Jerzy Jankowski - Monarsze Sekrety

7/23/2019 Jerzy Jankowski - Monarsze Sekrety

1/169

Jerzy JankowskiMonarsze sekrety

MONARSZE PRZYPADOCI

W Polsce panowao w sumie 27 monarchw: 6Piastw, 7 Jagiellonw, 3 Wazw, 2Andegawenw, 2 Wettynw, 1 Przemylida, 1Walezjusz, 1 Batory oraz 4 krlw wywodzcychsi z polskich rodw magnackich. Wadzzwierzchnisprawowao ponadto 16 ksit zdynastii piastowskiej, ktrzy nie posiadali wszakekorony. Dynastia Piastw panowaa przezdwanacie pokole, a Jagiellonw przez czterypokolenia. Rzecz ciekawa, i dwunaste pokoleniereprezentowa wrd Piastw ksi wrocawskiHenryk IV, ktry zmar pod koniec XIII wieku.Kazimierz Wielki, schodzc z widowni wosiemdziesit lat pniej, by krlem w pokoleniujedenastym. Rnica ta wynikaa std, i Henrykby potomkiem najstarszego, a Kazimierznajmodszego syna Bolesawa Krzywoustego,pomidzy ktrymi byo ponad trzydzieci latrnicy.

W porwnaniu z cawczesnpopulacjwadcyPolski yli stosunkowo dugo. rednia wiekupanujcych Piastw wynosia 53 lata, Jagiellonw- 56 lat, Wazw - 60 lat oraz monarchwelekcyjnych - 54 lata.

Najwikszdugowiecznocicharakteryzowali siStanisaw Leszczyski - 89 lat, Wadysaw Jagieo- 86 lat, Zygmunt Stary - 81 lat, Mieszko Stary - 76lat, Wadysaw okietek - 73 lata, Henryk Brodaty -72 lata.

Pomimo stosunkowo znacznej dugowiecznocikrlowie i panujcy ksita nie odznaczali sijednak dobrym zdrowiem i bardzo czsto gnbiyich przerne choroby, z ktrymi wczesnamedycyna nie zawsze dawaa sobie rad.

O schorzeniach Piastw trudno jest cokolwiekbliszego powiedzie, poniewa wzmianki


2/169

kronikarskie sw tym wypadku nadzwyczajlakoniczne. Chrobry na przykad "popad w cikchorob, ktra nkaa go przez kilka miesicyustawicznymi cierpieniami", Krzywousty "tracccigle siy i sabnc popada w cikniemoc", aKdzierzawego zoya nagle choroba, "a ksi

zauway jej powolne wzmaganie si". Tegorodzaju relacja nie stanowi oczywicie adnejwskazwki diagnostycznej. Szczegowiejkomentowano jedynie przypadki miercigwatownej. W sposb nagy zeszli z tego wiata:Mieszko II, Bezprym, Bolesaw miay, Zbigniew,Kazimierz Sprawiedliwy, Leszek Biay, HenrykPobony, Henryk IV Probus, Przemys II.

Dokadniejsze dane pojawiajsi dopiero w wiekuXIV. Dowiadujemy si na przykad, i Wacaw IIcierpia na przerne fobie zwizane zmiauczeniem kotw i odgosami burzy, a zmar -wedug kronikarza - na suchoty. Objawy nie sjednak w tym przypadku nazbyt precyzyjne irwnie dobrze charakteryzowa one mogchorobnowotworow. Przyczynzgonu Wadysawaokietka by wylew krwi do mzgu, poczony zparaliem i zaburzeniami mowy, natomiastKazimierza Wielkiego - zapalenie puc zpowikaniami w postaci ropnia opucnej.

Ludwik Andegaweczyk umar w wynikudziedzicznej kiy, a jego crka Jadwiga - w wynikugorczki poogowej. Od Ludwika kia

rozpowszechnia si zresztwrd monarchw,gdy chorowali na niJan Olbracht, Aleksander,Zygmunt August, Henryk Walezy, Wadysaw IV,Jan Kazimierz i Jan Sobieski. Protok sekcyjnySobieskiego zawiera na przykad informacj, i"krl mia dwie gangreny koo jajec".

Wadysaw Jagieo by na og czowiekiemzdrowym, chocia przeszed malari i zapaleniepuc, a na staro mia kopoty ze wzrokiem. Bywszake alergikiem, uczulonym na zapach jabek.

O schorzeniach jego starszego syna, Wadysawa,nie mona nic powiedzie, poniewa w wiekudwudziestu lat poleg pod Warn. Modszy syn,Kazimierz, oprcz wrodzonej wady wymowycierpia na chorob reumatyczn i zwyrodnieniekrgosupa. Zmar na dur brzuszny, ktregonabawi si na Litwie. Na skutek odbiaczeniapuchy mu nogi, a niedobr wody i elektrolitwdoprowadzi do zaburze w pracy nerek.


3/169

Synowie Jagielloczyka, Jan Olbracht i Aleksander,umarli na syfilityczny parali. Aleksander cierpiaponadto na kamic nerkow. By takeczowiekiem ociaym umysowo i mia wadwymowy.

Najmodszy syn Kazimierza, Zygmunt Stary, mimoi doy sdziwego wieku, nie cieszy sinajlepszym zdrowiem. Cierpia midzy innymi nabakteryjne zapalenie szpiku kostnego, a chorobaujawniona na prawym przedramieniu miaa bardzociki przebieg. Zwyrodnienie stawu skokowegodoprowadzio take do wytworzenia si bolesnegoguza na stopie. Chorowa oprcz tego na podagr,kamic nerkow, reumatyzm, rw kulszow, a nastaro ujawnia si zaawansowana miadyca.

Niezwykle schorowany by take ostatni z

Jagiellonw - Zygmunt August, poniewa oprczkiy dopatrywa si mona u niego chorobynowotworowej. Mia take zaawansowanpodagr, a cika malaria poczynia spustoszeniaw jego organizmie.

Pierwszy krl elekcyjny Henryk Walezy bysyfilitykiem i charakteropat, ale zmarmiercigwatown, zasztyletowany przez zamachowca.Jego nastpca, Stefan Batory, chorowa namiadyc, umar jednak w wyniku uremii, ktrarozwina si po zapaleniu nerek.

Niezwykle podatni na choroby byli krlowie zdynastii Wazw. Zygmunt III odziedziczy poJagiellonach podagr i przekaza jswoim synom.Czsto miewa te krwotoki z nosa, a pod koniecycia zaostrzya si u niego miadyca. Umar naudar mzgu.

Podagra u Wadysawa IV miaa przebiegniezwykle ciki i doprowadzia go nieomal dokalectwa. Zaostrzenia choroby nastpowayzwykle po sutych posikach i pijatykach (w ktrychkrl szczeglnie gustowa), zatrzymujc wadc na

cae tygodnie w ku. Krl oprcz kiy i podagrycierpia take na kamic nerkow, reumatyzm,czste zaburzenia przewodu pokarmowego,miadyc oraz miewa okresowe napadydrgawek. Sekcyjnie stwierdzono u niego ropienerki, z ktrej wydobyto kamie wielkocigobiego jaja.


4/169

Brat Wadysawa, Jan Kazimierz, chorowa naniewydolno krenia, a sekcja wykazaa u niegozwyrodnienie minia sercowego. Niezalenie odtego gnbiy go take rodzinne schorzenia:podagra i kia. Przyczynzgonu by wylew krwi domzgu.

Micha Korybut Winiowiecki zmar w wiekutrzydziestu trzech lat po nadzwyczaj krtkimpanowaniu. Podejrzewano nawet, e zosta otruty,poniewa pozacana miednica, do ktrej w czasiesekcji wkadano krlewskie wntrznoci,poczerniaa. Cierpia on jednak przez cae swojekrtkie ycie, a gwna przyczyna tych cierpieleaa przede wszystkim w nadmiernymobarstwie. Powiadano, e podczas jednegoposiku potrafi zje na przykad tysicpomaraczy. Winiowieckiego cechowaaociao umysowa, podejrzewano go nawet odebilizm. Cierpia ponadto na cukrzyc,dolegliwoci przewodu pokarmowego,niewydolno oddechoworaz miewa napadyostrej kolki nerkowej.

