angielski francuski hiszpaski aciski niemiecki rosyjski woski

Nr 1/2001 stycze Rok XLV 1(223) ISSN 0446-7965

Spis treciOd Redakcji ................................... 3 Od Ministra Edukacji Narodowej . . . . . 4 Barbara Czarnecka-Cicha Nowa matura w rnych typach szk . . . . . . . . . . 45 Iwona Strachanowska Czy pe dziecka wpywa na zainteresowanie jzykiem obcym? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 KOMPUTERY, INTERNET, MULTIMEDIA Elbieta Gajek Poczta elektroniczna e-mail jako narzdzie w nauczaniu jzyka angielskiego i francuskiego trzy sposoby wykorzystania . . . . . . . . . . . . . . . 51 Helena Nita Korespondencja e-mail . 57 SZKOA PODSTAWOWA, GIMNAZJUM Krystyna Klemens Saint Valentines Day 59 Krystyna Andruszkiewicz Krzywki w nauczaniu jzyka niemieckiego . . . . 61

EUROPEJSKI ROK JE ZYKOW 2001Od Dyrektora Orodka Informacji Rady Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Europejski Rok Jzykw 2001 . . . . . . . 6 Magdalena Maziska Europejski Rok Jzykw 2001 w Polsce . . . . . . . . . . 9 Podkrelenie rnorodnoci jzykowej Europy. Raport Rady Europy . . . . . . . . . . . . 10 JE ZYK I KULTURA Magdalena Pawyk Stereotypy kulturowe w procesie nauczania jzyka obcego . . 14 Monika Dziuba-Wolting Europa stereotypw . . . . . . . . . . . . . . . . 18 METODYKA Agnieszka Szplit Bariery psychiczne uczniw . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Agnieszka Szplit Przeamywanie barier utrudniajcych uczenie si jzykw obcych. Burza mzgw. . . . . . . . . . . . . . . 25 Wioletta Piegzik Stylizowa czas. O ksztatowaniu ekspresywnej mowy . . 30 Danuta Rydzak, Magorzata AdamsTukiendorf Po co i dla kogo pisz? Wpyw celu i odbiorcy na jako pracy pisemnej uczniw . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Joanna Kapica-Curzytek Korespondencja zagraniczna dzieci i modziey . . . . . . 39

Z DOSWIADCZEN NAUCZYCIELIElbieta Kowalska O koniecznoci uczenia si i nauczania gramatyki raz jeszcze . . 64 Dorota Woowiec Gramatyka walencyjno-dependencjalna . . . . . . . 68 Janina Skrzypczyska Bezokolicznik czy konstrukcja gerundialna? . . . . . . . . . 74 Ewa Afteni-Zdrzalik Passe simple e prezentacja i wiczenia na podstawie lektury ,,La momie B. Doyle . . . . . . . . . . 78 Marian Chomoncik Imiesowy aciskie. Problem formy i funkcji, uycia i tumaczenia . . . . . . . . . . . . . . . 79 MATERIAY PRAKTYCZNE

Z PRAC INSTYTUTOWAgnieszka Dybowska Nauczanie jzykw obcych w szkoach . . . . . . . . . . . . 43

Andrzej Wierus Tego nie znajdziesz w podrczniku. Cz III. ,,Jeszcze 100 zda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

82

1

Ewa Biczak wiczenia leksykalne w nauczaniu jzyka angielskiego . . . . . . 86 Katarzyna Kuczborska-Przybylska A propos de la correspondance francaise . . . . . . . 87 , Piotr Wietrzykowski wiczenia z jzyka aciskiego i kultury antycznej. Cz V . 92

SPRAWOZDANIA Iwona Strachanowska Refleksje na temat konferencji ,,Unifikacja czy tosamo edukacyjna w ksztaceniu pedagogicznym nauczycieli u progu zjednoczenia z Europ . . . . . 111 Marek Janas Bolkowianie u prezydenta Niemiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Piotr Jankowiak Sprawozdanie z XXIII Olimpiady Jzyka Niemieckiego . . . . . . . 116 Jacek Wasilewski Distance education ksztacenie na odlego jako alternatywny sposb szkolenia jzykowego . . . . . . . 118 Anna Leszczyska Konkurs Le Mot dOr 2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Anna Ewert Matura a egzamin wstpny na filologi angielsk . . . . . . . . . . . . . . 121 RECENZJE Jzefa Zalewska Ab Ovo Usque Ad Mala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Agnieszka Frankowska -Reward Pre-Intermediate . . . . . . . . . . . . . . . . Ewa Moszczyska Kwartalnik Praxis 124 126 127

KONKURS Anna Leszczyska Konkurs Le Mot dOr 2000 Coupe du francais des affaires Le , Mot dOr 2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

CZYTELNICY PISZA Urszula Zalasiska-Curyo Korespondencja w jzyku obcym . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Leszek Pawelski Z jzykiem obcym do Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Jolanta Moll Przygotowania do pierwszej wymiany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Grayna Chomiuk Tydzie kultury francuskiej w Mysowicach . . . . . . . . . 107

Centralny Orodek Doskonalenia NauczycieliZESP REDAKCYJNY: Maria Gorzelak redaktor naczelna, Marek Zajc redaktor dziau jzyka francuskiego, hiszpaskiego i woskiego, Grayna Czetwertyska redaktor dziau jzyka aciskiego, Irena Weber redaktor dziau jzyka niemieckiego, Mikoaj Timoszuk redaktor dziau jzyka rosyjskiego. Prenumerata Renata Sobota tel. 621-75-97. ADRES REDAKCJI: Centralny Orodek Doskonalenia Nauczycieli, Aleje Ujazdowskie 28, 00-478 Warszawa, Tel. (48 22) 621 30 31 wew. 400, fax 621 48 00, 622-33-46, E-mail: jowsY codn.edu.pl Internet: www.codn.edu.pl Redakcja nie zwraca nadesanych artykuw i zastrzega sobie prawo do dokonywania formalnych zmian w tekstach artykuw; nie odpowiada za tre wydrukowanych reklam. Ilustracje: Maja Chmura, Skad i amanie: PHOTOTEXT, ul. Chmielna 120, 00-801 Warszawa Druk i oprawa: ul. Skadowa 9, 15-399 Biaystok

2

Od Redakcji

Szanowni Pastwo, Rozpoczynamy nowe stulecie i nowe tysiclecie 223 zeszytem czasopisma. Zeszyt rozpoczyna list Ministra Edukacji Narodowej, prof. dr hab. in Edmunda Wittbrodta, nawizujcy do Europejskiego Roku Jzykw 2001, po ktrym otwieramy nowy dzia czasopisma Europejski Rok Jzykw 2001. Jest to dzia okolicznociowy, bez ktrego do trudno byoby wyobrazi sobie w tym roku nasze czasopismo. Europejski Rok Jzykw 2001 to cay rok powicony jzykom narodowym, jzykom mniejszoci narodowych i etnicznych. To rok wszystkich jzykw europejskich jako nonikw komunikacji, tradycji i kultur. To rok przeznaczony na zaprezentowanie si innym narodom, na nauczenie si wzajemnej tolerancji, poszanowania i na wzajemne poznanie istniejcych obok siebie kultur. To rwnie rok intensywnej nauki jzykw obcych. W zjednoczonej Europie zachowamy nasze jzyki narodowe, nasze zwyczaje, tradycje i obyczaje. Mamy je rozwija i promowa. W tej promocji potrzebne nam s jzyki obce zwaszcza angielski, niemiecki i francuski, jako najbardziej popularne w naszym kraju, ale i woski i hiszpaski, coraz czciej nauczane w naszych szkoach, i rwnie jzyk rosyjski, tak kiedy nielubiany, ktry powoli odradza si, i ktrego coraz wicej uczniw chce si uczy dobrowolnie. Nie wolno nam te zapomnie o jzyku aciskim, kiedy jzyku midzynarodowym, jzyku polityki i dyplomacji przez wiele stuleci, dziki ktremu przekazano nam spucizn z ubiegych wiekw. Wymienione jzyki od lat s obecne ne amach naszego czasopisma. Tak bdzie i w tym roku. Nie wprowadzamy innych zmian, oprcz wprowadzenia nowego dziau okolicznociowego. Realizujemy te same cele ksztacenia, doskonalenia i doradztwa. Drukujemy prace wybitnych profesorw, nauczycieli rnego typu szk i studentw. Na naszych amach mog si wypowiedzie wszyscy, ktrzy chc si podzieli swoj wiedz i dowiadczeniem. Podobnie, jak w poprzednich latach ogaszamy konkurs. Temat Konkursu 2001 to jedno z hase Europejskiego Roku Jzykw 2001: Jzyki otwieraj drzwi do przyjani, wiedzy, wiata. Jzyki drog ku przyszoci, ktrego szczegowe omwienie podamy w nastpnym numerze 2/2001. Szanowni Pastwo, zachcamy do lektury naszego czasopisma, do dzielenia si z nami swoimi uwagami na jego temat, do udziau w Konkursie i do przysyania swoich prac. yczymy Pastwu, by ten rok , ktre tak bdzie promowa wszystkie jzyki, a w tym i jzyki obce, u naszych uczniw nigdy si nie skoczy. Zachta do nauki i motywacja do nauki, ktr by moe, w tym roku uda si nam u nich wzmocni, ju nigdy nie osabnie, a przybywanie z nimi na zajciach z jzyka bdzie i dla nas i dla nich coraz wiksz przyjemnoci. Maria Gorzelak i Zesp Redakcyjny Warszawa, stycze 2001.

3

4

EUROPEJSKI ROK JZYKW 2001Od Dyrektora Orodka Informacji Rady Europy

Szanowni Pastwo Rok 2001 ogoszony zosta przez Rad Europy oraz Uni Europejsk ,,Europejskim Rokiem Jzykw 2001. Zasadniczym celem tej niezwykle wanej inicjatywy jest zwrcenie uwagi na potrzeby sprostania nowym wyzwaniom cywilizacyjnym. Procesy globalizacyjne silnie oddziaywuj na wiele obszarw funkcjonowania pastwa i jego obywateli, tworzc kultur globalizacji, w ramach ktrej sfera lingwistyczna jest niezwykle wanym elementem przekraczania granic w yciu gospodarczym, nauce, sztuce. Szczegln rol wypeniania deficytu demokracji spenia kultura. W wielu dokumentach Unii Europejskiej i Rady Europy podkrelano potrzeb wspierania zrnicowania kulturowego pastw czonkowskich oraz rozwijania edukacji na rzecz demokratycznego obywatelstwa. Jest to jeden z najwaniejszych projektw Rady Europy, wyzwalajcy wiele moliwoci edukacyjnych zarwno w ramach struktur pastwowych, samorzdowych jak i organizacji pozarzdowych. Ide projektu byo tworzenie nowych szans edukacyjnych w spoeczestwie i w ten sposb przyczynianie si do wikszej partycypacji spoecznej w zarzdzaniu pastwem oraz budowaniu spoeczestwa obywatelskiego. Wanym wszake instrumentem tworzcym nowe szanse, prowadzce do penego i wiadomego uczestnictwa obywateli w przemianach spoecznych, politycznych i gospodarczych w Europie jest rozwijanie znajomoci europejskich jzykw obcych. Dlatego te, tej inicjatywie adresowanej cznie do 47 pastw, w tym 41 pastw czonkowskich Rady Europy, nadaje si rang szczegln. Europejski Rok Jzykw 2001 powinien sta si impulsem dla wszystkich, ktrzy upatruj w umiejtnoci posugiwania si jzykami obcymi wikszych moliwoci zawodowych, otwierania si nowych obszarw poznawczych oraz gbszej identyfikacji z kultur europejsk. Jednoczenie Europejski Rok Jzykw 2001 powinien by znaczcym bodcem promujcym jzyki mniejszoci narodowych i etnicznych, wskazujcym na potrzeb rozwijania i zachowania rnorodnoci kulturowej w Europie.dr Hanna Machiska Warszawa, 15 stycznia 2001

5

Rada Europy Komisja Europejska

Europejski Rok Jzykw 20011)

Wprowadzenie do Europejskiego Roku Jzykw 2001Cieszymy si niezmiernie, e Rada Europy i Unia Europejska poczyy swoje siy, aby zorganizowa obchody Europejskiego Roku Jzykw 2001. Nasze obie organizacje s cakowicie oddane dwm zasadom: Po pierwsze, e Europa przyszoci, tak jak w przeszoci i obecnie, bdzie Europ rnorodnoci jzykowej. Ta rnorodno jest jednym z wielkich atutw Europy. Po drugie, e kady w Europie powinien mie moliwo, przez cae swoje ycie, uczy si jzykw. Kady zasuguje na szans korzystania z kulturalnych i ekonomicznych korzyci, jakie niesie ze sob znajomo jzykw. Nauka jzykw pomaga rwnie szerzy tolerancj i zrozumienie pomidzy ludmi wywodzcymi si z rnych tradycji jzykowych i kulturowych. Jak moecie si przekona na podstawie informacji zawartych w tym pakiecie, zarwno Unia Europejska, jak i Rada Europy, wykazuj du aktywno w promowaniu rnorodnoci jzykowej i nauczania jzykw. Obie instytucje bd si staray poszerzy ju i tak rozlegy zakres naszej pracy. Europejski Rok Jzykw przypada na rok 2001, jednak jego efekty wykracza bd o wiele dalej. Dziki uwiadomieniu coraz szerszej grupie ludzi znaczenia jzykw, Rok w stworzy podstawy, na ktrych bdziemy mogli oprze nasze dziaania w latach przyszych. Kady moe odegra wan rol w obchodach Europejskiego Roku Jzykw 2001. Dooymy wszelkich stara, aby zakoczy si on sukcesem. Jednak uczestniczc w obchodach tego Roku i opowiadajc o nim innym ludziom, moesz wnie we najwikszy wkad.VIVIANE REDING Europejski Komisarz ds. Edukacji i Kultury WALTER SCHWIMMER Sekretarz Generalny Rady Europy

Jzyki drog ku przyszoci

Bogactwo jzykw bogactwem Europy

Obchody Europejskiego Roku Jzykw 2001 maj na celu uczczenie europejskiej rnorodnoci jzykowej oraz promowanie nauki jzykw. Europejski Rok Jzykw organizowany jest przez Uni Europejsk oraz Rad Europy.1)

Czym jest Europejski Rok Jzykw 2001?

