świetny, ale niestety trochę

się spóźniliśmy i nie widziałem początku. Szybko jednak wciągnąłem się w akcję, która cały czas trzy-

mała w napięciu. Kosogłos, cz. 2 powstał na podstawie ostatniej powieści z cyklu Igrzyska śmierci i został

wyreżyserowany przez Francisa Lawrence’a1. Główną rolę znowu świetnie zagrała Jennifer Lawrence2.

X-Men. Przeszłość, która nadejdzie, reż. Bryan Singer, 2014

1 Francisa Lawrence’a[frans-isa lorensa]2 Jennifer Lawrence[dżenifer lorens]

Elementy występujące

w sprawozdaniu:

we wstępie:

– tytuł dzieła i rok produkcji;

– imię i nazwisko reżysera,

a w przypadku spektaklu – także

autora sztuki;

w rozwinięciu:

– streszczenie (przedstawiamy czas

i przebieg akcji oraz bohaterów);

– informacje o problematyce filmu

lub spektaklu;

w zakończeniu:

– krótki komentarz lub opinia

piszącego.

Przydatne słownictwo:

zwroty wprowadzające w tematykę dzieła: akcja

filmu toczy się w..., czas wydarzeń obejmuje...,

głównym bohaterem jest...;

sformułowania opisujące m.in.:

– grę aktorów: w rolę pierwszoplanowego bohatera

wcielił się..., gra aktorów była..., odtwórcy

głównych ról zagrali...;

– akcję: akcja filmu toczy się..., dzieło ma wartką

akcję i..., spektakl do końca trzyma widza

w napięciu...;

określenia oceniające: uważam, że największą

wartością tej ekranizacji jest..., według mnie reżyser

w wymowny sposób..., autor umiejętnie oddał..., film

zrobił na mnie duże wrażenie...

Sprawozdanie z filmu i spektakluJest to odmiana sprawozdania, w której rzeczowo i obiektywnie omawiamy film lub przedstawienie

teatralne.

1 Bryan Singer[brajan zinger]2 Hugh Jackman[hju dżakman]3 James McAvoy[dżejms makevoj]4 Charles[czarls]5 Michael Fassbender[majkel fasbender]6 Marvel Comics[marwel komiks]7 Mystique[mystik]

Kształcenie językowe Kształcenie językowe

76 77

Dialekty i gwary

Na rozgrzewkę

a) Podany tekst jest przykładem użycia jednej z gwar śląskich. Powiedz, jakie dostrzegasz różnice między tą gwarą a językiem ogólnopolskim.

O przebitym koleJedzie jedeyn Polołk na rowerze i naroz mu powietrze wysło z tylniego koła, ni. No i łon tam klyncy

przi tym rowerze, aha, rower to jest koło po ślunsku, ni. Tyn, tyn, Polołk tam grzebie przy tym wintylu,

a Śląuzok przychodzi i pado:

– I co? Pana? (Bo przebite koło jag jest, to my nazywomy pana, ni. Nie ze przebił, ino pana, ni.) I co?

Pana?

A on pado:

– Tak, tak, mój, mój.Opowiadał Antoni Sobania, http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-

serwisu&l2=&l3=&l4=&l5=kuniow-tekst2 [dostęp: 09.05.2018]

b) Opowiedz ten dowcip w języku ogólnopolskim.

Ćwiczenia

1. a) Podany fragment piosenki zespołu Golec uOrkiestra Ej, Janicku ka ześ jes został napisany w gwa-rze żywieckiej. Wskaż elementy, które są charakterystyczne dla tej gwary i odróżniają ją od polsz-czyzny ogólnej. Powiedz, do jakiego dialektu ona należy.

Cy ty łobserwujes

to co ludzie cyniom

Łokradajom lasy

i zwierzyne bijom

Ryby ledwie zywe

w potokak pływajom

Brzuskami do góry

niebo łoglondajom

Ej, Janicku ka ześ jes

ej, Janicku ka ześ jes

Ratuj górecki i nase holecki

przecie w tobie płynie górolsko krew

Słowa: Łukasz Golec, Paweł Golec

b) Powiedz, jaki problem porusza ta piosenka i dlaczego jej autorzy zdecydowali się użyć gwary. Jak ten zabieg wpływa na odbiór utworu?

2. a) Podany fragment powieści został napisany w języku kaszubskim. Przekształć go na tekst w języ-ku ogólnopolskim. Skorzystaj z internetowego słownika polsko-kaszubskiego.

Znają na Kaszubach takjich, co ze szopką chodzą kole Gód i Svjętich Trzech Kroli i pokazują Matkę Boską

z Dzecątkjem v stanji v tovarzestvje pastuszkóv i njemigo stvorzenjô. Za to jim gburzë dają dobrą kolędę:

chleba, słonjinë i mąkji. Znani są też dżadë pod koscołem spjevająci wo Svjętim Jerzim i Svjęti Barbarze.

A lud jich barzo wuvożô i chętno vtikô detka v wodemkłą rękę. Są i takji, co v koszu na plecach noszą

zobovkji dlo dzeci i jinszi gvoł i przedovają to po checzach i po jarmarkach.Aleksander Majkowski, Żécé i przigodé Remusa (fragment)

Objaśnienia dotyczące wymowyv – w ë – między e i a

ô – w zależności od gwary o lub e é – w przybliżeniu: yj

b) O jakich ludowych zwyczajach wspomina autor tekstu? Powiedz, czy są one do dzisiaj zachowywane w Twoim regionie.

3. Zastanów się, czy mówienie gwarą jest w Polsce popularne. Czy warto – Twoim zdaniem – dbać o zachowanie tradycyjnych ludowych odmian polszczyzny? Uzasadnij swój pogląd.

4. Sporządź minisłownik gwary występującej w regionie, w którym mieszkasz. Możesz uwzględnić słowa, zwroty i wyrażenia zasłyszane od mieszkańców lub znalezione w źródłach pisanych, w tym także w internecie.

lektu ona należy.

Nowa wiadomość

Dialekt to odmiana języka, którą posługuje się ludność wiejska. Różni się od języka ogólnona-rodowego oraz innych dialektów pewnymi cechami, głównie wymową i słownictwem. Dialekty wywodzą się z odległej przeszłości, sięgającej nawet okresu plemiennego. Każdy z nich składa się z wielu gwar, które mają odrębne cechy, np. do dialektu wielkopolskiego należy gwara kujawska, a do dialektu mazowieckiego zalicza się gwary kurpiowskie.

Granice występowania dialektów pokrywają się z tradycyjnym podziałem terytorialnym kraju na dzielnice historyczne.

Powszechnie wyróżnia się w Polsce cztery dialekty:• małopolski – w Małopolsce;• mazowiecki – na Mazowszu i Podlasiu;• wielkopolski – w Wielkopolsce i na Kujawach;• śląski – głównie na Górnym Śląsku.

Uwaga! Kaszubszczyzna (język kaszubski) w przeszłości uznawana była za dialekt. Obecnie ma status jedynego w Polsce języka regionalnego, co jest zgodne z Europejską kartą języków regionalnych lub mniejszościowych. Oznacza to, że:• jest językiem różniącym się od języka ogólnonarodowego;• jest językiem tradycyjnie używanym na danym terytorium;• nie można zaliczyć jej do dialektów.

Twój niezbędnik

304 305

Magia i moc słówTwój niezbędnik

narrator

fabuła

świat przedstawiony

podmiot liryczny

ukazanie przeżyć, doznań i uczuć podmiotu lirycznego

metaforyczność języka

reportaż, np. M. Wańkowicz, Tędy i owędy

pamiętnik, np. M. Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego

dziennik, np. M. Wojciechowska, Przesunąć horyzont

ballada, np. A. Mickiewicz, Świtezianka

satyra, np. I. Krasicki, Żona modna

przeznaczony do wystawienia na scenie

fabuła

dialogi i monologi

tekst poboczny (didaskalia)

fraszka, np. J. Kochanowski, Na lipę

pieśń, np. J. Kochanowski, Pieśń II z Ksiąg pierwszych

sonet, np. A. Mickiewicz, Stepy akermańskie

tren, np. J. Kochanowski, Treny

hymn, np. św. Paweł, Hymn do miłości, Juliusz Słowacki, Hymn

komedia, np. A. Fredro, Zemsta

tragedia, np. J. Słowacki, Balladyna

dramat romantyczny, np. A. Mickiewicz, Dziady cz. II

CECHY

CECHY

GATUNKI

GATUNKI

EPIKA

LIRYKA

GATUNKI POGRANICZNE

GATUNKI MIESZANE

DRAMAT

GATUNKI

CECHY

UTWORY O CHARAKTERZE EPICKIM WYWODZĄCE SIĘ Z TRADYCJI MÓWIONEJ

RODZAJE LITERACKIE

Dzieła literackie można podzielić na określone grupy, które nazywamy rodzajami literackimi. O tym, do którego rodzaju należy zaliczyć utwór, decydują ogólne cechy dzieła, np. budowa, styl i język oraz sposób przedstawienia treści. Z kolei cechy drugorzędne, jak liczba wątków w utworze epickim, pozwalają przyporządkować tekst do konkretnego gatunku literackiego (np. powieści, opowiadania, noweli). Gatunki mieszane łączą cechy różnych rodzajów literackich, a gatunki pograniczne sytuują się na pograniczu literatury i innych form piśmiennictwa, np. publicystyki.

nowela, np. H. Sienkiewicz, Latarnik

opowiadanie, np. E. Hemingway [hemingłej], Stary człowiek i morze

powieść‒ obyczajowa, np. B. Kosmowska, Samotni.pl‒ fantasy, np. J.R.R. Tolkien, Drużyna Pierścienia‒ detektywistyczna, np. A. Christie [kristi], Morderstwo w Orient Expressie‒ historyczna, np. H. Sienkiewicz, Krzyżacy‒ młodzieżowa, np. I. Pierelotkin, Tylko nie impreza!

epopeja, np. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz

bajka, np. I. Krasicki, Bajki

przypowieść, np. o siewcy

mit, np. o Syzyfie, Prometeuszu, Demeter i Korze

legenda, np. o Lechu, Piaście, Kraku, Wandzie

baśń, np. Ch. Perrault [pero], Kopciuszek

Ćwiczenie wprowadzające w określony temat.

Informacje, które pomogą uczniowi w konstruowaniu omawianej formy wypowiedzi.

Omówienie nowych zagadnień i terminów.

Przy niektórych poleceniach do tekstów znajdują się strzałki odsyłające do „Twojego niezbędnika”.

Przykład omawianej formy wypowiedzi.

Ćwiczenia kształcące i doskonalące posługiwanie się omawianą formą wypowiedzi.

Wyczerpujące definicje ważnych pojęć literackich z dołączonymi przykładami.

Ćwiczenia wyjaśniające, utrwalające i sprawdzające.

Szkoła mówienia i pisania

Kształcenie językowe

Twój niezbędnik

– dyskusja w klasie

– dłuższa praca pisemna

– spróbuj swoich sił

– praca w grupie

– ćwiczenie trudniejsze

– ćwiczenie uczące samodzielnego zdobywania wiedzy

– ćwiczenie związane z kształceniem językowym

– lektury obowiązkowe oraz wiersze poetów, których nazwiska

wymieniono w podstawie programowej

Spis treściJa w społeczeństwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Twórca i jego czasy: Melchior Wańkowicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10Melchior Wańkowicz, Ziele na kraterze (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12Melchior Wańkowicz, Tędy i owędy (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Włodzimierz Szymanowicz, Zaproście mnie do stołu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19Tadeusz Różewicz, List do ludożerców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20Jak szufladkujemy innych. Rozmowa z prof. Mirosławem Koftą (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Magdalena Kozłowska, Zupa z jeża (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24Markus Zusak, Złodziejka książek (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Stanisław Jerzy Lec, Myśli nieuczesane (wybór) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Jan Sztaudynger, Piórka (wybór) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30Szkoła mówienia i pisania: Perswazja – sztuka językowego wywierania wpływu . . . . . . . . . 31Kształcenie kulturowe: Słowo pisane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36Kształcenie językowe:O grzeczności w języku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Różne odmiany polszczyzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45Sprawdź wiedzę i umiejętności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

Niepokoje egzystencjalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49Twórca i jego czasy: Jan Kochanowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50Jan Kochanowski, Treny (wybór) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Tren I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52Tren V . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53Tren VII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54Tren VIII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Bolesław Leśmian, Urszula Kochanowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56Juliusz Słowacki, Hymn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58Eric-Emmanuel Schmitt, Oskar i pani Róża (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60Wisława Szymborska, Nic dwa razy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64Stanisław Barańczak, Żeby ci czasem nie zaszkodziło . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66Szkoła mówienia i pisania: Wyrażanie opinii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67Kształcenie kulturowe: Muzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Kształcenie językowe:Języki środowiskowe i zawodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74Dialekty i gwary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76O stylu wypowiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81Sprawdź wiedzę i umiejętności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

1

2

perswazja, manipulacja

językowa, etyka wypowiedzi,

literatura naukowa, literatura

popularnonaukowa, publicystyka,

gatunki dziennikarskie

tren, porównanie homeryckie

Wzorce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85Twórca i jego czasy: Aleksander Kamiński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86Aleksander Kamiński, Kamienie na szaniec (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88Arkady Fiedler, Dywizjon 303 (fragmenty). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94Walter Isaacson, Steve Jobs (fragmenty). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98Jan Twardowski, *** [Święty Franciszku...] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100Jerome David Salinger, Buszujący w zbożu (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101Stanisław Trojanowski, Naznaczony 11 września: Rozmowa ze strażakiem z WTC (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105Marcin Fabjański, Kwestionuj autorytety (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108Szkoła mówienia i pisania: Sprawozdanie z filmu i spektaklu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112Recenzja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116Kształcenie kulturowe: Telewizja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120Kształcenie językowe:Treść i zakres wyrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124Rodzaje wyrazów ze względu na znaczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126Neologizmy i archaizmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131Sprawdź wiedzę i umiejętności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

Polskość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135Twórca i jego czasy: Adam Mickiewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138Polski patriotyzm współczesny. Rozmowa z politolożką Agnieszką Durską (fragmenty) . . . . . . 143Twórca i jego czasy: Stefan Żeromski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146Stefan Żeromski, Syzyfowe prace (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148Lao Che, Kapitan Polska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153Steffen Möller, Polska da się lubić (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155Marian Hemar, Piosenka o przychodni lekarskiej w Londynie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158Szkoła mówienia i pisania: Przemówienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161Kształcenie kulturowe: Komiks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166Kształcenie językowe:Odmienne części mowy – powtórzenie wiadomości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170Nieodmienne części mowy – powtórzenie wiadomości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175Ortografia: Pisownia nie z różnymi częściami mowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179Sprawdź wiedzę i umiejętności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

3

4

sprawozdanie z filmu i spektaklu,

recenzja

epopeja, inwokacja,

przemówienie

Utopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183Herbert George Wells, Ludzie jak bogowie (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184Suzanne Collins, Igrzyska śmierci (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186Terry Pratchett, Stephen Baxter, Długa utopia (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190George Orwell, Folwark zwierzęcy (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194Anna Kamieńska, Prośba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197Veronica Roth, Wierna (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198Szkoła mówienia i pisania: Scenariusz filmowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201Kształcenie kulturowe: Film . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204Kształcenie językowe:Wypowiedzenie i jego części – powtórzenie wiadomości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208Zdanie złożone i wielokrotnie złożone – powtórzenie wiadomości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217Sprawdź wiedzę i umiejętności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219

Życiowe wybory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221Twórca i jego czasy: Henryk Sienkiewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222Henryk Sienkiewicz, Quo vadis (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224Twórca i jego czasy: Sławomir Mrożek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230Sławomir Mrożek, Artysta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232Krzysztof Kamil Baczyński, Z głową na karabinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233Barbara Kosmowska, Pozłacana rybka (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235Paulo Coelho, Alchemik (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238Andrzej Bursa, Nauka chodzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242Szkoła mówienia i pisania: Podanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244Kształcenie kulturowe: Internet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246Kształcenie językowe:Fonetyka – powtórzenie wiadomości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250Słowotwórstwo – powtórzenie wiadomości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259Sprawdź wiedzę i umiejętności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261

Dostrzec piękno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263Jarosław Marek Rymkiewicz, Wiosna w Milanówku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264Leszek Kołakowski, Piękna twarz (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265Karolina Lanckorońska, Wspomnienia wojenne (fragment) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268Miron Białoszewski, Szare eminencje zachwytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270Dorota Terakowska, Poczwarka (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271Konstanty Ildefons Gałczyński, Pieśń III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274Szkoła mówienia i pisania:Życiorys, CV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276List motywacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280

5

6

7

alegoria, bajka, scenariusz

filmowy

podanie

interpretacja fotografii,

życiorys, CV, list motywacyjny

8

Kształcenie kulturowe: Fotografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284Kształcenie językowe:O imionach i nazwiskach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288O nazwach miejscowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293Najczęstsze błędy językowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299Sprawdź wiedzę i umiejętności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301

Twój niezbędnik:Epoki w kulturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303Rodzaje literackie: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304

Liryka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306Epika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308Dramat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312

Rodzaje tekstów nieliterackich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314Środki stylistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315Elementy konstrukcyjne utworu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317Właściwości tekstów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317

Wykaz źródeł tekstów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318Wykaz źródeł zdjęć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319Spis reprodukcji i zdjęć wykorzystanych w rozdziałach Kształcenie kulturowe . . . . . . . . . . . . . . . . 320

Ja w społeczeństwie

farby olejne na płótnie

100 x 120 cm

własność prywatna

2004 rok

Edward Dwurnik, Krakowskie Przedmieście (Mikołaj Kopernik)

1

Przyjrzyj się obrazowi, a następnie wykonaj polecenia.

1. Omów kompozycję dzieła. Zwróć uwagę na to, z jakiej perspektywy Edward Dwurnik ukazał tytułową warszawską ulicę oraz w jaki sposób oddał proporcje między poszczególnymi elementami (np. miedzy ludźmi a budynkami).

2. Wymień barwy wykorzystane na płótnie. O czym świadczy – Twoim zdaniem – ich nagromadzenie na tym obrazie?

3. Co można by powiedzieć o przedstawionym przez malarza społeczeństwie miejskim?

4. Porozmawiajcie o tym, jaka jest – Waszym zdaniem – wymowa płótna Dwurnika. Poprzyjcie swoje sądy argumentami wynikającymi z interpretacji dzieła.