Zakrawa moe na paradoks, i bohater spodWiednia, Jan III Sobieski, ktry wikszo swegoycia spdzi na polach bitewnych, by chybanajbardziej schorowanym monarchpolskim.Gnbiy go zaawansowana podagra, kamicanerkowa i ciowa, niewydolno oddechowa orazzesp pucno-sercowy. Przechodzi zapalenie

nerek, miewa czste ble gowy zwizane zzapaleniem zatok i krwawieniem z nosa. Miazaawansowanchorob nadcinieniow, ktraobjawiaa si szczeglnie po wypiciu alkoholu."Nawet i dwa kieliszki szkodz, zaraz mi gowrozgrzej, e paa jak ogie" - pisa w licie doony. Przeszed te niezwykle cikie zatruciezwizkami rtci po zayciu kalomelu, ktrystosowa jako rodek przeczyszczajcy. Pojawiysi wtedy u niego: linotok, owrzodzenia jamyustnej i obrzki twarzy. Do tego wszystkiegododa naley syfilis, ktrym zarazia goMarysieka. W ostatnich latach ycia cierpia napuchlin wodn, reumatyzm i suchoty. Czstomiewa ataki apopleksji. W dzie nawiedzay gookropne ble, nogi staway si obrzknite ipucho cae ciao. Zmar na wylew krwi do mzgu.

August II Mocny by czowiekiem chorym przedewszystkim na cukrzyc. Wywizaa si u niegoangiopatia cukrzycowa. Towarzyszyy jej wysoka


5/169

gorczka i bolesny skurcz ydki. Krlowi usuwanoprzez ran odamki koci, a na koniec amputowanoduy palec u stopy. Rozwina si jednakgangrena, ktra staa si przyczynjego mierci.Lekarze popenili w tym miejscu zasadniczy bd,poniewa podejrzewali szkorbut lub ki, wic

leczyli wadc rzeuch, rzodkwioraz wlewkamirtciowymi. W cigu swego ycia August chorowatake na r oraz cierpia na uporczywedolegliwoci przewodu pokarmowego.

Matuzalemem monarchw polskich by StanisawLeszczyski. Jest to o tyle dziwne, i jako jedyny zkrlw by namitnym palaczem i wypala dziennieponad trzydzieci fajek. Zwano go z tej przyczyny"skrzangb". Ze wzgldu na swojtuszcierpia na niewydolno oddechow, ale zmar wsposb tragiczny. Od ognia na kominku zapalio sina nim ubranie i na skutek bardzo rozlegychoparze wywizaa si posocznica, ktra staa siprzyczynzgonu.

Rwnie otyy August III chorowa take naniewydolno oddechow, podagr, kamicciow, ostry nieyt oskrzeli oraz chorobniedokrwienn. Miewa czste dolegliwociprzewodu pokarmowego, komplikujce si przezkrwotoki hemoroidalne. Po mierci sekcyjniestwierdzono u niego polip na sercu.

Ostatni monarcha, Stanisaw August Poniatowski,wzorem swoich poprzednikw chorowa napodagr. Cierpia rwnie na reumatyzm ipowtarzajcy si nieyt oskrzeli. Zmar na wylewkrwi do mzgu.

Wydaje si, i podstawowprzyczyn licznychschorze krlewskich, obok nadmiernieurozmaiconego ycia pciowego, byo przedewszystkim obarstwo i pijastwo. Kronikarzepisali o upojeniu alkoholowym Jana Olbrachta,Zygmunta III Wazy, Wadysawa IV, Augusta IIMocnego. Powanym czynnikiem

chorobotwrczym by take mao ruchliwy trybycia, ktry poza maymi wyjtkamicharakteryzowa prawie wszystkich monarchw.

Rzecz ciekawa, i ani jeden z krlw i ksitpanujcych w Polsce nie umar na dum, ktrazebraa w Europie olbrzymie niwo. Wiemy, eWadysaw Jagieo, Kazimierz Jagielloczyk,Zygmunt Stary i Zygmunt August uciekali przed


6/169

niw lasy, aby unikn zaraenia. Nie odnotowanotake wrd polskich monarchw przypadkwtrdu, na ktry chorowali przecie krlowiePortugalii, Szkocji, Francji i Anglii. Trd w Polscemia zasig do ograniczony, poniewa Polacyniezbyt chtnie uczestniczyli w wyprawach

krzyowych, ktre przywloky to schorzenie doEuropy. Oprcz wenerycznych do najczstszychchorb krlewskich naleay przede wszystkimschorzenia przemiany materii i centralnego ukadunerwowego.

Monarchia w Polsce trwaa w sumie 773 lata, zczego Piastowie rzdzili 340 lat, Jagiellonowie -185, Wazowie - 81, Andegaweni - 17, Przemylidzi- 5. Reszta, to jest 145 lat, to rzdy krlwelekcyjnych.

INDEX SPIS GIER
http://../index.htmlhttp://../gry_zabawy/spis_gier.htmhttp://../gry_zabawy/spis_gier.htmhttp://../index.html


7/169


SASKA INFANTKA I KSI PEPI

aden z licznych synw Augusta III nie zasiad natronie polskim, chocia Karol Krystian oeni siprawdopodobnie w tym celu z FranciszkKrasisk. Dopiero krlewski wnuk, FryderykAugust III, zosta nominowany przez Napoleonaksiciem warszawskim, a jego jedyncrk MariAugust uznano za polsk infantk.

Ojciec Fryderyka Augusta, Fryderyk Krystian,najstarszy z yjcych synw krlewskich, urodzisi kalek. Mia skrzywiony krgosup i niedowadng, co uniemoliwiao mu poruszanie o wasnychsiach. Oeniono go jednak z MariAntoninWalpurgis, crkelektora bawarskiego KarolaAlberta, a jednoczenie wnuczkTeresyKunegundy Sobieskiej.

Maria Antonina bya kobieturodziw, pentemperamentu i niezbyt odpowiadao jej

wspycie z mem, ktry swoje obowizki wsypialni wypenia przy pomocy lokajw.Nawizywaa zatem liczne romanse, z ktrychnajsynniejszy by z hrabiVizhumem. Urodziajednak mowi dwch synw: Fryderyka Augusta iKarola, chocia obaj byli rwnie upoledzenifizycznie. Karol na zawsze przykuty zosta doinwalidzkiego wzka, Fryderyk natomiast mianienaturalnie cienkie nogi, kopoty z chodzeniem inerwowe tiki mini twarzy.

Kiedy w 1763 roku zmarli zarwno August III, jak

i chory na osp jego syn, Fryderyk Krystian,Fryderyk August zosta kolejnym elektoremsaskim. Kiedy doszed do penoletnioci, oeni siz MariAmeliz Wittelsbachw; urodzia mu onacrk Mari August. Crka ta zostaa polskinfantk, w osobie ktrej zerodkowaa si caahistoria Polski.


8/169

Bya prawnuczkkrla Augusta III Wettyna, a jejhabsburskie prababki skoligaciy jz Piastami,Jagiellonami i Wazami. Jedna z jej prababek byacrkJana III Sobieskiego i powinowatMichaaWiniowieckiego. Babka, Maria Jzefa, polubiawnuka Stanisawa Leszczyskiego, a poprzez

ma, delfina Francji, bya take dalekpowinowatWalezjuszy i Andegawenw. Dokompletu dynastycznych koneksji brakowaowprawdzie infantce powinowactwa z ostatnimmonarchStanisawem Augustem Poniatowskim,ktry nie mia legalnych dzieci, ale przeszkod tmona byo usun poprzez maestwo zkrlewskim bratankiem ksiciem Jzefem,wyznaczonym przez stryja na sukcesora.

Restauracja polskiej monarchii, o ktrej w czasachnapoleoskich mylao si i mwio coraz wicej,nie bya jednak sprawprost. Cesarz Napoleongra tutaj wyranie na zwok. MianowawszyFryderyka Augusta ksiciem warszawskimowiadczy bowiem wyranie: "Daem muKsistwo traktatem tylyckim, by nie wzbudzizaniepokojenia, ale to panujcy starzec i Niemiec.Ale gdybym by stworzy Krlestwo Polskie, to dlatakiego narodu jak wasz, dabym innego krla".

Spekulowano zatem, kto ma by tym krlem, bowierzono, e krlestwo jednak powstanie. Do nieistniejcego jeszcze tronu przymierzali siwprawdzie szwagier Napoleona i krl Neapolu -

Joachim Murat, cesarski brat Hieronim, a takecesarski pasierb Eugeniusz Beauharnais.Wspominano rwnie o marszaku LouisieDavoucie, ksiciu elektorze Ludwiku zHohenzollernw, Ferdynandzie Bourbonie zHiszpanii oraz Ferdynandzie Habsburgu, ksiciuToskanii. Konstytucja 3 Maja stanowia bowiemwyranie, e: "Dynastia przyszych krlw polskichzacznie si na osobie Fryderyka Augusta,dzisiejszego Elektora Saskiego... Gdyby zadzisiejszy Elektor Saski nie mia potomstwa pcimskiej, tedy m, przez Elektora, za zgodStanw Zgromadzonych, Crce Jego dobrany,zaczyna ma lini nastpstwa pci mskiej dotronu polskiego".