Jakie idee przewodnie legy u podstaw Europejskiego Roku Jzykw?

Nauka jzykw daje ludziom moliwoci. Jeli rozumiesz jzyk innych ludzi, moesz lepiej doceni ich samych i ich kultur. Kady moe nauczy si wada nowym jzykiem lub go rozumie, nigdy nie jest zbyt

Fragment Pakietu Informacyjnego: Europejski Rok Jzykw 2001, wydanego przez Rad Europy Komisj Europejsk.

6

pno lub zbyt wczenie. Nauka jzykw jest procesem, ktry trwa przez cae ycie. Europejski Rok Jzykw dotyczy wszystkich jzykw uywanych w Europie. Kady z nich odgrywa kluczow rol w kulturalnym dziedzictwie Europy i jej przyszoci. Cele Europejskiego Roku Jzykw zostay przedstawione w caoci w Decyzji Unii Europejskiej oraz w oficjalnych dokumentach Rady Europy, dostpnych w Internecie (adres znajduje si na kocu pakietu).

Ludzie, ktrzy znaj kilka jzykw, mog czerpa w peni z moliwoci, jakie niesie ze sob ycie we wspczesnej Europie: Znajomo jzykw pomaga ludziom podrowa i nawizywa przyjanie. Znajomo jzykw moe dawa szans lepszej pracy. W wielu zawodach jest ona wymogiem, w wielu innych oznacza moe szybszy awans i wysze zarobki. Znajomo jzykw jest czsto niezbdna dla aktywnego uczestniczenia w regionalnych, krajowych i europejskich procesach demokratycznych. Obywatele Unii Europejskiej maj prawo mieszka i pracowa w kadym kraju Unii Europejskiej. O wiele atwiej jest korzysta z tego prawa, jeli znamy jzyk kraju lub regionu, do ktrego chcemy si uda.

Jakie korzyci pyn z nauki jzykw?

ne publikacje, materiay prasowe i medialne, wsparcie ze strony znanych osobistoci oraz rozpowszechnianie rnorodnych materiaw promocyjnych. Odbdzie si wiele krajowych, regionalnych i lokalnych wystaw i imprez. Zorganizowane zostan konkursy obejmujce ca Europ. 18-20 lutego 2001 Europejskie uroczyste otwarcie Roku w Lund, w Szwecji marzec/kwiecie 2001 Publikacja zwizego przewodnika z poradami dla osb uczcych si jzykw 5-11 maja 2001 Europejski Tydzie Ksztacenia Jzykowego Dorosych 26 wrzenia 2001 Europejski Dzie Jzykw w grudniu 2001 Europejska impreza koczca obchody w Belgii. Krajowe, regionalne i lokalne projekty pochodzce z krajw Unii Europejskiej oraz Europejskiego Obszaru Ekonomicznego (UE + Islandia, Lichtenstein, Norwegia) mog by dofinansowane ze rodkw Komisji Europejskiej. Ustalone zostay dwa terminy nadsyania wnioskw o dofinansowanie: 2 padziernik 2000 oraz 15 luty 2001 roku. Formularze dostpne s w krajowych instytucjach koordynujcych krajw uczestniczcych. Organizatorzy projektw z innych krajw powinni skontaktowa si z Rad Europy w celu uzyskania informacji o innych moliwych formach pomocy. Podczas caego Roku, Rada Europy oraz Komisja Europejska bd rwnie nagania swoje pozostae dziaania na rzecz promocji nauki jzykw. Obie instytucje przygotoway materiay, dostpne w Internecie, z ktrych mona uzyska szczegowe informacje na temat ich pracy.

Dziaania przewidziane podczas trwania Europejskiego Roku Jzykw maj na celu informowanie ludzi o jzykach i o tym, jak si ich uczy. Poniej znajduje si opis kilku z wielkiej liczby wydarze, jakie bd miay miejsce: Podczas caego okresu od jesieni 2000 do koca 2001 roku: Powstan specjalne strony internetowe www.eurolang2001.org, na ktrych bdzie mona znale o wiele wicej informacji na temat Europejskiego Roku Jzykw, wraz ze szczegowym kalendarzem imprez. Przeprowadzona zostanie kampania informacyjna w skali caej Europy, obejmujca licz

Co bdzie si dziao podczas Europejskiego Roku Jzykw?

Kady moe wzi udzia w Europejskim Roku Jzykw 2001:

Kto moe uczestniczy i w jaki sposb?

Pierwszym i najlepszym sposobem jest rozpoczcie nauki nowego jzyka obcego lub

7

udoskonalenie znajomoci jzykw, ktrych si uczylicie! We udzia w imprezach i wydarzeniach, ktre odbywa si bd w Twoim kraju lub regionie. Pocz siy z ssiadami lub z ludmi pochodzcymi z innych krajw i podejmijcie wasne dziaania. Przycz si do interaktywnych wicze jzykowych, gier i dyskusji dostpnych przez Internet. We udzia w specjalnych konkursach, ktre bd si odbywa podczas obchodw. Nauczyciele jzykw obcych mog wykorzysta Europejski Rok Jzykw jako pomoc w zmotywowaniu swoich uczniw oraz, aby uwiadomi innym znaczenie swojej pracy oraz nauki jzykw. Mog rwnie wiele si dowiedzie na temat pracy innych osb z ich brany. Dziennikarze i redaktorzy mog relacjonowa wydarzenia odbywajce si podczas Europejskiego Roku Jzykw i w ten sposb wnie swj wkad w dyskusje zainspirowane przez obchody Roku. Polityczni decydenci mog rozpocz lub wzi udzia w dyskusji, na przykad na temat nauki jzykw w narodowym systemie szkolnictwa lub na temat jzykw regionalnych, jzykw mniejszoci lub migrantw. Mog rwnie rozwija wspprac midzynarodow, wykorzystujc przykad wsppracy miast bliniaczych. Organizacje pozarzdowe mog wykorzysta Europejski Rok Jzykw, aby podj rne dziaania lub zachci do debaty na temat nauczania jzykw i polityki w tym zakresie. Firmy i fundacje mog wspiera i sponsorowa dziaania lub po prostu zachca swoich pracownikw, aby brali w nich udzia. Unia Europejska oraz Rada Europy oferuj przekazanie praw autorskich do wykorzystania symbolu i hase Europejskiego Roku Jzykw, za darmo i pod pewnymi warunkami, wszystkim, ktrzy pragn je wykorzysta. Wicej informacji na temat tego, w jaki sposb wzi udzia w obchodach, mona uzyska od krajowej instytucji koordynujcej (patrz obok) lub zajrze na specjalne strony internetowe Europejskiego Roku Jzykw.

jowe instytucje koordynujce, ktre organizowa bd ich udzia w Europejskim Roku Jzykw. Krajowe instytucje zajmuj si midzy innymi: blisk wspprac z Rad Europy i Komisj Europejsk, dostarczaniem informacji opinii publicznej i udzielaniem odpowiedzi na pytania, organizowaniem imprez i wydarze w skali regionalnej i krajowej, zachcaniem krajowych mediw do relacjonowania wydarze zwizanych z Europejskim Rokiem Jzykw. Dodatkowo, instytucje krajowe w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej oraz Europejskiego Obszaru Ekonomicznego bd zbiera wnioski o dofinansowanie oraz udziela swojej opinii w ich sprawie Komisji Europejskiej. Szczegowe informacje na temat tego, jak skontaktowa si z instytucj koordynujc w Twoim kraju, moesz znale w osobnym dokumencie towarzyszcym temu pakietowi lub na specjalnych stronach internetowych Europejskiego Roku Jzykw.

Specjalne strony internetowe Europejskiego Roku Jzykw 2001: ww.eurolang2001.org

Przydatne adresy

Czym s krajowe instytucje koordynujce i czym si zajmuj?Wszystkie uczestniczce kraje wybray kra-

Punkty kontaktowe: Komisja Europejska: European Commission Directorate-General for Education and Culture Language Policy Unit (B4) Rue de la Loi 200 Office B-7. B-1049 Brussels, Belgia Fax +32 2 299 6321. E-mail : info-2001Y cec.eu.int Strony internetowe: http://europa.eu.int/comm/education/ languages/index.html Rada Europy : Council of Europe Modern Languages Division Directorate of School, Out-of-School and Higher Education. F-67006 STRASBOURG Cedex, Francja Fax +33 3 88 41 27 06 / +33 3 88 41 27 88 e-mail: decs.langY coe.int websites: http://culture.coe.int/lang and http://culture. coe.int/AEL2001EYL Europejskie Centrum Jzykw Nowoytnych 4 Nikolai Platz. A-8020 GRAZ Fax : ++43 316 32 21 57 E-mail : informationY ecml.at Internet sites : http://www.ecml.at and http://culture.coe. int/ecml Krajowy Komitet Europejskiego Roku Jzykw 2001 Ministerstwo Edukacji Narodowej. Departament Integracji Europejskiej i Wsppracy z Zagranic ul. Szucha 25, 00-918 Warszawa Tel. 022/628.41.35, Fax. 022/628.85.61 e-mail: boltruszY men.waw.pl

8

Magdalena Maziska Warszawa, Ministerstwo Edukacji Narodowej

Europejski Rok Jzykw 2001 w Polsce1),,Si Europy jest jej rnorodno to stwierdzenie niejednokrotnie powtarzane jest w gronie przedstawicieli pastw europejskich dyskutujcych w jaki sposb uczyni nasz kontynent wsplnym domem wyksztaconych spoeczestw. Wrd wielu inicjatyw i dziaa podejmowanych wsplnie w ramach instytucji i organizacji europejskich na rzecz doskonalenia systemw edukacji i takiego ich przeksztacania, aby suyy one podnoszeniu jakoci ksztacenia i umoliwiay Europejczykom podnoszenie kwalifikacji zawodowych i zdobywanie nowych umiejtnoci przez cae ycie nauczanie jzykw zajmuje poczesne miejsce. Polska jest czonkiem Rady Europy, za ze Wsplnotami Europejskimi wie nasze pastwo Ukad o stowarzyszeniu; niebawem staniemy si czonkiem Unii Europejskiej. Ju obecnie polska modzie szkolna, studenci, nauczyciele, kadra naukowa uniwersytetw, osoby zarzdzajce owiat na rnych szczeblach czynnie uczestnicz we wsplnotowych programach wsppracy SOCRATES, LEONARDO DA VINCI i MODZIE. Tak wic w sposb naturalny wchodzimy w najwiksz w ostatnich latach a pierwsz w XXI wieku wspln, oglnoeuropejsk kampani powicon rnorodnoci jzykowej i kulturowej naszej czci wiata, rnorodnoci rozumianej jako czynnik pozytywny, instrument integracji europejskiej, droga poznania i zrozumienia innych pastw, narodw, mniejszoci narodowych i kulturowych zamieszkujcych obok nas, moliwo podzielenia si z innymi bogactwem naszego jzyka i kultury, wkad w konstruowanie europejskiego demokratycznego obywatelstwa. Podobnie jak w innych pastwach europejskich, w Polsce powsta Komitet Krajowy Europejskiego Roku Jzykw, ktry powoa Minister Edukacji Narodowej. W skad Komitetu, ktrego zadaniem byo opracowanie pro1)

gramu dziaa ERJ realizowanych na szczeblu oglnopolskim weszli przedstawiciele MEN i innych instytucji zwizanych ze stref edukacji i nauczaniem jzykw obcych w systemie szkolnym i uniwersyteckim oraz przedstawiciele stowarzysze mniejszoci narodowych w Polsce. Komitet wsppracuje z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwem Spraw Zagranicznych, instytucjami kultury i ataszatami kulturowymi krajw Unii Europejskiej w Polsce, kuratorami owiaty, urzdami marszakowskimi we wszystkich wojewdztwach, wydawnictwami, pras, radiem i TV. Dziaania w ramach Europejskiego Roku Jzykw w Polsce maj wypeni treci dwa przyjte na ten rok priorytety. Pierwszym jest upowszechnianie nauczania jzykw obcych oraz jzykw mniejszoci narodowych. W ten zakres wpisuje si wydanie drukiem dokumentu Rady Europy ,,Ramowe wytyczne i w sprawie nauczania i uczenia si jzykw obcych oraz realizacja projektu pilotaowego Portfolio jzykowego, pod ktem przyblienia jego zaoe i podjcia prac nad polsk wersj tego dokumentu. MEN opublikowa w ramach serii Biblioteczka Reformy odrbny zeszyt ,,Nauczanie jzykw obcych w szkole. Przewiduje si wzmocnienie dziaa w zakresie doskonalenia nauczycieli pod ktem roli nauczania jzykw obcych w procesie reformy systemu edukacji. Jednym z istotnych aspektw Europejskiego Roku Jzykw jest kwestia wielojzycznoci rozumianej jako wymg obecnej doby, kiedy znajomo jednego tylko jzyka obcego jest oceniana za niewystarczajc, a take jako cecha charakterystyczna spoeczestw wielonarodowych, skupisk mniejszoci narodowych, spoecznoci imigrantw i Romw. Kwestie te bd czci tegorocznych dziaa m.in. w ramach programu Unii Europejskiej MODZIE. Planowana jest take or-

Autorka jest dyrektorem Departamentu Integracji Europejskiej i Wsppracy z Zagranic MEN i wiceprzewodniczc Komitetu Krajowego ERJ w Polsce. Od 1995 r. reprezentuje Polsk w Komitecie Edukacji Rady Europy, ktry zdecydowa o ogoszeniu roku 2001 Europejskim Rokiem Jzykw i przygotowa jego ramy programowe (red).

