24

M. J. HOFFMANN, Kamienne fallusy z IV-II wieku p.n.e. z Warmii i Mazur ...

Mirosaw J. Homann (UWM, MWiM Olsztyn)

K IV-III ... W M. K

Czwarte i trzecie stulecie przed Chrystusem to okres, ktry w periodyzacji archeolo-gicznej ziem polskich mieci si w ramach wczesnej epoki elaza, datowanej na ok. 650-120 lat p.n.e. Okrelenie wczesna epoka elaza jest jednak pojciem mylcym, sugerujcym, e w okresie tym elazo byo ju w powszechnym uyciu. Nie jest to prawd, bowiem w epoce tej na naszych terenach zabytki elazne byy nader rzadkie, a najczciej stosowanymi mate-riaami do wyrobu przedmiotw codziennego uytku pozostaway jeszcze brz oraz drewno, ko, poroe i kamie. Z kamienia wykonane zostay te dwa przedmioty, ktrych nie mona nawet przy duej dozie dobrej woli zaliczy do przedmiotw codziennego uytku. Mowa tu o fallu-sach kamiennych, ktre w ostatnich latach odkryte zostay przez dr. Adama Walusia z Uni-wersytetu Warszawskiego oraz dr. Jacka Gackowskiego z Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu1. Podkreli trzeba, e zabytki te s pierwszymi wyrobami o wyranie fallicznych formach, ktre odkryto dotd na obszarze zachodniobatyjskim, obejmujcym obszar poo-ony u poudniowo-wschodnich wybrzey Batyku, midzy doln Wis i Niemnem. Przed-miot falliczny z Pirkowa, koo Braniewa odkryty zosta w 1991 r. przez Adama Walusia w jednym z kurhanw badanych w obrbie rozlegego cmentarzyska kultury kurhanw zachodniobatyjskich, natomiast drugi zabytek pozyskano w roku nastpnym w trakcie podwodnych bada archeologicznych osiedla nawodnego kultury kurhanw zachodnioba-tyjskich w Pieczarkach, koo Giycka. Ju podczas opracowania redakcyjnego tego tekstu autor uzyska informacj o odkryciu w 2007 r. kamiennego fallusa (dugo 11 cm, redni-ca 4 cm, maksymalna szeroko 5,6 cm) w obrbie torfowiska na pograniczu wsi Rydzewo i Kleszczewo, pow. Giycko, woj. Warmisko-mazurskie2.

1 Obu Kolegom serdecznie dzikuj za udostpnienie wspomnianych przedmiotw i wyraenie zgody na ich upowszechnienie.

2 Autor dzikuje dr. Jerzemu Markowi apo za poinformowanie o tym znalezisku, ktre obecnie znajduje si w zbiorach prywatnych.

25

M. J. HOFFMANN, Kamienne fallusy z IV-II wieku p.n.e. z Warmii i Mazur ...

KONTEKST ARCHEOLOGICZNY I CHARAKTERYSTYKA ZABYTKW

Kamienny fallus z Pirkowa odkryty zosta w jednym z najmniej-szych kurhanw obiekcie nr XXVII (ryc. 1) nekropoli liczcej co najmniej dwadziecia sze kopcw sepulkralnych. W centralnej czci tego kurhanu znaj-dowao si dwukomorowe, prostoktne zaoenie grobowe w postaci obstawy kamiennej o wymiarach 0,9 x 0,55 m. Obstaw tego zaoenia tworzyy zarw-no naturalne, jak i celowo poupane oto-czaki granitowe (ryc. 2). Wrd kamieni wyznaczajcych poudniowo-zachodni naronik konstrukcji znajdowa si te

we wnce utworzonej przez trzy okruchy granitowe fal-lus kamienny (ryc. 3). W obrbie tego zaoenia sepulkral-nego znajdowa si jeden grb zawierajcy: du popielnic z przepalonymi komi mczyzny w wieku maturus (dojrza-y), czciowo zachowan mis oraz may dzbanek gliniany penicy funkcj przystawki, czyli daru grobowego. Wspo-mniany zabytek o seksualnej symbolice, ktry swoj form zawdzicza gwnie dziaaniu czynnikw naturalnych jest