Konstytucj t zamierza uszanowa nawet cesarzNapoleon, ktry po rozwodzie z Jzefinbra poduwag Mari August jako kandydatk na swojprzyszmaonk, gdy pragn przej tronpolski dla siebie. "Jeeli jednak oeni si z


9/169

infantk- powiedzia - Polacy zadajode mniePolski w jagielloskich granicach", i zdecydowasi na maria z arcyksiniczkaustriackMariLuiz, crkcesarza Franciszka I.

Polacy na przyszym tronie polskim chcieli

oczywicie widzie swojego rodaka i std tezrodzia si propozycja maestwadwudziestopicioletniej infantki zczterdziestopicioletnim bratankiem krla,ksiciem Pepi, jak go wwczas powszechnienazywano. Zwizek ten wypeniby wszystkiepostanowienia ustawy konstytucyjnej, kojarzckrlewski rd Wettynw z krlewskim rodemPoniatowskich. Mwiono zresztpowszechnie, i"pena nauki i rozumu", chocia "do czerwona iotya" infantka darzy ksicia Jzefa szczermioci.

Nie bya to jednak niestety mio odwzajemniona.Ksi nie szuka bowiem u kobiet nauki i rozumu iz uporem nie dawa zapdzi si w zwizkimaeskie. Swatano go wczeniej z siostramiCzartoryskimi, Rzewusk, Zamoysk, ale zawszeudawao mu si od lubu wykrci. Jego ywioembyy przede wszystkim salony i bitwy, poniewawrd piknych kobiet i dzielnych onierzy czusi najlepiej.

Mia w swoim yciu niezliczon ilo kochanek.List ich otwieraa modziecza mio Maria

Karolina Thun, pniejsza ona lorda Guilforda.Pniej na list t trafiy Jabonowska, Potocka,Lubomirska, Kazanowska, Wielhorska,Bronikowska, Cichocka, a podobno take siostraNapoleona Paulina, nielubna crka krla StasiaMaria, ona ksicia Wrttemberg, a nawet wasnasiostrzenica ksicia Poniatowskiego, AnetkaPotocka.

Pomimo nieprzebranego bogactwa faworyt tylkotrzy kobiety wycisny na jego yciu swojeniezatarte pitno.

Pierwszz nich bya Zelia Sitaska, crkakapelmistrza orkiestry Tyzenhausa i piewaczkateatru narodowego. Jej zwizek z ksiciem trwablisko trzy lata i zaowocowa nielubnym synem,ktrego zapisano w metrykach jako "JzefaSzczsnego Maurycego Chmielnickiego, synaprawego Jzefa Chmielnickiego, oficera subycesarskiej". Prno byoby jednak w cesarskim


10/169

korpusie szuka jego ojca. Nazwisko swojeuzyska on bowiem od starostwa chmielnickiego,ktre krl podarowa w tym czasie swojemubratankowi. Ksi nie wypiera si jednakojcostwa i cieszy si, kiedy roczny syn "czarny jakIndianin i silny jak lew, bije si ze wszystkimi

dziemi". W swoim testamencie zapisa mu zresztdziesi tysicy czerwonych zotych.

Po rozstaniu z SitaskPoniatowski wybra si doBrukseli, gdzie pozna starszod siebie o latdziesi francuskhrabin Henriett de Vauban,on podporucznika andarmw i szambelanaksicia orleaskiego. Nie wiadomo, czym tapodstarzaa dama uja ksicia, poniewa "byawysoka i chuda, twarz blada, ale nie bez wyrazu,zachowaa jeszcze lady wdzikw, o ktrych silewtpi nie chciaa. Umiech miaa nieco szyderczy,mow nader cich, zdrowie poprzednim sposobemycia osabione". Urody nie dodaway jej tewyrane lady po ospie, ktre szpeciy twarz.Mimo i ksicia nkay wwczas febra, taczka,choroba oczu i odnowiona rana, nawiza z owdamromans, ktry zakoczy si wprawdzie doprdko, ale hrabina na zawsze wesza w yciekrlewskiego bratanka. Zabra jze sobdoWarszawy, gdzie w paacu Pod Blachspeniaarol pierwszej damy. Przypominaa w tym madamePompadour, poniewa kiedy ze wzgldu na swjwiek nie moga ju zaspokaja modszego odsiebie kochanka, zostaa po prostu rajfurk i

dostarczaa mu mode i pikne dziewczta. Byo tooczywicie rajfurzenie na najwyszym poziomie,poniewa o zaszczyt bywania u hrabiny zabiegaynajwiksze polskie arystokratki. Zastanawiano si,co mogo czy tych dwoje ludzi. By moechodzio tu o polityk, ale chyba raczej opienidze. Mwiono, i Vauban poyczya kiedyPoniatowskiemu olbrzymie sumy, ktrych ten,pogrony w ustawicznych kopotach finansowych,nie by w stanie jej odda. Utrzymywa jza to wswym paacu i ulega jej zachciankom i kaprysom.

Trzecikobiet, z ktrksi Pepi zwiza si dokoca swoich dni, bya modziutka ZofiaCzosnowska z Potockich. Mimo i miaa zaledwieosiemnacie lat, zdya ju rozwie si ze swoimmem. Jeden ze wspczesnych pamitnikarzypisa o niej, e bya "nader ksztatnblondynk,nienej biaoci, o licznych rysach twarzy,wielkich bkitnych oczach i czarujcym umiechu.Gowy tuzinami umiaa zawraca". Zdanie kobietbyo znacznie bardziej surowe. "Ksi Jzef -


11/169

relacjonowaa wojewodzina Nakwaska - kocha jdugo i stale, wicej zawsze jak zasugiwaa, bopani Czosnowska mimo dwch staroytnychnazwisk z ojca i ma, wcale co do sercaskonnoci arystokratycznych nie bya i zawszezoto pana Szodarskiego, rwnie jak moda,

rumiana twarz oficera Gawara, syna niegdynauczyciela w Warszawie, jej si podobay; niewiem jak si oni wszyscy trzej ze sobzgadzali,ale to widzielimy wszyscy, e pomimo rozgosu cojej sprawki miay, pan Szodarski y zawsze zksiciem Jzefem w najlepszej harmonii, a oficerGawar ani razu w kozie nie siedzia, lubo na tonieraz pozornie i sprawiedliwie zasugiwa". Niemona tu oczywicie wykluczy, i sowa tedyktowaa wojewodzinie zawi, jako eNakwaska take darzya afektami piknegoksicia.

Kiedy Czosnowska urodzia syna, w ojcostwoPoniatowskiego nikt jednak nie wtpi. Dzieckozapisane zostao jako Jzef Ponitycki, a ksiJzef zapisa mu w swoim testamencie pitnacietysicy czerwonych zotych. Jego matka otrzymaarocznrent w wysokoci szeciuset czerwonychzotych, ale rent t wkrtce przestano wypaca,gdy Zofia wysza za m za pukownikaAleksandra Oborskiego, a maego Jzefaadoptowaa ksica siostra MariaTyszkiewiczowa, nadajc mu swoje panieskienazwisko - Poniatowski.

Liczne romanse ksicia Pepi nie wpywayoczywicie budujco na projektowane maestwoz infantkMariAugust. Gorszyy one jejpobonego ojca, a kiedy na prob CzosnowskiejPoniatowski urzdzi w swoim paacu bal, chopanowa wwczas okres adwentu, przebywajcy wWarszawie Fryderyk August wezwa go do siebie iw asycie prymasa Raczyskiego udzieli surowejreprymendy.

Mona jednak przypuszcza, i na przeomie 1809 i

1810 roku doszo wreszcie do formalnychzarczyn, poniewa prasa paryska i berliskapisay, e "infantka Maria Augusta zarczya si zsynowcem zmarego krla Stanisawa Augusta,ministrem wojny i naczelnym wodzem armiiKsistwa Warszawskiego - ksiciem JzefemPoniatowskim".


12/169

Zupenie niespodziewanie gruchna jednak w tymsamym czasie wiadomo, i Zofia Czosnowskapowia Poniatowskiemu syna. Drugi nielubny synwyczerpa cierpliwo bigoteryjnego FryderykaAugusta. Kaza on prawdopodobnie zerwazarczyny. Zakochana i starzejca si infantka

prosia ojca o wyrozumiao, powoujc si naswego prapradziada Augusta Mocnego, ale wadcaSaksonii obstawa przy swoim.

Rozwizanie tego dylematu nadeszo jednak samo,chocia takiego finau nikt si zapewne niespodziewa. Pikny ksi Pepi uton w Elsterzepodczas Bitwy Narodw. Poleg jako marszaeknapoleoski, w ktrym Fryderyk August skonnyby ponownie upatrywa swojego przyszegozicia.