9

ganizacja festiwalu amatorskich teatrw obcojzycznych. W lipcu br. MEN bdzie organizatorem midzynarodowego seminarium ,,Jzyki naszych ssiadw we wsppracy z Komitetami Krajowymi ERJ krajw ssiadujcych oraz stowarzysze mniejszoci narodowych w Polsce. Drugim celem, zaoonym przez Komitet Krajowy ERJ w Polsce jest promocja jzyka polskiego wrd obcokrajowcw (jzyk polski jako obcy) oraz wrd rodowisk polskich za granic (jzyk polski jako ojczysty). W odniesieniu do pierwszej kwestii, tj. promocji jzyka polskiego jako obcego planuje si w 2001 roku zakoczenie prac Komisji Certyfikacji Jzyka Polskiego jako Obcego, ktra przygotowaa zgodnie ze standardami Rady Europy wymagania piciostopniowego egzaminu ceryfikacyjnego z jzyka polskiego jako obcego. W oparciu o Instytuty Polskie oraz ataszaty kulturalne w Ambasadach RP za granic bdzie prowadzona akcja informacyjno-promocyjna nowego certyfikatu. Dobr okazj do zaprezentowania polskiej oferty w zakresie nauczania jzyka polskiego dla cudzoziemcw bdzie nasz udzia

w Midzynarodowych Targach EXPOLANGUES 2001 w Paryu (31.01. 4.02.2001), ktre s jedn z waniejszych oglnoeuropejskich inicjatyw w ramach Europejskiego Roku Jzykw. Statutowe dziaania MEN ukierunkowane na wspieranie owiaty polskiej za granic w 2001 roku zostan wzmocnione poprzez rozszerzenie zasigu dorocznej Olimpiady Literatury i Jzyka Polskiego na cay region Europy rodkowej i Wschodniej. Planuje si rwnie rozszerzenie oferty kursw jzykowo-przedmiotowych dla nauczycieli polonijnych oraz kursw jzykowych dla modziey i dorosych, organizowanych zarwno w Polsce jak i w krajach zamieszkania Polonii. Powyej przedstawione inicjatywy to tylko niektre propozycje zawarte w krajowym planie dziaa Europejskiego Roku Jzykw. Jednoczenie naley wyrazi przekonanie, e o treci i pozytywnym bilansie ERJ w Polsce zdecyduj w gwnej mierze dziaania podejmowane w rodowisku lokalnym, ktre wypeni treci oglne ramy zaproponowane przez Rad Europy i Komisj Europejsk.(stycze 2001)

Raport Rady Europy

Podkrelenie rnorodnoci jzykowej Europy

Nasza planeta ma ponad sze miliardw mieszkacw, ktrzy uywaj od 6 000 do 7 000 rnych jzykw. Kilkoma z tych jzykw posuguj si setki milionw uytkownikw, np. angielskim lub chiskim, jednak wikszo z nich znana jest zaledwie kilku tysicom lub wprost garstce osb. W rzeczywistoci 96% jzykw wiata uywana jest zaledwie przez 4% ludzi. Europejczykom czsto wydaje si, i na ich kontynencie wystpuje wyjtkowo dua liczba jzykw, zwaszcza w porwnaniu z Ameryk Pnocn lub Australi. Jednak zaledwie 3% oglnej liczby jzykw wiata, okoo 225, pochodzi z Europy. Wikszo jzykw uywana jest na szerokim pasie po obu stronach rwnika w Azji Poudniowo-Wschodniej, Indiach, Afryce i Ameryce Poudniowej.

Wymiar ludzki

Wielu Europejczykw moe sdzi, e posugiwanie si tylko jednym jzykiem jest norm. Jednak poowa do dwch trzecich ludzkoci jest do pewnego stopnia dwujzyczna, a znaczca liczba ludzi posuguje si wicej ni dwoma jzykami. Wielojzyczno jest o wiele bardziej normaln sytuacj dla czowieka ni jednojzyczno. Rnorodno jzykw i kultur, jak ma to miejsce w przypadku biologicznej rnorodnoci, coraz czciej jest uznawana za rzecz sam w sobie dobr i pikn. Kady jzyk ma swj wasny unikalny sposb postrzegania wiata i jest wytworem swojej wasnej unikalnej historii. Wszystkie jzyki maj swoj indywidualn tosamo i warto i wszystkie stanowi rwnie adekwatny rodek przekazu dla ludzi, ktrzy si nimi posuguj. Z porwnania sposobu, w jaki dzieci ucz si mwi, wiemy, e aden jzyk nie jest z natury trudniejszy ni inne.

10

Jzyk jest arbitralnym systemem dwikw i symboli, uywanych przez grup ludzi w rozmaitych celach, gwnie dla wzajemnego porozumiewania si, wyraania tosamoci kulturowej, jako nonik relacji spoecznych lub jako rdo przyjemnoci (na przykad w przypadku literatury). Jzyki rni si od siebie pod wzgldem gramatyki, sownictwa oraz wzorw dyskursu. Jednak wszystkie jzyki stanowi wysoce zoone twory. Jzyki rni si co do iloci zawartych w nich dwikw samogoskowych i spgoskowych, mog ich liczy od kilkunastu do ponad stu. Jzyki europejskie stosuj redni ilo gosek od okoo 25 (np. hiszpaski) do ponad 60 (np. irlandzki). Alfabety odzwierciedlaj te dwiki z rnym stopniem dokadnoci: niektre alfabety (np. walijski) s bardzo regularne w sposobie przedstawiania dwikw, inne (np. angielski) czyni to w sposb bardzo nieregularny. Jeli chodzi o gramatyk, kady jzyk zawiera kilka tysicy sposobw tworzenia wyrazw i konstrukcji zdania. Kady z jzykw oferuje swoim uytkownikom ogromny wybr sownictwa stosownie do ich potrzeb w przypadku jzykw europejskich, gdzie sownictwo naukowe i techniczne jest bardzo szerokie, obejmuj one kilkaset tysicy sw i zwrotw. Niemniej jednak poszczeglni uytkownicy jzyka znaj i posuguj si jedynie czstk caego sownictwa danego jzyka. Liczba sw uywanych przez osoby wyksztacone ich czynne sownictwo moe siga okoo 50 tysicy sw; liczba sw, ktre znaj, ale ich nie uywaj ich bierne sownictwo jest troch wiksze. W codziennej rozmowie ludzie czsto stosuj ma ilo sw, jednak z du czstotliwoci. Szacuje si, e osoba 21-letnia wypowiedziaa ju w swoim yciu okoo 50 milionw sw. ywe jzyki i kultury podlegaj cigym przeobraeniom. Ludzie oddziauj wzajemnie na sposb, w jaki mwi i pisz. Nowe rodki przekazu, takie jak Internet, daj jzykom nowe moliwoci rozwoju. Jzyki pozostaj ze sob w staym kontakcie i wpywaj na siebie wzajemnie w rny sposb, zwaszcza przez zapoyczania sw. Na przykad jzyk angielski na przestrzeni wielu stuleci zapoycza swoje sow-

Struktura jzyka

nictwo z ponad 350 jzykw, za wszystkie jzyki europejskie zapoyczaj obecnie wiele sw z jzyka angielskiego.

Nauka jzyka ojczystego jest zadaniem, ktre udaje nam si zrealizowa gwnie w cigu pierwszych piciu lat ycia, chocia pewne waciwoci jzyka (takie jak pozyskiwanie nowego sownictwa) udoskonalane s przez cae ycie. Jzyk rozwija si w kilku fazach. Podczas pierwszych lat ycia dziecko wiczy szeroki zakres wokalizacji, z ktrych wyaniaj si wzorce rytmu i intonacji, a nastpnie samogoski i spgoski. Gdy dziecko ma okoo roku, wypowiada pierwsze zrozumiae sowa. W drugim roku ycia pojawiaj si prby czenia sw w dwuwyrazowe kombinacje, a nastpnie powoli poczenia trzy- i czterowyrazowe. Trzy- i czterolatki posuguj si coraz duszymi i bardziej zoonymi zdaniami. Zasb sownictwa powiksza si z okoo 50 czynnych sw w wieku 18 miesicy do kilku tysicy sw w wieku piciu lat. Jzyk ojczysty jest zwykle okrelany jako pierwszy jzyk. Jest to jzyk, ktry kady zna najlepiej, ktrego najczciej uywa lub te, z ktrym najbardziej si identyfikuje. W przypadku niektrych osb dwujzycznych oba jzyki zostay przyswojone w tak cisej bliskoci, e trudno jest oceni, ktry jest ,,pierwszy, a ktry ,,drugi. W przypadku jednak innych osb znajcych dwa jzyki rozrnienie to jest atwiejsze, gdy nauka drugiego czy trzeciego jzyka ma miejsce w szkole lub w pniejszym yciu. Nie istnieje granica wieku, powyej ktrej nie mona sta si osob dwujzyczn. Dwujzyczno jest zjawiskiem zoonym. Popularny stereotyp gosi, i osoba dwujzyczna posiada rwnie zaawansowan znajomo dwch jzykw, w rzeczywistoci za osoby dwujzyczne rzadko wykazuj rwnowag pomidzy stosowaniem tych dwch jzykw. Innymi mitem jest twierdzenie, e osoby dwujzyczne maj takie same umiejtnoci; tymczasem cechuje je rnego rodzaju dwujzyczno. Niektrzy mwi w obu jzykach tak samo jak osoby, dla ktrych s one jzykami ojczystymi, inni posiadaj silny cudzoziemski

Nauka jzyka

11

akcent w jednym z nich. Niektrzy umiej czyta rwnie dobrze w obu jzykach, inni tylko w jednym. Niektrzy wol pisa w jednym jzyku, ale mog mwi posugujc si tylko drugim. Dwujzyczno przynosi wiele rnych korzyci. Znajomo dwch jzykw moe zwikszy szanse skutecznej nauki innych jzykw. W pewien sposb uczenie si trzeciego jzyka jest atwiejsze dziki znajomoci drugiego. Osoby dwujzyczne maj rwnie pewn przewag w myleniu: istniej dowody na to, e czyni szybsze postpy ni osoby jednojzyczne w niektrych obszarach wczesnego rozwoju poznawczego i s pod wieloma wzgldami bardziej twrcze w swoich umiejtnociach jzykowych. Osoby dwujzyczne posiadaj t przewag, e s w stanie komunikowa si z wieloma rnymi ludmi. Poniewa maj moliwo dowiadczenia dwch lub wicej kultur w bardzo osobisty sposb, ich umiejtnoci mog prowadzi do wikszej wraliwoci w komunikacji i gotowoci przekraczania barier kulturowych oraz budowania mostw midzy kulturami. Istniej rwnie wane kwestie praktyczne: osoby dwujzyczne posiadaj potencjaln przewag ekonomiczn, poniewa jest im dostpna wiksza liczba miejsc pracy. Coraz czciej uwaa si rwnie, e firmy, ktrych pracownicy posuguj si wieloma jzykami, maj przewag nad konkurencyjnymi firmami, gdzie uywa si tylko jednego jzyka.

Jzyki s ze sob spokrewnione tak jak czonkowie rodziny. Wikszo jzykw europejskich zostao zakwalifikowanych do jednej grupy ze wzgldu na ich wspln przynaleno do jednej wielkiej rodziny jzykw indoeuropejskich. Rodziny jzykw w Europie o najwikszej liczbie nalecych do nich jzykw i najwikszej liczbie uytkownikw to jzyki germaskie, romaskie i sowiaskie. Germaska rodzina jzykw posiada ga pnocn, do ktrej naley duski, norweski, szwedzki, islandzki i farerski, jak rwnie ga zachodni z jzykami takimi jak: niemiecki, holenderski, fryzyjski, angielski oraz jidysz i jego odmiany. Rodzina jzykw romaskich

Rodziny jzykw

obejmuje jzyk rumuski, woski, korsykaski, hiszpaski, portugalski, kataloski, okcytaski, francuski, retoromaski, ladyski i sardyski. Do rodziny jzykw sowiaskich nale jzyki takie jak: rosyjski, ukraiski, biaoruski, polski, uycki, czeski, sowacki, soweski, serbski, chorwacki, macedoski i bugarski. W rodzinie jzykw celtyckich znajduje si irlandzki, szkocki gaelski, walijski i bretoski, a silne ruchy odrodzeniowe mona zaobserwowa w przypadku jzyka kornwalijskiego i maskiego. Do rodziny jzykw batyckich nale otewski i litewski. Oddzielne rodziny o jednym tylko czonku stanowi jzyki grecki, albaski i armeski. Jzyk baskijski to wyjtkowy przypadek, gdy nie naley do rodziny indoeuropejskiej, a jego korzenie nie s znane. Inne rodziny jzykw rwnie posiadaj swoich przedstawicieli w Europie. Na pnocy odnajdziemy jzyki uralskie: fiski, estoski, wgierski, kilka jzykw laposkich (saami), oraz inne mae jzyki w pnocnej czci Rosji, takie jak ingriaski czy karelski. Na poudniowym wschodzie znajduj si reprezentanci atajskiej rodziny jzykowej: jzyk turecki i azerski. Jzyki z rodziny kaukaskiej uywane s na stosunkowo maym i cisym terytorium pomidzy Morzem Czarnym a Morzem Kaspijskim, a naley do niej 40 jzykw, midzy innymi gruziski i abchaski. Rodzina afro-azjatycka obejmuje jzyk maltaski, hebrajski i berberyjski. Wszystkie te jzyki posuguj si niewielk liczb znakw alfabetu. Wikszo jzykw korzysta z alfabetu aciskiego. Jzyk niemiecki jest czasem zapisywany w alfabecie gockim, za irlandzki w tradycyjnym alfabecie gaelskim. Jzyk rosyjski oraz kilka innych jzykw z grupy sowiaskiej posuguje si cyrylic. Jzyki takie, jak grecki, jidysz, ormiaski i gruziski maj swoje wasne pisma. Jzyki pozaeuropejskie uywane czsto na terenie Europy to arabski, chiski i hindi, z ktrych kady posiada swj wasny system zapisu.