Kształcenie kulturowe

10

Twórca i jego czasy

Melchior WańkowiczPochodził z kresowej rodziny ziemiańskiej. Już podczas nauki w gimnazjum zaangażował się w działalność patriotyczną. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. pracował jako urzędnik, zajmował się reklamą, założył również największe w kraju wydawnictwo książkowe – Rój. Jednocześnie pisał reportaże oraz artykuły i felietony. We wrześniu 1939 r. przedostał się do Rumunii. Jako korespondent wojenny przeszedł z II Korpusem Polskim gen. Władysława Andersa cały szlak bojowy, od Iranu po północne Włochy. Po zakończeniu wojny pozostał na emigracji. Jedną z jego najbardziej cenionych książek jest Monte Cassino [kas-ino]. W 1958 r. zdecydował się wrócić do kraju. Zamieszkał z żoną w Warszawie. Aż do śmierci dużo podróżował, wygłaszał odczyty i wydawał kolejne książki.

10 I 1892narodziny w Kałużycach (obecnie Białoruś)

1924założenie wydawnictwa Rój

1942–1945służba w II Korpusie Polskim

1945–1958pobyt na emigracji

1958powrót do Polski

10 IX 1974śmierć w Warszawie

W 1916 r. Wańkowicz wziął ślub z Zofią Małogowską. Była ona nie tylko towarzyszką życia pisarza, lecz także, podobnie jak jego dzieci, bohaterką wielu jego książek. Wśród licznych wspomnieniowych gawęd Wańkowicza popularnością cieszy się zwłaszcza Ziele na kraterze. Pisarz opowiada w tym utworze głównie o dziejach swojego małżeństwa oraz o relacjach z córkami. Najbardziej dramatyczne fragmenty dotyczą okresu wojny, kiedy rodzina została rozdzielona, a żona Wańkowicza oraz jedna z jego córek pozostały w okupowanej Polsce. Inną znaną książką wspomnieniową tego autora jest Tędy i owędy – utwór napisany po powrocie z emigracji.

10

że,

zą

órMelchior Wańkowicz z żoną – po powrocie z emigracji


11

Świadek XX-wiecznej historii

Na podstawie własnych doświadczeń Wańkowicz odmalował w swojej twórczości barwną panoramę epoki, w której żył. A były to czasy burzliwe. Rzeczpospolita po 123 latach niewoli odzyskała niepodległość, by wkrótce ponownie ją utracić. Dwie wojny światowe zmieniły granice europejskich państw, w tym Polski. Wielu ludzi utraciło domy i bliskich. Ci, którzy przeżyli, musieli się zmierzyć z gwałtownymi przemianami cywilizacyjnymi i społecznymi. Wańkowicz opowiada m.in. o losach mieszkańców Kresów, emigrantów, żołnierzy i warszawskich inteligentów.

11

Twórca i jego czasy

Melchior Wańkowicz (w środku) wśród polskich żołnierzy podczas bitwy o Monte Cassino, 1944

Stanisław Bagiński, Rozbrajanie Niemców, 1917

Metoda pisarska WańkowiczaAutor Ziela na kraterze jest uważany za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli polskiego reportażu. Swoją metodę pisarską porównywał do układania mozaiki z kamyków, którymi są „fakty z życia”. Stworzony w ten sposób obraz rzeczywistości nigdy nie jest – mimo że został zbudowany z prawdziwych wydarzeń i postaci – obiektywny. Pisarz wyjaśnił ten subiektywizm reportażu, odwołując się do prostej obserwacji: promienie słońca załamujące się w kryształowej karafce z winem różnym ludziom mogą wydać się – w zależności od zajmowanego przez nich miejsca – czerwone lub różowe, a czasami nawet niebieskie. I każda z tych osób będzie miała rację.


Zanim przeczytaszPoszukaj w dostępnych źródłach, np. w encyklopedii lub internecie, informacji o tym, które ziemie wchodziły w skład Kresów Wschodnich. Sprawdź, kto spośród polskich pisarzy tam się urodził.

Melchior Wańkowicz

Ziele na kraterze (fragmenty)I wtedy, jak tylko nadciągnęły wakacje, Tata powiedział1:

– Trzeba znowu dobrze przetrząść dzieci. [...]Pojechałem więc z Tilusią2. Wychowani na szlakach wodnych, znając je niby unerwie-

nie liścia, teraz znowu drogą kołową wgryzaliśmy się w miąższ kraju, kierując tegoroczną wyprawę na Kresy.

Jechaliśmy od kominka do kominka. Pierwszy nocleg – w podchorążówce, drugi – w domu wariatów, następnie u Kossakowskich, u Bispingów, u Brochockich, Wagnerów, Balińskich, zaraz potem u śmiertelnego wroga ziemian – senatora Malskiego, potem u osadnika Bombika, u poety białoruskiego Maszary, u komunisty Lebiody.

Zwiedziwszy Pikiliszki3 marszałka Piłsudskiego, że to Wilno nie było daleko, a do wie-czora jeszcze niesporo4, pomknęliśmy polami na przełaj. Na przełaj – to znaczy drogami polnymi, gdzie między dwiema koleinami trawa rośnie, to znaczy – bez mapy, bez drogo-wskazów, bez wskazówek, „na nos”, gdzie też nas wyniesie z tego wiru ziemi.

No i jak zwykle – fanfara5 drzew. Starodrzewu6. Znaczy – dwór. A to rów, a to rojst7, a to grobla8 – przed tym czubem drzew. Kiedyśmy wreszcie dokocołowali9, ku podwieczorowi było. Wlokąc czarny ukośny cień po drodze przysypującej złocistym piaskiem, wpadliśmy w nawilgłą zieloność alei, w kałużę chlupką, kochaną, niewyschłą w tym tunelu w upał największy i wypęczniliśmy się pod dwór drewniany, rozłożysty, naklapły w tej oazie zie-lonej jak narośl, jak część przedziwactw, które ze swego łona wypiera ziemia.

Na poskrzypujące drewniane schody, wiodące na taras nie taras obszerny, werandę, nie werandę, na schody, którymi chodzić trzeba się było uczyć od dziecka, bo tam wy-próchniało, a tam zapadło, a tam gwóźdź, a tam drzazga (tedy10 tubylcy pilotują znanymi przejściami), wyszedł stary dziedzic z naftową lampą kulistą w ręku. I tak trzymając tę lampę niby granat obronny, pytał nachrypłym głosem – ktośmy zaś? Bo któż by motorem najeżdżał, jak nie urzędnik.

Okazało się jednak – z Wańkowiczów, tych a owych11. Tedy kulista lampa zmieniła się w słup ognisty, wiodący do sieni przestronnej.

Pan Pisanko – on to był bowiem, a majątek zwał się Kowszadoła – ledwośmy się zzuli z płaszczy12, rzekł, jakby spieszył przekazać sprawę najpilniejszą:

– Więc kiedy przyjechaliście, do ogrodu proszę; nim słońce zajdzie, pokażę aleję.Przeszliśmy róże i jabłonie, i łopuchy13 – jak zwykle na Kresach – wszystko w kupie

Panu Bogu wieczorami modlące się chórem potężnym zapachów lubych14, zmieszanych

NA TROPACH TRADYCJI

1 Tata powiedziałnarrator, którym jest sam pisarz opowiadający o losach swojej rodziny, czasami mówi o sobie w trzeciej osobie2 TilusiaMarta, młodsza córka Wańkowicza, nazywana w książce też Tirliporkiem3 Pikiliszkiwłaśc. Pikieliszki, miejscowość na Litwie, niedaleko Wilna4 niesporotu: daleko5 fanfaratu: duże skupisko6 starodrzewskupisko starych drzew7 rojstmokradło8 groblanasyp umożliwiający przejście lub przejazd przez podmokły teren9 dokocołowalitu: natrudzili się10 tedytu: więc11 tych a owychtu: spokrewnionych z autorem12 się zzuli z płaszczyzdjęli płaszcze13 łopuchachwast o bladożółtych kwiatach14 lubytu: przyjemny


12


z zapachem gnoju, podorywki15, butwiejących liści – i stanęliśmy przed najwspanialszym tumem gotyckim16 zieleni.

Prawa17 to ściana lip była, nierozrosłych, jako to bywa, kiedy w pojedynkę stojąc, lipa miodem pachnie i pszczołami brzęczy, jeno18 w mur, w linię, w pion przez zabiegliwego o prawnuki przodka sadzonych, ścisłych, strzelistych, w niebo wdanych19, koronami za-sklepionych, równych jak strzała.

Stary pan Pisanko zmacał pień pierwszej z brzegu, pojechał po jego szorstkości ruchem sobie wiadomym, jako jeździec ręką przeciąga przez kłąb20 wierzchowca.

– Ot – mówi – w tamtą wojnę21 Rosjanie się cofali. Rozkaz był palić. Przyszli saperzy – i ot – ręką drżącą wskazuje bliznę zażyłą, cięcie topora straszne – od tej lipy zaczęli. Przy-biegłem i stoję, nie wiem, co mówić. Oficer, saper, widać jakiś był światły. Pyta, co tak pa-trzę. A ja, wiadomo, bez tołku22, wiadomo, jak tu wytłumaczysz śmierć drzewa, dla nich-żeż to tylko polano23, mówię: „Ta aleja prosto do kościółka prowadzi! Myślałem zawsze – ostatni raz po ziemi moja droga będzie, jak mnie wyniosą tędy na spoczynek wieczny”. I wtedy on, niech mu Bóg wynagrodzi, odpędził sołdatów24.

Wracaliśmy do dworu za ciemna, a już Gospodarz Świata25 kazał żabom grać. Poczułem palec Tilusi, ten sam „palać”, który ongiś26 odkryła w kolebusi27, wślizgujący się w moją rękę. Znak to był nieumówiony a znany, znak wtajemniczenia, zaufania i znak łączności. Tirliporek szedł zasnuty w sobie i spokorniały, a pan Pisanko już pokrzykiwał na sługi o kolację.

Dopieroż przy kolacji – borowiki (wielkości spodka) na poprzek w plastry krajane, na słoninie (w tejże wielkości plastry przyciętej) przysmażane. Cerata poobdłubywana na stole długim jak zagon, żywiącym bez rachunku, kto ci przyjechał i siadł. Muchołapki szklane pełne nasiąkłych much. Śmierć Czarnieckiego na ścianie28 tak popstrzona, że le-dwo widać biel wiernego siwka, żegnającego się z panem. [...]

Mereczowszczyzna (obecnie na Bia-łorusi) – kresowy dworek, w którym urodził się Tadeusz Kościuszko, litogra-fia wykonana przez Victora Adama [wiktora], 1848

15 podorywkapodorana ziemia16 tum gotyckiśredniowieczny kościół w stylu gotyckim17 prawatu: prosta, jednolita18 jenodawniej: tylko19 w niebo wdanychsięgających nieba20 kłąbgrzbiet21 tamtą wojnęwojnę polsko- -bolszewicką 1919–192122 bez tołkubez sensu23 polanotu: kawał drewna24 sołdattu: żołnierz25 Gospodarz Światatu: Bóg26 ongiśdawniej: kiedyś27 kolebusikolebki, kołyski28 Śmierć Czarnieckiego na ścianieobraz ukazujący scenę śmierci Stefana Czarnieckiego


13


Zanurzaliśmy się coraz bardziej w ten świat znikający, tający29 w oczach, jak znika śnieg pod zalewem burych wód totalizmu30. [...]

Była w tym świecie ziemiaństwa kresowego31 dziwna, wzruszająca łączność z przeszło-ścią, tak wzruszająca, że świat zjaw stawał się czasami rzeczywistością, w której pulsuje żywa krew. [...]

Jak z tej ziemi smętnej, krajobrazu nieafektowanego, kraju bez wina, bez morza, wła-ściwie to i bez śpiewu, rósł humor przedni, gust do facecji32 na tradycji szlagońskiej33 nalęgły34?

Bogiem a prawdą to każdy człowiek był tam oryginałem; oryginałowie, maniacy, so-biepankowie35 byli tam cenieni; bezsilny, ginący świat buntował się przeciw ciągnącemu na ludzkość barbarzyństwu i sądzę, patrząc wstecz na zawalone ćwierćwiecze, że współ-czesny nasz Domeczek36 o płaskim dachu, wielkich na całą ścianę oknach, szlusował37 w gruncie rzeczy do tych skrzypiących schodów przy ganku, szlusował do tego buntu.

Z dawna rosłem w tradycjach wielkich ziemiańskich kpiarzy. Kiedy słynny facecjoni-sta38, Żukowski z Kowieńszczyzny, zmarł, kiedy już leżał na katafalku, ludzie stali naokoło z ucieszonymi minami, oczekując nowego kawału. Pamiętniki Morawskiego, pamiętniki z Puzynów Guntherowej i innych roją się od kawałów. Babka moja opowiadała o takim, który płaszcz ze skórek jeżowych poszyć sobie kazał, inny, Zyndram-Kościałkowski bodaj, rozzłościwszy się na żonę, sześć lat w łóżku leżał, aż go pożar wypłoszył. Dziękabogu i za naszych jazd z Tirliporkiem żyły tu przed wojną oryginały niewąsko, jak ten procesow-nik39 Sakowicz, [...] jak Biszewski z Łyntup, skąpy przysłowiowo, a przecież ciągle coś budujący, bo mu Cyganka zapowiedziała śmierć, jeśli na chwilę budować przestanie.

Jadąc, raz po raz na coś takiego trafiałeś, że ot, prosto, brzuch trząść się musiał, choć i w takich smutnych czasach.

Po przeczytaniu1. Przedstaw bohaterów podanego fragmentu.2. Na co zwraca uwagę narrator, gdy prezentuje dwór pana Pisanki? Odpowiedź

zilustruj odpowiednimi cytatami.3. Jakie emocje wywołuje opis zwiedzanych miejsc? Co na tej podstawie można

powiedzieć o wrażliwości pisarza? 4. Czego można się dowiedzieć z reportażu Wańkowicza o świecie znikającym

polskiej szlachty?5. Jak sądzisz, jakie znaczenie dla autora Ziela na kraterze miała wyprawa na Kresy

Wschodnie?6. Napisz krótkie wspomnienie z wizyty w jednym z miejsc przedstawionych

w przewodniku po Twoim regionie. Postaraj się zaciekawić swoją opowieścią i zachęcić do odwiedzenia tego miejsca.

7. Wyobraź sobie, że w ramach wymiany młodzieży do Twojej szkoły przyjeż-dżają koleżanki i koledzy z innego kraju. Opracuj plan wycieczki, dzięki której goście będą mogli poznać kulturę i niepowtarzalny klimat Twojego miasta lub regionu.

29 tającytopniejący30 totalizmtotalitaryzm, system polityczny oparty na nieograniczonej władzy jednej partii, kontrolującej wszystkie dziedziny życia obywateli31 ziemiaństwo kresoweziemianie mający swoje majątki na Kresach32 facecjaanegdota, dowcip33 tradycja szlagońskatradycja związana z prostą, niewykształconą szlachtą34 nalęgłyrozmnożony35 sobiepanekktoś, kto postępuje samowolnie, nie licząc się z nikim i z niczym36 Domeczekwilla na warszawskim Żoliborzu, w której mieszkała rodzina Wańkowiczów37 szlusowaćzbliżać się38 facecjonistaosoba opowiadająca zabawne historie, anegdoty39 procesownikczłowiek lubiący się procesować


14


Zanim przeczytaszJakie jest – według Ciebie – główne zadanie prasy?

Melchior Wańkowicz

Tędy i owędy (fragmenty)Przenieśmy się więc do Ameryki, choćby do redakcji tygodnika „Time”1 [...].

Jest czwartek, dzień rodzenia się nowego numeru. W salce konferencyjnej w gma-chu „Time’a” przy V Avenue2 zbiera się konferencja współpracowników: redaktorów i reserczerek3.

Naczelny redaktor zagaja: – Na tapecie mamy pucz w Gwatemali4. Powiódł okiem po obecnych:

ODPOWIEDZIAL-NOŚĆ ZA SŁOWO

1 „Time”[tajm]2 V Avenue[fift awenju] ang. ‘Piąta Aleja’3 reserczerkaredaktorka, którawyszukuje informacje4 Na tapecie mamy pucz w GwatemaliZajmiemy się teraz puczem w Gwatemali. Mowa o przejęciu przez wojsko władzy w Gwatemali w 1954 r.

LEKTURA OBOWIĄZKOWAKontekst

Literatura faktuDo literatury faktu należą takie gatunki, jak pamiętnik, list, biografia i reportaż. Łączy je to, że ukazywana w nich rzeczywistość nie jest fikcyjna. Utwory tego typu opowiadają o prawdziwych ludziach i autentycznych wydarzeniach. Relacje i opisy w reportażach czy pamiętnikach nie są jednak obiektywne, gdyż ich autorzy w rozmaity sposób postrzegają rzeczywistość. Dlatego np. zbierane przez policję relacje świadków tego samego zdarze-nia zawsze różnią się między sobą.

Jednym z najbardziej znanych staropolskich utworów zaliczanych do literatury faktu są Pamiętniki Jana Chry-zostoma Paska. I choć ich autor, przeciętny szlachcic, przedstawia mocno subiektywną wizję swoich czasów, to Pamiętniki są uznawane za istotne źródło wiedzy o życiu szlachty w XVII w. Inny przykład staropolskiej literatury faktu to Listy do Marysieńki pisane przez Jana III Sobieskie-go do żony. Znanymi współczesnymi autorami literatury faktu są m.in. Hanna Krall, Wojciech Jagielski, Filip Sprin-ger, Małgorzata Szejnert, Swietłana Aleksijewicz.

Sobieski i Marysieńka, fragment obrazu Jan III Sobieski z rodziną, namalowanego przez Henriego Gascara [ąriego gaskara], ok. 1701

15


– Bil i Jessie5. To znaczy, że będzie o tym pisał redaktor Bil, a materiał dla niego przygotuje reserczer-

ka Jessie. [...]Marta6 pracuje już trzy miesiące. Już jej podnieśli tygodniowe pobory do 100 dolarów,

nadto trzynasta miesięczna pensja, nadto cztery urlopy rocznie. Praca jest tak wyczerpują-ca, że pismo uważa to za konieczne. Ale wciąż jeszcze na odprawach jest pełna emocji. [...] Łączenie par dobiega końca i według przyjętego zwyczaju ostatniej parze przydziela się szlagier numeru – tak zwaną cover story7, to znaczy najdłuższe opracowanie, sięgające trzech, nawet czterech stron, któremu poświęcona jest cover, czyli okładka, często ryso-wana przez Arcybaszewa, syna znakomitego pisarza rosyjskiego.