Cesarska epopeja przechodzi pocza z wolna dolegendy. Odya jeszcze na sto dni po ucieczceNapoleona z Elby, ale Waterloo definitywnieprzekrelio nadzieje na odzyskanie niepodlegocitdrog. Upado Ksistwo Warszawskie, umarcesarz, zmar jego wierny sojusznik FryderykAugust, zmieniali si w Saksonii kolejni elektorzy.ya tylko Maria Augusta. Pomagaa polskimemigrantom po Powstaniu Listopadowym i ywointeresowaa si losami kraju, ktrego krlowniegdy miaa zosta. Zapamitano jjako starszdam, zawsze odzianna czarno. Zmara w wiekuosiemdziesiciu trzech lat, w chwili gdy w Polsce

wybucho Powstanie Styczniowe.

INDEX SPIS GIER


13/169


KRLOWA FRANCJI

Kiedy w 1719 roku krl Polski StanisawLeszczyski w ucieczce przed Augustem Mocnymopuci Ksistwo Dwch Mostw i osiad walzackim Wissemburgu, nikt zapewne nieprzypuszcza, i ju za kilka lat zostanie onteciem jednego z najwikszych monarchweuropejskich - Ludwika XV. Nie liczy na to take zcapewnocipolski wygnaniec, ktremu rokwczeniej umara ukochana crka Anna, kobietainteligentna i wyksztacona, z ktrwizawszystkie swoje ojcowskie nadzieje. Jej modszasiostra Maria po swej matce, KatarzynieOpaliskiej, odziedziczya bigoteri i cakowitybrak polotu, a matka mwia do niej, e "bdcbrzydk jak ty, nie trzeba si od losu niczegoniezwykego spodziewa". Maria dwukrotnieprzymierzaa si do maestwa, ale zarwnoksi badeski, jak i komendant garnizonu wWissemburgu wzgardzili jej rk. Ta niepozorna

kobieta zostaa jednak krlowFrancji. Wszystkorozegrao si zatem niczym w bani o Kopciuszku.

Kiedy Ludwik XV mia pi lat, zoono do grobujego pradziada Ludwika XIV i nominowano go nakrla. Ojciec, ksi Burgundii, i dziad, noszcytytu Wielkiego Delfina, zmarli jeszcze wczeniej iw imieniu maoletniego chopca regencj objbratanek zmarego monarchy, ksi Orleanu Filip.Regencja ta trwaa siedem lat, poniewadwunastoletniego Ludwika ukoronowano w Reimsi niemal natychmiast poczto mu szukakandydatki na on. Wybr pad na czteroletniinfantk hiszpaskAnn, ktrsprowadzononawet do Francji, aby wychowywaa si u bokuswego przyszego ma. Kiedy jednak umar Filip,a stanowisko pierwszego ministra obj jednookiksi Kondeusz, Ann odesano do Hiszpanii,wyjaniwszy, i jest ona jeszcze dzieckiem, a krl,ze wzgldu na sabe zdrowie, musi natychmiastprzystpi do spodzenia nastpcy tronu. Napolecenie Kondeusza i jego kochanki margrabiny


14/169

de Prie sporzdzono list ewentualnychkandydatek na krlow, na ktrej znalazo si adziewidziesit dziewi niezamnychksiniczek europejskich. Czterdzieci czteryzdyskwalifikowano ze wzgldu na podeszy wiek,gdy ukoczyy ju dwadziecia cztery lata.

Dwadziecia dziewi nie doczekao si aprobaty,poniewa nie miay jeszcze lat dwunastu, adziesi - poniewa uznano je za zbyt ubogie.Pozostao szesnacie kandydatek, z ktrych,zdaniem Kondeusza, najwiksze zalety posiadaajego rodzona siostra.

Ta stuprocentowa kandydatka pokcia si jednakz margrabinde Prie i pogrzebaa tym samymswoje szanse.

Margrabina z grona zdyskwalifikowanych ubogich

ksiniczek wybraa Mari Leszczysk, bowiem"o rodzinie Leszczyskich nie wiadomo nic zego".Uwaaa zreszt, i ta cicha i niepozornadziewczyna stanie si w przyszoci bezwolnymnarzdziem w jej rku.

Kiedy Stanisawowi Leszczyskiemuzakomunikowano nowin, omal nie zemdla zwraenia. "Padnijmy na kolana i dzikujmy Bogu -woa do crki. Niebo jest dla nas askawe.Zostaa krlowFrancji".

Na dworze wersalskim maestwo z Leszczyskpotraktowano jako mezalians krlewski. "C to zastraszliwe nazwisko dla krlowej Francji" - woaMateusz Marais, a inni dworacy pucili plotk, eMaria ma zronite palce stopy, e cierpi naepilepsj, e miewa "zimne humory".Zaniepokojony tym ojciec przyszej krlowejzada powoania specjalnej komisji lekarskiej,ktra miaa obejrze i zbada jego crk, anastpnie wyda bezstronny wer-dykt. Orzeczeniekomisji wypado pomylnie, a portret namalowanyprzez Goberta przypad Ludwikowi do gustu. Krlniezwocznie kaza zatem swojemu

penomocnikowi, aby ten w jego imieniu zalubiMari. Zalubiny odbyy si w 1725 roku wStrasburgu i pitnastoletni Ludwik zosta memdwudziestodwuletniej Marii. Krlewskmaonklud paryski przyjyczliwie i pisano, e "nie byaadna, miaa jednak ywo w ruchach, dystynkcjmanier, adn figur, wymowne oczy, ksztatngwk i przeliczncer".


15/169

Na Ludwiku, ktry nie mia jeszcze nigdy doczynienia z kobietami, zrobia due wraenie iWolter pisa, e ju pierwszego wieczoru "krlprzygotowywa si do spodzenia delfina". Czynito bardzo ochoczo, gdy - jak donosi KondeuszLeszczyskiemu - "w noc polubnda jej

trzynacie dowodw swoich afektw". Mariispodoba si take mody maonek, gdy pisaa domatki, e "nigdy nikt nie kocha tak, jak ja kochamLudwika".

Wydaje si jednak, i ju pierwszej nocy Mariazaprzepacia swojszans. Wychowana przezpruderyjnmatk, bya wstydliwa, pobona,lkliwa i co tu duo mwi - nudna. "Z gowowinitczarnym, koronkowym zawojem,zakutana w szale, chustki, manszety i wstki nienajwieszej mody, z tswojnieco miesznelegancjwygldaa na star, prowincjonalnmieszczk". Denerwowa krla jej obsesyjnystrach przed duchami, obsesyjna mio do suczki,a take zwyczaj sypiania pod pierzyn, ktrej nieznosi.

Pomimo to przez kilka lat codziennie odwiedzaswojon w jej komnacie i urodzia mu onadwch synw i osiem crek. Bezustannewypenianie maeskich obowizkw, wynikajcez nieposkromionego temperamentu Ludwika,zmczyo Mari do tego stopnia, i uskaraa siswoim dworkom: "wci sypia z nim, wci by w

ciy, wci rodzi". Nie tylko Ludwik, ale takestary Leszczyski spostrzeg, i sprawy niepodajw dobrym kierunku, gdy pisa, e "mojacrka i moja ona to dwie najnud-niejsze kobiety,jakie spotkaem w swym yciu, i mj ziprzyszedszy do komnaty swej ony, przyjmowanyjest przez nitak niechtnie, e jedyn jegoprzyjemnocistaje si zabijanie much na szybachokiennych".

Nic dziwnego, i w takiej sytuacji krl znalazsobie w kocu pierwszkochank. Zostaa nipani

de Mailly z domu de Nesle, kobieta w sumiebrzydka, o dugim nosie, spaszczonych policzkach,ogromnych ustach i maych oczach, ktra jednakmiaa nad krlowt przewag, e nie byapruderyjna. Krlewski romans trwa kilka lat, wcigu ktrych Ludwik przesta w ogle zachodzido sypialni swojej ony. Opowiadano, e poroniaona jedenaste dziecko i kiedy bezporednio poporonieniu nie wpucia krla do siebie, ten -


16/169

obraony - zapowiedzia, i wicej jego noga u niejnie postanie. By wtedy rok 1738 i byli jutrzynacie lat po lubie.

Panide Mailly zastpia pniej jej modszasiostra i bya zakonnica, pani de Vintimille. I ona

take nie grzeszya urod. Niskiego wzrostu, tga,o czerwonej szyi i ramionach, dostarczaa jednakmonarsze tego, czego nie chciaa dostarczy muona. Urodzia zresztLudwikowi nielubnegosyna, pierwszego z serii dwudziestu dwchkrlewskich bastardw. Rozpacza te bardzo,kiedy po porodzie umieraa w straszliwychmczarniach. Zastpia jtrzecia siostra de Nesle,ona diuka de Lauraguais, a po niej czwarta, de LaTournelle.