W 47 pastwach sygnatariuszach Europejskiej Konwencji Kulturalnej istnieje 40 jzykw pastwowych. Szacunki si rni, jed-

Jzyki Europy

12

nak prawdopodobnie istnieje rwnie okoo 225 ywych jzykw miejscowych. Pi jzykw, ktrymi posuguje si najwiksza liczba ludnoci Europy, to rosyjski, niemiecki, angielski, francuski i woski. Jednak wikszo pastw europejskich funkcjonuje na co dzie w kilku jzykach. Wyjtkiem s mae pastwa takie, jak Lichtenstein i Stolica Apostolska (Watykan), ale nawet w tych miejscach uywa si innych jzykw w znaczcym stopniu. Na terenie wikszoci krajw tradycyjnie uywanych jest kilka jzykw mniejszociowych lub regionalnych. Zdecydowanie najwiksz ilo jzykw na swoim terytorium ma Federacja Rosyjska. Ich liczba waha si od 130 do 200, w zalenoci od tego, czy zaliczane s do nich wczeniejsze i obecne dialekty ludw Rosji oraz jzyki mniejszoci pochodzcych z obecnie niepodlegych republik. Niektre z jzykw regionalnych i mniejszociowych uzyskay status oficjalny. Na przykad, jzyk baskijski, kataloski oraz galijski posiadaj status urzdowy w tych regionach Hiszpanii, w ktrych s uywane. Jzyk walijski cieszy si w Wielkiej Brytanii statusem jzyka chronionego, tak jak jzyk fryzyjski w Krlestwie Niderlandw oraz jzyki saami w Norwegii, Szwecji i Finlandii. Ze wzgldu na napyw migrantw oraz uchodcw z caego wiata Europa staje si coraz bardziej wielojzyczna. W Londynie na przykad uywa si ponad 300 jzykw ojczystych. W wikszoci innych duych miast, zwaszcza w Europie Zachodniej, modzie szkolna zwykle uywa okoo 100-200 jzykw ojczystych. Najbardziej popularne to arabski, berberyjski, turecki, kurdyjski, hindi, pendabski oraz chiski. Niemniej jednak wiele z tych jzykw uywanych jest jedynie przez mae grupy mniejszociowe i ich przyszo jest zagroona. Codzienna nieformalna ustna komunikacja pomidzy rodzicami i dziemi jest niezwykle wana dla przetrwania danego jzyka. Bez przekazu jzyka ojczystego niemoliwe jest zachowanie jzyka. Eksperci szacuj, e w przecigu przyszego stulecia przynajmniej poowa z jzykw uywanych na wiecie zaniknie. Na przestrzeni dwch pokole wszelkie lady jzyka mog zagin, jeli nie wychowuje si dzieci w tym jzyku. Istnieje wiele przyczyn zarzucenia jzyka, wcznie z fizycznym zniszczeniem spoecznoci (w wyniku kryzysu ekologicznego i chorb) lub miejsca jej ycia, aktywny antagonizm pomidzy

ugrupowaniami politycznymi oraz co jest najczstsz przyczyn ekonomiczne i kulturowe zdominowanie jzykw mniejszoci przez silniejsze i bardziej prestiowe jzyki. Jednak bez wzgldu na to jaka jest przyczyna, skutek jest ten sam: strata unikalnego bogactwa dla caej ludzkoci. Dziki pracom Rady Europy w 1998 roku weszy w ycie dwa wane instrumenty midzynarodowe, majce na celu promocj i ochron jzykw mniejszociowych. Konwencja Ramowa na rzecz Ochrony Mniejszoci Narodowych obowizuje w ponad 30 krajach europejskich (podpisana przez kolejnych 8). Europejska Karta Jzykw Regionalnych i Mniejszociowych obowizuje w 11 krajach (zostaa podpisana przez kolejnych 13). Ustanowienie tego rodzaju traktatw midzynarodowych wskazuje na rosnc wiadomo wsplnej odpowiedzialnoci wszystkich pastw za ochron zagroonych jzykw przed wymarciem. Na pocztku XXI wieku wszyscy obywatele Europy yj w rodowisku wielojzycznym. W swoim codziennym yciu stykaj si z wieloma rnymi jzykami. Ich ssiad moe pochodzi z innego kraju, mog rwnie usysze inne jzyki w autobusie czy pocigu. Obcuj z wieloma jzykami za porednictwem telewizji, radia i prasy lub czytajc skad produktw w supermarkecie. Prawie kady artyku gospodarstwa domowego wyposaony jest w wielojzyczn broszur instrukcji obsugi, za wywietlenia pojawiajce si na telefonie komrkowym, odbiorniku telewizyjnym lub wideo mona zaprogramowa w kilku rnych jzykach. Istnieje pilna potrzeba poszerzania wiedzy i zrozumienia zrnicowania jzykw Europy, jak rwnie czynnikw wpywajcych na ich zachowanie i rozwj. Istnieje pilna potrzeba wzbudzenia wikszego zainteresowania i zaciekawienia jzykami. Istnieje pilna potrzeba tworzenia klimatu tolerancji jzykowej w ramach narodw i pomidzy nimi. To zaledwie kilka z celw Europejskiego Roku Jzykw 2001. Wicej informacji na temat Europejskiego Roku Jzykw 2001 mona otrzyma w Radzie Europy pod adresem:

Modern Languages Division. Directorate of School, Out-of-school and Higher Education F-67075 STRASBOURG CEDEX, Francja Tel: +33 3 88 41 32 48, Fax: +33 3 88 41 27 06 E-mail: decs-langYcoe.int Strona internetowa :http://culture.coe.int/AEL2001EYL Wsplna strona internetowa Rady Europa i Unii Europejskiej: www.eurolang2001.org

13

JZYK I KULTURAMagdalena Pawyk Chrzanw

Stereotypy kulturowe w procesie nauczania jzyka obcego

Bardzo czsto zadaj sobie pytanie w jaki sposb kultura moe by przedmiotem nauczania, chocia przecie od szeregu lat cae rzesze uczniw w taki czy inny sposb uczone s kultury, czy raczej o kulturze kraju jzyka obcego. Wedug Adaskou, Britten & Fahsi (1988) kultura ma a cztery znaczenia. Pierwsze wie si ze rodkami masowego przekazu, kinem, muzyk i literatur. Drugie rozpatrywane jest z socjologicznego punktu widzenia i zawiera gwnie: rodzin, ycie domowe, relacje midzyludzkie, prac, czas wolny od zaj, zwyczaje i instytucje. Pozostae dwa znaczenia rozpatrywane s w ujciu semantycznym i pragmatycznym. Znajdujemy tutaj przede wszystkim: myli, postrzeganie, system poj w jzyku oraz wiedz podstawow i umiejtnoci. Gail Robinson (1985) przeprowadza badania z nauczycielami i na pytanie Co tak waciwie znaczy kultura? otrzymywa szereg rnych odpowiedzi, z ktrych najczstsz by podzia na 3 grupy: produkty, idee i zachowania. W kategorii produktw mieciy si: literatura, folklor, sztuka, muzyka; w ideach: wierzenia, wartoci, instytucje; a w zachowaniach: zwyczaje, ubranie, jedzenie, czas wolny od zaj. Jak wic wida, termin ten ma bardzo szerokie znaczenie i skada si z szeregu rnorodnych poj tworzcych jednak zwart cao. Mylc o kulturze trzeba sobie zda spra-

Kultura

w z tego, e kultura adnego kraju nie jest statyczna, nie jest ona zamknitym systemem. Studia kulturowe traktuj kultur jako energiczny, dynamiczny i cigy fenomen. Kultura to nie zbir przedmiotw, obiektw, symboli a raczej ywy proces. Uczc o niej trzeba ledzi wspczesne wydarzenia, przewidywa, analizowa, a nie zdawa relacj. Przedmiot zwizany z uczeniem kultury staje si pojciem interkulturowym, a co za tym idzie wielodziedzinowym. Uczc o niej trzeba odrzuci wartoci stae, absolutne, bo kultura sama w sobie to ywy proces podlegajcy licznym zmianom. Nauczyciel uczcy jzyka obcego posiada wspania moliwo dostarczania uczniom materiau, ktry moe ich skoni do refleksji nad yciem ludzi z innych krajw. A uczenie kultury to przecie dostrzeganie rnic i podobiestw midzy rnymi systemami kulturowymi. Dobrym pocztkiem jest refleksja nad kultur swojego wasnego kraju, nad tym co nas otacza to daje pocztek tolerancji i otwarcia na innych. U podstaw interkulturowego pojmowania zjawisk ley jake istotne rozrnienie sposobw w jaki te zjawiska si rni. Rnice kulturowe mog by dyskutowane na podstawie porwna z kultur uczcych si jzyka obcego. Studia nad jakkolwiek kultur musz si oprze na obserwacjach zachowa i wartoci wikszoci czonkw danej spoecznoci kulturowej. Ale nie wolno zapomina o wyjtkach, istniej one w kadej spoecznoci. Te wyjtki wanie pozwalaj zanegowa stereo-

14

typowe charakterystyki, tak przecie niebezpieczne dla waciwego zrozumienia zjawisk kulturowych.

Stereotyp, wedug Sownika Wyrazw Obcych (1987), to ,,w wiadomoci spoecznej, skrtowy, uproszczony i zabarwiony wartociujco obraz rzeczywistoci odnoszcy si do rzeczy, osb, grup spoecznych, instytucji. May Sownik Jzyka Obcego (1969), dodaje: ,,co szablonowego, oklepanego, utartego. Definicja ta moe sugerowa, e jest to przyjty wzorzec postpowania, naladujcy utarte, pospolite wzory. Nie posiada on zbyt duego adunku wiedzy, natomiast z pewnoci posiada element emocjonalny. Stereotyp jest atwy do utrwalenia, ale bardzo trudny do zmienienia. Aby go zmieni lub wykorzeni potrzebna jest dokadna analiza informacji pochodzcych z rnych kultur oraz konfrontacja tych informacji z rzeczywistoci. Znajomo wielu kultur jest podstaw do zaakceptowania rnych zachowa ludzi pochodzcych z innych rodowisk. Czsto zdarza si, e pewne zjawiska zidentyfikowane jako takie same, jak w kulturze uczcego si, maj inne znaczenia w kulturze mwicych jzykiem obcym (np. gesty). Chocia stereotypy dostarczaj jak wiedz o nieznanej rzeczywistoci to jednak tworz bardzo statyczny obraz tej rzeczywistoci. Kiedy stereotypy zakorzeni si ju w naszych umysach z reguy zwracamy uwag na te fakty, ktre zdaj si je potwierdza, a nie zauwaamy tych, ktre je odrzucaj.

Stereotypy

Stereotypy kulturowe a uczenie jzyka obcego

Umiejtno czytania, suchania, mwienia czy pisania w jzyku obcym nie gwarantuje wcale, e nastpi pene zrozumienie komunikatu. Krytycznym czynnikiem odpowiedzialnym za zrozumienie s kulturowe aspekty, ktre istniej poza leksykalnymi i gramatycznymi. Nauczyciele jzyka obcego powinni nie tylko chcie, ale rwnie musie uczy o kulturze

kraju, ktrego jzykiem mwi. W przeciwnym razie ucz oni symboli, ktre nie maj adnego znaczenia lub takich symboli, do ktrych uczniowie przypasowuj niewaciwe znaczenia i interpretacje. Zastanwmy si teraz co zrobi z tymi stereotypami w procesie uczenia kultury kraju posugujcego si danym jzykiem obcym. Przedmiotem moich rozwaa w dalszej czci artykuu bdzie ocena wiedzy, ktr posiadaj uczniowie przystpujcy do dalszej nauki jzyka angielskiego (kolegia jzykowe), po ukoczeniu szkoy redniej; oraz rola stereotypw w procesie poznawania systemu kulturowego Wielkiej Brytanii. Poniewa od szeregu lat ucz kultury brytyjskiej czsto spotykam si z rnymi reakcjami moich studentw na odmienno pewnych zjawisk wystpujcych w rnych systemach kulturowych. Najwicej kontrowersji budz prby weryfikowania ich dotychczasowej wiedzy na temat pewnych aspektw z ycia Wielkiej Brytanii. Studenci uczestniczcy w zajciach z kultury brytyjskiej zwykle posiadaj ju pewien zasb informacji. I te informacje s wanie bardzo czsto uproszczone lub te s zbiorem przypadkowo przyswojonych faktw, standardowych opinii czy szablonowych stwierdze. Opierajc si zatem na definicjach wzitych ze sownika mona je nazwa stereotypami. Rne s ich rda, poczwszy od domu rodzinnego, podrcznikw szkolnych, usyszanych gdzie dowcipw, a skoczywszy na opiniach nauczyciela jzyka angielskiego. Rozpoczynajc kady kolejny kurs kultury brytyjskiej zaczynam wanie od poznania tych faktw, ktre znaj moi studenci. Zwykle cay cykl zaj zaczynam od dyskusji nad szeroko pojtym znaczeniem sowa kultura. Studenci ukadaj list poj, skojarze zwizanych z tym sowem. Poparte one s odpowiednimi wyjanieniami i uzasadnieniem. Zwracam szczegln uwag na to, aby uwiadomi moim studentom istot elementu porwnawczego przy poznawaniu nowych systemw kulturowych. Postaram si teraz przedstawi kilka przykadowych stereotypw wystpujcych w obiegowych opiniach o ludziach zamieszkujcych Wielk Brytani oraz ich ocen przez studentw.