– Prawo głosowania kobiet w Szwajcarii8 idzie w odwłokę9 – Steve i Margareth10. Napięcie wzrasta. [...] Marta wprawdzie marzy o cover story. Jest to jakby wyzwolenie na

czeladnika11. Ale ma tremę. Jest magistrem socjologii Pennsylvania University12, jednego z najpoważniejszych, trafiła do USA w drugim roku wojny13, tu już skończyła college14, ale za-wsze ma polski akcent, wciąż jeszcze nie jest dwoma nogami w tym amerykańskim świecie.

– Pierwsza atomowa fabryka w Rosji. Alex i Dolly15. A więc – padnie na nią. – Przedwczoraj, dziewiętnastego października Naser16 podpisał ostatecznie umowę, na

której skutek Limeys17 (żartobliwe przezwisko Anglików) wynoszą się z Egiptu. Cover story o nim – Jerry18 i Marta (!!!) [...]

Marta poczyna się miotać. Jej obowiązkiem jest napisać całkowity artykuł – z puenta-mi, mottami, cytatami, tak żeby mógł żywcem iść do druku. Artykuł ten w sobotę wieczór ma dać Jerry’emu. W poniedziałek rano Jerry ma jej dać do przekontrolowania, co z tego zrobił.

Przede wszystkim nadaje depesze do korespondentów w Egipcie, Libanie, Izraelu, Ira-ku, Syrii, Jordanii.

Następnie zamawia u głównej bibliotekarki odpowiednie książki. Biblioteka ,,Time’a” ma 35 000 tomów. Kwalifikowane urzędniczki biblioteki wyszukują książki, potrzebne ustępy zakładają zakładką.

Dział filmowy ma mikrofilmy poważniejszych pism. [...] W tym dziale również treno-wani pracownicy wybierają filmy na dany temat. Wówczas dzwoni do egipskiej ambasady. Po czym zanurza się w encyklopedii, robi ramkę (tabelkę) do wpisywania napływających wiadomości. Godziny pracy redakcyjnej się skończyły. Dziś będzie pracować długo, poja-wia się kelner z restauracji z listą potraw: obiad płaci redakcja. Za pierwsze dwie nadpro-gramowe godziny otrzymuje o 50 procent więcej, za każdą następną – 100 procent. Ale nie o to chodzi, tylko aby się nie zbłaźnić. [...]

Jest depesza na pięć tysięcy słów od kairskiego korespondenta. Sama ta depesza znacz-nie przekracza rozmiar zamierzonego artykułu. Korespondenci z Bejrutu, Jerozolimy, Damaszku, Bagdadu, Ammanu dorzucają po kilkaset słów. Na biurko sypią się kartki z wypisami z książek, z filmów.

Jej zwierzchniczka, kierowniczka reserczu działu zagranicznego, nie dowierza nowi-cjuszce, sama przegląda depeszę-artykuł kairskiego korespondenta [...].

5 Jessie[dżes-i]6 Martacórka Wańkowicza7 cover story[kawer story] ang. ‘główny temat numeru’8 prawo głosowania kobiet w Szwajcariizostało wprowadzone dopiero w 1971 r.9 idzie w odwłokęodwleka się10 Steve i Margareth[stiw i margaret]11 wyzwolenie na czeladnikaotrzymanie uprawnień rzemieślnika pracującego pod nadzorem majstra12 Pennsylvania University[pensylwania juniwersity]13 w drugim roku wojnyw 1940 r.14 college[koledż] ang. szkoła wyższa w USA15 Alex i Dolly[aleks i doli]16 Gamal Abdel Naserpremier Egiptu w latach 1954–1956; umowa, o której mowa w tekście, została podpisana 19 X 1954 r.17 Limeys[lajmis]18 Jerry[dżery]


16


[...] Marta pisze. W małym pokoju domu zbudowanego przy najwspanialszej avenue świata, gdzie każdy centymetr gruntu idzie na wagę złota, stoi sześć biurek jedno przy drugim, przy których jej koleżanki-galernice19 przerabiają nadane tematy.

Przyniesiono jej obiad z restauracji, pisze długo w noc. Jest za późno, by jechać do odległego o pięć kwadransów domu w jednej z dzielnic rezydencjalnych. Idzie do wy-godnego hotelu Statler, pogrąża się z rozkoszą w wannę – jutro batalia20 (za hotel płaci redakcja). [...]

Nazajutrz przybiega na godzinę przed zaczęciem urzędowania. [...] Na biurku leży prze-pisana w trzech egzemplarzach jej praca. Jeden egzemplarz porwie Jerry, drugi ma iść do zwierzchniczki. [...]

Dzwonek. Wzywa szefica: – Napisałaś: „Matka Nasera, czarnooka Sudanka”. Skąd wiesz, że czarnooka? – Wszystkie Sudanki są czarnookie. – Może być wyjątek. Depeszuj do Kairu. Na poniedziałek Jerry prezentuje swój artykuł. Bezczelny typ! Poskracał tylko i dodał

parę kwiatków. Marta te kwiatki bierze pod magiel. Jej obowiązkiem jest postawić kropkę pod każdym

słowem i podcyfrować każdą stronę21. W razie nieścisłości, nawet tych, które napisał Jerry, nie on odpowiada, ale ona.

– Jerry, a skąd to wziąłeś? A to? Jerry się wścieka. Między writerami22 i reserczerkami panują stosunki jak psa z kotem.

Pisarz chce pisać ciekawie, reserczerka odpowiada za dokładność. – Dobrze, masz rację, że pytasz, skąd znam kolor auta Nasera. Jakiś przyjemnia-

czek mógł je widzieć i popisze się listem do redakcji. Ale czego się czepiasz, że ,,Naser uśmiechnął się”? Nie mógł uśmiechnąć się? Kto sprawdzi, czy akurat w tym momencie nie uśmiechnął się. I w ogóle – co to ma za znaczenie?

– A może on nigdy się nie uśmiecha? – wątpi ponuro Marta. [...]Szefica wzywa: – Tu napisał Jerry, że pod królewskim pałacem siedzą żebracy. Wszystko podkropko-

wane. Sprawdziłaś? – Jerry mówi, że sam widział. – Jerry był w czasie wojny. Sprawdź. Marta pcha depeszę, ale jest już druga w poniedziałek. A nuż odpowiedź przyjdzie za

późno? Jerry będzie się pieklił, jak mu wykreśli. Oni wszyscy się pieklą, że im się bez sensu wyciska soczystość z tego, co piszą.

– Tatusiu – telefonuje, czepiając się ostatniego ratunku – czy żebracy siedzą pod pała-cem królewskim w Kairze?

– Siedzą. – Czy i teraz? – Siedzą; czemu nie mają siedzieć? – Ale czy wiesz to na pewno? – Przecież na czarodziejskim dywanie nie latam co dzień do Kairu – złości się

19 koleżanki-galernicetu: kobiety bardzo ciężko pracujące20 bataliatu: ciężka walka21 postawić kropkę nad każdym słowem i podcyfrować każdą stronęwyrażenia dziennikarskie: sprawdzić i zaakceptować tekst22 writer[rajter] ang. ‘autor, pisarz’


17


przodek. – A zresztą jakbym był w piątek, to ta wariatka powiedziałaby, że w sobotę mogli już nie siedzieć.

– Tatusiu!... – jakieś rozpaczliwe pochnykiwanie23 słychać w słuchawce. [...] – Nie masz co się zabijać o to [...]. Naser nie jest cudotwórcą i żebracy wciskają się w każ-

dy kąt. Możesz to zostawić. – Dobrze tatusiowi mówić. W poniedziałek wieczorem wraca artykuł od naczelnego. O czarnych oczach Kair jesz-

cze nie odpowiedział, skreślono. Żebraków potwierdził (nieoficjalnie) sekretarz ambasady egipskiej [...]. Maszynopis frunął do drukarni. Marta wraca o normalnej porze [...]. [...]

W sobotę uderzył grom: przyszły ironiczne listy do redakcji, zapytując, odkąd to Kair jest portem? Gapa Jerry napisał: „Kiedy Faruk na swoim jachcie opuszczał Kair...”, a druga gapa, Marta, nie poprawiła mu na „Aleksandrię”. [...]

Nieszczęsna kropka pod „Kair” wędruje z odpowiednią notatką do errors report24. [...] Po dwu tygodniach Marta jest wezwana przed oblicze święte świętych – Mrs Peckham25

(pensja roczna 35 000 dolarów plus dodatki). Mrs Peckham jest szefem reserczerek wszystkich działów. Mrs Peckham przyjmuje struchlałą z uśmiechem na ustach: – Winszuję – pokazuje ,,Reader’s Digest”26. – Przedrukowali cover story o Naserze

i przysłali 800 dolarów. Wydzielam ci tylko 80 dolarów, bo był tam niedopuszczalny błąd. Widzisz, ,,Reader’s Digest” poprawił „Kair” na „Aleksandrię”.

– Czy wiesz, tatusiu – fulminuje27 wieczorem Marta – Jerry dostał całe pozostałe sie-demset dwadzieścia dolarów!... A to przecież on byka strzelił, nie ja.

– Krakowiaczek nic nie winien, pocałował, bo powinien, Krakowianka temu winna, bo pozwolić nie powinna.

Po przeczytaniu1. Na podstawie podanego fragmentu zapisz w zeszycie zadania reserczera pra-

cującego w redakcji amerykańskiego tygodnika „Time”. Użyj równoważników zdań.

2. Jaki stosunek do pracy ma córka Wańkowicza?3. Które informacje sprawiły reserczerce szczególny problem? Jaką miały one

pełnić funkcję w artykule?4. Zinterpretuj sformułowaną przez ojca Marty puentę historii artykułu o Naserze.5. Wskaż w tekście słowa lub sformułowania używane w środowisku dziennika-

rzy. W jakim celu autor się nimi posłużył?6. Przeprowadźcie w klasie dyskusję o tym, czy internet jest rzetelnym źródłem

informacji. Podajcie argumenty prezentujące różne punkty widzenia.7. Wspólnie przygotujcie listę tematów dotyczących Waszego najbliższego oto-

czenia, które mogłyby zostać poruszone w numerze gazetki szkolnej. Następ-nie w grupach poszukajcie jak najwięcej informacji o wybranym zagadnieniu. Porównajcie wyniki swojej pracy.

23 pochnykiwaniepochlipywanie24 errors report[errors riport] ang. ‘raport o błędach’25 Mrs Peckham[mis-iz pekham] pani Peckham26 „Reader’s Digest”[riders dajdżest] amerykański miesięcznik przedrukowujący najciekawsze artykuły z prasy krajowej i zagranicznej27 fulminujedawniej: oburza się


18


Zanim przeczytaszPorozmawiajcie w klasie o tym, które współczesne zwyczaje służą podtrzymaniu więzi między bliskimi osobami.

Włodzimierz Szymanowicz

Zaproście mnie do stołuZaproście mnie do stołu zróbcie mi miejsce między wami. Wspominajcie sobie trudne lata, powiedzcie otwarcie co serdecznie boli, może znajdzie się między wami wojażer1

opowie zadziwiająco o barwnych egzotycznych krajach. Ileż to razy będziemy wstawać wznosząc uroczyste toasty, po ilekroć zadrży stół od śmiesznych powiedzonek. Zaśpiewamy wspólnie stare bliskie pieśni a potem usadowieni wygodnie w skórzanych fotelach zasłuchamy się w fortepianowe pasaże2.Tu za drzwiami podle i samotnie zaproście mnie do stołu.

Po przeczytaniu1. O co prosi osoba mówiąca w wierszu? Jakie emocje wyraża?2. Co tworzy atmosferę spotkania bliskich sobie osób przy stole?3. Zacytuj wers opisujący przestrzeń na zewnątrz pomieszczenia ze stołem.

Jaka jest funkcja tego stwierdzenia?4. Do jakiego typu liryki należy utwór Szymanowicza? Powiedz, które cechy wier-

sza o tym świadczą. typy liryki, s. 307

5. Stwórzcie w grupach mapy myśli przedstawiające Wasze skojarzenia związane z przebywaniem z bliskimi osobami.

6. Podyskutujcie o tym, jak ważna dla człowieka jest obecność innych ludzi.

BYĆ RAZEM

Włodzimierz Szymanowicz(1946–1967), malarz i poeta. Zmarł tragicznie w wieku 21 lat, pozostawiając po sobie kilka obrazów i wierszy. Twórczość poety została opublikowana po jego śmierci, głównie dzięki staraniom matki. W 1974 r. Elżbieta Wojnowska zdobyła I nagrodę na festiwalu w Opolu za wykonanie piosenki do jego wiersza Zaproście mnie do stołu.

1 wojażerpodróżnik2 pasażtu: szybkie następstwo dźwięków

19


Zanim przeczytaszOpisz jakąś nieżyczliwą osobę. Jakimi cechami się charakteryzuje? Ułóż skierowany do tej osoby kilkuzdaniowy apel mający zachęcić ją do bycia serdeczną wobec innych.

Tadeusz Różewicz

List do ludożercówKochani ludożercynie patrzcie wilkiemna człowiekaktóry pyta o wolne miejscew przedziale kolejowym

zrozumcieinni ludzie też majądwie nogi i siedzenie

Kochani ludożercypoczekajcie chwilęnie depczcie słabszychnie zgrzytajcie zębami

zrozumcieludzi jest dużo będzie jeszczewięcej więc posuńcie się trochęustąpcie

Kochani ludożercynie wykupujcie wszystkichświec sznurowadeł i makaronu

LUDZIE WOBEC LUDZI

Tadeusz Różewicz(1921–2014), poeta, dramaturg, prozaik. Należał do pokolenia twór-ców, którzy w swoich dziełach nieustannie powracali do tematów związanych z przeżyciami wojennymi i pokazywali, jakie piętno II wojna światowa odcisnęła na psychice człowieka. W 2000 r. otrzy-mał Nagrodę Literacką Nike za książkę Matka odchodzi.

Nie mówcie odwróceni tyłem:ja mnie mój mojemój żołądek mój włosmój odcisk moje spodniemoja żona moje dziecimoje zdanie

Kochani ludożercynie zjadajmy się Dobrzebo nie zmartwychwstaniemyNaprawdę

20


Po przeczytaniu1. Wyjaśnij, kim są i czym charakteryzują się ludożercy w wierszu. Jaka jest róż-

nica między dosłownym znaczeniem wyrazu ludożerca a znaczeniem, które przybiera to słowo w utworze?

2. Zanotuj w zeszycie skojarzenia, które przywodzi na myśl zwrot Kochani ludo-żercy. Jaki efekt wywołuje użycie takiego wyrażenia?

3. Zinterpretuj zakończenie utworu. Określ, jaką funkcję pełnią w nim zwroty do adresata.

4. Przedstaw w klasie własną interpretację głosową wiersza.5. Wyjaśnij, dlaczego w tytule utworu Różewicza występuje słowo list.6. Czy zgadzasz się ze stwierdzeniem, że każdy ma w sobie „ludożercę”? Napisz

na ten temat rozprawkę.

Mirosław Kofta(ur. 1945), psycholog, profesor Uniwersytetu Warszawskiego. Należy do najwybitniejszych w Polsce znawców psychologii spo-łecznej. Specjalizuje się zwłaszcza w badaniu funkcjonowania stereotypów i uprzedzeń.

Zanim przeczytaszPowiedz, jakie znasz stereotypy na temat Polaków. Które z nich wydają Ci się szczególnie niesprawiedliwe?

Jak szufladkujemy innych (fragmenty)Z profesorem Mirosławem Koftą rozmawia Joanna Podgórska

Joanna Podgórska: Czy da się żyć bez stereotypów?Mirosław Kofta: Jest to bardzo trudne. Stereotypy nie tylko mają tę cechę, że najczęściej są negatywne, lecz także pozwalają na uproszczenie obrazu rzeczywistości, pogrupowanie ludzi w pewne kategorie. Mówi się wręcz o ekonomicznej1 funkcji stereotypów. Ułatwiają orientację, porządkują obraz świata. Ta orientacja jest oczywiście nieco powierzchowna, ale to ważne, gdy spotykamy nowych ludzi z innych grup społecznych, narodowości, że-byśmy mieli jakiś wstępny sąd, jacy ci ludzie są.

STEREOTYPY

1 ekonomicznytu: oszczędny, praktyczny, racjonalny

21


Mówi się, że to uproszczona mapa świata społecznego, w którą wyposażyła nas ewo-lucja.[...] Niewątpliwie treść stereotypów jest pochodzenia społecznego. Tworzą się w nas pod wpływem rodziców, szkoły, literatury, mediów, a także poprzez osobiste kontakty z człon-kami różnych grup i kategorii społecznych. Natomiast można zgodzić się z tezą, że sama skłonność do uporządkowania świata społecznego w kategorie jest uwarunkowaną ewo-lucyjnie2 tendencją do tworzenia prostego obrazu rzeczywistości – ogólnoludzką i na-turalną. Poznanie służy działaniu. Gdybyśmy nie kategoryzowali ludzi, trudno byłoby podejmować decyzje, zachowywać się sensownie w różnych sytuacjach społecznych. Ste-reotyp zwiększa kontrolę poznawczą nad rzeczywistością. Bez niego bylibyśmy zupełnie bezradni, przytłoczeni ogromną ilością informacji. W pewnym sensie ważniejsze jest to, że mamy jakąś wiedzę o ludziach z pewnej grupy czy kategorii, niż fakt, że ta wiedza może być niekiedy błędna, nadmiernie uproszczona. To jest jasna strona stereotypu. [...]

A jeśli chodzi o zwykłe [...] stereotypy – kogo najchętniej pakujemy do tych mental-nych3 szufladek?Wszystkich. Są stereotypy związane z płcią, bardzo silnie zakorzenione w kulturze, z rasą, z wiekiem. Najczęściej badane są stereotypy etniczne. Dowolna wyrazista grupa społecz-na rodzi stereotypowe myślenie. To rodzaj uproszczonej wiedzy o grupie, w której prze-mieszane są elementy pozytywne i negatywne: np. pracowity i zorganizowany Niemiec, ale zarazem zimny drań, blondynka ładna, ale głupia, Żyd inteligentny, ale chytry.

Molierowski pan Jourdain4 nie wiedział, że mówi prozą. Czy podobnie [my] nie wiemy, że myślimy stereotypowo?Samoświadomość naszych stereotypów i postaw międzygrupowych, a zwłaszcza ich wpły-wu na to, jak oceniamy innych i jak się wobec nich zachowujemy, jest bardzo ograniczona. Można wyróżnić dwa rodzaje postaw, które przyjmujemy wobec członków innych grup. Jedne sobie uświadamiamy, możemy je wyrazić, nawet w jakiś sposób ocenzurować w za-leżności od tego, z kim rozmawiamy. Sprawujemy kontrolę nad ich ekspresją. Drugie to są postawy utajone – ich źródłem są negatywne skojarzenia i doświadczenia z przeszło-ści, z których istnienia nie zdajemy sobie sprawy. Nierzadko postawy jawne i utajone są sprzeczne.