Maria przygldaa si bezsilnie krlewskim

faworytom, a kiedy nadszed czas Joanny Poisson,znanej powszechnie jako madame Pompadour,wiat o niej zapomnia. Przeya w Wersaluczterdzieci trzy lata, ale przez trzydzieci lat yaju wycznie w cieniu, powicajc siwychowywaniu swych dzieci, z ktrych trojewprawdzie umaro, ale siedmioro (delfin i szebrzydkich crek) doyo penoletnioci. Wokkrlowej skupia si tak zwana "partia dewotw",ktra nie miaa jednak powaniejszego znaczenia.

Oczkiem w gowie tej partii by oczywicie delfinLudwik, ktrego usiowano zjedna dla wasnej

polityki. Przychodzio to stosunkowo atwo, gdydelfin stanowi zaprzeczenie wasnego ojca.Ociay fizycznie i umysowo, nie zna si narzdzeniu, nie interesowa si kobietami, zupodobaniem natomiast powica si religijnympraktykom i religijnym lekturom. Uwielbiapoucza blinich i prawi im moray, a dewocjuwaa za kwintesencj wszelkich cnt moralnych.

W 1745 roku oeniono go z infantkhiszpask,piknMariTeres, a na jego weselu Ludwik XVpo raz pierwszy spotka modziutkJoann

Poisson.

Maria Teresa zmara ju po kilkunastu miesicachmaestwa - przy porodzie. Signito wtedyznowu po polskkrlewn. Nastpczyni infantkizostaa Maria Jzefa, crka Augusta III. Bya todziewczyna brzydka, rudawa, ale dosympatyczna, a na dodatek wnuczka cesarza.Udao si jej pozyska wzajemno delfina, ktry


17/169

pocztkowo odnosi si do niej do nieufnie istale wspomina piknHiszpank. Kiedy lodyzostay przeamane, wszystko potoczyo siutartym trybem i Maria Jzefa urodzia mowipiciu synw i trzy crki.

Dwaj najstarsi synowie umarli jednak wdziecistwie, a nieco pniej grulica zabraatake ich ojca. Sukcesja tronu przesza w tensposb na trzeciego wnuka Ludwika XV, ksiciaBerry, ktry mia zasi na tronie jako LudwikXVI, nieszczsna ofiara rewolucji francuskiej. Natronie zasiedli take pozostali dwaj synowie MariiJzefy - hrabia Prowansji jako Ludwik XVIII ihrabia Artois jako Karol X.

Matka nie doya wszake ani klsk, ani tryumfwswoich synw. Zmara na grulic w 1767 roku,

majc zaledwie trzydzieci sze lat. O rokprzeya jteciowa, Maria Leszczyska. "Schudaogromnie, bya bezsilna i stracia monochodzenia, a wzrok miaa tak osabiony, e cae dninie otwieraa oczu. Krlowa spowiadaa sicodziennie, bojc si umrze nagle w staniegrzechu. Gdy nie mona byo ju nosi jej dokaplicy, prosia, by odprawiano mszwitw jejsypialni. U stp ka miaa wielki krzy, arozpamitywanie mk Chrystusa stanowio jejwielkie szczcie". Umara majc lat szedziesitpi. Krl zapaka nawet przy jej zwokach, ale juwkrtce pocieszya go kolejna faworyta, hrabina

du Barry.

INDEX SPIS GIER


18/169


CHYBIONE ELEKCJE

Pierwsza poowa XVIII wieku stanowia w Polsceczasy nader osobliwe. Zapomniano wtedy opatriotyzmie i sprawiedliwoci, religia zamieniaasi w ciasndewocj, prawda przesza w obud, aobowizek w warcholstwo. Narodowcnotstaosi tanie pochlebstwo. Palono czarownice,odprawiano egzorcyzmy, wiczono pod prgierzemniezamne matki. Niejaki Kazimierz Kamiski,ktrego podejrzewano, e zapisa swduszdiabu, cudem tylko uniknmierci, a diabawypdzono z niego za pomocchosty.

Gwnym zajciem szlachty stao si jedzenie ipicie, poniewa czasy te stanowiy apogeumnarodowego obarstwa i pijastwa. "Panowie takw domach jak i na publicznych miejscachprzebywajc, kochali si w wielkich stoach,dawali sobie na publice nawzajem obiady iwieczerze" - pisa Jdrzej Kitowicz, a wojewoda

wileski Krzysztof Zawisza dodawa do tego, e"kto umia dobrze pi, pewny by fortuny,przyjaci i honoru".

Te sybaryckie czasy stworzyy take sybaryckichmonarchw, a moe przez tych monarchwwanie zostay w jakim stopniu zainspirowane.

Los by bowiem bardzo przewrotny i postawi oboksiebie dwie podobne osobistoci, ktrym kazanajpierw rywalizowa o tron, obie na tym tronieposadzi, skci, pogodzi, a na koniec wreszcie

skoligaci. Mowa tu oczywicie o StanisawieLeszczyskim i Augucie III Wettynie.

Leszczyski, chocia przey Augusta, by od niegoznacznie starszy. y zresztwyjtkowo dugo ikto wie, czy gdyby nie nieszczliwy wypadek, niedoczekaby rozbiorw Polski, obchodzc wtedyswoje setne urodziny. Wywodzi si z rodumagnackiego, chocia nie najwyszej


19/169

proweniencji. Jego genealogia sigaa XIV wieku,czyli czasw Rafaa z Leszna. Imi Rafa byozresztw tej rodzinie dziedziczne, poniewa nosilije sekretarz Zygmunta Starego, wojewoda besko-kujawski, kasztelan wilicki, a take ojciecStanisawa, podstoli wielki koronny.

Tene podstoli nie pozostawi po sobie najlepszejopinii, poniewa w czasie najazdu szwedzkiegotrzyma stron Karola Gustawa. Na Szwedachopiera si take jego syn i to oni, zmusiwszy doabdykacji Augusta II Mocnego, po raz pierwszywprowadzili go na tron polski. Byo to wszakepanowanie czysto iluzoryczne, poniewa kiedy poklsce potawskiej August powrci do Polski,Stanisaw musia ucieka z kraju. Azylu szukanajpierw w Turcji, gdzie snu plany rozbioruswojej ojczyzny, pragnc wykroi dla siebiejakiekolwiek krlestwo. Potem uda si do Szwecjii zosta gwnodowodzcym armii, ale gdy AugustII nasa na niego siepaczy, przestraszy si iwyjecha do Alzacji. I wanie wtedy zdarzya sirzecz zdumiewajca, o ktrej nigdy zapewne niemarzy. Zosta teciem krla Francji Ludwika XV,od ktrego otrzyma w doywocie ksistwoLotaryngii.

Po mierci Augusta II Leszczyski raz jeszczeusiowa wygra swojszans. W przebraniukupca uda si do kraju, stan do elekcji i po razdrugi zosta wybrany krlem. Opowiedziao si za

nim dwanacie tysicy elektorw, podczas gdyjego konkurent August III otrzyma zaledwietysic gosw. Za Augustem staa jednak potgaRosji, ktrej wojska wchodzi poczy naprzedmiecia Warszawy. Ponownie krl elektmusia uchodzi ze stolicy i czyni to bardzopopiesznie. Pojecha najpierw do Gdaska,pniej za do Krlewca. W Krlewcu, dzikiswojej ogadzie i znacznej wiedzy, pozyskazaufanie krla Prus Fryderyka Wielkiego.Prowadzi z nim filozoficzne dysputy, ale nie udaomu si namwi pruskiego monarchy dointerwencji w Polsce. Wyjecha zatem do swejLotaryngii, zrzek si formalnie tronu i pdzipocz spokojny ywot sybaryty, do ktrego byzresztstworzony. Rozmyla, filozofowa, snuplany reform, pisa, ale nade wszystko folgowaurokom stou i oa. Jego oficjalnmetresbya wtym czasie markiza de Boufflers. Spdzi w tensposb ponad trzydzieci lat, wyzbywajc siwszystkich ambicji politycznych. Pogodzi sinawet ze swoim dawnym konkurentem Augustem


20/169

III, z ktrym wszed nawet w rodzinne koligacje,kiedy jego wnuk, delfin Francji, polubi crkAugusta Mari Jzef.

Stary i coraz grubszy eks-monarcha pomimoswego wieku i pobonoci pdziycie nader

rozpustne i wystawia na szwank dobre imi swejcrki, krlowej Francji.