15

Grupa studentw, ktrym przedstawiam tabel skadaa si z 60 osb, suchaczy drugiego roku Nauczycielskiego Kolegium Jzykw Obcych (jzyk angielski). Zwykle na pocztku i kocu kadego kursu z kultury brytyjskiej, studenci proszeni s o wypenienie tej samej tabeli i podanie uzasadnienia swojego wyboru. Ma to na celu zapoznanie si z iloci informacji o kulturze Wielkiej Brytanii, ktre posiadaj studenci na pocztku roku akademickiego, czyli przed zrealizowaniem materiau oraz po realizacji caego programu. atwym jest do przewidzenia, e wyniki uzyskane w tym odstpie czasu rni si znacznie od siebie. Wiedza, ktr studenci posiadali pocztkowo, zostaa zweryfikowana, pewne fakty zanalizowane, a zasyszane opinie zostay potwierdzone lub odrzucone. Tabela ta jest zaadaptowan form ankiety przedstawionej mi podczas trzymiesicznego kursu Cultural Studies w Lancaster University, w Wielkiej Brytanii. Zadaniem moich studentw byo ustosunkowanie si do poniszych stwierdze i ocenienie ich wedug skali 5-cio punktowej. Jeeli uwaali, e stwierdzenie jest absolutnie trafne wybierali 5 punktw, jeeli wedug nich, byo faszywe 0 punktw.0 1 2 3 4 5 1. Brytyjczycy czcz i szanuj monarchi. 2. Brytyjczycy s bardzo powanymi ludmi. 3. Poziom edukacji w Wielkiej Brytanii jest bardzo wysoki. 4. Brytyjczycy s rasistami. 5. W Wielkiej Brytanii koci odgrywa wan rol w spoeczestwie. 6. Brytyjczycy maj dziwne poczucie humoru. 7. Brytyjczycy s nieprzystpni, zimni. 8. Typowe niadanie w Wielkiej Brytanii to jajka na bekonie. 9. Typowa rodzina brytyjska skada si z dwojga rodzicw i dwojga dzieci. 10. Brytyjczycy pij duo herbaty.

Opis prby

Analiz objte bd wyniki uzyskane z odpowiedzi studentw, ktre udzielone zostay na pocztku kursu. Przedmiotem moich docieka przy przedstawieniu tabeli byo pytanie, czy stereotypy o Brytyjczykach rzeczywicie istniej wrd moich studentw, a nie sposoby i techniki stosowane w celu przezwyciania tych czsto faszywych stwierdze. Dlatego uwag sw skupi na wynikach uzyskanych na pocztku kursu. Po przeanalizowaniu otrzymanych danych mona pokusi si o par wnioskw wycignitych na podstawie ilociowej oceny. W szeciu pytaniach na dziesi (pyt. nr 2, 3, 6, 7, 8, 10) wikszo studentw (90%) wypowiedziaa si zdecydowanie twierdzco wybierajc 5 punktw. Na pytanie nr 1 udzielili zrnicowanych odpowiedzi: 4 punkty wybrao a 50%, reszta wybieraa 2 punkty lub 3, natomiast nikt nie zdecydowa si na 0 i 5 punktw. Pytanie numer 4 sprawio najwicej trudnoci; studenci mieli problemy z udzieleniem jakiejkolwiek odpowiedzi. Na pytanie numer 5 wikszo (64%) wypowiedziaa si za 4-ro punktow odpowiedzi. W pytaniu numer 9 spora grupa (38%) wypowiedziaa si za 4 punktami. Reszta wybieraa odpowiedzi za 2 i 3 punkty. W zestawieniu tym przedstawiam tylko najbardziej reprezentatywne odpowiedzi udzielone przez studentw.

Opinie studentw, analiza ilociowa

Z przedstawionych powyej danych wynika, e zdecydowana wikszo studentw na 6 z zaprezentowanych pyta udzielaa odpowiedzi 5-cio punktowej. wiadczy to o tym, e s oni przekonani o prawdziwoci przedstawionych stwierdze. Z wikszoci z tych stereotypowych opinii zgadzaj si. Najwicej niejasnoci zwizanych byo z pytaniem o rasizm. Studenci posiadali za ma wiedz, aby udzieli odpowiedzi na to pytanie. Wikszo z nich wstrzymaa si od oceny. Jak wida cz odpowiedzi udowodnia, e wiedz jak posiadaj studenci mona

Analiza jakociowa

16

uzna za przedawnion. Wiksza cz ich wiadomoci powinna by zweryfikowana i oparta na wielodziedzinowej analizie niektrych aspektw z ycia Wielkiej Brytanii. W niektrych przypadkach pytania ocenione na 5 punktw wymagaj zdecydowanie odpowiedzi za 1 lub 2 punkty.

Zastanwmy si teraz nad zasadnoci przedstawiania studentom stereotypowych stwierdze. czy warto je analizowa? Zdecydowanie tak. Po pierwsze: przecie to wanie one stanowi znakomite rdo oceny wiedzy studentw. Dziki nim wiemy, ile wiedz nasi studenci. Po drugie: dziki nim uczymy ich krytycznego mylenia, umiejtnoci zmiany pogldw i dostosowywania ich do rzeczywistoci. Stereotypy s dowodem na dynamiczny rozwj danego kraju. Te, ktre s ju nieaktualne zmuszaj do poszerzania swoich wiadomoci, a te ktre s cigle prawdziwe daj nam obraz narodowych cech tego kraju. Ale musimy zachowa tutaj ostrono. Bardzo wanym jest uwiadomienie sobie, e studenci mog posiada tak wiedz, ktra skada si wycznie z takich stereotypowych opinii. Mog oni by przekonani (co potwierdzia tabela) o ich susznoci i bardzo trudn moe okaza si prba zmiany ich pogldw czy przekona. Popracujmy nad tym. Aby to zrobi trzeba duego wysiku i zaangaowania. Odpowiedni dobr waciwych materiaw to tylko poowa sukcesu, druga wie si ze sposobami, technikami, ktrych uyjemy, aby te materiay przedstawi.

Co zrobi ze stereotypami?

na uatwienie zastosowania tej metody. Oto niektre z nich: pommy uczniom zrozumie fakt, e wszyscy ludzie zachowuj si wedug pewnych wzorcw kulturowych; wyjanijmy im, e takie czynniki jak: wiek, pe, klasa determinuj sposb w jaki ludzie mwi i zachowuj si; pommy im zrozumie i prawidowo zinterpretowac zachowania w konkretnych sytuacjach w kulturze jzyka obcego; starajmy si pomc im waciwie oceni i zweryfikowa uoglnienia poprzez dostarczanie im rnorodnych rde; pozwlmy im porwnywa, analizowa; proponujmy im kontrowersyjne tematy, aby na ich podstawie poruszy jak najwicej aspektw; weryfikujmy ich przypadkowe informacje. Aby to wszystko zrealizowa trzeba by bardzo czujnym, otwartym na zmiany, wydarzenia, trzeba ledzi zmieniajcy si obraz spoeczestwa. Nauczmy naszych studentw tolerancji. Aby by tolerancyjnym trzeba duo wiedzie, dowiadczy samemu, nie opiera si na przekazach z niepewnych rde. Pamitajmy, tak rodz si przecie uprzedzenia. Bibliografia:Abercrombie, N. & Warde, A. (1990), Contemporary British Society, Cambridge, Polity Press. Byram, M. (1988), Cultural Studies in F.L. Education, Clevedon, Multi-Lingual Matters 46. Stenhouse, L. (1967), Culture and Education, London & Edinburgh, Thomas Nelson Ltd. Maley, A. (1993), Cultural Awareness, Oxford University Press. Jenks, Ch. (1993), Culture, Routledge London & New York. Inglis, F. (1993), Cultural Studies, Blackwell, Oxford UK & Cambridge USA. Nikitorowicz, J. (1995), Edukacja Midzykulturowa, Transhumana, Wyd. Uniw. Biaystok. Sownik Wyrazw Obcych (1987), PWN Warszawa. Skorupka, S., Auderska, H., empicka, Z. (1969), May Sownik Jzyka Polskiego, PWN Warszawa. (sierpie 1998)

Kady z nauczycieli ma swoj wyprbowan metod docierania do studentw. Ale s pewne oglne wskazwki mogce mie wpyw

Wnioski kocowe, wskazwki

Zesp Redakcyjny przeprasza pani Regin Strzemeska za bdne podanie jej imienia w Spisie treci nr 6 2000 i w Spisie treci rocznika, rwnie zamieszczonym w nr 6 2000 Jzykw Obcych w Szkole.

17

Monika Dziuba-Wolting Supsk

Europa stereotypwIntryguje mnie pytanie czy zmiany wprowadzane do naszej owiaty pomog nam wyksztaci czowieka zdolnego do ycia w Zjednoczonej Europie. Jest to problem nie tylko polski. Spoeczno kadego kraju europejskiego waciwie nie jest do tego przygotowana. Ponisze rozwaania nie maj na celu przedstawienia rzeczywistoci polskiej w odrnieniu do innej europejskiej, a raczej zwrcenie uwagi na fenomen innoci, wyobcowania, i z nim szerzej zwizany temat stereotypw i przesdw. Moje uwagi dotycz caej Europy, bez dzielenia j na Zachodni i rodkowo-Wschodni. Mylenie stereotypami, utartymi schematami jest zjawiskiem powracajcym do naszych szk po chwili oddechu, ktr da nam okres zachynicia si rozszerzeniem nauczania jezykw obcych w szkoach, w placwkach pozaszkolnych, przedszkolach, w ramach kursw wakacyjnych oraz podczas wymiany midzy partnerskimi szkoami rnych krajw. Prawie nam si wydawao, e ,,lody zostay przeamane, przed nami wzajemne zrozumienie i przyja. Moliwoci do midzynarodowych spotka jest coraz wicej, nauka jzyka obcego staa si oglnodostpna. Ponadto wkroczya do Polski, na szerok skal, wiatowa metodyka nauczania jzykw obcych, ktra sprawia, e przyswajanie wiedzy staje sie atwiejsze, przyjemniejsze i bezstresowe, a nauczyciele ,,staj na gowie odgrywajc scenki rodzajowe w celu wyjanienia niezrozumiaego swka. A uczniowie? Czy staj si inni, bardziej otwarci na inno, na przyjcie niezrozumiaoci obcej kultury, ostroniejsi w formuowaniu osdw, polegajcy na wasnych spostrzeeniach, umiejcy znale si w nieznanej kulturze, czy te tylko coraz lepiej potrafi wada jzykiem obcym? Mam tu na myli nie umiejtno kupienia znaczkw na poczcie (to mona nawet zrobi korzystajc z automatu, ktry i tak nas nie bdzie sucha), czy zapytania o drog, ale prawdziwe uczestnictwo w yciu kraju poza granicami ojczyzny i jego mieszkacw zrozumienie atmosfery, sposobw ich zachowywania si, ich wraliwoci. aden podrcznik tego nie uwzgldni, gdy s to zjawiska niewerbalne, nie chodzi mi tutaj o gest powitania czy poegnania, lecz o skomplikowane fragmenty obcej nam rzeczywistoci, lecej w innych kategoriach rozumowania i dowiadczania. Czy nauczyciel jzyka obcego jest w stanie przekaza t inno, czy potrafi nauczy reakcji na ni, ukaza uczniom nowy wymiar wiata, w ktrym rnic jest nie tylko jzyk, struktura spoeczna, obyczaje, religia bd historia, ale co jeszcze wicej, werbalnie nieuchwytnego, czego nie mona porwna z tym co swoje. To nie antagonizm: u nas jest zielone, a tam niebieskie, to fakt istnienia czego innego, bez koniecznoci wystpowania odpowiednikw. Posiadanie umiejtnoci dostrzegania innoci nie niweczy jej, ale stanowi nasz integraln cz, przeciwko ktrej nie bdziemy walczy, z ktr bdziemy korespondowa i wspdziaa. Tylko pod tym warunkiem nasze mylenie pozbdzie si kategorii stereotypu, ktra jest wyrazem uoglnienia poczucia innoci i obron, zwrcon przeciwko jej wtargniciu w nasze procesy mylowe. Mwic: Niemiec jest precyzyjny, Rosjanin to mafia, a Woch makaroniarz, usprawiedliwiamy co, tumaczymy przed sob szufladkujemy co, czego nie powinnimy szufladkowa. Z tego ,,co nie zdajemy sobie sprawy, nie potrafimy tego nazwa, okreli, wysupa z wza uczu, emocji, dogmatw racjonalistycznych. Udajemy. W ten sposb pocieszamy si i mamy wiadomo, e to, co za granic, te nie jest nam obce. Dlaczego nie chcemy przyzna, e inno to kategoria, ktrej rozwaania boimy si. Faktu jej egzystencji nie chcemy dopuci do naszych racjonalnie mylcych umysw. To na co brak w naszym sowniku okrelenia, nie moe istnie, wic wszelkie dowiadczenie innoci przenosimy na wasny grunt, przepuszczamy przez wasny rozum i grupujemy, biae do biaego, czarne do czarnego. To, czego nasz umys nie moe przefiltrowa odrzucamy jako nieuyteczne.