Jedne i drugie wpływają na nasze zachowanie, ale na inne jego aspekty. Postawy jaw-ne wpływają przede wszystkim na treść tego, co mówimy, a utajone – na naszą mimikę, mowę ciała. Na przykład – nie wiedząc dlaczego – odsuwamy się od osoby, która należy do grupy, wobec której żywimy silne uprzedzenia. Wypowiadamy pozytywne stwierdzenia na temat danej grupy w kontakcie z jej przedstawicielem, ale nasza twarz wyraża niechęć. [...]

Sporo tu jednak podświadomych wpływów.Nie tylko nie jesteśmy w pełni świadomi naszych postaw, lecz również tego, jak stereo-typy wpływają na nasze uczucia, myśli i zachowanie. Człowiek może zdawać sobie spra-wę z treści stereotypów, ale w życiu codziennym, w kontaktach z ludźmi, przy odbiorze

2 uwarunkowana ewolucyjniezwiązana z rozwojem społeczeństwa3 mentalnytu: myślowy, istniejący w umyśle4 pan Jourdain[żurdę] bohater komedii Moliera Mieszczanin szlachcicem. Kiedy usłyszał od swojego nauczyciela filozofii, że myśli można wyrazić jedynie wierszem lub prozą, stwierdził ze zdziwieniem: Więc ja już 40 lat mówię prozą, nie mając o tym najmniejszego pojęcia!

22


5 latynoskipochodzący z Ameryki Południowej lub Środkowej6 etniczna wojnawojna na tle narodowościowym7 kolektywnywykonywany wspólnie

informacji one automatycznie i w sposób nieświadomy wpływają na ukierunkowanie naszej uwagi, na sposób kategoryzowania nowych informacji, na to, jakie wnioski wy-ciągamy z zachowania innej osoby. Stereotypy wpływają na cały proces przetwarzania informacji. W badaniach amerykańskich stwierdzono, że samo nazwisko podejrzanego może mieć duży wpływ na przekonanie o jego winie, jeśli chodzi o przestępstwo zwią-zane z przemocą, a dowody są sprzeczne. Jeśli jest to nazwisko anglosaskie, skłonność do obwiniania jest znacznie słabsza niż wtedy, gdy jest to nazwisko typowo latynoskie5. Stereotyp impulsywnego, agresywnego Latynosa uaktywnia się w głowach ludzi bez ich wiedzy i wpływa na osąd sytuacji.

Z tego wynika, że stereotyp może zabić, gdy na przykład żywi go sędzia mający wydać wyrok. W tym sensie tak. Stereotypy stają się szczególnie groźne, gdy grupy są ze sobą w kon-flikcie, zwłaszcza zadawnionym. Mogą skończyć się etniczną wojną6. Są skrótowym za-pisem historii negatywnych doświadczeń międzygrupowych, przekazywanych [...] jako rodzaj zbiorowej pamięci. One są najtrudniejsze do modyfikacji. I wtedy mogą zabijać, bo przyczyniają się do usprawiedliwienia aktów agresji wobec przedstawicieli drugiej strony. Mobilizują do działań kolektywnych7 przeciwko innym. [...]

Gdy spojrzeć na współczesną Polskę – kogo najbardziej lubimy szufladkować?Też wszystkich. Stopień zaszufladkowania zależy od tego, ile mamy kontaktów z członka-mi danej grupy. Im więcej indywidualnych kontaktów, tym lepiej zdajemy sobie sprawę z różnorodności ludzkich charakterów. Jeśli ktoś nie zna żadnego świadka Jehowy, wi-dzi tę grupę w sposób uproszczony. Kto nie ma znajomych feministek, będzie je kojarzył z brzydkimi, głośnymi, agresywnymi kobietami, które domagają się czegoś absurdalnego. Poznając ludzi, stajemy się mniej skłonni do używania stereotypów. [...]

http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/spoleczenstwo/1503372,1,jak-szufladkujemy- -innych.read [dostęp: 08.08.2017]

Po przeczytaniu1. W jaki sposób – zdaniem psychologa społecznego – powstają stereotypy?2. Kiedy – według profesora – uproszczona wiedza o grupie społecznej okazuje

się wartościowa?3. W jakich sytuacjach stereotypy stają się groźne? Jak mogą wpływać na nasze

zachowanie?4. Co Mirosław Kofta sądzi o roli indywidualnych kontaktów w zwalczaniu ste-

reotypów?5. Z czym kojarzy Ci się słowo szufladkować? Jak rozumiesz sformułowanie men-

talne szufladki?6. Zastanówcie się w grupie lub indywidualnie, jak nie ulegać stereotypom i pro-

pagować otwartą postawę wśród rówieśników.7. Przedstawcie w dyskusji swoje odpowiedzi na ostatnie pytanie zadane przez

Joannę Podgórską. Podajcie przykłady.

23


Zanim przeczytaszUstal, czym są mniejszości etniczne i narodowe. Podaj kilka przykładów takich mniejszości mieszkających w Polsce.

Magdalena Kozłowska

Zupa z jeża (fragmenty)Pierwsze miesiące Jaelle w szkole były trudne. Dzieci nie chciały rozmawiać z trzema Cyganiątkami1, które trafiły do ich klasy. Nastraszone przez rodziców, trzymały się na dystans i dokuczały odmieńcom. Jaelle nieraz przychodziła zapłakana do domu, gdy wy-rywały jej piłkę na boisku albo odepchnęły od wspólnej zabawy. [...] Dziewczynka mó-wiła inaczej, zachowywała się i ubierała w sposób podkreślający jej odmienność, ale gdy pedagog zaproponowała jej drobne zmiany, wówczas z całą stanowczością siedmiolatki powiedziała: „Nie!”. Kochała swoją rodzinę i była z niej dumna. [...] Z czasem sytuacja się unormowała. Jaelle sumiennie odrabiała lekcje, nauczona w domu posłuszeństwa spokoj-nie siedziała na zajęciach, lecz jej dwaj kuzyni nie potrafili pogodzić się z zamknięciem. Zew natury, krew przodków buzowała im w żyłach i kazała wyjść, wyjść z więzienia, za co nauczyciele karali ich i odsyłali do szkolnego psychologa. Tylko on rozumiał naturę małych Cyganów, […] potrzebę nieskrępowanej radości oraz nienawiść do ograniczeń. [...]

Po roku chłopcy przestali przychodzić na lekcje i Jaelle została sama z gadziami2. Wbrew pozorom wyszło jej to na dobre. Nie mogła już izolować się w towarzystwie niesfornych kuzynów i zaczęła nieśmiało obserwować inne dziewczynki, które też przyglądały jej się z ciekawością. Po kilku tygodniach odważnie podziwiały bransolety na jej rękach i duże kolczyki, z zazdrością dotykały grubych włosów i z chęcią uczyły się cygańskiego języka, porozumiewając się nim na lekcjach ku konsternacji3 nauczycieli.

Wszystko zmieniło się w piątej klasie. Dziewczynki zaczęły dojrzewać i szukać nowych sposobów wyrażenia siebie. Jaelle z przerażeniem obserwowała metamorfozę koleżanek, które porzuciły różowe sweterki i kucyki na rzecz czarnych obcisłych kreacji, mocne-go makijażu i sprośnych dowcipów. Zawstydzona słuchała ich pełnych pogardy rozmów o rodzicach i nauczycielach, nie rozumiała półsłówek rzucanych o chłopakach. Ciągle molestowały4 ją o miłosne wróżby i wracały z pretensjami, jeśli się nie sprawdziły.

– Jae, wyluzuj – tłumaczyła jej przyjaciółka, Marta, poprawiając grubą warstwę błysz-czyku na ustach. – Jesteś taka nieżyciowa. Te twoje spódnice...

WYKLUCZONA

Magdalena Kozłowska(ur. 1979), pisarka. Pierwszą książkę opublikowała w 2012 r. Nosi ona tytuł Zupa z jeża i przed-stawia losy romskiej rodziny widziane oczyma babci i wnuczki. Główną bohaterką utworu jest 13-letnia Jaelle, której udaje się uciec z domu podpalonego przez sąsiadów wrogo nastawionych do Cyganów.

1 Cyganiepotoczna nazwa osób narodowości romskiej 2 gadzioromskie określenie obcego, osoby nienależącej do społeczności romskiej3 konsternacjazakłopotanie, zmieszanie4 molestowaćtu: naprzykrzać się; w tym samym znaczeniu słowo to występuje też na s. 25

24


Jaelle z przykrością spojrzała na siebie oczy-ma innych. Zobaczyła niemodnie ubraną, chu-dą dziewczynkę w czarnej spódnicy w czer-wone kwiaty, jakiej nie nosił nikt inny. Nie podkreślała swoich dużych oczu czarną kredką i nie farbowała włosów. Znowu się wyróżniała.

– Bądź cool – prychała przyjaciółka i ogląda-ła się za pryszczatym nastolatkiem, który wła-śnie przejechał na rowerze. – Nie masz nawet chłopaka. [...]

– Jaelle, nie możemy być dłużej przyjaciółka-mi – powiedziała jej w końcu Marta ze współ-czuciem. – Jesteś obciachowa.

Jaelle znowu odsunęła się od towarzystwa innych dzieci i z niechęcią wstawała rano do szkoły. Czuła się wyobcowana i nieszczęśliwa. [...]

Dziewczynki [...] lubiły wyjść wspólnie na lody czy koktajl, ale Jaelle nie posiadała cze-goś takiego jak kieszonkowe i z całą naturalnością oczekiwała, że ci, którzy mają więcej, podzielą się z nią. Szła wtedy za nimi i siadała przy stoliku, a skrępowane dziewczynki zostawiały jej trochę jedzenia, które pochłaniała błyskawicznie i głośno zachwalała. Po-tem próbowała się zrewanżować i zapraszała koleżanki do siebie, gdzie dziewczynki były molestowane przez płaczące dzieci, śliniące się psy i niegrzecznych chłopców. Rodzice zabraniali im odwiedzać Jaelle z obawy przed chorobami i ostrzegali przed złodziejami, jakby dziewczynki nosiły przy sobie dzieła sztuki. Gdy kiedyś Marta zgubiła swoją srebr-ną bransoletkę, którą dostała od chrzestnej z okazji Pierwszej Komunii Świętej, przez kilka dni czujnie obserwowały Jaelle, podejrzewając ją o kradzież. Nawet gdy bransoletka znalazła się pod łóżkiem Marty, wciśnięta pomiędzy szczelinę w drewnianej podłodze a wykładzinę, wątpliwości pozostały.

– Powróżysz mi? – poprosiła Marta. Były to ostatnie dni Jaelle w szkole, choć jeszcze o tym nie wiedziała.

– Przecież wiesz, że nie potrafię – przypomniała przyjaciółce. [...]– Wszystkie Cyganki potrafią – brutalnie uświadomiła jej Marta. Po raz kolejny okaza-

ło się, że wszyscy dookoła lepiej niż ona wiedzieli, co to znaczy być Cyganem. [...]– Będziesz miała męża i dzieci – zaczęła i poczuła się jak oszustka. Na dłoni Marty

widziała tylko linie, które nie odsłaniały przed nią żadnej historii.– Źle to robisz – skrzywiła się Marta i wyrwała jej rękę. – Powinnaś zacząć tak: „dobra

pani... nieszczęście do pani się zbliża, Cyganka je widzi, pomogę go uniknąć, daj powróżyć Cygaaance...” – zaśpiewała.

Po przeczytaniu1. Na podstawie fragmentu scharakteryzuj główną bohaterkę powieści.2. Wskaż w tekście przykłady zachowań dyskryminujących Jaelle ze względu na

jej pochodzenie. Jak wpływały one na samopoczucie dziewczyny?

Dziewczęta w cygańskich strojach podczas organizowanego od 1996 r. w Tarnowie Taboru Pamięci Romów

25


3. Jak negatywne doświadczenia mogą – Twoim zdaniem – wpłynąć w dorosłym życiu na postawę bohaterki wobec Polaków?

4. Dlaczego akceptacja odmienności Jaelle okazała się tylko chwilowa? Jak my-ślisz, w jakich okolicznościach mogłaby okazać się ona trwała?

5. Zinterpretuj w kontekście przedstawionej historii słowa: Po raz kolejny okazało się, że wszyscy dookoła lepiej niż ona wiedzieli, co to znaczy być Cyganem.

6. Z jakimi problemami muszą się mierzyć przedstawiciele mniejszości etnicz-nych i narodowych? Przeprowadźcie w klasie dyskusję na ten temat.

7. Przygotujcie w grupach prezentacje dotyczące obyczajów, języka i historii wybranych mniejszości narodowych lub etnicznych mieszkających w Polsce. Na koniec określcie, jak wiedza o odmiennych kulturach wpływa na sposób postrzegania innych w społeczeństwie.

Zanim przeczytaszPoszukaj w różnych źródłach (np. w internecie lub encyklopedii), kim był Jesse Owens1, i zanotuj w zeszycie informacje o jego największych sukcesach.

Markus Zusak

Złodziejka książek (fragmenty)Rok 1936. Olimpiada. Igrzyska Hitlera.

Jesse Owens pobiegł na dystansie 400 metrów i zdobył swój czwarty złoty medal. Cały świat zbulwersowały wypowiedzi, że jako czarnoskóry zalicza się do podludzi, oraz fakt, że Hitler odmówił uściśnięcia mu ręki. Nawet najbardziej zdeklarowani rasiści byli pod wrażeniem jego sukcesu. Największym fanem sprintera był Rudy Steiner2.

Cała rodzina zgromadziła się w pokoju dziennym, tylko on wymknął się do kuchni, gdzie nabrał w dłonie sadzy z piecyka.

– Już – powiedział do siebie z uśmiechem. Był gotów.Grubą warstwą rozsmarował węgiel na twarzy, przeciągnął nim nawet po włosach.

CZASY NIETOLERANCJI

Markus Zusak (ur. 1975), australijski pisarz. Jest autorem nagradzanych powieści, m.in. Posłańca (2002) i Złodziejki książek (2005), która zyskała szcze-gólne uznanie czytelników. Bohaterką tego utworu jest 10-let-nia niepiśmienna dziewczynka, której największym marzeniem jest nauczyć się czytać. Akcja utworu toczy się w nazistowskich Niemczech.

1 Jesse Owens[dżessi ołens] 2 Rudy Steiner[rudi sztajner]

26


Przejrzał się w szybie i – ubrany tylko w szorty i koszul-kę – na rowerze podkradzionym starszemu bratu popeda-łował na Stadion Huberta. W kieszeni miał zapasowe ka-wałki węgla, na wypadek gdyby pierwsze smarowidło się zużyło. [...]

Zardzewiały rower podjechał pod stadion. Rudy przelazł przez ogrodzenie. Powłócząc nogami, ruszył w kierunku startu biegu na setkę. Z entuzjazmem zaczął się rozgrze-wać, potem wykopał w ziemi dołki.

Czekając na swój moment, maszerował dookoła, koncen-trując się, pod ciemnym niebem zasłanym chmurami.

– Owens jest przygotowany – powtórzył radiowy ko-mentarz. – To może być jego największy sukces...

Uścisnął dłonie wyimaginowanych przeciwników i ży-czył im powodzenia, choć znał rezultat. Nie mieli z nim najmniejszych szans.

Sędzia zagwizdał. Na widowni stadionu zmateriali-zowali się kibice. Skandowali nazwisko Jessego Owensa, a Jessem Owensem był on, Rudy Steiner.

Zapadła cisza.Gołe stopy Rudy’ego dotknęły ziemi. Czuł, jak błoto przeciska mu się między palcami.Na polecenie sędziego przybrał pozycję startową. Ciszę nocy przeciął wystrzał.

Na jednej trzeciej dystansu zawodnicy wciąż biegli równo, ale było tylko kwestią czasu, kiedy uczerniony węglem Owens wyrwie się na pierwszą pozycję i odsadzi od reszty.

– Owens wygrywa! – wykrzyknął przenikliwy chłopięcy falset3, gdy pędził pustą bież-nią po hałaśliwy aplauz i olimpijskie laury. Poczuł, jak jego pierś przecina taśmę mety, gdy zdobywał pierwsze miejsce. Najszybszy człowiek świata.

Tuż po ostatnim zwycięskim kroku sytuacja stała się nieciekawa. Przy mecie, wśród tłumu, stał jego ojciec, wyglądający jak zły duch. Istna zmora w garniturze. [...]

– Was ist los?4 – spytał syna, patrząc na jego czarną twarz. – Co się tu, do diabła, dzieje? – Tłum nagle znikł. Zerwał się wiatr. – Przysnąłem w fotelu, kiedy Kurt zauważył, że cię nie ma. Wszyscy cię szukają.

W normalnych okolicznościach pan Steiner był człowiekiem wyjątkowo uprzejmym i łagodnym. Jednak odkrycie, że jeden z jego potomków przemalował się w letnią noc na Murzyna, nie było dla niego normalną okolicznością. [...]

– Byłem Jessem Owensem – odparł zdyszany Rudy, opierając ręce na kolanach. [...] – Kto to? – No wiesz, tato, ten amerykański biegacz, Czarny Magik. [...]

3 falsetwysoki, piskliwy głos chłopięcy4 Was ist los?niem. ‘Co się dzieje?’

Jesse Owens na igrzyskach olimpijskich w Berlinie w 1936 r. podczas startu do biegu na dystansie 200 m, w którym zdobył złoty medal

27


– Synu, nie wolno ci się malować na czarno, rozumiesz?Rudy był zarazem zaciekawiony i speszony. Księżyc zerwał się z uwięzi, gotów się unieść,

spaść i rozpłynąć na twarzy chłopca, ukazując zmętnienie i przeczulenie jego myśli.– Dlaczego, tato?– Bo cię aresztują. – Ale dlaczego? – Bo nie powinieneś chcieć wyglądać jak Murzyn ani jak Żyd, ani jak... ani jak nikt

inny niż my. – A kto to są Żydzi? – Pamiętasz mojego najstarszego klienta, pana Kaufmanna? Tego, u którego kupowa-

liśmy ci buty? – Tak. – On jest Żydem. – Nie wiedziałem. Czy żeby być Żydem, trzeba za to płacić? Trzeba mieć pozwolenie? – Nie, Rudy. [...] To tak, jak być Niemcem albo katolikiem. – Aha. Czy Jesse Owens jest katolikiem? – Nie mam pojęcia! – [...] Przez chwilę maszerowali w ciszy. – Chciałbym być jak Jesse Owens, tato – wyznał Rudy. Pan Steiner położył rękę na

głowie chłopca i zaczął mu tłumaczyć:– Wiem, synu, ale ty masz piękne blond włosy i duże niebieskie oczy. Powinieneś się

cieszyć z tego, co masz, czy to jasne? Nic nie było jasne.Rudy niczego nie zrozumiał, a ta noc była tylko przygrywką do tego, co miało nadejść.