Crka postanowia go w kocu oeni i jakokandydatk na on wybraa mu siostr swojejsynowej, Mari Krystyn Wettyn, modszodLeszczyskiego o pidziesit osiem lat. Byy krl,po pocztkowych oporach, zaakceptowa w kocuten zwizek, ktry mia sprawi, e zostaby nietylko dziadkiem, ale take szwagrem nastpcyfrancuskiego tronu. Z niewiadomych przyczyn domaestwa jednak nie doszo, a Marii Krystynie

przyznano uposaenie w opactwie Ramiremont.Przebywaa w nim ona a do koca swojegokrtkiego ycia. W kilka lat po jej mierci zmartake wiekowy niedoszy maonek.

Konkurent Leszczyskiego do tronu, August III,by jedynym legalnym synem Augusta II Mocnego.Ju od najmodszych lat ojciec przygotowywa godo objcia sukcesji i w tym celu zmusi do zmianywyznania luteraskiego na katolickie. Wysa gotake w podr po Europie, aby mg si zapoznaz zasadami rzdzenia pastwem. Z tego czasuzachowaa si charakterystyka krlewicza, ktrskreli feldmarszaek Flemming: "Kocha si wewspaniaociach i kosztownych strojach i maprzekonanie, e zna si na tym. Kocha jedzenie,dobre i drogie wino, ale ich nie naduywa.Uwielbia woskmuzyk. Posiada inklinacjewaciwe dla ksit - do polowa, koni, psw.Jest skpy, o ile chodzi o pienidze, ktrymirozporzdza, lecz bardzo liberalny, gdy wydajjeci, ktrzy trzymajkas. Ma wielkskonno dodam, lecz gardzi baamutkami. Kiedy rumieni si,gdy rozmawiano przy nim o zalotach miosnych,ale od jakiego czasu tak si do tego przyzwyczai,

e odczuwa przyjemno, gdy mu si o tymopowiada. Sdzi, e jest cakowicie obojtny nape pikn, lecz sdz, e sta go na uczucia".Charakterystyk t Flemming pisa, kiedykrlewicz mia dwadziecia cztery lata. Wtedyrzeczywicie przeywa jakie bliej nieokrelonemiostki, zwaszcza za podczas swojego pobytuwe Francji.


21/169

W rok pniej ojciec oeni go z crkcesarzaJzefa I - MariJzef. Maestwo to miaocharakter dynastyczny, poniewa August II,obserwujc wymieranie mskich linii Habsburgw,pragn w ten sposb przybliy syna docesarskiej korony. Syn cesarzem jednak nigdy nie

zosta, a tron polski zawdzicza wyczniepoparciu imperatorowej Rosji. Maestwowpyno jednak na zmian obyczajw Augusta.Maria Jzefa bya kobietnader pobon i otaczaaswojopiekkocioy i zakony, spord ktrychupodobaa sobie szczeglnie zakon jezuitw. Zaswoje podstawowe zadanie uwaaa wszakerodzenie mowi dzieci i urodzia ich w sumieczternacioro: siedmiu synw i siedem crek.Wszystkie crki jako pierwsze imi otrzymayMaria, na cze Matki Boej, natomiast wrdsynw przewijao si imi Franciszka Ksawerego,witego zakonu jezuitw.

August zerwa z przelotnymi miostkami i zostawierny swojej wiecznie brzemiennej onie. Kiedypo jej mierci namawiano go, aby wzi sobiemetres, zareagowa na to prawdziwymoburzeniem.

Od czasu maestwa pocz jednak ty i pulchnydotychczas modzieniec zamieni si w otyemonstrum. Powiadano zreszt, i w tym czasiezjada na obiad co najmniej dwadziecia potraw.Jakie to byy potrawy, podpowiada nam Jdrzej

Kitowicz: ros, barszcz, bigos, g ze mietanigrzybami, flaki, cielcina na szaro, cielcina nabiao ze mietan, kury, kurczta, gsi na rumiano,indyki, kapony, baranina z czosnkiem, prosita,nogi woowe w galarecie, wdzonka woowa,kiebasy, kiszki z ryem, zajce, sarny, jelenie,dziki, przepirki, kuropatwy, cietrzewie.

Krl obrasta zatem w sado, czemu towarzyszyapostpujca degradacja psychiczna. Najmilszymzajciem stao si strzyenie papieru, strzelanieprzez okna do wasajcych si po ulicy psw,

policzkowanie baznw i udzia w polowaniach.Polowania te, ze wzgldu na krlewsktusz,urzdzano na paacowych dziedzicach, na ktrychustawiano drzewa i wpuszczano zwierzyn. Kadystrza by celny i zdarzao si, e na jednym takim"polowaniu" krl kad trupem i sze niedwiedzi.

Odseparowany od swoich poddanych Auguststawa si coraz bardziej czowiekiem samotnym,


22/169

a samotno ta bya szczeglnie odczuwalna pomierci Marii Jzefy. Interesowa si wprawdziesztuk, kocha oper i nie opuszczaadnejpremiery. W Polsce bywa bardzo rzadko. W ciguswojego trzydziestoletniego panowania spdzi wniej w sumie niecae dwa lata.

mier mia symboliczn. Skona niespodziewaniena prbie generalnej opery "Leucippe", ktrauwietni miaa jubileusz jego panowania. Umarw Drenie i - podobnie jak Stanisaw Leszczyski -nie spocz nigdy w krlewskich grobach naWawelu.

INDEX SPIS GIER


23/169


TAJEMNICZY LIBERTYN

Pierworodny syn Jana Sobieskiego, noszcynazwisko Brizardier, budzi od dawnazainteresowanie historykw. Jego sylwetka zatarasi jednak mocno w mrokach historii, tak e niebrak byo nawet gosw powtpiewajcych w jegoistnienie. Wydaje si, i co do tego nie moe byadnej wtpliwoci, poniewa nazwisko owowypyno w 1676 roku, kiedy to w sprawie osobyje noszcej interweniowa u Ludwika XIV sekretnypose krla Jana.

Brizardier by wynikiem przelotnej miostkiSobieskiego, ktry podczas swojej podry poEuropie, w czerwcu 1646 roku, zawita nadSekwan. Nikt wwczas jeszcze nie przypuszcza,i ten siedemnastoletni modzieniec, synkasztelana krakowskiego, za niespena trzydziecilat zostanie krlem Polski, a historia nada munawet przydomek "obrocy chrzecijastwa".

Sobieski zamieszka w Paryu w hotelu de Brisach,ktry da zapewne pocztek dziwnemu nazwiskuBrizardier.

Nie wiemy, ktra z paryskich dam zostaawwczas jego kochank. Pogoski o kontaktach zmarkizde Svign naley chyba midzy bajkiwoy, poniewa mody kasztelanic nie miazapewne dostpu do najwyszej francuskiejarystokracji. Przelotnej kochanki upatrywa raczejnaley wrd poledniejszych dworek, do ktrych

zaliczay si guwernantki, garderobiane czypiewaczki. Zdecydowanie atwiej okrelinatomiast mona dat urodzenia nielubnegosyna. Sobieski przebywa w Paryu od czerwca1646 do kwietnia 1647 roku, wic chopiec musiaprzyj na wiat w 1647 roku. Prawdopodobniemody ojciec nie widzia nigdy swego syna, oktrego istnieniu dowiedzia si dopiero pniej.


24/169

Nazwisko Brizardier wypyno pod koniec latszedziesitych XVII wieku. Mody czowiek miawwczas nieco powyej dwudziestu lat i bysierantem armii w Nantes. Nie zrobi jednakkariery wojskowej, gdy na przeszkodzie temustano jego zamiowanie do praktyk libertyskich.

Stworzy on wok siebie atmosfer nieomalmistycznej tajemnicy, ogosiwszy, i posiadaniezawodny sposb na spenianie wszystkichycze kobiecych. Jedynym warunkiem byoprzyjcie przez kobiet z jego rk surowej pokuty.Sawa natchnionego sieranta rozniosa si pocaej Bretanii i odwiedza go poczynajwytworniejsze damy. Byy wrd nichprezydentowa de Magnan, hrabina de Kerollin,panna de Talet, byy take inne arystokratki i onymiejscowych notabli. Prezydentowa prosia go ootrzymanie sukcesji, co wizao si ze miercitrzech osb, hrabina Kerollin o sposb nasporzdzanie zota, natomiast panna Talet obogatego ma.

Brizardier kaza kobietom rozbiera si do naga ismaga je rzgami a do krwi. Kiedy kandydatkana on bogatego ma nie moga wytrzyma tejchosty, woaa do niego: "Panie Brizardier, nie takmocno! Wol ju, aby nie by a tak bogaty".

Nie wiadomo, jak dugo natchniony sierantuprawia swoje flagellacyjne praktyki.

Zdemaskowa go dopiero wony miejscowegoparlamentu, niejaki Bohamont, ktry spostrzeg,e jego crki systematycznie odwiedzajkoszary.Brizardier stan przed sdem, oskarony olibertynizm, i grozia mu szubienica. Dzikiwstawiennictwu jego klientek, bretoskicharystokratek, skazano go jedynie na galery.