Ryc. 1. Kurhan nr XXVII na cmentarzysku w Pirkowie, gm. Poskinia, fot. P. Kobek

Ryc. 3. Fallus z Pirkowa w obstawie kamiennej in situ, fot. P. Kobek

Ryc. 2. Obstawa kurhanu nr XXVII na cmentarzysku w Pirkowie, fot. P. Kobek

26

M. J. HOFFMANN, Kamienne fallusy z IV-II wieku p.n.e. z Warmii i Mazur ...

niewielkich wymiarw ma zaledwie 7,4 cm dugoci. Litologicznie jest to drobnoziarnisty piaskowiec z prze-warstwieniami muowcowymi o jasno -szarej barwie (ryc. 4). W wyniku pro-cesw wietrzeniowych, szybszemu ze-rodowaniu ulegy partie zbudowane z piaskowca (korpus fallusa), ni zoo-ne z bardziej trwaego muowca. W ten sposb uformowany zosta od fal-lusa oraz dookolne zgrubienie imituj-ce fad skrny napletek (ryc. 5). Dla zwikszenia podobiestwa zabytku do

oryginau krawd podstawy odzia zostaa dodatkowo uformowana przez szereg dookol-nych zbi i wymiade. Prawdopodobiestwo funkcjonowania przedmiotu jako wyobrae-nia fallusa wzmacnia fakt, wystpowania na jego powierzchni mocno wywieconych plam, ktre powstay najpewniej wskutek dugotrwaego trzymania przedmiotu w rku lub pocie-rania go doni. Ponadto w zagbieniach partii wierzchokowej zabytku stwierdzono lady czerwieni, sugerujce e powierzchnia odzia pierwotnie barwiona bya na czerwono3. Kontekst odkrycia i cechy formalne zabytku przesdzaj o jego kultowym charak-terze. Jak jednak wyjani obecno kamiennego fallusa w obrbie zaoenia grobowego?

3 A. Walu, Kamienny fallus z cmentarzyska kurhanowego kurhanowego Pirkowie, w woj. elblskim. Z problematyki religii ludnoci kultury kurhanw zachodniobatyjskich., [w:] Concordia. Studia oarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w szedziesit pit rocznic urodzin, red. W. Nowakowski, Warszawa 1996, s. 211-220.

Ryc. 5. Fallus z Pirkowa, rys. D. Manasterski

Ryc. 4. Fallus z Pirkowa, fot. P. Kobek

27

M. J. HOFFMANN, Kamienne fallusy z IV-II wieku p.n.e. z Warmii i Mazur ...

Wedug zmarego niedawno badacza, prof. Wodzimierza Szafraskiego, przestrze sepul-kralna, czyli zaoenie grobowe powszechnie uchodzi za symbol podnego ona Matki Ziemi. Zdaniem odkrywcy zabytku, Adama Walusia umieszczenie w stree grobu, kamiennego fallusa w pozie zapadniajcej erekcji interpretowa mona jako metafor aktu pciowego dajcego ycie. Zwrci naley uwag, e przedmiot ten in situ nie znajdowa si jednak w pozie zapadniajcej erekcji, lecz diametralnie odmiennej z odziem skierowanym do dou. Wywiecenie powierzchni fallusa z Pirkowa sugerowa moe, e przed umieszczeniem go w grobie przez dugi czas uywany by jako amulet w rytuaach magii podnoci. Kamienny fallus z osiedla nawod-nego w Pieczarkach, koo Giycka odkryty zosta w stree przyczkowej palowiska mostu, to znaczy w rejonie styku daw-nej przeprawy mostowej z mieszkalnym rusztem osady. Ten przedmiot falliczny (d. 13,5 cm) wykonany zosta z elipsowa-tego otoczaka4, z ktrego pierwotnej for-my zachowa si tylko niewielki fragment uformowany na ksztat worka moszno-wego, a reszta jest efektem opracowania kamieniarskiego (ryc. 6).

PODSUMOWANIE

Omwione kamienne przedmioty falliczne zwizane z kultur kurhanw zachodniobatyjskich s unikalnymi zabytkami na ziemiach polskich i w caej poudnio-wo-wschodniej stree nadbatyckiej. Trudno je interpretowa inaczej ni jako przedmioty zwizane z magicznymi obrzdami zwizanymi z rytuaem podnoci. W wierzeniach ludw batyjskich a do XIX wieku przetrwa kult wa, ktrego falliczny charakter w wietle studiw etnologicznych nie ulega adnej wtpliwoci5, a sam w czczony by przez Batw jako bg podnoci i ycia6. W cywilizacjach antycznych na przykad w staroytnym Egipcie, Grecji i Rzymie zabytki zwizane z kultem podnoci, midzy innymi wyobraenia fallusw wystpuj zdecy-dowanie czciej ni w stree barbarzyskiej Europy. Z imienia znane s te bstwa podnoci i urodzaju, m.in. Priap, Satyr, Hermes oraz egipski boek Min, a w modszych i bliszych nam terytorialnie cywilizacjach skandynawski Frey.