Dwa i pół roku później5 sklep obuwniczy Kaufmanna zamienił się w kupę potłuczonego szkła, a wszystkie buty w swych pudełkach wylądowały na ciężarówce.

Przełożyła Hanna Baltyn

Po przeczytaniu1. Za co Rudy Steiner podziwiał Owensa?2. Co o różnicach rasowych czy religijnych myślą ojciec i syn? Jakie wnioski moż-

na wyciągnąć z porównania ich poglądów?3. Jakie symboliczne znaczenie ma zdanie wypowiedziane przez pana Steinera:

Powinieneś się cieszyć z tego, co masz?4. Wyszukaj w dostępnych źródłach informacje o tym, czym jest nazizm. Wyjaśnij,

dlaczego według polskiego prawa propagowanie nazizmu to przestępstwo.5. Porozmawiajcie o problemie dyskryminacji i nietolerancji. Czy dostrzegacie

przejawy tych zjawisk we współczesnych czasach? Na czym one polegają?6. Obejrzyj film Zwycięzca Stephena Hopkinsa [stiwena] z 2016 r. Wyjaśnij znacze-

nie tytułu tego filmu.7. Napisz w zeszycie sprawozdanie z wybranego wydarzenia sportowego, które-

go bohaterami byli polski zawodnik lub polska zawodniczka. Możesz oprzeć się na materiałach filmowych dostępnych w internecie.

5 dwa i pół roku późniejnawiązanie do tzw. nocy kryształowej w Niemczech w 1938 r. W nocy z 9 na 10 XI naziści zniszczyli tysiące żydowskich sklepów, m.in. wybijając w nich szyby (stąd nazwa tego wydarzenia)

28


Zanim przeczytaszPodaj sentencje, które są zgodne z Twoim rozumieniem świata.

Stanisław Jerzy Lec

Myśli nieuczesane (wybór)Czasem trzeba zamilknąć, żeby zostać wysłuchanym.

Popełnił zbrodnię: Zabił człowieka! W sobie.

Ludzie, zauważyłem, lubią takie myśli, które nie zmuszają do myślenia.

Do głębokiej myśli trzeba się wspiąć.

Kiedy człowiek pokona przestrzeń międzyludzką?

Żeby być sobą, trzeba być kimś.

Sumienie miał czyste. Nieużywane.

Po przeczytaniu1. Powiedz, jak rozumiesz każdą z podanych sentencji.2. Zinterpretuj tytuł zbioru aforyzmów Leca.3. Odszukaj w różnych źródłach (np. w zbiorach aforyzmów lub w internecie) sen-

tencje, które w dowcipny sposób komentują naturę człowieka i życie społecz-ne. Zaprezentuj wybrane teksty na forum klasy.

BYĆ CZŁOWIEKIEM

Stanisław Jerzy Lec(1909–1966), poeta i satyryk. Ukończył studia prawnicze na uniwer-sytecie we Lwowie. W 1950 r. wyemigrował na dwa lata do Izraela. Opublikował kilkanaście zbiorów wierszy, fraszek i aforyzmów, m.in. Myśli nieuczesane (1957) i Myśli nieuczesane nowe (1964). Jego aforyzmy są dowcipnymi komentarzami do różnych postaw i za-chowań człowieka lub do ważnych zjawisk społecznych.

Nowa wiadomość

Aforyzm – zwięzłe i błyskotliwe sformułowanie zawierające prawdę życiową, moralną lub filozoficzną. Opiera się zwykle na antytezie (zestawieniu dwóch elementów o przeciw-stawnych znaczeniach) albo paradoksie (zaskakującym twierdzeniu, które jest sprzeczne z powszechnie przyjętym poglądem).

29


Zanim przeczytaszPoszukaj aforyzmu, który mógłby być Twoim mottem życiowym.

Jan Sztaudynger

Piórka (wybór)Przestroga kłótnikowiZ mędrcem i z głupcem nie tocz zwady,Żadnemu bowiem nie dasz rady.

Mym skromnym zdaniemNie zawsze trzeba mieć za draniaTego, co jest innego zdania.

Bez złudzeńNiech nas statystyka nie łudzi,Niewielu jest prawdziwych ludzi.

***Nic tak serca nie studzi,Jak poznawanie ludzi.

WŚRÓD LUDZI

Jan Sztaudynger(1904–1970), poeta, fraszkopisarz, satyryk. Ukończył studia filolo-giczne i pedagogiczne na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Następnie pracował jako nauczyciel i wykładowca. Zajmował się też popularyzowaniem teatru lalkowego. Tworzył wiersze dla dzieci i dorosłych oraz fraszki i aforyzmy, zebrane m.in. w tomach Piórka (1954), Puch ostu (1958).

PiekłoPiekło na człowieka W jego sercu czeka.

Po przeczytaniu1. Przypomnij sobie, czym jest fraszka. Czy podane utwory można zaliczyć do

tego gatunku literackiego? Odpowiedź uzasadnij. fraszka, s. 307

2. Wyjaśnij, jakie prawdy życiowe i moralne zostały przedstawione w zamiesz-czonych aforyzmach.

3. W którym tekście dostrzegasz paradoks? Wytłumacz, na czym on polega.4. Wybierz jeden z aforyzmów Leca lub Sztaudyngera i rozwiń zawartą w nim

myśl w pracy liczącej ok. 200 słów.

30

31


Perswazja – sztuka językowego wywierania wpływuPerswazja to wypowiedź, której celem jest oddziaływanie na odbiorcę. W tego rodzaju komunikacie

nadawca wywiera wpływ na odbiorcę po to, aby przekonać go do własnych racji lub namówić do

określonego działania.

Cechy wypowiedzi perswazyjnej

Wypowiedzi perswazyjne występują w różnych dziedzinach, także w życiu codziennym.

Zwykle zawierają przynajmniej jeden z następujących elementów:

apel, czyli słowa skierowane do odbiorcy po to, by ten zajął określone stanowisko lub podjął

działanie w danej sprawie, np. Nie toleruj chuligaństwa, Zostań członkiem naszego klubu, Musisz

nas odwiedzić, Skorzystaj z promocji;

sugestię, czyli mówienie o czymś nie w sposób bezpośredni, lecz za pomocą aluzji po to, by

wpłynąć na myśli, przekonania, działania odbiorcy, np. Ty, mój przyjaciel, nie staniesz w mojej

obronie? (sugerowanie, że przyjacielowi nie wypada postąpić inaczej);

uzasadnienie, czyli argumenty przemawiające za określonym poglądem lub działaniem, np.

Chodźmy na ten film. Przeczytałem w recenzji, że jest świetny. Dostał pięć gwiazdek. Poza tym grają

w nim znakomici aktorzy.

uzasadnienie

apel

32


Ćwiczenia

1. Jakimi sposobami nadawcy w podanych tekstach próbują wpłynąć na odbiorców? Wskaż w poniż-szych zdaniach apel, sugestię i uzasadnienie.

W obu sukienkach wyglądasz ładnie, ale ta niebieska jest bardziej elegancka.

Uprawianie sportu jest korzystne, gdyż pozytywnie wpływa na zdrowie.

Wyraź swój sprzeciw wobec zaśmiecania lasów.

Może byśmy odwiedzili Kamila? Podobno dostał już nowy komputer.

2. Dobierzcie się w pary. Zadaniem jednej osoby jest przekonanie koleżanki lub kolegi do segrego-wania śmieci. Po zakończeniu rozmowy zamieńcie się rolami i powtórzcie ćwiczenie.

3. Podzielcie się na grupy i przeprowadźcie konkurs na najlepszą wypowiedź perswazyjną. Celem każdego wystąpienia jest namówienie nauczycielki lub nauczyciela języka polskiego do przepro-wadzenia następnej lekcji według Waszego pomysłu. (Wskazówka: najpierw wspólnie wymyślcie, jak powinna – według Was – przebiegać taka lekcja).

4. Napisz apel dotyczący konieczności wprowadzenia sygnalizacji świetlnej na ruchliwym przejściu dla pieszych. Powinien być on skierowany do osób, które mogą podjąć decyzję w tej sprawie.

5. Na które pytania warto odpowiedzieć, aby podczas negocjacji osiągnąć założony cel? Uzasadnij swój wybór.

Kto powinien zaproponować rozpoczęcie negocjacji?

Czego dotyczą negocjacje?

Jakie są moje interesy?

Jak zmusić drugą stronę do przyjęcia moich warunków?

W jaki sposób pokazać drugiej stronie swoją wyższość?

Które z moich postulatów mogą podlegać negocjacjom?

Jakie mam możliwości?

Co jest moim celem?

Nowa wiadomość

Wpływanie na odbiorcę jest bardzo ważne w trakcie negocjacji, czyli rozmów, których celem jest znalezienie wspólnego rozwiązania problemu przez dwie strony mające sprzeczne interesy. Negocjacje służą porozumieniu i po ich zakończeniu każda ze stron powinna być zadowolona z zawartego kompromisu.

Fazy negocjacji: sformułowanie problemu, określenie różnic dzielących strony; określenie celów każdej ze stron i korzyści, jakie mogą one odnieść w wyniku porozumienia; ustalenie, na jakie ustępstwa może się zgodzić każda ze stron; opracowanie możliwych rozwiązań; zawarcie porozumienia.

33


Nowa wiadomość

Wpływanie na odbiorcę to podstawowy cel reklamy, która nakłania do nabycia oferowanych produktów, skorzystania z usług albo poparcia czyichś postulatów lub idei.

Sposoby nakłaniania w reklamie: pokazywanie wyłącznie zalet produktu; utrwalanie dobrego wizerunku produktu i firmy; odwoływanie się do potrzeb, gustów i wartości określonej grupy odbiorców; wpływanie na emocje i postawy odbiorcy.

6. Wyobraźcie sobie, że Wasza klasa może wspólnie przebywać cztery dni poza szkołą. Podzielcie się na dwie grupy. Każdy zespół ma przedstawić propozycję dotyczącą sposobu spędzenia tego czasu, musicie więc wypracować kompromis. Przygotujcie się do negocjacji i przeprowadźcie je zgodnie z podanym schematem.

1) Pierwszy zespół zapisuje argumenty przemawiające za wycieczką klasową do Krakowa, a drugi – za

wyjazdem na biwak.

2) Wspólnie określcie, na czym polega problem.

3) Na podstawie argumentów obu grup ustalcie, jakie są najważniejsze interesy stron.

4) Każdy zespół przygotowuje – na podstawie zebranych informacji – nową propozycję, możliwą do

przyjęcia przez obie strony.

5) Zapiszcie treść porozumienia, które zaakceptowały obie strony.

7. a) Wskaż, które fragmenty reklamy zawierają informacje, a które nakłaniają odbiorcę do określo-nego działania.

b) Powiedz, jakie sposoby nakłaniania wykorzystano w powyższej reklamie.

8. Zaproponuj trzy hasła reklamowe nakłaniające do zakupu:

obuwia sportowego,

egzotycznej wycieczki,

ekologicznej żywności.

34


9. Ustal, do jakich grup konsumentów są skierowane podane hasła reklamowe. Wyjaśnij, w jaki spo-sób odwołują się one do gustów i zainteresowań odbiorców.

Są chipsy. Jest impreza.

Nowy notebook. Czuły na dotyk.

Piękno to elegancja.

Zaspokaja głód i daje ci energię na więcej.

Wysiłek i uśmiech. Nowe wrażenia fitness.

10. Określ, w której z opisanych poniżej sytuacji mamy do czynienia z manipulacją. Uzasadnij swój wybór.

Kierowca zostaje zatrzymany do kontroli drogowej, ponieważ przekroczył prędkość. Przyznaje się do

winy, ale podaje bardzo ważny powód swojego pośpiechu. Prosi policjanta o obniżenie wysokości

mandatu.

Sprawca wypadku drogowego opowiada o nim swojemu koledze. Nie podaje niektórych faktów i uka-

zuje siebie jako osobę pokrzywdzoną. Prosi też kolegę, aby ten porozmawiał o jego sprawie z zaprzy-

jaźnionym policjantem.

1 eufemizmsłowo lub wyrażenie użyte zastępczo w celu złagodzenia określeń zbyt dosłownych lub dosadnych

Nowa wiadomość

Manipulacja a etyka słowa

Manipulacją językową nazywamy nieuczciwą wypowiedź, której celem jest wywarcie przez nadawcę wpływu na odbiorców i skłonienie ich do określonego działania, najczęściej sprzecz-nego z ich interesem. Istotą manipulacji jest to, że nadawca komunikatu działa na niekorzyść odbiorcy, ukrywając prawdziwą intencję wypowiedzi.

Można wyróżnić następujące sposoby manipulacji: niemówienie całej prawdy, czyli przedstawianie tylko niektórych faktów, z pominięciem nie-wygodnych dla nadawcy okoliczności; ukazywanie faktów w taki sposób, aby nadawca osiągnął swój cel; przedstawianie fałszywego wnioskowania; powoływanie się na niezidentyfikowane autorytety; używanie eufemizmów1 do opisywania rzeczy i spraw, o których nadawca wolałby nie mówić wprost.

Manipulacja jest najczęściej stosowana w wypowiedziach perswazyjnych, czyli takich, które mają nas do czegoś nakłonić (np. w reklamach i kampaniach wyborczych).

Etyka słowa

W każdej wypowiedzi należy przestrzegać zasad etycznych, czyli: nie wolno kłamać ani fałszować faktów tak, aby pasowały do intencji nadawcy; trzeba odnosić się z szacunkiem do rozmówcy; nie można nikogo obrażać ani używać wulgaryzmów.

35


11. Nazwij wprost fakty ukryte za eufemistycznymi wypowiedziami. W jakim celu użyto takich sformułowań?

Używał słownictwa, od którego więdły uszy.

Obiady w naszej stołówce są niespecjalne. Kucharka mogłaby się bardziej postarać.

Podczas meczu doszło do utarczek słownych i przepychanek między kibicami przeciwnych drużyn.

12. Na czym polega chwyt zastosowany w zamieszczonej reklamie? Czy można go nazwać manipula-cją? Odpowiedź uzasadnij.

Nie zamra aj swoich oszcz dno ci!Z nami zyskasz do 2%*

NOWE KONTO OSZCZ DNO CIOWE

Oprocentowanie konta jest zmienne i podane w skali roku. Dla kwoty do 50 tys. z wynosi 0,5%, dla kwoty dla kwoty od 50 tys. do 100 tys. z – 1%, a powy ej 100 tys. z – 2%.

*

13. Przekształć w zeszycie wypowiedzi internautów tak, aby zawierały negatywną opinię i jednocześ-nie były zgodne z zasadami etyki słowa.

komentarze (razem: 136)

Ceny paliy w znw owu r

def [dzisiaj, 10.20]

Alex [dzisiaj, 10.22]

def [dzisiaj, 10.20]

+ dodaj komentarzdodaj komentarz

14. Które fragmenty poniższej rozmowy są – według Ciebie – przykładami nieetycznej manipulacji? Powiedz, na czym ona polega.

– Ale masz dziadowską komórkę. To przecież jakiś zabytek. Nikt już takiego badziewia nie używa.

– No wiesz, nie stać mnie na porządnego smartfona.

– E tam, nie musisz przecież zaraz kupować nowego. Mój brat właśnie ma na zbyciu model z zeszłe-

go roku, w bardzo dobrym stanie, i niedrogo sprzeda.

– Dlaczego chce się go pozbyć?

– Kupił sobie nowy. Ten, który chce sprzedać, jest naprawdę niezniszczalny. Kilka razy mu wypadł na

beton. I nic. Tylko trochę popękał wyświetlacz. Używał tego smartfona w deszczu, raz nawet zgubił go

na plaży i odnalazł po dwóch dniach w piachu. I co? I nic. Chodzi jak złoto. Mówię ci, to świetna okazja.

Tylko 60 procent ceny nowego.


36


Słowo pisane Pismo, podobnie jak mowa, jest podstawowym środkiem porozumiewania się ludzi. Pozwala też przechować dla przyszłych pokoleń dorobek danej społeczności, m.in. treść wierzeń religijnych, zgromadzoną wiedzę, przepisy prawne, utwory literackie.

Początki

Już w czasach prehistorycznych człowiek zaczął utrwalać myśli i przeżycia za pomocą prostych rysunków naskalnych. W IV tysiącleciu p.n.e. Sumerowie stworzyli jedną z najstarszych odmian pisma – pismo klinowe. Z czasem wykształciły się też inne rodzaje pisma, m.in. hieroglify. Przełomem okazało się wprowadzenie alfabetu.

Pierwsze książki

Książki w formie kodeksów (tj. zestawu kart ułożonych jedna na drugiej i połączonych grzbietem) powstawały w epoce średniowiecza. Były to bogato ilustrowane tomy sporządzane ręcznie przez wykwalifikowanych mnichów. Wcześniej teksty utrwalano na glinianych lub woskowych tabliczkach oraz na zwojach z papirusu i pergaminu.

Era druku

Przełomowym wydarzeniem w historii piśmiennictwa było wynalezienie ok. 1450 r. przez Jana Gutenberga metody drukowania wykorzystującej ruchome metalowe czcionki oraz prasę drukarską (maszynę służącą do odbijania na papierze rozmaitych tekstów i ilustracji). Zapoczątkowało to erę szybkiego powielania książek.

Krótka historia


37

Rozkwit czytelnictwa

Wynalazki techniczne umożliwiły w XIX w. szybszy i doskonalszy druk. Przyczyniły się też do dalszego rozwoju prasy, która stała się dostępna także dla niezamożnych. Rosła liczba osób potrafiących czytać. Przełomem było pojawienie się literatury popularnej, dostarczającej rozrywki i adresowanej do szerokiego grona odbiorców.

Czas e-booków

Początek XXI w. to epoka mediów i publikacji elektronicznych, które można odczytać za pomocą odpowiedniego oprogramowania zainstalowanego na różnych urządzeniach cyfrowych (komputerach, tabletach oraz czytnikach książek). Dzięki internetowi słowo pisane ma współcześnie w zasadzie nieograniczony zasięg.

Literatura piękna

Poezja i utwory fabularne, w których autor kreuje fikcyjny świat i opowiada jakąś historię. Dostarczają one odbiorcom przeżyć estetycznych, np. wzruszają, wzbudzają podziw, smutek, przerażenie.