Galernikiem nie by jednak dugo, gdy jegoprotektorki uzyskay dla niego zwolnienie izaatwiy mu nawet prac w kancelarii krlowej.

Jan Sobieski zostawszy krlem Polski postanowidopomc swojemu pierworodnemu synowi, aleuczyni to w sposb tak niezrczny, i omal niedoprowadzi do midzynarodowego skandalu.

Wysa on bowiem do Ludwika XIV swojegozaufanego posa z prob, aby monarcha udzielizezwolenia za kupno dbr ziemskich we Francji, zktrymi byby zwizany tytu ksicy. Nie


25/169

wymienia przy tym adnego nazwiska i Ludwikby przekonany, i chodzi tutaj o ojca krlowej,markiza d'Arquien. Jakie byo jego zdumienie,gdy dowiedzia si, i protegowanym krla Polskiby skromny urzdnik, pracujcy w kancelariiLudwikowej ony. Otrzyma jednak odrczny list

Sobieskiego, w ktrym ten tumaczy, e Brizardierjest potomkiem staroytnego rodu polskiego,spokrewnionego z krlem, a on, Sobieski, nadajejego matce tytu "pierwszej damy polskiej zezotym kluczem".

Nieufny krl Francji kaza sprawdzi te informacjei okazao si, e "pierwsza dama polska" w oglenie istnieje. Przyapany na kamstwie krl Janpocz wykrca si coraz bardziej niezrcznie.Pisa, i o wzgldy dla Brizardiera wystpuje naprob krlowej Francji, od ktrej otrzymaodrczny list wraz z jej portretem ozdobionymdiamentami.

Ta zupenie nieprawdopodobna historiaspowodowaa, i podejrzliwy Ludwik kazawdroy dochodzenie, przypuszczajc, eprotegowany moe by nielubnym synem jegomaonki. Domniemanie to byo oczywicieabsurdalne, poniewa Brizardier by modszy odkrlowej zaledwie o dziewi lat.

W trakcie dochodzenia ujawniono wszake, ikancelista krlowej jest libertynem i byym

galernikiem. To wystarczyo, aby pierworodny synSobieskiego trafi do Bastylii. Nie przebywa tamjednak dugo, gdy dziki swoim koneksjom ju pokilku miesicach by na wolnoci. Obraca w tymczasie niemaym kapitaem, naley wicprzypuszcza, i otrzyma wsparcie od swego ojca.

Incydent z Brizardierem wpyn na ochodzeniestosunkw polsko-francuskich, gdy Ludwik XIVnie mg darowa Sobieskiemu jego krtactwa iodmawia mu odtd w korespondencji tytuu"Majest".

Dalsze losy krlewskiego bastarda pozostajnieznane, roztapiajsi w mrokach historii. KrlJan III, przynajmniej oficjalnie, nie podejmowawicej adnych krokw zwizanych z jego osob.

Najgorzej na tej caej historii wyszed krlewskite, markiz d'Arquien, ktremu Ludwik nieprzyzna ju nigdy ksicego tytuu.


26/169

INDEX SPIS GIER


27/169


DYNASTIA, KTREJ NIE BYO

Wdrugiej poowie XVII wieku pojawia si wPolsce szansa na zaoenie nowej dynastiikrlewskiej. Okazji tej nie potrafi jednakwykorzysta krl Jan III Sobieski, uwaanyskdind za ostatniego wielkiego monarch Polski.

Sobiescy nie wywodzili si wprawdzie zkrlewskiej rodziny, ale dziki korzystnymmariaom skoligaceni byli z najwietniejszymirodami Rzeczypospolitej: Winiowieckimi,kiewskimi, Zasawskimi, Radziwiami,Lubomirskimi i Radziejowskimi. Pierwszymznaczniejszym przedstawicielem rodu bySebastian Sobieski. Z trzech jego synw Jan dapocztek linii krlewskiej, a Stanisaw -szlacheckiej. Wnuk Jana, Marek, by zawoanymharcownikiem i rbaczem. Uratowa on kiedy napolowaniu ycie Stefanowi Batoremu i w nagrodotrzyma wysokie godnoci pastwowe. Zosta

najpierw chorym koronnym, a potem wojewodlubelskim.

Syn Marka i ojciec przyszego krla - Jakub - byczowiekiem wyksztaconym, poniewa studiowaw Akademii Krakowskiej, a potem pogbia swojwiedz podczas podry po Europie. Zna literaturgrecki rzymsk, opiekowa si artystami. Podkoniec ycia uzyska godno kasztelanakrakowskiego.

Jakub Sobieski eni si dwa razy. Pierwszjego

onbya Marianna Winiowiecka, crkawojewody ruskiego Konstantego. Zmara onajednak po czterech latach poycia, a w lad zamatkposzy take jej dwie nieletnie crki.

Po raz drugi Jakub oeni si z wojewodziankruskTeofilDaniowiczwn, dziedziczkfortunykiewskich. Bya to kobieta nader energiczna,


28/169

ktra na czele swej suby potrafia obroni Oleskoprzed Tatarami.

Natychmiast po lubie posypay si Sobieskimdzieci. Najpierw urodzi si Marek, po nim Jan,pniej za Zofia, Katarzyna, Anna, Sta I i Sta II.

Dzieci umieray jednak jedno po drugim. Dopenoletnioci doszli jedynie Marek, Jan iKatarzyna.

Crk wydano za m za wojewod krakowskiegoksicia Dominika Zasawskiego. Owdowiaa ona poszeciu latach, po czym polubia wojewodwileskiego i hetmana polnego litewskiegoMichaa Radziwia. Opowiadano o niej, e byaskrajndewotk. Codziennie suchaa podobnotrzech mszy, wiczya ciao dyscyplin, pocia iobchodzia boso kocioy.

Obu synw Jakub odda na nauk do Krakowa,gdzie zapisa ich do Kolegium Nowodworskiego. Poukoczeniu szkoy podjli studia na wydzialefilozoficznym Akademii Krakowskiej. Opuciwszymury uczelni, udali si w podr po Europie.Odwiedzili Niemcy, Francj, Angli i Holandi.

W Paryu Jan przey swojpierwszmio,ktrej owocem sta si nielubny syn noszcynazwisko Brizardier.

Po powrocie do kraju bracia ruszyli natychmiast nawojn z Kozakami. Brali udzia w bitwie podBeresteczkiem, podczas ktrej Jan zosta ranny wudo i dosta si do niewoli. W rok pniej Marekpoleg pod Batohem i Jan sta si jedynymsukcesorem rodu Sobieskich. Zakocha si w tymczasie w ubogiej szlachciance, ktra urodzia mudziecko i z ktrzamierza wzilub, alenapotka w tym wzgldzie zdecydowany oprmatki. Wojowa pniej pod wacem, pod Busz,pod Ochmatowem. By tatarskim zakadnikiemoraz posem do Stambuu. W 1655 roku przyjechado Warszawy, gdzie spotka najwikszmio

swego ycia. Nazywaa si Maria d'Arquien i byadworkkrlowej Marii Ludwiki.

Jej ojcem by podobno kapitan francuskiej gwardiikrlewskiej, znany hulaka i rozpustnik, ktry nastaro zosta kardynaem, matkza krlewskaguwernantka. Opowiadano wszake szeroko, ibya ona nielubnym dzieckiem krlowej,zrodzonym w zwizku z Kondeuszem lub Cinq-


29/169

Marsem. Pogoski te byy do tego stopniarozpowszechnione, i krl Wadysaw IV kazanawet w tej sprawie wdroy oficjalnedochodzenie.

Maria Kazimiera, ktra przybya do Polski majc

pi lat, wychowywaa si we fraucymerze MariiLudwiki. Rozpieszczana od dziecistwa, wyrastaana kobiet oschi egoistyczn, skonndornego rodzaju intryg. Uroda zjednywaa jejmimo tych wad licznych wielbicieli, wrd ktrychwymieniano Krasiskiego i Paca, a nade wszystkonajwierniejszego z nich - Sobieskiego. Mariawysza jednak za m za Jana Zamoyskiego, ktrysyn w Polsce zarwno ze swej fortuny, jak iswojego pijastwa i rozpusty.

Sobieski pocign znowu na wojn ze Szwedami.

Pocztkowo przeszed na stron wroga, ale potemgo odstpi i odda si pod rozkazy Czarnieckiego.Za zasugi w bitwie pod WarkJan Kazimierzmianowa go chorym koronnym. W tym samymczasie chcia sieni z piknwdow,podkanclerzynLeszczysk, ale do zwizku tegoostatecznie nie doszo. Sprawiy to zapewneobietnice czynione mu ze strony pani Zamoyskiej.Przyrzeka ona w kociele, e wczeniej czypniej, ale zostanie jego on.