18

Inno, to kategoria nie tylko negatywna, ma ona take pozytywne skadniki. Wobec osb nam obcych potrafimy by bardziej otwarci, potrafimy dzieli si z nimi najbardziej ukrywanymi odczuciami i mylami. W kontakcie z obc osob nie boimy sie konsekwencji wynikajcych z zachowania nieadekwatnego do przyjtych norm, wzorcw i regu. W obcym rodowisku potrafimy poczu wolno, brak skrpowania obyczajowoci, moemy sobie pozwoli ,,na wicej ni ,,u siebie. Czy przekazania tej wiedzy powinien si podj nauczyciel jzyka obcego i czy jest w stanie przekaza te dowiadczenia swoim uczniom? Nie mona udzieli odpowiedzi na to pytanie, poniewa nie mog jeszcze tego wykaza adne badania. Jest to proces dokonujcy si przez lata u kadego z nas w bezporedniej konfrontacji z obcoci i to nie tylko t za granica, ale te i t codzienn innoci wok nas. Kady z nas jest obcym. Wedug Camusa czowiek jest obcy wobec siebie, wobec innych ludzi i wobec wiata. Nie dostrzegamy tej obcoci, gdy przykrywamy j znanymi i jednakowymi dla naszego otoczenia formuami: mwimy na pozr tym samym jzykiem, nasza wiara wyraa si na pozr w ten sam sposb, historie odbieramy na pozr tak samo, mylimy na pozr identycznie, jednocz nas wsplne obrzdy itd. Jeeli wyrzucimy zwrot ,,na pozr z naszego sownika, a robimy to chtnie, to wszyscy jestemy tacy sami, a ci za granic te s wszyscy tacy sami, tylko rni od nas to takie proste i jasne. Czowiek to istota terytorialna, przywizujca si do swego miejsca, uwaa si za jego cz. Stanowi ono przestrze jego dziaania, tam czuje si bezpieczny i chroniony. W obcym kraju, miecie, ba, nawet dzielnicy doznajemy poczucia niebezpieczestwa i zagroenia. Nasze dziaanie staje si ograniczone, wkrada si frustracja, ktra powoduje negatywne nastawienie do danego miejsca i owego nowego otoczenia. Aktywny udzia czowieka w rodowisku spoecznym jest podstaw integracji z nim. Bycie obcym, to wyczenie ze rodowiska i obrona poprzez przeciwstawienie si rodowisku, stworzenie antagonizmu ja a spoeczno, przypisanie cech przeciwstawnych sobie i innym, i uoglnianie, ktre ma bezporedni wpyw na powstawanie stereotypw.

Jak dostrzegamy? Porwnujc. W procesie dostrzegania staramy si wszystko porwnywa, co nam si bardziej podoba, co mniej, co lubimy, a czego nie lubimy. W naszym dostrzeganiu nie chcemy, a moe nie potrafimy poj relatywnoci dowiadcze. Nie jestemy w stanie spojrze z dystansu na bezporednio nas dotyczc rzeczywisto. Czowiek powinien mie wiadomo, e porwnuje i tworzy tabele, w ktre wpisuje zauwaone fenomeny wedug pewnego, wartociujcego, przez siebie samego okrelonego, schematu. Naley mie jednak wiadomo istnienia fenomenw kulturalnych, ktrych porwnanie nie przyniesie pozytywnego efektu, moe jednak spowodowa zawenie horyzontw mylowych kadego z nas. Kategoria obcoci istnieje wsrd nas. Jej pojcie i prba przekazania w nauczaniu jzykw obcych jako jego integralnej czci, uczyni nas bogatszymi wewntrznie nie tylko w kontaktach z obcokrajowcami ale, i te, we wasnym otoczeniu. Z okresu studiw pamitam pewn zabaw grupow, ktr mona swobodnie przeprowadzi z uczniami o rnym stopniu znajomoci jzyka. Gra nazywa si: Dwie wyspy. Uczniw, bd studentw, dzielimy na dwie grupy, zadaniem jednej grupy jest namalowanie zielonej wyspy, drugiej za wyspy uprzemysowionej. Kolejny krok stanowi dyskusja na temat wysp stworzonych przez ,,jej mieszkacw. Mieszkacy wyspy zielonej zachwalaj jej walory i krytykuj wysp uprzemysowion, zwan take szar. Podobnie postpuj twrcy drugiej wyspy. Trzeci cz stanowi retrospekcja. W tej fazie naley sprbowa zgbi intencje uczniw bronicych swojej wyspy i krytykujcych obc. Czym si kierowali, czy aby tylko umysem, czy ,,zawsze mieli racje? Zabawa ta, powinna w krtkim czasie uwiadomi uczniom jak zachowuj si w kontakcie z obcoci, jak traktuj to, z czym si nie utosamiaj. Powracajc jednak do punktu wyjcia moich rozwaa, chciaabym wyjani istot funkcjonowania w naszym myleniu fenomenu stereotypu i przesdu. Co to s stereotypy? Jakie mechanizmy rzdz ich powstawaniem i ich uywaniem. Stereotyp to uproszczony osd o czowieku przynalecym do jakiej grupy. W definicji tej zwraca uwag sowo

19

,,uproszczony, czyli pozbawiony pewnych cech skadowych, niepeny, nieadekwatny do przedmiotu, na jaki jest zorientowany. Naley wic uzupeni w ,,osd o dodatkowe informacje, zamiast upraszczania mona sprbowa stworzy wielorako, rnorodno. Powstanie nam nowy ,,osd czowieka, ale tym razem bez koniecznoci przypisywania go do jakiej grupy, bdziemy wiedzie o nim tak duo, e zbdne stanie si ,,woenie go do szuflady. Zadaniem naszym, jako nauczycieli, jest ukazanie owej wielorakoci cech cudzoziemcw. Nie kady Niemiec jest punktualny, ale te nie kady Woch si spnia. Mechanizmy, jakie zachodz w naszych umysach w konfrontacji z obcokrajowcem zorientowane s na szybkie jego umieszczenie w naszym wiecie rozumowania. Proces ten dokonuje si poprzez kody, ktrymi operuje nasza wiadomo. Pierwszy, to kod jzykowy, inny, to kod geograficzny, historyczny, oglnej wiedzy spoecznej o danym kraju, jego oceny w wiadomoci spoecznej i dopiero pniej mamy kod wasnych dowiadcze, ktremu najmniej ufamy. Owe dowiadczenia stoj nierzadko w opozycji do innych kodw co budzi strach, niepewno i uczucie potrzeby rewidowania wasnych pogladw. Przekazywanie umiejtnoci poruszania si w obcej kulturze powinno polega na wspieraniu tego ostatniego kodu, na podkrelaniu jego wanoci i jego decydujcej roli. Dowiadczenia, jakie doznajemy w konfrontacji z obc, kultur s niezwykle wane w procesie niszczenia stereotypw. Zadaniem nauczycieli jest umoliwienie modziey zdobycie jak najwikszej liczby dowiadcze osobistych, tych dobrych i tych zych. Wasna ocena zdarze, nieuleganie wpywom z zewntrz, nietworzenie antagonizmu ja i obcy jest kluczem do podwaenia kadego stereotypu, a ju na pewno naadowanego negatywnie przesdu. Przesd jest znacznie bardziej niebezpieczny ni stereotyp. Przesd to osd powstay zbyt szybko lub przejty bez sprawdzenia jego prawdziwoci bd bez odwoania si do obiektywnych faktw, nasycony jest najczciej wrogimi uczuciami. Czsto brak w rzeczywistoci odwoania dla przesdu, nie mona przedstawi jego przeciwiestwa, dlatego trudno jest z nim walczy. Przesdy nie s przez nas kontrolowane, trudno

uj je w formuy sowne. Caoksztat procesu nauczania, ujmujc szerzej: ksztacenia, moe doprowadzi do zaniknicia przesdw. Przesd to obszar nie tylko racjonalny, empiryczny ale przede wszystkim uczuciowy. Walka z nim nie moe si wic odbywa tylko na paszczynie jzykowej, paszczynie przykadw, ale musi wkracza w sfer uczuciow kadego z nas. Tylko pozytywne nastawienie od wewntrz ma szanse otwarcia drogi prowadzcej do zniszczenia przesadw. Pytanie jakie sobie w tym momencie zadaj, to pytanie o moliwoci, jakimi dysponuj nauczyciele w celu zrealizowania owego zamierzenia. Czy istniej szlaki, ktrymi jeszcze nie szlimy, czy istniej medody, ktrych jeszcze nie poznalimy? Nie, odpowiedzi naley szuka w formie, w jakiej przekazujemy uczniom nasz wiedz, w jakiej dokonujemy oceny ich wasnych dowiadcze. Tu przypomina mi si pewne wydarzenie. Lektor DAAD, pracujcy w Turcji od 3 lat, zorganizowa wycieczk tureckich studentw drugiego roku germanistyki do Niemiec. Po zwiedzeniu byego obozu pracy w Buchenwaldzie jedna ze studentek ze zgroz stwierdzia: ,,I z tego Niemcy s dumni? Po rozmowie ze studentami lektor dowiedzia si, e w Turcji tylko miejsca chwalebne zasuguj na miano pomnika, inne uchodz w niepami. Tego rodzaju nieporozumienia, moe nie tak przeraajce, zdarzaj nam si niezwykle czsto. Sens wymiany midzyszkolnej powinien polega na wiadomym odbieraniu rzeczywistoci zastanej w innym kraju. Czsto jednak, brakuje uczniom wiedzy o tym, jak maj j postrzega. Zrozumienie sw do nich wypowiadanych nie jest tak wane, jak zrozumienie gestw, zachowa, faktw przez nich zauwaonych. Nawet jeeli nie potrafi ich zinterpretowa, zastanwmy si wsplnie z nimi, przekamy im konieczno tematyzowania nieporozumie i sprzecznoci. Uczniowie powinni zdawa sobie spraw z tego, e strach przed pytaniem o rzeczy, moe nawet najprostsze, zamyka im drog do penego uczestnictwa w yciu innego kraju. Powinno nam na tym zalee, bo za kilka lat bdziemy czonkiem Zjednoczonej Europy. Musimy zwolna przygotowywa si do nowej roli; do tej pory bylimy Polakami, przed nami no-

20

we zadanie bycia Polakiem i Europejczykiem w jednej osobie, bez granic w wiadomoci. Musz w tym miejscu zrelatywizowa mj punkt widzenia i przyzna, e modzi ludzie z Polski, Francji, Niemiec ... Europy, a moe nawet wiata zrobili ogromny postp w procesie wzajemnego poznawania si, wyraania wzajemnego zainteresowania sob, w porwnaniu z poprzednimi pokoleniami. Ich kontakty charakteryzuj si czsto brakiem niepotrzebnych obcie, radoci poznawania si, przekonaniem o susznoci wasnych dowiadcze. W niedugim czasie fakt ycia cudzoziemcw obok, i wsrd nas, stanie si nasz now rzeczy-

wistoci, a Jose z Barcelony z ona Ann bdzie naszym ssiadem z drugiego pitra. W procesie jednoczenia Europy zauwaa si te proces wikszego utosamiania sie czowieka ze swoim regionem, swoj ma ojczyzn. Nie chcemy by wcale tacy sami, chcemy si rni od siebie, chcemy zachowa nasz inno, ale sprbujmy nieco inaczej ni dotychczas. Sprbujmy nauczy si powstrzymywa wrogie uczucia, przesta klasyfikowa innych wedug przynalenoci do krajw, a raczej zwrci uwag na osobowo kadego pojedynczego czowieka i to postarajmy si przekaza naszym uczniom.(wrzesie 1998)

ZAPROSZONO NAS

21

METODYKAAgnieszka Szplit Kielce

Bariery psychiczne uczniwWspczesne teorie nauczania, czsto oparte na elementach psychoanalizy lub psychoterapii, coraz silniej podkrelaj istotn rol w procesie ksztacenia tak nastawienia psychicznego osb uczcych si, jak i sprzyjajcego nauce klimatu grupowego. Powoduje to konieczno wzbogacenia warsztatu pracy nauczycieli o techniki wyzwalajce w uczniach innowacyjno, pomysowo i twrczo oraz metody ktre pozwalaj im zapanowa nad niemiaoci, kompleksami, czy te innymi barierami hamujacymi ich spontaniczne reakcje. Jednake, wrd wielu bada dotyczcych psychologicznych podstaw uczenia si nadal brakuje informacji dotyczcych barier psychicznych uczniw, ktrych znajomo, z pewnoci, w jakim stopniu, pozwoliaby przeciwdziaa ich powstawaniu. Pojcie barier psychicznych dotyczy wiele aspektw, bowiem rne czynniki stanowi barier utrudniajce nauk i zaburzaj proces zdobywania wiedzy. Dlatego te istotne jest zdefiniowanie tego terminu, bd te sprecyzowanie, z jakimi barierami mamy do czynienia w sferze nauczania jzykw obcych. Najczciej spotykane definicje barier psychicznych podkrelaj, i s to ,,czynniki psychiczne, ktre powoduj, e mimo obiektywnych potencjalnych moliwoci [...] dany czowiek przejawia pewne ,,defekty w swym dziaaniu [...] i nie osiga adekwatnych do swych moliwoci i potrzeb wynikw. (Dobroowicz,1993:14) S to wic czynniki typowo subiektywne, zwizane z indywidualnymi predyspozycjami do podejmowania zada i umiejtnoci ich rozwizywania. W przypadku nauczania jzykw obcych mamy do czynienia z barierami ograniczajcymi uczniw w prezentowaniu ich kompetencji jzykowych. Naley rwnie podkreli silny zwizek kompetencji jzykowych z indywidualnymi zdolnociami twrczymi, tj. talentem literackim, na ktry rwnie wpywa nastawienie psychiczne, i ktry take ulega ograniczeniom na skutek rnorodnych oddziaywa obiektywnych i subiektywnych. Badania psychologiczne nad barierami psychicznymi uczniw stay si podstaw do wyonienia czynnikw, ktre mog w istotny sposb wpywa na przebieg procesu nauczania jzyka obcego. Wrd najistotniejszych naley wymieni:

Wstyd przeywany w zwizku z byciem ocenianym i obserwowanym przez innych

Bariera ta wystpuje we wszystkich sytuacjach ycia szkolnego. Wedug bada przeprowadzonych przez B. Harwas Napiera (1991) ten rodzaj wstydu jest najczciej odczuwany u 38% populacji badanej. W trakcie lekcji jzyka obcego ta odmiana wstydu moe wywiera niekorzystny wpyw na pynno wymowy i twrcze podejcie do tematu rozmowy lub te zaburza sposb mylenia, sta si przyczyn lapsusw jzykowych, a take motywowa uczniw do szybkiego zakoczenia wypowiedzi lub nawet niepodjcia tematu.