Literatura naukowa

Książki lub artykuły w czasopismach naukowych publikowane przez wąską grupę specjalistów w określonej dziedzinie. Przedstawiają wyniki badań uzyskane w wyniku doświadczeń lub rzetelnej analizy. Zawierają specjalistyczne terminy naukowe.

Literatura popularnonaukowa

Publikacje o charakterze dydaktycznym i popularyzatorskim. W sposób zrozumiały dla przeciętnego odbiorcy przekazują wiedzę na wybrany temat.

Powstanie prasy

Postęp nauki i rzemiosła oraz oświeceniowe idee wolności słowa doprowadziły w XVIII w. do gwałtownego rozwoju piśmiennictwa i drukarstwa. W tym okresie pojawiły się też pierwsze czasopisma oraz publikowano wiele książek naukowych i popularnonaukowych, m.in. encyklopedii i słowników.


38

Wypowiedzi prasowe

Znaczna część tekstów ukazujących się w prasie drukowanej i elektronicznej ma charakter informacyjny – ich zadaniem jest przedstawianie faktów i sprawozdań z różnego typu wydarzeń.

Pozostała część wypowiedzi prasowych to głównie publicystyka, czyli teksty, których autorzy wyrażają subiektywne opinie na aktualne tematy polityczne, społeczne, gospodarcze, kulturalne.

38

Język prasy

Podstawowe elementy wypowiedzi prasowej to: tytuł – umieszczony nad tekstem, informuje o jego

tematyce, ma zaciekawić czytelnika i zachęcić go do lektury;

główka tekstu (lid) – początek wypowiedzi prasowej, zazwyczaj o objętości jednego akapitu, streszcza główne tezy tekstu i jest wyróżniony pogrubionym drukiem lub ujęty w ramkę;

śródtytuł – nagłówek wewnątrz tekstu, wprowadzający nowy temat lub problem;

akapit – wyodrębniona graficznie (przez wcięcie lub przerwę między wierszami) część tekstu przedstawiająca wybrany temat lub problem;

link – w prasie internetowej: wyróżniony graficznie element tekstu (np. wyraz, nazwa), który odsyła czytelnika do innego dokumentu, związanego tematycznie lub problemowo z treścią artykułu;

fotografia prasowa – zdjęcie, które uzupełnia podaną w tekście informację lub wzmacnia jego wymowę.


39

Ćwiczenia 1. Przedstaw najważniejsze wydarzenia z historii piśmiennictwa.2. Podaj po jednym przykładzie publikacji naukowej i popularnonaukowej z dziedziny

historii. Wyjaśnij, czym się różnią te teksty.3. W wybranych gazecie lub czasopiśmie wskaż po jednym tekście należącym do

poszczególnych gatunków wypowiedzi prasowej. Krótko scharakteryzuj każdą z tych publikacji.

4. Porozmawiajcie o wadach i zaletach publikacji drukowanych i elektronicznych.5. Podzielcie się na zespoły i przeprowadźcie konkurs na najlepszy projekt gazetki

podsumowującej ostatni rok w Waszej klasie. Każda grupa proponuje nazwę i układ treści w numerze. Wspólnie wybierzcie najciekawszą koncepcję.


Gatunki wypowiedzi prasowej

Artykuł (notatka prasowa) – tekst informacyjny, który w obiektywny sposób przedstawia aktualne fakty i zjawiska.

Relacja – krótkie, zwykle jednozdaniowe wypowiedzi na bieżąco relacjonujące przebieg jakiegoś wydarzenia (np. meczu), umieszczane na stronie internetowej gazety lub czasopisma.

Artykuł wyrażający opinię – dłuższy tekst publicystyczny, w którym autor wdaje się w polemikę dotyczącą aktualnych wydarzeń z kraju i zagranicy lub je komentuje z własnego punktu widzenia.

Felieton – krótki tekst publicystyczny, w którym autor wyraża osobiste poglądy na wybrany temat. Jest to wypowiedź napisana w lekkim, często dowcipnym tonie.

Reportaż – dziennikarska relacja z rzeczywistych wydarzeń. Autor może być ich bezpośrednim obserwatorem lub opisać je na podstawie relacji świadków i zbadanych dokumentów.

Wywiad – zapis rozmowy dziennikarza, przeprowadzonej najczęściej ze znaną osobą lub ze specjalistą w danej dziedzinie (np. z naukowcem, pisarzem, aktorką).

Recenzja – tekst, w którym informacja o nowym dziele (np. literackim, muzycznym, filmowym) łączy się z jego analizą i oceną.


40

O grzeczności w językuNa rozgrzewkę

a) Przeczytaj fragment Pana Tadeusza. Powiedz, które zdania znajdujące się pod tekstem są zgodne z treścią przemowy Sędziego o grzeczności.

Grzeczność nie jest nauką łatwą ani małą.

Niełatwą, bo nie na tym kończy się, jak nogą

Zręcznie wierzgnąć, z uśmiechem witać lada kogo;

Bo taka grzeczność modna zda mi się kupiecka,

Ale nie staropolska ani też szlachecka.

Grzeczność wszystkim należy, lecz każdemu inna; [...]

Grzeczność nie jest rzeczą małą:

Kiedy się człowiek uczy ważyć, jak przystało,

Drugich wiek, urodzenie, cnoty, obyczaje,

Wtenczas i swoją ważność zarazem poznaje:

Jak na szalach, żebyśmy nasz ciężar poznali,

Musim kogoś posadzić na przeciwnej szali. Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz Księga pierwsza: Gospodarstwo, w. 361–366, 396–401

1) Grzeczność staropolska polegała na tym, aby z uśmiechem witać każdego.

2) Nauka grzeczności jest trudna i ważna, gdyż nie dotyczy powierz-

chownych zachowań, lecz okazywania szacunku drugiej osobie.

3) Wiek i pochodzenie człowieka decydują o tym, czy należy mu okazy-

wać grzeczność.

4) Formy grzecznego zachowania są różne i zależą od tego, kim jest druga osoba.

5) Przez okazywanie grzeczności człowiek poznaje swoją wartość.

b) Czy poglądy zawarte w tekście są aktualne? Uzasadnij swoją opinię.

Nowa wiadomość

Porozumiewanie się w grzeczny sposób to przejaw szacunku nie tylko wobec odbiorcy, lecz także wobec samego siebie. Grzeczność obowiązuje zarówno wtedy, gdy między rozmówcami istnieje dystans pokoleniowy czy zawodowy, jak i wtedy, gdy komunikują się osoby równe sobie.

To, jak człowiek okazuje innym życzliwość, zależy od kręgu kulturowego, w którym żyje. W polsz-życzliwość, zależy od kręgu kulturowego, w którym żyje. W polsz-ość, zależy od kręgu kulturowego, w którym żyje. W polsz-czyźnie jest dostępnych wiele środków językowych, za pomocą których możemy wyrazić naszą uprzejmość. Stosując w wypowiedzi zwroty grzecznościowe, musimy uwzględnić to, do kogo mó-wimy, a także wziąć pod uwagę okoliczności rozmowy. Do kolegi możemy powiedzieć dzięki, ale nie wypada nam użyć takiego zwrotu do osoby starszej, której nie znamy.

Telimena i Sędzia. Pan Tadeusz, reż. Andrzej Wajda, 1999


41

Ćwiczenia

1. Wymień słowa i zwroty grzecznościowe, których można użyć w rozmowie z następującymi osobami:

– z nieznajomą starszą panią (gdy pyta Cię o drogę);

– z wujkiem, z którym łączą Cię dobre relacje (gdy składa Ci życzenia urodzinowe);

– z koleżanką lub kolegą, których dobrze nie znasz (gdy prosisz jedno z nich o informacje na temat zajęć

dodatkowych);

– z rodzeństwem (gdy chcesz, by zmieniło swój sposób zachowania).

2. Przeczytaj opisy sytuacji, a następnie wskaż zdania, w których zostały naruszone zasady grzecz-ności. W zeszycie popraw te wypowiedzi tak, aby zawierały bardziej uprzejme zwrócenie uwagi.

– Ty, mały, uważaj, co robisz.

– Ej, weź coś zrób z tym plecakiem.

– Uważaj, gdzie kopiesz piłkę.

3. Użyj zwrotów Proszę pani lub Proszę panią. Wyjaśnij znaczenie obu sformułowań.

, czy mógłbym na chwilę wyjść? o wypełnienie formularza.

o przyjście jutro z samego rana. , jak dojść na dworzec?

4. Przekształć polecenia tak, aby ich adresatami były obce osoby dorosłe. Użyj form 3. osoby trybu rozkazującego oraz wyrazu proszę.

Usiądźcie. Idź prosto, a potem skręć w prawo.

Pokaż mi te zdjęcia. Nie zapomnijcie, że spotykamy się tu o drugiej.

5. Wyobraź sobie, że Twoją szkołę odwiedził znany zespół muzyczny. W imieniu wszystkich uczniów napisz oficjalne podziękowania dla artystów.

Nowa wiadomość

W języku polskim istnieją formy grzecznościowe, które stosujemy w odpowiednich sytuacjach.Gdy mówimy o osobach dorosłych lub się do nich zwracamy, używamy wyrazów pan, pani, panowie, panie, państwo.Kiedy zwracamy się do kogoś bezpośrednio, wyrazy pan, pani, państwo poprzedzamy słowem proszę, np. Proszę pana, Proszę pani, Proszę państwa.W sytuacjach oficjalnych można dodawać tytuły naukowe, służbowe lub zawodowe, np. panie inżynierze, pani profesor, panie doktorze.Gdy chcemy, aby polecenie, prośba lub życzenie zostały wyrażone w sposób delikatny, używa-my form trybu przypuszczającego, np. Byłbym wdzięczny, gdyby państwo się nie spóźnili, Czy mo-głaby pani przeczytać to jeszcze raz?.


42

Różne odmiany polszczyznyNa rozgrzewkę

Obejrzyj dowolny program informacyjny. Powiedz, co różni język używany w audycjach informacyj-nych od języka prywatnej rozmowy.

Ćwiczenia

1. Wskaż wypowiedzi należące do oficjalnej odmiany języka.

Chciałbym państwa powitać na uroczystych obchodach pięćdziesięciolecia Wydziału Matematyki naszego uniwersytetu.

Cześć! Super, że wpadłaś. Będzie czadowo. mówi do chłopaka:

Posłuchaj tego kawałka. Jest naprawdę odjechany.

Spotkaliśmy się w tej pięknej bazylice, aby posłuchać muzyki wielkiego kompozytora.

Nowa wiadomość

Język jest ważnym elementem kultury narodu, składnikiem jego tożsamości, a także skarbnicą wiedzy o przeszłości. W obrębie języka polskiego można wyróżnić polszczyznę ogólną i polsz-czyznę gwarową (gwary ludowe). Pierwszą z nich znają wszyscy Polacy. Jest ona powszechnie używana w szkołach, urzędach i środkach masowego przekazu. Funkcjonuje jako język mówiony oraz pisany. Gwary ludowe to tradycyjny język wielu mieszkańców wsi.

Polszczyzna ogólna występuje w odmianach oficjalnej i nieoficjalnej.

Odmiana oficjalna cechuje się dużą starannością i dbałością o poprawność językową, a także występowaniem przemyślanych konstrukcji. Składnia jest w niej uporządkowana, z dużą liczbą zdań wielokrotnie złożonych. Odmiany tej używamy w wypowiedziach pisemnych oraz w wypo-wiedziach ustnych o charakterze oficjalnym, tzn. w sytuacjach sformalizowanych, gdy odbiorca i nadawca się nie znają albo kiedy występują jako przedstawiciele określonych grup społecznych lub zawodowych, a nie jako prywatne osoby (np. dyrektor szkoły zwraca się podczas zebrania do rodziców uczniów).

Odmiana nieoficjalna jest mniej staranna od odmiany oficjalnej. Cechuje się swobodniejszym szykiem wyrazów, powtórzeniami, krótkimi zdaniami i dużą liczbą słów nacechowanych emo-cjonalnie, nierzadko potocznych. Występuje ona w sytuacjach codziennych, nieoficjalnych, gdy odbiorca i nadawca dobrze się znają i występują jako osoby prywatne. Do odmiany nieoficjalnej polszczyzny należą także różnego rodzaju języki środowiskowe i zawodowe, np. język młodzie-żowy, język lekarzy czy język prawników.


43

2. Powiedz, w jakich sytuacjach należy używać polszczyzny oficjalnej.

3. Napisz w zeszycie życzenia z okazji imienin skierowane do kolegi lub koleżanki oraz do osoby starszej z rodziny. Zastosuj odpowiednią odmianę polszczyzny.

4. Przeczytaj fragment wywiadu z językoznawcą Janem Miodkiem i odpowiedz na podane pytania.

Robert Migdał: A to odpowiadanie po raz setny? Musi Pan być cierpliwym człowiekiem.

Jan Miodek: Muszę być cierpliwy, a z drugiej strony – to, że jakiś problem jest wywołany po raz setny,

pokazuje, że język jest w ruchu. Że akurat to zjawisko językowe jest na drodze do przekształcenia się

w obowiązującą normę. Przecież nie może być tak, że siedzący areopag1 językoznawców ustala jakąś

regułę i wszyscy mają się tej regule podporządkować. Ta relacja jest odwrotna. Uzus – czyli powszech-

ny zwyczaj – podpowiada językoznawcom, jak powinna wyglądać oficjalna norma. Przecież wiemy,

że w tym codziennym obcowaniu na pytanie: „którą ci podać książkę?” – 99 proc. społeczeństwa spon-

tanicznie odpowie: „tą”. Natomiast norma języka pisanego wymaga postaci „tę”. I jakie jest wyjście?

W normie użytkowej, potocznej, gdy to jest zwykła rozmowa, sytuacja nieoficjalna, może być „tą”. Na-

tomiast jeśli to jest tekst pisany lub tekst mówiony, oficjalnie obowiązuje nas postać „tę”. W przyszłości

pewnie postać „tą” zostanie zaakceptowana, ale to musi jeszcze potrwać.Lepsza małpa czy ogonek słonia? Rozmowa z Janem Miodkiem (fragment), „Gazeta Krakowska”

1) W jakiej sytuacji możemy użyć formy tą książkę?

2) Co lub kto ma decydujący wpływ na normę językową?

3) Na czym polegają zmiany w języku wskazane przez prof. Jana Miodka?

4) Co oznacza słowo uzus?

1 areopagtu: rada mędrców, elita

Nowa wiadomość

Każda wypowiedź może być oceniana ze względu na jej zgodność z normą, czyli ze zbiorem reguł językowych (np. gramatycznych lub ortograficznych). Przekroczenie normy (np. użycie nie-poprawnej formy lub nieortograficzny zapis wyrazu) jest błędem. We współczesnej polszczyźnie wyróżnia się dwa poziomy normy językowej: normę wzorcową i normę użytkową.

Norma wzorcowa jest zgodna z tradycją językową i regułami polszczyzny. Powinna być prze-strzegana szczególnie w odmianie oficjalnej języka. Przykłady normy wzorcowej:

akcentowanie na 3. lub 4. sylabie od końca niektórych czasowników, rzeczowników i liczebni-ków, np. fizyka, siedemset, spojrzelibyście;staranna wymowa, np. wymawianie wyrazu trzeba jako tszeba;posługiwanie się liczebnikami zbiorowymi, np. pięcioro drzwi, sześcioro kociąt.

Norma użytkowa jest swobodniejsza, mniej rygorystyczna niż norma wzorcowa. Odnosi się do nieoficjalnej odmiany polszczyzny (języka potocznego). Przykłady normy użytkowej:

mniej staranna wymowa, np. wymawianie wyrazu trzeba jako czszeba;używanie liczebników głównych zamiast liczebników zbiorowych, np. pięć drzwi;używanie wielu zapożyczeń z języków obcych, np. fan, boss;stosowanie wyrazów ekspresywnych, np. smarkacz, badziewie.


44

5. Powiedz, z którą normą – wzorcową czy użytkową – jest zgodna wypowiedź Jerzego Owsiaka. Wymień wskazujące na to wyrazy. Wytłumacz, dlaczego nadawca używa takiego języka.

Jacek Żakowski: To czym dla ciebie jest twój autorytet?

Jerzy Owsiak: Tym, że ludzie chcą gadać. Jak jadę autobusem, pociągiem, samolotem, podchodzą,

gadają, przybijają piątki. Lubię z ludźmi gadać. Jak ktoś na mnie patrzy i ani be, ani me, to się dziwię.

Ja jestem do rozmowy. Typowy Polak [...]. Języków nie znam, ale antenę satelitarną mam.Jacek Żakowski, Rozmowa z Jerzym Owsiakiem (fragment), http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kraj/274915,2,moze-owsiak-powinien-stanac-na-czele-narodowego-buntu.read [dostęp: 23.08.2017]

6. Przepisz zdania do zeszytu, uzupełniając je poprawnymi wyrazami lub związkami wyrazów.

Może zagrasz ze mną w badmintona/badbingtona?

Jestem w świetnej formie, bo od roku chodzę na areobik/aerobik.

Ojciec teraz jest podenerwowany, bo ma w sklepie remament/remanent.

Nie ulega kwestii / Nie ulega wątpliwości, że tym razem to ty się myliłeś.

7. Przeczytaj poprawnie poniższe zdania. Zwróć uwagę na wymowę wyróżnionych wyrazów.

kakao.

Nie mam pewności, więc będę strzelał w ciemno.

Do szkolnych zawodów zgłosiło się aż pięćdziesięciu uczniów.

Nie wyłączaj teraz komputera.

Musisz wziąć się garść.

8. a) Przeczytaj poniższe zdania, akcentując wyróżnione wyrazy zgodnie z normą wzorcową.

Wysłuchaliśmy koncertu muzyki organowej w bazylice, która ma ponad czterysta lat.

Za 40-kilogramowy prototyp telefonu komórkowego, wykonany w tysiąc dziewięćset pięćdziesiątym

szóstym roku musielibyśmy zapłacić tyle co za samochód.

b) Ułóż zdanie, w którym wystąpią wyrazy akcentowane na 3. lub 4. sylabie od końca. Odczytaj to wypowiedzenie, akcentując słowa zgodnie z normą wzorcową.

9. Przepisz podane związki wyrazów do zeszytu. Liczebniki zapisz w formie słownej.

5 koni, 5 kurcząt 2 drzwi, 5 okien 3 wnucząt, 2 synów 8 harcerzy, 6 uczniów

10. Użyj właściwych form wyrazów w nawiasach, tak by zdania były zgodne z normą wzorcową.

Na piętrze było (cztery) drzwi do mieszkań.