4 Piaskowca szarogazowego wedug okrelenia prof. H. Pomianowskiej z Instytutu Geograi UMK w Toruniu.5 M. Eliade, Traktat o historii religii, Warszawa 1966, s. 168.6 J. Suchocki, Mitologia batyjska, Warszawa 1991, s. 129.

Ryc. 6. Fallus z osady nawodnej w Pieczarkach, gm. Pozezdrze (d. 13, 5 cm), rys. A. Sosnowska

28

M. J. HOFFMANN, Kamienne fallusy z IV-II wieku p.n.e. z Warmii i Mazur ...

Praktyki fallicyzmu, czyli pogaskiego kultu zwizanego z podnoci wyraanego za porednictwem symboli wyobraajcych czonka w stanie wzwodu przetrway na rnych obszarach naszego kontynentu do okresu redniowiecza, funkcjonujc w rnych spoecz-nociach chrzecijaskiej Europy. Dowodem na to s odkryte w Nowogrodzie i Wrocawiu szklane puchary wyobraajce fallusa7 oraz drewniana rzeba falliczna z reliktw XIIwiecz-nej studni odkrytej w obrbie grodziska w czycy8. O obrzdach magii podnoci wspomi-naj te rda ruskie z przeomu XI/XII wieku. W Sowie jak poganie bawanom suyli zawarte jest midzy innymi sformuowanie: Sowianie na swabach [wesele] wkadaj sromot [fallus] i czosnek w wiadra i pij z nich, natomiast Sowo Christolubca relacjonuje: I jeli u ktrego z nich bdzie brak [wesele], czyni to z bbnami i piszczakami i z wielu dziwami diabelskimi, a inne od tego jeszcze gorsze jest: udziaawszy czonek mski i wka-dajc w wiadra i czasze pij i wyjwszy obsysaj go i oblizuj, i cauj; nie gorsi od ydw, heretykw i Bugarw ci, co w wierze i chrzcie bdc tak czyni?9. W datowanej na schyek XIII wieku sadze o krlu Olae Haraldssonie zawarty jest opis rytualnego obrzdu zwizanego z kultem fallicznym, podczas ktrego podawano sobie z rk do rk zakonserwowanego w cebuli lub czosnku fallusa koskiego, zwanego Volsi, przechowywanego w biaym ptnie, recytujc przy tym stosowny komentarz wierszem. Naley te podkreli, e we wczesnym redniowieczu praktyki falliczne przenikny na-wet do rodowisk stricte chrzecijaskich. Na przykad w jednym z klasztorw Cystersw w Anglii w drugiej poowie XIII wieku usiowano odpdza zaraz byda za pomoc przed-miotu wyobraajcego fallusa10. Warto te zauway, e jeszcze w XVII wieku Lapoczycy urzdzali w okresie rui reniferw falliczne obrzdy na cze boga zwanego Veralden Ollmey [Pan caego wiata]11. Celem archaicznych praktyk podnoci z wykorzystaniem przedmiotw o mskiej symbolice seksualnej byo najpewniej nie tylko zapewnienie ludziom witalnoci i potom-stwa. Obrzdy te zapewni te miay obto podw rolnych i zwierzyny ownej, a take rozmnaanie si inwentarza ywego byda i trzody chlewnej. Analizowanych w tym wy-stpieniu zabytkw o mskiej symbolice seksualnej z Pirkowa i Pieczarek nie mona zatem rozpatrywa wycznie jako przedmiotw zwizanych z kultem podnoci, lecz w szerszym kontekcie, jako zapewniajcych pomylno, dobrobyt i obto plonw.

7 W. Szafraski, Prahistoria religii na ziemiach polskich, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask-d 1987, s. 378.8 A. Gieysztor, Mitologia Sowian, Warszawa 1982, s. 202, ryc. 22.9 A. Brckner, Mitologia sowiaska, Krakw 1918, s. 121.10 S. Piekarczyk, Barbarzycy i chrzecijastwo, Warszawa 1968, s. 134.11 S. Piekarczyk, O spoeczestwie i religii w Skandynawii. VIII-XI w., Warszawa 1963, s. 48-51.