22

Aby unikn takich sytuacji, naley, w miar moliwoci, ograniczy element oceniania, stworzy sytuacj naturalnego procesu komunikacji, w ktrym nikt z uczestnikw nie koryguje ewentualnych bdw partnera lub dokonuje si to poprzez dodatkowe pytania albo wyjanienia. W sytuacji nauczania szkolnego jest to do trudne w realizacji, jednake naleaoby stara si stworzy atmosfer komfortu psychicznego, poprzez tolerancyjne podejcie do bdw i zwrcenie szczeglnej uwagi na takie elementy kompetencji jzykowych, jak pynno i komunikatywno. Mona take czciej stosowa element burzy mzgw i z zaoenia skupi si na odraczaniu oceniania.

Napicie emocjonalne wywoane porak

Jednym z celw dziaa nauczyciela powinno by motywowanie uczniw do pracy i rozwijanie ich kompetencji jzykowych. Poraka lub negatywne dowiadczenie zwizane z nauk jzyka obcego potrafi motywowa uczniw do unikania przedmiotu, do niepodejmowania si zada jzykowych lub te wykonywania ich niestarannie, bowiem ,,i tak si nie uda. Dlatego te warto uywa rnorodnych technik wywoujcych redukcj negatywnego napicia wywoanego porak, zwracajc uwag nie tylko na jej motywujcy charakter, kiedy uczniowie pragn poprawi swoje wyniki, lecz take uwzgldni jej demobilizujcy wpyw. Wyraenie przeywanych emocji i podzielenie si z nimi w grupie to metody skuteczne i atwe w uyciu. Uycie pierwszej z nich staje si podstaw do dyskusji i dalszej praktyki jzykowej. Natomiast druga metoda praca w grupach i, tym samym, przeniesienie odpowiedzialnoci na ca grup znacznie przyczynia si do zmniejszenia zego samopoczucia jednostki czy ukojenia alu (tzw. fenomen ,,towarzyszy niedoli. Ohme, 1993). Jednoczenie znacznie poprawia si klimat grupowy: pojawia si element sympatii w obrbie grupy, wywoanej wsplnym dziaaniem i podobiestwem losu.

Rozumienie celu i istoty procesu zdobywania wiedzy jest jednym z najistotniejszych czynnikw motywujcych uczniw do pracy. Do pozytywnych tendencji, ktrych wystpowanie znacznie pomaga uczniom, nale midzy innymi: potrzeba uzyskania aprobaty nauczyciela lub rodzicw, ch otrzymania dobrej oceny, pragnienie podwyszania wasnej wiedzy i umiejtnoci, zaspokojenie ciekawoci, rozwj zainteresowa oraz przyjemne spdzanie czasu. W przypadku nauczania jzykw obcych istotna jest wiadomo, i znajomo jzyka moe umoliwi kontakt z innymi krajami, podre, poznanie literatury i kultury danego kraju, ale rwnie moe suy celom codziennym i rozrywce. Dotyczy to gwnie modziey suchajcej piosenek w jzyku obcym lub ogldajcej filmy w oryginale. Organizowanie pokazw filmowych czy te wykorzystywanie popularnych przebojw muzycznych do analizy konkretnych struktur lub sownictwa zapewne znacznie pomoe w uksztatowaniu pozytywnego nastawienia do nauki.

Bdne nastawienie wzgldem procesu uczenia si jzyka

Silny konformizm, ulego wobec grupy i silne denie do pozostawania w cieniu innych, to jedne z podstawowych czynnikw ograniczajcych tendencje twrcze i indywidualno uczniw. Obie te cechy s bardzo podane w nauce jzyka. Uczniowie uzdolnieni literacko mog nie tylko sami rozwija swj talent, lecz take stymulowa innych do uywania jzyka w sposb niekonwencjonalny, ciekawy i urozmaicony.

Silny konformizm jednostki

S to cechy dotyczce wszystkich uczniw w mniejszym lub wikszym stopniu. Ich rola w nauce jzyka jest wieloraka. Zapo-

Schematyzm postrzegania i sztywno mylenia

23

biegaj one podejmowaniu dziaania przez uczniw, ktrzy odrzucaj dane zadania jzykowe, zwracajc uwag jedynie na konkretn, nieznan im struktur, nie szukajc moliwoci opracowania tematu, przy uyciu innych, znanych im struktur i form. Schematyzm spostrzegania rwnie zakca, ogranicza i przerywa prac uczniw, narzucajc schematy mylowe, spod ktrych nie potrafi si oni wyzwoli. Szukaj wic sprawdzonych sposobw: sigaj zawsze po t sam form literack, wybieraj ten sam temat wypracowania i poszukuj regu, jak w matematyce.

nia, ktremu naley sprosta, czsto pomaga przeama dan barier. Znacznie ulepsza rwnie sposb organizowania pracy na lekcjach, dobr metod czy technik. Zrozumienie psychiki uczniw pozwala planowo nad ni pracowa i rozwija wszelkie zdolnoci i umiejtnoci. Bariery psychiczne s ksztatowane podczas caego procesu wychowania i ich przeamanie w oparciu jedynie o lekcje jzykw obcych jest zapewne niemoliwe. Myl jednak, e wiadomo istnienia tych zjawisk, ktrych rola jest czsto lekcewaona przez nauczycieli, podejmujcych trud nauczenia rnorodnych struktur i szerokiego zakresu sownictwa, jest istotna i z punktu widzenia jak najpeniejszego rozwoju umiejtnoci jzykowych. Warto wic zwrci rwnie uwag na niektre czynniki bariero-twrcze, ktrych unikanie bdzie nie tylko sprzyjao penemu wykorzystaniu umiejtnoci jzykowych, ale i zapobiegao wzmocnieniu tych barier. Czsto bowiem nauczyciele, poprzez swoje niektre decyzje, wprowadzaj dodatkowe ograniczenia, i w rzeczywistoci utrudniaj nauk i biege posugiwanie si jzykiem obcym. Do najistotniejszych mechanizmw bariero-twrczych naley zaliczy nastpujce czynniki: przewaga wzmocnie negatywnych (kar) nad pozytywnymi (nagrody, zachty), co powoduje reakcje unikania zada jzykowych, przewaga wicze hamujcych aktywno twrcz (np. uzupenianie zda i tekstw, uywanie jednej struktury gramatycznej wedug schematu, itp.) nad stymulujcymi j (np. indywidualne wymylanie zda przy wykorzystaniu wskazwek, poszukiwanie wielu metod wyraenia tej samej myli, itp.). Aspekt ten jest szalenie skomplikowany, bowiem obejmuje: stopie schematyzacji wiczenia (czy podano konkretny schemat, np. gramatyczny, czy wymagana jest inwencja), narzucenie tematyki pracy, czynnoci nauczyciela majce na celu zachcenie uczniw do aktywnoci i twrczego mylenia (sowne czy te ruchowe) oraz wybr osb do pracy w grupach i prezentacji. Zapewne najsilniej oddziaujcym czynnikiem jest sposb oceniania, tj. czy ocena dotyczy tylko umiejtnoci jzykowych, czy rwnie ocenia si, a w szczeglnoci nagradza si, inwencj twrcz, oryginalno lub pynno mylenia.

Samokontrola oraz samoocena (tzw. selfcensorship) pojawiaj si we wszystkich sytuacjach szkolnych i reguluj sposb zachowania oraz przestrzeganie okrelonych norm grupowych. Jest to istotne z punktu widzenia rozwoju moralnego, jednake moe zaburza proces nauczania jzykw obcych, jeli nastpi przeniesienia samokontroli na sfer dziaa na polu jzykowym. Uczniowie bd unika fantazjowania, nadmiernie analizowa wasne wypowiedzi i powstrzymywa si od udziau w lekcji.

Samoocena i samokontrola

Nauka kadego jzyka, czy to ojczystego, czy obcego, oparta jest w duej mierze na intuicji i odwadze zgadywania. Podczas naturalnego procesu komunikacji wszelkie braki w kompetencji jzykowej mog zosta uzupenione umiejtnym rozeznaniem sytuacji lub zgadywaniem intencji mwicego. Odwaga podejmowania ryzyka jest rwnie istotna w nauczaniu szkolnym, std te techniki typu ,,zgadywanie (guessing) mog pomc w przeamywaniu owej bariery psychicznej.

Brak intuicji lub obawa przed jej wykorzystaniem

Sama wiadomo przejawiania okrelonych tendencji w sytuacji potencjalnego ,,zagroenia (klaswka, odpowied) lub wyzwa-

Niewiadomo istnienia barier psychicznych

24

wystpowanie tzw. idea killers, czyli wypowiedzi typu: ,,to i tak si nie uda., ,,nie fantazjujmy (Ncka,1992), ktre ograniczaj aktywno jzykow, narzucone role spoeczne utrudniajce jednakowy udzia w lekcjach wszystkich uczniw, a przede wszystkim podzia zada w zalenoci od pci, dominujca rola nauczyciela oraz role powstae samoistnie w danej grupie (np. przywdca, pomocnik, ,,rzecznik prasowy), bodce wpywajce na podwyszenie lub obnienie si poziomu lku i stresu, takie jak sposb podawania instrukcji do wicze, informacji o porace lub sukcesie oraz moliwoci poprawy wynikw, schematyzm w zachowaniu nauczycieli i uczniw oraz tzw. class management, np. restrykcyjne reguy podczas odpowiedzi, schematyczne ustawienie awek, itp.

na proces nauczania-uczenia si zaobserwowaam w praktyce, oraz kilka z mechanizmw, ktre mog w znaczny sposb je stymulowa. Barier psychicznych jest bowiem tyle, ilu uczniw, nauczycieli i rodzajw technik wykorzystywanych przez nich. Chciaabym jednak zwrci uwag nauczycieli na istotn rol psychiki w procesie uczenia si/nauczania, a w szczeglnoci na rol barier, czsto przez nich samych niedocenian, w nabywaniu przez uczniw umiejtnoci jzykowych. Literatura:Dobroowicz, W. (1993), Psychika i bariery. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Harwas Napiera, B. (1991), ,,Wina i wstyd w starszym wieku szkolnym, Przegld Psychologiczny, 1991/34, nr 2. Ncka, E. (1992), Treningi twrczoci. Olsztyn: Polskie Towarzystwo Psychologiczne. Ohme, R.K. (1993), ,,O redukcji napicia emocjonalnego wywoanego porak. Fenomen towarzyszy niedoli, Przegld Psychologiczny, 1993/36, nr 3. (listopad 1997)

Majc na uwadze rozpito tematyki zwizanej z barierami psychicznymi, przedstawiam jedynie niektre z nich, ktrych wpyw Agnieszka Szplit Kielce

Przeamywanie barier utrudniajcych uczenie si jzykw obcych. Burza mzgwWspczesne teorie pedagogiczne zwracaj szczegln uwag na cechy osobowoci uczniw i ich indywidualnoci. Wpywaj one bowiem na sposb uczenia si i na osigane wyniki. Wrd wielu aspektw utrudniajcych proces uczenia si, pedagodzy wyrniaj bariery wynikajce, midzy innymi, z tendencji do staego oceniania wasnego zachowania, obaw przed krytyk ze strony innych i niedocenianie swych moliwoci. Wszystkie te wymienione tendencje mog by osabione poprzez uycie techniki ,,burzy mzgw, ktra to technika moe by skutecznie wykorzystana rwnie i w nauczaniu jzykw obcych. Burza mzgw jest jedn z najbardziej popularnych technik stosowanych podczas analizowania rnych problemw, a w szczeglnoci suy ona poszukiwaniu twrczych rozwiza. Technika ta jest definiowana jako ywa dyskusja majca na celu znalezienie odkrywczych i interesujcych pomysw, umoliwiajca przezwycienie ogranicze wynikajcych z oceniania (Proctor,1998). Burza mzgw zostaa stworzona w latach 30 przez Alexa Osborna, doradc reklamowego firmy Madison Avenue, ktry sformuowa cztery podstawowe zasady jej uycia (Proctor, 1998): 1. Odroczone ocenianie podczas trwania sesji burzy mzgw niedozwolony jest krytycyzm i ocena pomysw, wyniki burzy mog by przeanalizowane jedynie w fazie kocowej spotkania lub w postaci nastpnej ,,burzy. Zabrania si jakichkolwiek uwag krytycznych i negatywnego oceniania pomysw swoich i innych uczestnikw. 2. Liczy si ilo bowiem wrd wikszej liczby pomysw atwiej jest znale ten najbardziej odpowiedni w danej sytuacji. Osborn stwierdzi, e liczba pomysw przeradza si w jako.