W parku bawi się (trzy) malutkich szczeniąt.

Wczoraj mój brat był chory, więc (pójść) do szkoły sam.

Czy moglibyście przesunąć (ta) ławkę?

Uczyłem się, ale nie wiem, czy (umieć) wystarczająco dużo.

.

11. Wyobraź sobie, że chcesz zostać wolontariuszem. Napisz list adresowany do pozarządowej insty-tucji działającej na rzecz dzieci niepełnosprawnych. Podaj, jaką pomoc możesz zaoferować i ile czasu w tygodniu chcesz poświęcić. Pamiętaj o zastosowaniu oficjalnej odmiany języka.

45

Magia i moc słówPodsumowanie

Stanisław Jerzy Lec Myśli nieuczesane

s. 29

Magdalena Kozłowska Zupa z jeża

s. 24

Markus Zusak Złodziejka książek

s. 26

Mirosław Kofta Jak szufladkujemy innych

s. 21

Tadeusz Różewicz List do ludożerców

s. 20

WYKLUCZONA

CZASY NIETOLERANCJI

STEREOTYPY

LUDZIE WOBEC LUDZI

Nowa wiadomość


literatura faktu – s. 15, aforyzm – s. 29

Perswazja – sztuka językowego wywierania wpływu – s. 31

JA W SPOŁECZEŃSTWIE

BYĆ CZŁOWIEKIEM

Melchior Wańkowicz Ziele na kraterze

s. 12

Jan Sztaudynger Piórka

s. 30

Melchior Wańkowicz Tędy i owędy

s. 15

NA TROPACH TRADYCJI

WŚRÓD LUDZI

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA SŁOWO

Włodzimierz SzymanowiczZaproście mnie do stołu

s. 19

BYĆ RAZEM

Charles Dickens [czarls dikens], Dawid Copperfield [koperfild]

Marcel A. Marcel, Oro

Joy

Podsumowanie

46

s. 40–41

s. 42–44

zwroty do osób starszych,np. np.

np.

Sprawdź wiedzę i umiejętności

47

WYKONAJ W ZESZYCIE

Alina Gutek

Pomiędzy wolnością a przynależnością: jak ochronić swoje „ja” w społeczeństwie? (fragmenty)Znakomity amerykański psycholog międzykulturowy Harry Triandis uważa, że tak naprawdę żyjemy w miksie trzech „ja”: prywatnego (jak widzę siebie i siebie rozumiem), publicznego (jak widzą mnie inni i jak mnie oceniają, jakim cieszę się prestiżem i jaką odgrywam rolę społeczną) oraz kolektywnego (do jakich grup przynależę i jakie łączą mnie współzależności). Na jednego człowieka napiera tyle sił! Z jednej strony siła „ja” prywatnego, która robi wszystko, żeby być super wobec siebie, bo reżim totalitarnego ego1 podpowiada: „O tym nie mów, a to powiedz, to umniejszaj, a to podkoloruj”. Z drugiej strony – publiczne „ja” popycha do zakładania masek, przybierania ról. No i „ja” kolektywne, chcące zadowolić grupę (rodzinę), do której przynależymy, co czasem może kłócić się z „ja” prywatnym. Efekt? Jesteśmy non stop w totalnym konflikcie. Jakby tego było mało – do głosu dochodzi globalizacja2, czyli aspekty polityczne, społeczne i kulturowe, które sprawiają, że do końca nie wiemy, co jest nasze, a co nie. [...]

Dzisiaj wszystko jest niejednoznaczne, nieoczywiste, niekonkretne, zmienne. Także perspektywy budowania własnego „ja”. Bo do głosu dochodzą także „ja” idealne i powin-nościowe, które to budowanie „ja” realnego komplikują. A przecież wielki wpływ wywie-rają na nas także rodzice, dziadkowie. Jak rozpoznać, co jest moje, prawdziwe, a co nie? [...]

Erich Fromm3 nazwał nasze wybory ucieczką od i do wolności. W pierwszym przypadku podporządkowujemy się zbiorowości, szukając złudnej więzi. W drugim – kierujemy się pragnieniem realizacji swojej osobowości, którą Fromm nazywa samorealizacją. Obie te drogi są mocno przez nas idealizowane. Bo to nie jest tak, że można osiągnąć szczęście, podporządkowując się społecznym wymogom albo zupełnie się od nich odwracając.

Dobrze być świadomym, że równie mocno naciskają na nas dwie siły – wewnętrzna potrzeba samorozwoju i zewnętrzna społeczna i kulturowa presja. Nigdy nie jesteśmy bowiem w stanie „czystym”. Zawsze pozostajemy na skrzyżowaniu dróg – pomiędzy wolnością a podporządkowaniem. Zarówno w pracy zawodowej, jak i w życiu prywatnym. Robić karierę w korporacji czy ryzykować własny biznes? Poświęcać czas partnerowi czy zapisać się na kolejne warsztaty? Dążyć do założonego celu, realizować swoje ambicje czy dbać o rodzinę? Ponieważ jedno uniemożliwia drugie, stoimy w rozkroku. [...]

Bo może być tak, że żyjemy jakby porwani przez wydarzenia, przez ludzi, że jesteśmy ich zakładnikami, bezwolnie egzystując. Uświadomienie sobie tego faktu jest ważne, ponieważ niejako wymusza ustosunkowanie się wobec niego. I wtedy możemy albo zamknąć ten rozdział, albo w nim trwać, wyciągając z niego jakąś lekcję. Iść pod prąd albo z prądem. Uciekać od wolności albo do wolności. Ważne, żeby ten wybór był świadomy. Bo kiedy jestem świadomy tego, co się ze mną dzieję, CZUJĘ, ŻE ŻYJĘ.

http://zwierciadlo.pl/psychologia/pomiedzy-wolnoscia-a-przynaleznoscia-jak-ochronic-swoje-ja-w-spoleczenstwie [dostęp: 16.10.2017]

1 reżim totalitarnego egotyrania egoistycznej części osobowości 2 globalizacjaproces polegający m.in. na zacieraniu różnic między kulturami, ujednolicaniu, związany z rozwojem komunikacji3 Erich Fromm(1900–1980) niemiecki filozof, socjolog, psycholog i psychoanalityk

Sprawdź wiedzę i umiejętności

48

1. W pierwszym akapicie tekstu jest mowa o tym, że

A. społeczeństwo nie ma wpływu na człowieka.

B. współczesny człowiek nie może się rozwijać.

C. człowiek podlega naciskom z różnych stron.

D. życie współczesnego człowieka jest proste.

2. Podaj argument potwierdzający tezę: Dzisiaj wszystko jest niejednoznaczne, nieoczywiste, niekonkretne, zmienne.

3. Uzupełnij tabelę w zeszycie na podstawie trzeciego i czwartego akapitu. Nie cytuj.

Ucieczka Co oznacza?

od wolności

do wolności

4. Wybierz P, jeśli informacja jest prawdziwa, lub F – jeśli jest fałszywa.

Treść akapitu czwartego uzupełnia informacje zawarte w akapicie trzecim. P F

W akapicie czwartym jest mowa o tym, że jesteśmy pod ciągłą presją. P F

5. Przed jakimi dylematami stoi, zdaniem autorki, człowiek? Odpowiedz na to pytanie własnymi słowami.

6. Sformułuj wniosek będący przesłaniem tekstu. Nie cytuj.

7. Przeczytaj poniższy fragment Ziela na kraterze Melchiora Wańkowicza. Powiedz, którą postawę opisaną w tekście Aliny Gutek – iść pod prąd albo z prądem, przyjął pan Rymsza.

Zajechaliśmy kiedyś do pana Rymszy, rezydującego w dworze obronnym, zbudowanym przez archi-

tekta włoskiego w 1620 roku. Dwór z bastionami po rogach, o potężnych murach, był pod opieką

konserwatora. Pan Rymsza wywalił sobie na froncie ogromne weneckie okno. Konserwator płakał,

a pan Rymsza się wściekał:

– Żeby jemu było ładnie, to ja muszę po ciemku siedzieć? Nic nowego? Tak ja jemu i powiedziałem:

„Panie konserwatorze, dobrze, co za króla Kraka konserwatorów nie było. Bo my dotąd w smoczej ja-

mie by siedzieli i Wawla by nie zbudowali”.

8. Uzupełnij zdanie. Wybierz właściwe słowa spośród podanych.

Tekst Aliny Gutek jest przykładem A/B i przedstawia zagadnienia w sposób C/D.

A. felietonu C. obiektywny

B. artykułu D. subiektywny

9. Napisz wypowiedź, w której przekonasz odbiorcę, że warto dokonywać świadomych wyborów, a nie bezrefleksyjnie podążać za innymi ludźmi. Wykorzystaj przynajmniej jeden z elementów charakterystycznych dla tekstu perswazyjnego.

Wykaz źródeł tekstów

Asnyk A., Poezje, wstęp S. Lichański, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1974; Baczyński K.K., Wiersze, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002; Barańczak S., Wiersze zebrane, Wydawnictwo a5, Kraków 2006; Barańska E., Zapomnieć Różę, Wydawnictwo Poligraf, Brzezia Łąka 2013; Białoszewski M., Sprawdzone sobą. Wiersze wybrane, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2008; Biometeorologiczna ocena pogody prognozowanej na 11.08.2017, http://www.pogodynka.pl/biometeo/prognoza [dostęp: 11.08.2017]; Brzechwa J., Brzechwa dzieciom, Wydawnictwo Siedmioróg, Wrocław 2003; Bursa A., Utwory wierszem i prozą, wybór, opracowanie i wstęp S. Stanuch, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1973; Coelho P., Alchemik, przeł. B. Stępień i A. Kowalski, Drzewo Babel, Warszawa 1995; Collins S., Igrzyska śmierci, przeł. M. Hesko-Kołodzińska i P. Budkiewicz, Media Rodzina, Poznań 2012; D’Ago-stini P., Legendarne filmy, przeł. H. Turczyn-Zalewska, Firma Księgarska Olesiejuk, Ożarów Mazowiecki 2011; Eco U., Brzydota jest piękna, rozm. M. Miecz-nicka, http://kultura.dziennik.pl/artykuly/63117,umberto-eco-brzydota-jest-piekna.html [dostęp: 31.10.2017]; Fiedler A., Dywizjon 303, Wydawnictwo Bernardinum, Pelplin 2007; Fredro A., Komedie i inne utwory, t. 2., wybór i posłowie J.M. Rymkiewicz, Świat Książki, Warszawa 2000; Gałczyński K.I., Dzieła wybrane. Poezje, wybór i opracowanie K. Gałczyńska, wstęp K. Jeleński, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa 2002; Golec uOrkiestra, Ej, Janic-ku ka ześ jes, tekst piosenki: Ł. Golec, P. Golec, http://golec.pl/wp-content/uploads/2013/10/EJ-JANICKU-KA-ZE%C5%9A-JES.pdf [dostęp: 05.12.2016]; Grypa A/H1N1 – Zalecenia Głównego Inspektora Sanitarnego, http://www.sanepid.powiatleczynski.pl/aktualnosci,show,29,grypa-ah1n1-zalecenia-glownego-inspektora-sanitarnego.html [dostęp: 06.12.2016]; Grzenia J., Słownik imion, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002; Gutek A., Pomiędzy wolnością a przynależnością: jak ochronić swoje „ja” w społeczeństwie?, http://zwierciadlo.pl/psychologia/pomiedzy-wolnoscia-a-przynaleznoscia-jak-ochronic-swoje-ja-w-spoleczenstwie [dostęp: 16.10.2017]; Habrat-Pragłowska E., Jeśli żałoba trwa zbyt długo, https://charaktery.eu/artykul/372 [dostęp: 03.04.2018]; Harrington K., Odwaga dla początkujących, przeł. A. Gren, Grupa Wydawnicza Foksal, Warszawa 2014; Hemar M., Chlib kulikowski. Wiersze, satyry, piosenki, Oficyna Wydawnicza „Maj”, Warszawa 1990; Herbert Z., Barbarzyńca w ogrodzie, „Czytelnik”, Warszawa 1962; Hodgson D., Odkryj swoje przeznaczenie. Praktyczny przewodnik dla nastolatków, przeł. P. Gancarczyk, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2009; Isaacson W., Steve Jobs, przeł. P. Bieliński i M. Strąkow, Insignis Media, Kraków 2013; Kamieńska A., Dwie ciemności. Wybór poezji, W drodze, Poznań 1984; Kamiński A., Kamienie na szaniec, Wydaw-nictwo „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1999; Kleinbaum Nancy H., Stowarzyszenie umarłych poetów, przeł. P. Laskowicz, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2001; Kłosińska K., https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Rzeczpospolita-Polska;17635.html; Kochanowski J., Pieśni, oprac. L. Szczerbicka-Ślęk, Zakład Naro-dowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 2008; Kochanowski J., Poezje, opracował i wstępem opatrzył J. Pelc, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytel-nik”, Warszawa 1998; Kołakowski L., 13 bajek z królestwa Lailonii dla dużych i małych oraz inne bajki, Prószyński i S-ka, Warszawa 1998; Kosmowska B., Pozłacana rybka, Wydawnictwo Literatura, Łódź 2014; Kossobudzka M., I po ssakach, [w:] „Gazeta Wyborcza”, 10 października 2008; Kozioł U., Nie mijaj ranku, [w:] Po schodach wierszy. Antologia polskiej poezji współczesnej, wybór i opracowanie G. Leszczyński, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1993; Kozłowska M., Zupa z jeża, Novae Res – Wydawnictwo Innowacyjne, Gdynia 2012; Krzyżaniak B., Polskość w cenie, https://bankomania.pkobp.pl/bankofinanse/trendy/polskosc-w-cenie [dostęp: 24.10.2017]; Kwestionuj! Z filozofem Marcinem Fabjańskim rozmawia Natalia Waloch-Matlakiewicz, „Wy-sokie Obcasy Extra” 2017, nr 9; Lanckorońska K., Wspomnienia wojenne, Wydawnictwo Znak, Kraków 2011; Lao Che, Kapitan Polska, tekst piosenki H. Do-baczewski, [w:] Wiedza o społeczeństwie, Mystic Production, Warszawa 2018; Lec S.J., Myśli nieuczesane, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1974; Legenda o powstaniu Kielc, na podstawie http://www.um.kielce.pl/poznajmiasto/legendy/ [dostęp: 03.04.2018]; Leśmian B., Poezje zebrane, opracował J. Trznadel, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2010; Leśmian B., Zwiedzam wszechświat. Wybór wierszy, wybór, wstęp i opracowanie W. Bolecki, Libros, Warszawa 2001; Majkowski A., Żëcé i przigodë Remusa, http://literat.ug.edu.pl/remus/remusa.pdf [dostęp: 03.01.2017]; Mickiewicz A., Dramaty, Spół-dzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa 1999; Mickiewicz A., Pan Tadeusz, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa 1998; Mickiewicz A., Wier-sze, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa 1998; Migdał R., Lepsza małpa czy ogonek słonia? Rozmowa z Janem Miodkiem, http://www.gazeta-krakowska.pl/artykul/261652,lepsza-malpa-czy-ogonek-sloniarozmowa-z-janem-miodkiem,3,id,t,sa.html [dostęp: 03.01.2017]; Möller S., Polska da się lubić. Mój prywatny przewodnik po Polsce i Polakach, Wydawnictwo Publicat, Poznań 2006; Mrożek S., Małe prozy, Oficyna Literacka, Kraków 1990; Nagel A., Primus inter pares. Wywiad z Przemysławem Staroniem, http://www.cdn.ug.edu.pl/48487/primus-inter-pares-wywiad-z-przemyslawem-staroniem-2/ [dostęp: 16.10.2017]; Naznaczony, 11 września: Rozmowa ze strażakiem z WTC, rozm. Waldemar Piasecki; http://www.dziennikwschodni.pl/kraj-swiat/naznaczony-11-wrzesnia-rozmowa-ze-strazakiem-z-wtc,n,1000136311.html [dostęp: 22.11.2016]; Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 2, Wydawnic-two Naukowe PWN, Warszawa 1998; Nowy słownik gwary uczniowskiej pod red. H. Zgółkowej, Wydawnictwo EUROPA, Wrocław 2004; Orwell G., Folwark zwierzęcy, przeł. B. Zborski, Wydawnictwa „Alfa”, Warszawa 1988; Podgórska J., Jak szufladkujemy innych. Rozmowa z prof. Mirosławem Koftą, http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/spoleczenstwo/1503372,1,jak-szufladkujemy-innych.read [dostęp: 08.08.2017]; Polska Jana Długosza; red. nauk. H. Samso-nowicz, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984; Polski patriotyzm współczesny, rozmowa z politolożką, Agnieszką Durską, rozm. Katarzyna Margielska, http://zwierciadlo.pl/2011/psychologia/relacje-spoleczne/polski-patriotyzm-wspolczesny [dost 08.01.2018]; Pratchett T., Baxter S., Długa utopia, przeł. P.W. Cholewa, Prószyński i S-ka, Warszawa 2016; Roth V., Wierna, przeł. M. Czub, Wydawnictwo Amber, Warszawa 2014; Różewicz T., Utwory zebrane. Poezja, t. 2, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2006; Rymkiewicz J.M., Cicho ciszej. Wybrane wiersze z lat 1963–2002, Wydawnictwo Sic!, War-szawa 2003; Ryń D., Decyzje, https://charaktery.eu/artykul/decyzje [dostęp: 31.10.2017]; Salinger J.D., Buszujący w zbożu, przeł. M. Skibniewska, Wydaw-nictwo ISKRY, Warszawa 1961; Schmitt E.E., Oskar i pani Róża, przeł. B. Grzegorzewska, Znak, Kraków 2011; Sienkiewicz H., Quo vadis, Wydawnictwo Lite-rackie, Kraków 2015; Słowacki J., Dzieła wszystkie, pod redakcją J. Kleinera, Zakład im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1953; Słowacki J., Wiersze, oprac. J. Brzozowski i Z. Przychodniak, Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2005; Smoluchowski M., Znaczenie nauk ścisłych w wykształceniu ogólnem, [w:] Pisma Mariana Smoluchowskiego, Polska Akademia Umiejętności, t. 3, nr 1, Kraków 1928, http://matwbn.icm.edu.pl/ksiazki/pms/pms3/pms319.pdf; So-cha J., Utopie i antyutopie w kinie, http://www.filmweb.pl/article/Utopie+i+antyutopie+w+kinie-61588 [dostęp: 24.10.2017]; Sobania A., O przebitym kole, http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=&l5=kuniow-tekst2 [dostęp: 09.05.2018]; Sobolewska J., Przyjemność zdziecinnienia, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kultura/1602701,1,dorosli-czytaja-ksiazki-dla-mlodziezy.read?print=true [dostęp: 24.04.2018]; Stachura E., Wiersze, poematy, piosenki, przekłady, Czytelnik, Warszawa 1982; Staff L., Poezje, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2005; Staff L., Wybór poezji, wybór i wstęp M. Jastrun, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1985; Sztaudynger J., Piórka, wybór A. Sztaudynger-Kaliszewiczowa, Wy-dawnictwo Literackie, Kraków 2002; Sztuka dobrej prokrastynacji, oprac. Marta Urbaniak, „Newsweek Psychologia” 2017, nr 3; Szymanowicz W., Dałem Ci się złapać na tym jak skubię serce po kawałku, Zarząd Główny SZSP, Warszawa 1978; Szymborska W., Wiersze wybrane, wybór i układ Autorki, Wydawnictwo a5, Kraków 2012; Szymborska W., Wybór wierszy, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1979, Copyright © Fundacja Wisławy Szymborskiej, www.szymborska.org.pl; Terakowska D., Poczwarka, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2014; Twardowski J., Zaufałem drodze. Wiersze zebrane 1932–2006, Oficy-na Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2007; Uniwersalny słownik języka polskiego (hasło: takt), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995; Wańkowicz M., Tędy i owędy, Prószyński i S-ka, Warszawa 2010; Wańkowicz M., Ziele na kraterze, Instytut Wydawniczy „PAX”, Warszawa 1959; Wells G.H., Ludzie jak bogowie, przeł. J. Sujkowska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1959; Wierzyński K., Poezja i proza, t. 1, wybór i posłowie M. Sprusiński, Wydaw-nictwo Literackie, Kraków 1981; Wojciechowski P., recenzja filmu Drużyna Pierścienia, [w:] „Film” 2002, nr 2; Zusak M., Złodziejka książek, przeł. H. Baltyn, Nasza Księgarnia, Warszawa 2014; Żakowski J., Rozmowa z Jerzym Owsiakiem, http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kraj/274915,2,moze-owsiak-powinien-stanac-na-czele-narodowego-buntu.read [dostęp: 23.08.2017]; Żeromski S., Syzyfowe prace, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa 1990

318

Wykaz źródeł zdjęć

Agencja Gazeta: Adam Golec – s. 271, Bartosz Bobkowski – s. 108, Krzysztof Miller – s. 85; Archiwum Artystyczne Teatru Narodowego w Warszawie: Robert Jaworski – s. 114, Stefan Okołowicz – s. 231 (Tango); Archiwum Dokumentacji Mechanicznej: s. 50 (Kochanowski); Archiwum Nauki PAN i PAU (sygn. K III-150, fot. Nr 337) – s. 268; Archiwum Nowej Ery: s. 35, 54, 58, 59, 168 (Tytus, Romek i A’Tomek), 209, 242, 248 (komentarz); BE&W: s. 15, 194, aftonbladetbild – s. 238, AKG Images – s. 210, Allpix Press/Cineliz – s. 119, Archives du 7e Art/Lucas Film – s. 171, Archives du 7e Art/Walt Disney Pictures – s. 183, bpk/Hamburger Kunsthalle/Elke Walford – s. 49, bpk/Nationalgalerie, SMB – s. 137 (Monten), Erich Lessing – s. 71 (rodzina Mozarta), Felipe Trueba – s. 190 (Pratchett), HBO/Supplied by LMK – s. 122 (serial), Heritage Images – s. 37 (Kawiarnia polityczna), 185, Hollywood Archive – s. 103, Imagebroker RM/Helmut Meyer zur Capellen – s. 109, Jan Włodarczyk – s. 51 (dworek), 136 (dworek), Kaniewski Tomasz – s. 77, Landmark Media – s. 198 (Niezgodna), 199, LMK – s. 205 (od koloru do 3D), Martin Sloan – s. 186, MPTV-SID Avery & Associates – s. 205 (kino powojenne), Photo12 – s. 124, Photo12/Archives du 7e Art/20th Century Fox Film/Marvel – s. 113, Photo12/Archives du 7e Art/Columbia Pictures – s. 205 (Pamięć absolutna), Photo12/Archi-ves du 7e Art/Universal Pictures – s. 207, Photo12/Archives du 7e Art/Warner Bros – s. 204 (film dźwiękowy), Photo12/Nathalie Eno – s. 61, Photoshot UPPA – s. 206 (film fantasy), The Granger Collection – s. 70 (egipscy muzycy), 166 (komiks w kolorze), 284 (camera obscura), 284 (dagerotyp); BE&W/Alamy: s. 36 (Lievens), A.M. Seward – s. 123, Art Collection 3 – s. 275, Classic Stock – s. 204 (kino nieme), David Litschel – s. 240, Eduardo Mariano Ri-vero – s. 72 (muzyka poważna), Ryan Carter – s. 120 (studio telewizyjne), Scenics & Science – s. 286 (fotografia użytkowa), srongkrodkuakoon – s. 285 (promień światła); Diomedia: imageBROKER RM/Kurt M. Bus – s. 72 (muzyka folkowa), Mary Evans/FIT PRODUCTIONS/PORTMAN – s. 243, Photos 12 – s. 169; Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa: s. 50 (Treny); dystrybucja MONOLITH FILM: s. 87 (Kamienie na szaniec), 88, 90; East News: Agencja SE/Mirek Noworyta – s. 137 (Pan Tadeusz), Album Online – s. 204 (Titanic), 206 (film przygodowy, horror), Album/HARTSWOOD FILMS/BBC WALES – s. 206 (kryminał), Album/Lionsgate – s. 187, 188, Collection Christophel/Sortie d’usine Productions – s. 204 (początki kina), Collection Christophel/Warner Bros/Silver Pictures – s. 215, Danuta B. Łomaczewska – s. 197, Dariusz Zarod – s. 25, Erich Lessing – s. 70 (koncert w plenerze), Everett Collection – s. 192, Fotolink/Associated Press – s. 286 (zdjęcie reportażowe), Lucjan Fogiel – s. 29, Muzeum Literatury – s. 10 (Wańkowicz z żoną), 11 (Monte Cassino), 30, 233, Muzeum Niepodległości – s. 86 (Arsenał), Polfilm – s. 206 (dramat społeczno-obyczajowy), 229, Science Museum Photo Studio – s. 120 (kamera), Sipa Press – s. 208, Splash Ne/Annie Leibovitz/Disney – s. 284 (Beckham), Tomasz Urbanek – s. 143, Tomek Żukowski – s. 156, TVP/Janusz Sus – s. 147 (Syzyfowe prace), 148, 150, WEBER/SIPA – s. 206 (komedia), Zenon Żyburtowicz – s. 51 (Trembecki); Ebbets Estate Collection/Ebbets Photo-Graphics, LLC: s. 287; Edward Dwurnik: s. 9; Film Media S.A.: Piotr Fotek – s. 95; Forum: Andrzej Wiernicki – s. 274, archiwum rodzinne Jerzego Kukuczki – s. 211, Capital Pictures – s. 117, 168 (komiks w Ameryce), Daniel Pach – s. 230 (portret Mrożka), 294, FabrykaObrazu.com/Piotr Bujnowicz – s. 40, 140, FoKa – s. 94, Fotorzepa/Darek Golik – s. 264, Interfoto – s. 167 (Asterix), 195, Krzysztof Wojciechowski – s. 20, Marcin Dławichowski – s. 21, Mariusz Grzelak – s. 265, Paramount/Planet Photos – s. 206 (film fantastycznonaukowy), Paweł F. Matysiak – s. 144, Warner Bros – s. 102, Writer Pictures/Geraint Lewis – s. 98, Zuma Press/Brian Cahn – s. 246 (ARPANET); Fotonova/Fabryka Obrazu.com: Piotr Bujnowicz – s. 139, 223 (Quo vadis), 224, 226; Gallo Images Poland/Getty Images: Axelle/Bauer-Griffin – s. 198 (Roth), Beresford – s. 184, Bettmann – s. 101, 120 (Zworykin), Blend Images – s. 122 (program informacyjny), Bloomberg – s. 39 (newsroom), David Becker – s. 70 (Australian Pink Floyd), De Agostini – s. 166 (początki komiksu), Digital Camera Magazine – s. 285 (lustrzanka), Gilbert Carrasquillo – s. 26, H. Armstrong Roberts – s. 38 (gazeciarz), Hiroyuki Ito – s. 71 (muzyka współczesna), Hulton Archive – s. 167 (komiks książkowy), 258, John Lamb – s. 37 (gazety i tablet), Kevin Mazur – s. 71 (Lady Gaga), National Geographic – s. 120 (telewizja w kolorze), NBC – s. 122 (talk-show), New York Daily News – s. 106, peepo – s. 286 (fotografia reklamowa), Peter Bischoff – s. 122 (teleturniej), Popperphoto – s. 159, Ray Mickshaw – s. 122 (talent show), Scott Legato – s. 72 (muzyka rozrywkowa), 73, SFX Magazine/Joseph Branston – s. 190 (Baxter), SSPL – s. 284 (Maxwell), 285 (aparat fotograficzny z XIX wieku, aparat z XX wieku), Staff/Justin Sullivan – s. 99, UIG/Arcaid – s. 135, ullsteinbild/Reinhard Dirscherl – s. 68; Gallo Images Poland/Getty Images/Corbis: André Burian – s. 286 (fotografia artystyczna), Contributor/Mark Reinstein – s. 165, Eric Fougere – s. 60, Nur-Photo/Loris Roselli – s. 122 (transmisja meczu), VCG/Paul A. Souders – s. 70 (Aborygen), Vittoriano Rastelli – s. 36 (dokument); Indigo/AGE Fotostock: Alberto Paredes – s. 239; Karta/Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie: s. 87 (akcja Wawer); Library of Congress: s. 27, 147 (pałac Staszica); Marvel: s. 166 (komiks z samochodem); Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej (https://www.mpips.gov.pl/aktualnosci--wszystkie/art,5529,5980,rozpoczela-sie-kampania-spoleczna-nie-ma-dzieci-sa-ludzie.html): s. 202; Muzeum Narodowe w Warszawie: s. 13; Muzeum Wojska Polskiego: s. 11 (rozbrajanie Niemców); Narodowe Archiwum Cyfrowe: s. 10 (portret Wańkowicza), 56, 93, 158; Natalia Rak: s. 221; © Oficyna Literacka Noir Sur Blanc – „Polska w obrazach przez Sławomira Mrożka”: s. 231 (Ewolucja obyczajowa); Olaf Hajek: okładka; PAP: CAF – s. 86 (Ka-miński), DPA/Andreas Gebert – s. 155, Maciej Belina Brzozowski – s. 66, Wojciech Pacewicz – s. 154; Photo Power/The Bridgeman Art Library: s. 36 (pismo sumeryjskie, prasa drukarska), 37 (Volkel), 71 (Siemiradzki), 110, 167 (Batman), 196, 254, 266; Polona: s. 136 (Mickiewicz), 146, 160, 222; Pracownia Fotograficzna Muzeum Narodowego w Krakowie: s. 57; Reporter: Face to Face – s. 205 (komputerowa rewolucja), Gerard – s. 235, Paweł Stępniewski – s. 80, Wacław Klag – s. 64, Wojciech Druszcz – s. 100; Scala, Florence/The Museum of Modern Art, New York – s. 263; Shutterstock: s. 33, 37 (pióro z kałamarzem), 38 (czcionka drukarska), 75, 121, 130, 172, 177, 236, 245, 246 (e-mail, http), 247 (sklepy internetowe, smartfon), 248 (blog, chłopak, czat, e-mail, post, tweet), 251, 252, 256, 286 (fotografia amatorska), 288, Evan Lorne – s. 247 (przeglądarki), Przemek Tokar – s. 246 (gry online), Quka – s. 247 (serwisy społecznościowe); Sławomir Mrożek: s. 230 (rękopis); Teatr Mały w Łodzi: Agnieszka Izydorczyk – s. 115; Thinkstock/Getty Images/iStock-photo: Vladone – s. 107, Scaliger – s. 223 (Koloseum), Pavel1964 – s. 296; Wojciech Nieśpiałowski: s. 105; Wydawnictwo Egmont: s. 168 (komiks w Europie).

319

Spis reprodukcji i zdjęć wykorzystanych w rozdziałach Kształcenie kulturowe

s. 36: Jan Lievens, Martwa natura z książką; pismo sumeryjskie; iluminowany kodeks średniowieczny z Muzeum Watykańskiego; prasa drukarska Gutenberga; s. 37: kawiarnia polityczna w Londynie (XVIII w.); Reinhold Volkel, Kawiarnia Griensteidl w Wiedniu; gazety papierowe i tablet z gazetą elektroniczną; s. 38: chłopiec sprzedający gazety; czcionki drukarskie; s. 39: pomieszczenie, w którym są redagowane serwisy informacyjne; s. 70: koncert zespołu Australian Pink Floyd w Las Vegas (2012); David Kennedy grający na tradycyjnym instrumencie Aborygenów; starożytni egipscy muzycy na malowidle w grobowcu; muzykująca rodzina (Włochy, XVI w.); s. 71: Lady Gaga podczas występu w Sunrise na Florydzie (2014); Mozart z rodziną; Henryk Siemiradzki, Chopin grający na fortepianie w salonie księcia Radziwiłła; koncert muzyki Steve’a Reicha w Nowym Jorku; s. 72: Zubin Mehta dyrygujący Israel Philharmonic Orchestra; wy-stęp grupy Skalden na zamku Rumpenheimer w mieście Offenbach nad Menem (Niemcy); Fergie; 73: koncert zespołu The Rolling Stones w Quebecu (2015); w Kanadzie, 2015; s. 120: studio telewizyjne; jeden z prekursorów telewizji, Władymir Zworykin; John Logie Baird z zaprojektowaną przez siebie kamerą telewizyjną (1929); studio eksperymentalne telewizji kolorowej (Harrison, USA, lata 20. XX w.); s. 121: kamerzysta telewizyjny podczas pracy w studiu; anteny telewizji satelitarnej; prezenterka telewizyjna; smart TV; s. 122: serial telewizyjny Gra o tron; talk-show Jaya Leno; dziennikarz prowadzący serwis informa-cyjny w telewizji; mecz włoskiej ligi koszykowej; teleturniej Milionerzy w niemieckiej telewizji RTL; finaliści czwartej edycji amerykańskiego talent show Idol; s. 123: David Attenborough nagrywa film przyrodniczy dla telewizji BBC; s. 166: Agents of S.H.I.E.L.D. (wydawnictwo Marvel); rysunki satyryczne poświęcone Napoleonowi III (Włochy, XIX w.); komiks Mutt & Jeff (fragment); s. 167: komiks Asterix (fragment); okładka „World’s Finest Comics”; okładka komiksu Batman; s. 168: komiks Thorgal. Czyn godny królowej (fragment); komiks Sin City (fragment); komiks Tytus, Romek i A’Tomek (fragment); s. 169: Sailor Moon R Promise of the Rose (fragment); s. 204: Titanic, reż. James Cameron (1997); Polewacz polany, reż. Ludwik i August Lumière; Gorączka złota, reż. Charlie Chaplin; Śpiewak jazzbandu, reż. Alan Crosland; s. 205: Pamięć absolutna, reż. Len Wiseman; Czarnoksiężnik z Oz, reż. King Vidor, Mervyn LeRoy, George Cukor, Norman Taurog, Victor Fleming; Buntownik bez powodu, reż. Nicholas Ray; Avatar, reż. James Cameron; s. 206: Jaś Fasola: Nadciąga totalny kataklizm, reż. Mel Smith; Lśnienie, reż. Stanley Kubrick; Człowiek z żelaza, reż. Andrzej Wajda; Sherlock, reż. Paul McGuigan; Koszmar z ulicy Wiązów, reż. Samuel Bayer; Hobbit: Niezwykła podróż, reż. Peter Jackson; Terminator: Genisys, reż. Alan Taylor; s. 207: Park jurajski III, reż. Joe Johnston; s. 246: początek adresu internetowego; mapa sieci ARPANET (1983); prezentacja zasad działania poczty elektronicznej; zawody w grach komputerowych Intel Extreme Masters w Katowicach (2013); 247: smartfon – te-lefon z dostępem do internetu; użytkownik internetu dokonujący płatności elektronicznej; witryna Yahoo!; ikony popularnych serwisów społecznościowych; 248: znak wykorzystywany w adresie poczty elektronicznej, tzw. małpa; strona internetowa z forum dyskusyjnym; witryna Twittera; strona internetowa z ko-mentarzami użytkowników; mem internetowy; blogging – tworzenie, czytanie i komentowanie blogów; 249: internauta pracujący w chmurze (dosłownie i w przenośni – w informatyce chmura to usługa umożliwiająca przechowywanie i wymianę danych); s. 284: Annie Leibovitz, David Beckham na koniu jako rycerz; camera obscura; fotografia paryskiej ulicy wykonana przez Daguerre’a (1839); fotografia wstęgi w szkocką kratę wykonana przez Maxwella; s. 285: promień światła wpadający do podziemnego (Arizona, USA); aparat fotograficzny George’a Hare’a (koniec XIX w.); kieszonkowy aparat fotograficzny filmy Kodac; aparat cyfrowy firmy Nikon; s. 286: A. Burian, Miasto w nocy; Jeff Widener, Protest na placu Tian’anmen (1989); zdjęcie przedstawiające dzieci w lesie; sprinter podczas zawodów lekkoatletycznych; naukowa fotografia struktury płata drewna lipowego; s. 287: robotnicy budujący Rockefeller Center w Nowym Jorku podczas przerwy na śniadanie (1932)

320

Imię i nazwisko Klasa Podpis

1.

2.

3.

Rok szkolny

www.nowaera.pl [email protected]

infolinia: 801 88 10 10, 58 721 48 00

by – razem czy osobno

nie – razem czy osobno

MÓWIĘ I PISZĘ POPRAWNIE!

Czy miałaby pani jakąś

ładną kartkę walentynkową?

Może powinni

napisać: „Ręce

przy sobie”.

Zawsze tylko

nie dotykać,

nie fotografować…

A może być taka z napisem:

„Dla tej jedynej”?

Tak, świetnie.

To bym prosił o 8 sztuk.

PROSIMY O NIEDOTYKANIE EKSPONATÓW

PODRĘCZNIK DO JĘZYKA POLSKIEGO DLA KLASY ÓSMEJ … · Zanotuj w zeszycie skojarzenia, które...

Documents

Transcript of PODRĘCZNIK DO JĘZYKA POLSKIEGO DLA KLASY ÓSMEJ … · Zanotuj w zeszycie skojarzenia, które...