25

3. Swoboda w generowaniu pomysw i dzieleniu si nimi sprzyja pojawianiu si lepszych i liczniejszych. 4. Naley stosowa rne kombinacje rozwiza i udoskonala pomysy innych, aby uzyska jak najlepsze rezultaty

Burza mzgw moe by swobodnie wprowadzona w rnych etapach lekcji, wspomagajc rozwj umiejtnoci oglnych i jzykowych. Technik t mona wykorzysta np. jako przygotowanie do suchania lub czytania (prelistening, pre-reading activities). Moe rwnie wspomaga uzupenianie tekstu, przewidywanie dalszych wydarze lub zakoczenia historii. Technika ta przynosi korzyci w szczeglnoci podczas analizy przyczynowo-skutkowej oraz rozwizywaniu rnorodnych problemw. Istot ,,burzy mzgw jest bowiem zaistniay problem lub pytanie, pod warunkiem, e jest ono dywergencyjne, tj. ma wiele moliwych rozwiza, a take daje uczniom szans osignicia sukcesu. Oczywicie, stworzony problem musi by uzaleniony od celu lekcji, lecz jednoczenie powinien by stosunkowo prosty, aby wszyscy uczniowie korzystali ze swej wiedzy i pomysowoci pracujc w grupie. Burz mzgw mona wykorzysta praktycznie podczas kadej lekcji, chociaby, gdy grupa zmczona jest rozwizywaniem powanych problemw gramatycznych lub wykonywaniem wicze sownikowych. Burza mzgw jest take idealnym sposobem powtrzenia sownictwa. Pomaga ona stworzy zbir sw lub wyrae zwizanych z danym tematem lub sytuacj. Jednak najdogodniejsz form lekcji, ktr mona nawet w caoci oprze na zasadach burzy mzgw s oczywicie konwersacje. Konwersacje to najlepszy moment, aby wybra taki temat lub stworzy taki problem, ktry umoliwi pene wykorzystanie burzy mzgw, speniajc jednoczenie wszelkie wymagania metodyczne procesu nauczania jzyka obcego. Burza mzgw bowiem pozwala na rozwj wszystkich umiejtnoci koniecznych do poprawnego komunikowania: suchania, reagowania na wypowiedzi in-

Burza mzgw na lekcjach jzyka angielskiego

nych, wyraania wasnych opinii i wasnych uczu oraz przekonywania i prowadzenia negocjacji. Praca w grupach, jakimi s klasy szkolne, czsto przynosi wiele problemw. To, czy grupa osiga sukces, zaley od indywidualnych cech jednostek i ich umiejtnoci pracy z innymi. Jeeli celem dziaa nauczyciela jest budowa zintegrowanej i dobrze pracujcej grupy (tzw. team building) dobrze jest organizowa czste dyskusje w oparciu o zasady burzy mzgw, a w szczeglnoci wykorzysta zasad odroczonego oceniania.

Przeprowadzenie satysfakcjonujcej i udanej ,,burzy mzgw przebiega w kilku etapach. Etap pierwszy przygotowanie Kada sesja ,,burzy mzgw wymaga starannego przygotowania. Po pierwsze, dobrze jest mie przygotowany zestaw problemw awaryjnych, do wykorzystania w kadej chwili (tzw. pseudoproblemw ze wzgldu na ich prostot i zabawny charakter), np: ,,Stwrz osobist popielniczk, ktra usunie nieprzyjemny zapach papierosw i dodatkowo pomoe jej wacicielowi rzuci palenie (Ncka, 1992) ,,Zaprojektuj maszyn zbierajc mieci. Opracuj strategi reklamy omleta w proszku (Ncka, 1992). ,,Zaprojektuj idealne biurko dla siebie, itp. Niektre grupy uczniw potrzebuj wczeniejszej rozgrzewki przed rozpoczciem sesji burzy mzgw, ktra moe by choby analiz wczeniejszych burz lub przypomnieniem zasad. We wstpnej fazie burzy mzgw uczniowie mog przeanalizowa problem, przeksztaci go, zinterpretowa z wielu punktw widzenia lub ustali kierunek dalszej dyskusji. Jednak naley pamita, aby reguy ustalone na pocztku nie blokoway swobodnej dyskusji i dalszej twrczej pracy nad problemem. Etap drugi sesja waciwa Nauczyciel powinien ustali i kontrolowa czas przebiegu sesji. Jeeli uczniowie maj

W jaki sposb wywoa burz mzgw?

26

problem z rozpoczciem dyskusji, rol nauczyciela jest ich zachci i stymulowa do podjcia dziaa. De Bono (1987) proponuje rozpoczcie sesji od przypadkowo znalezionego w sowniku lub ksice sowa, ktre moe sta si punktem wyjcia. Nauczyciel moe te sam rozpocz dyskusj przedstawiajc swj pomys. Wane jest zapisanie lub zanotowanie wszystkich pojawiajcych si pomysw, aby pniej mc je analizowa lub wykorzysta. Zapis moe by utrudniony, jeeli pojawia si wiele pomysw i rozwiza problemu. Aby zanotowa pomysy w krtki sposb, dobrze jest wykorzysta jedn z metod uatwiajcych np. map skojarze lub pomysw. Mona opracowa w grupie wasny sposb zapisu myli lub wspomc si jedn z poniej zaprezentowanych technik: tzw. ,,mind map (Buzan 1995), czyli graficzny zapis myli w postaci mapy lub sieci skojarze. Prac nad sieci obrazujc skojarzenia rozpoczyna si od rodka. Do hasa gwnego dorysowuje si linie rozbiene i dopisuje nowe sowa, ktre kojarz si z hasem gwnym. Wedug Buzana (1995) cechami charakterystycznymi teje techniki s: graficzna organizacja skojarze, wykorzystanie hase bdcych skrtami myli, skojarzenia wyrazw ze sob przedstawione przy pomocy linii, hasa czsto zgrupowane w ,,grona (tzw. clustering), uycie wielu rodkw wizualnych (litery drukowane, kolory, symbole rysunkowe, ikony lub strzaki), centralne odniesienie skojarze (kada sie ma jeden punkt centralny). Pomysy s zapisywane w ramkach, linie midzy hasami przedstawiaj ich relacje. Poczenie hase moe by dwojakiego rodzaju: relacje hierarchiczne ,,generalizujce, czyli okrelajce przynalenoci do danego typu, np.: ptak jest gatunkiem zwierzt; lub relacje hierarchiczne ,,analizujce, czyli wymieniajce elementy skadowe danego hasa, np. dzib jest czci ptaka. Inne poczenia mog by zwizane z charakterystyk i opisem obiektu lub ich relacji przyczynowo-skutkowych. W jednym z typw sieci, zwanej ,,Modelem Odlegoci Skoja-

rze (Spreading Activation Model), dugo linii czcych hasa odzwierciedla, jak dalekie jest ich skojarzenie. Niekiedy, sie moe mie charakter listy wymieniajcej wszelkie obiekty speniajce okrelone wymogi. Oto przykadowa sie skojarze zwizana z hasem ,,rodziceBuzan (1995): wakacje pokj RODZICE pocaunki brat kuzyn samochd umiech pienidze zo szkoa praca mio jedzenie

Rysunek przedstawia map skojarze stworzon w celu rozwizania nastpujcego problemu: ,,Chcesz i na imprez z przyjacimi, ale rodzice nie pozwol ci. Stwrz map skojarze na tablicy. (Vargas 1994). ,,historyjki obrazkowe (story-boarding) metoda zaproponowana przez Vance (1996), zwana take technik obrazkow (Proctor, 1998). Jest to technika oparta na specyficznym ukadaniu plansz, na ktrych zapisuje si dane pomysy. Uatwia to spostrzeganie pocze midzy hasami, a take analiz relacji midzy poszczeglnymi pomysami. Po przedstawieniu problemu rozpoczyna si sporzdzanie planszy okrelajcych kategorie rozwiza i charakter problemu (plansze gwne). Kategorie te, w formie nagwkw, zawiesza si na tablicy, a pod nimi umieszcza si po kolei plansze z zapisanymi problemami, ktre bd dalej analizowane. Nastpnie opracowuje si plansze z poszczeglnymi opiniami i pomysami uczestnikw. Kady z pomysw moe by analizowany, a poprzez stopniowe zawenie jego zakresu uzyskuje si ostateczne pomysy i rozwizania. Dochodzi si w ten sposb do sporzdzenia plansz, ktre potwierdzaj wybr rozwizania lub krytykuj pomys pierwotny. Technika ,,planszowa jest bardzo skuteczna rwnie w treningu mylenia.

27

W trakcie sesji nauczyciel powinien pilnowa przestrzegania zasad burzy mzgw (gwnie odroczonego oceniania), kontrolowa sesj i kierowa ni, aby zmierzaa do rozwizania danego problemu. Jeeli uczniowie nie potrafi stworzy adnych pomysw i rozwiza danego problemu, mona rozpocz jego analiz przy uyciu pyta szczegowych (co? gdzie? kiedy? jak? dlaczego i kto?). Etap trzeci zakoczenie i podsumowanie Po stworzeniu wielorakich pomysw, naley rozpocz ich analiz. Dobrze jest zorganizowa chwilow przerw i ostatecznie dokona konstruktywnej krytyki wszystkich pomysw. Naley jednak unika przypisania danego rozwizania lub pomysu do uczestnika, ktry go stworzy, aby ze opinie na temat danego rozwizania nie zostay odebrane przez nikogo osobicie. Jeeli grupa nie jest jeszcze wprawiona w technice odroczonego oceniania, lepiej jest pomin wszystkie pomysy, a analizowa tylko jeden, uznany za najlepszy. Analiza pomysw moe by znw zorganizowana jako kolejna burza mzgw. Jeeli wielo pomysw nie pozwala na analizowanie ich wszystkich, mona je pogrupowa i dokona krytyki danych kategorii. Aby uatwi analiz, mona rwnie okreli kryteria, ktre musz by spenione, aby rozwizanie byo uznane.

Przeprowadzenie sesji burzy mzgw wymaga bezwzgldnego przestrzegania pewnych zasad zachowania. Wszyscy uczestnicy musz mie prawo do swobodnego wyraenia swoich opinii i zaproponowania rozwiza. Uczniowie powinni by zachcani do stworzenia jak najwikszej liczby pomysw, niezalenie od tego, czy s one dziwne, czy niepraktyczne. Mile widziana jest oryginalno mylenia. Nauczyciel powinien rwnie zachca uczniw, aby podchodzili do zadania ,,z przymrueniem oka, bawic si i relaksujc. Najwaniejsze jest jednak, aby nie pojawiay si adne krytyczne uwagi w trakcie tworzenia pomysw, bowiem niektrzy uczniowie mog czu si le i obawia krytyki. Krytycyzm zabija

Kilka porad praktycznych

twrczo i oryginalno mylenia, a przecie spontaniczno i wyobrania s podstaw kadej sesji burzy mzgw. Odroczone ocenianie to podstawowa zasada burzy mzgw. Nauczyciel powinien rwnie zapobiega pojawianiu si wypowiedzi zniechcajcych do podejmowania jakichkolwiek dziaa (tzw. ,,idea killers lub ,,idea squelchers Ncka 1992), np. ,,Bdmy realistami, ,,Inni si na to nie zgodz lub ,,To si nie uda. Tego typu wypowiedzi mog sta si bardzo silnymi barierami i zaburzy swobodne tworzenie pomysw i swobodne wypowiedzi, a take utrudnia komunikacj. Naley natomiast zachca uczniw do korzystania z pomysw innych, analizujc je pod innym ktem, dodajc do nich swoje elementy, rozbudowujc je lub traktujc jako zwyk inspiracj. Poniewa tempo burzy mzgw jest rwnie istotne naley unika przestoju, lecz w danym momencie mona pracowa jednak tylko nad jednym pomysem. Kady ucze powinien jednak mie do czasu na wyraenie swojego zdania, a ekstrawertycy nie powinni zdominowa grupy. W trakcie burzy mzgw istotna jest te oglna atmosfera. Aby zapewni atmosfer przyjani, uczniowie powinni mie kontakt wzrokowy ze wszystkimi. Jedn z przeszkd uniemoliwiajcych twrcze rozwizywanie problemw jest schematyzm mylenia. Naley wic unika wprowadzenia jednolitego schematu sesji burzy mzgw. Dlatego technik t rwnie mona urozmaica, choby wprowadzajc jej rne odmiany i warianty.

Indywidualna burza mzgw i grupowa burza mzgw Na rozpoczcie sesji mona zorganizowa burz mzgw indywidualnie, aby da czas na wczenie si do dalszej dyskusji i przygotowanie do konwersacji. Kady ucze moe wic indywidualnie zastanowi si nad danym problemem, nie bdc zdominowanym przez aktywnych i elokwentnych kolegw. Pomysy tak stworzone mog by wykorzystane podczas dalszej dyskusji.

Odmiany burzy mzgw

28

Indywidualna burza mzgw moe by rwnie wykorzystana w trakcie lekcji jako wiczenie zwane ,,three-minute-free-writing, czyli wiczenie stymulujce pynno przypominania sw, trwajce 3 minuty, w trakcie ktrych uczniowie zapisuj jak najwicej sw z danej grupy, ostatecznie liczc je (Castillo, Hillman, 1995). Aby zmotywowa uczniw do spisania jak najwikszej liczby wyrazw, mona zorganizowa konkurs. Powtrne organizowanie tego wiczenia uwiadamia uczniom, jakie zrobili postpy i jak istotnie zwikszy si ich zasb sw. Technika ,,okrgego stou (Miller, Spencer, 1997) To technika, ktra gwarantuje zaangaowanie wszystkich uczniw. Burza mzgw odbywa si bowiem w grupie kilku osb, siedzcych obok siebie, ktre zapisuj swoje pomysy na kartce papieru, podajc j sobie zgodnie z ruchem wskazwek zegara. Uczestnikom nie wolno omin ich kolejki. Jeeli chcemy wykorzysta t technik w ramach konkursu, czonkowie grupy mog policzy rozwizania, a grupa, ktra wygraa, moe by w jaki sposb nagrodzona. Nagrodzona moe by rwnie grupa, ktra stworzya najbardziej oryginalny pomys lub rozwizanie problemu, co znacznie zachca uczniw do mylenia twrczego. ,,Podzia obowizkw (,,Posting Gross Davis, Wood, Wilson, 1985) Jest to odmiana burzy mzgw, w ktrej wszyscy uczestnicy zostaj podzieleni na grupy. Otrzymuj oni role, np. ,,za lub ,,przeciw danej idei lub te musz analizowa problem pod ktem ,,moliwe przyczyny zjawiska, ,,jego skutki lub ,,zalenoci. Nauczyciel moe sam sformuowa ,,obow