Tymczasem Marysieka rodzia jednakZamoyskiemu dzieci. Byo ich troje, ale wszystkie

umary w niemowlctwie. Przyczyntego bysyfilis, ktrym obdarzy jrozpustny maonek.Jedzia nawet na kuracj do Parya, ale nieprzyniosa ona spodziewanych efektw.

Zwizek pani Zamoyskiej z Janem Sobieskimstawa si coraz bardziej zayy i wywoywapocz zoliwe komentarze. Kiedy zatemniespodziewanie dla wszystkich Zamoyski zmar wwieku trzydziestu omiu lat, pado na nipodejrzenie o trucicielstwo. Fakty byy bowiem wistocie do zaskakujce. Zgon Zamoyskiego

nastpi 7 kwietnia, a ju 14 maja odby si tajnylub wdowy z Janem Sobieskim. Podobno lub tenzarzdzia krlowa, ktra przyapaa kochankw inflagranti.

Wiadomo o maestwie staa si publiczntajemnici siostra Zamoyskiego, GryzeldaWiniowiecka, nie dopucia nawet modej wdowydo udziau w pogrzebie. Plotki wzmogy si


30/169

jeszcze, kiedy w lipcu odby si uroczysty luboficjalny. Podwjne zalubiny poczytano zawitokradztwo.

Maria zasza w ci i ponownie wyjechaa nakuracj do Parya. Urodzi si tam syn Jakub,

ktry pomimo swej uomnoci fizycznej doystaroci. Sobieska zamierzaa zresztzosta weFrancji i namawiaa ma, aby do niej przyjecha.Ludwik XIV obiecywa mu tytu marszaka Francji iksicia para, Order witego Ducha i prawonabycia dbr ziemskich. Jan skania si ju kuwyjazdowi, ale wybucha nowa wojna. Zwycistwopod Podhajcami rozsawio jego imi i sta siboyszczem tumu. Otrzyma buaw wielkhetmask i o wyjedzie nie mogo by oczywiciemowy.

Kiedy abdykowa Jan Kazimierz, Sobieskiemu nieprzyszo nawet do gowy, e to on moe zostakrlem, i popar Kondeusza. Szlachta wybraajednak nieudolnego Michaa KorybutaWiniowieckiego, ktrego hetman wielki koronnyokreli jednym sowem - "mapa". Natychmiast poelekcji wyjecha na kresy, by broni granicRzeczypospolitej. Tymczasem Marysieka rodziamu kolejne dzieci. Byo ich w sumie trzynacioro,ale przeyo tylko czworo.

Liczne porody, poczone z trapicjchorobweneryczn, sprawiy, i temperament seksualny

Marii Kazimiery pocz z wolna wygasa. Sobieski,ktry odwiedzaon pomidzy bitwami, przeyto bardzo bolenie, poniewa jego temperamentdomaga si cigych kontaktw. Wyrzucaonie wlistach jej ozibo piszc, i doprowadzi go onaniechybnie do choroby. Nie wiedzia jednak, i wtym samym czasie ona flirtowaa z ambasadoremfrancuskim biskupem Bonzy oraz hetmanemJabonowskim. Usiowaa podobno uwie nawetkrla Michaa, ale prba ta speza na niczym, a toze wzgldu na skonnoci homoseksualne wadcy.

Kiedy niespodziewanie umar Winiowiecki,wydawa si mogo, i uczucie Marysieki do marozgorzao na nowo. Bya to wszake z jej stronygra, majca na celu zdopingowanie go do udziauw elekcji. Ju po koronacji urodzili si synowieAleksander i Konstanty oraz crka Teresa.Marysieka przelaa na nich caswojmio,poniewa byy to dzieci krlewskie, z ktrymi niemg si rwna hetmaski Jakub.


31/169

Poycie maonkw znowu poczo szwankowa inie oywia go nawet wiktoria wiedeska. Krlstawa si zresztcoraz bardziej otyy i ociay.Interesowa si pszczelarstwem, astronomi,geografi. Coraz bardziej plta si w niefortunnerozgrywki polityczne, trwonic swj dawny

autorytet. Gwnym jego celem stao sizapewnienie sukcesji najstarszemu synowi,Jakubowi. W tym celu oeni go z JadwigElbiet,ksiniczkneubursk, spokrewnionzHabsburgami. Marysieka ywia jednak do niegodziwnniech i kiedy w 1696 roku krl umar,tknity syfilitycznym paraliem, rozpocza zsynem rywalizacj o tron. Zamierzaa na nimzasi jak ona Sapiehy lub Jabonowskiego. Zesporu zwycisko wyszed jednak ten trzeci -elektor saski August II Mocny.

Krlewicz Jakub po przegranej elekcji osiad wOawie, a ona urodzia mu siedmioro dzieci.Przeladowao go jednak fatum Sobieskich. Dzieciumieray jedno po drugim i lat dorosych doyyjedynie dwie crki: Maria Karolina i MariaKlementyna.

Modsi synowie krla Jana III opucili Polsk,wyjechawszy najpierw do Francji, a potem doWoch. Prowadzili tam ycie nadzwyczajhulaszcze. W Rzymie wpltali si w synny skandalz kurtyzanToll, ktry dziki Marysiecerozsdzi papie.

Kiedy krl szwedzki Karol XII zaproponowaJakubowi wysunicie jego kandydatury przeciwAugustowi, obaj Sobiescy ruszyli na lsk, abywesprze brata podczas elekcji. Pod Wrocawiemzostali pojmani przez wojska saskie i trzy lataspdzili w twierdzy Knigstein. Zamiast Jakuba doelekcji stan Stanisaw Leszczyski.

Obaj krlewicze po odzyskaniu wolnoci powrcilido Woch, gdzie przebywaa ich matka. Aleksanderwkrtce zachorowa i umar. Kaza pochowa si w

habicie kapucyna, co zrodzio legend, i ostatnielata swego ycia spdzi w klasztorze. Drugi syn,Konstanty, ku zgorszeniu rodziny oeni si z damdworu ksinej neuburskiej, pannWessel.Maestwo to wkrtce rozpado si i Konstantyzmar bezpotomnie.

Najwikszkarier zrobia crka SobieskiegoTeresa, wydana za m za elektora bawarskiego


32/169

Maksymiliana Emanuela. Jej syn, Karol Albert,zosta nawet na krtko cesarzem, a wnuczka,Maria Walpurgis, znana ze swego bujnego yciaerotycznego, polubia syna Augusta III, krlaPolski.

Najstarszy syn, Jakub, zdziwacza. Tua si pornych krajach, zajmowa si magi i kabalistyk.Popad w dewocj i, tak jak jego ciotka Katarzyna,sucha trzech mszy dziennie. Swego ycia dokonaw rodzinnej kwi.

Jedna z jego crek, Maria Karolina, polubiaksicia de Bouillon, a druga, Maria Klementyna,zostaa onJakuba Stuarta, syna wygnanegokrla Anglii. Wnuk Jakuba i prawnuk krla Jana,Karol, usiowa nawet odzyska tron angielski, alezosta pobity i tua si pniej po Europie. Rozpi

si, nabra libertyskich obyczajw i maltretowaswon hrabin Albany, ktra na skutek tegozwizaa si z woskim poetAlfierim. Modszy synMarii Klementyny zosta duchownym i uzyskakapelusz kardynalski. Nawiza tym samym dotradycji swego dziada markiza d'Arquien. Umieraju w pocztkach XIX wieku, kazawszy tytuowasi a do swej mierci - Henrykiem IX, krlemAnglii i Szkocji.

W ten sposb zakoczyy si burzliwe dzieje roduSobieskich, ktry - zdziesitkowany przez ki,wzburzany intrygami Marii Kazimiery i bezwolnym

postpowaniem krla Jana III - nie potrafistworzy w Polsce nowej, krlewskiej dynastii,chocia mia wszelkie dane ku temu.

INDEX SPIS GIER


33/169


METRESA Z RACEM W DONI

Zygmunt III Waza by czowiekiem niezwykleskomplikowanym i zakompleksionym. Nie cieszysi te wrd swoich poddanych szacunkiem inazywali go oni Dojutrkiem, jako e wszystko lubiodkada "do jutra". Okrelano go take jako 3 T(tardus - nierychy, taciturnus - maomwny itenex - uparty) lub 3 P (pius - pobony, parcus -oszczdny i pertinax - zacity). Do surowopotraktowaa go rwnie historia. A przecie najego skroniach spoczyway a trzy koronykrlewskie, odnis kilka wspaniaych zwycistwpod Kircholmem, Byczyn, Kuszynem, Chocimiem,wizi cesarskiego brata Maksymiliana i rosyjskichcarw, przyjmowa hod elektora pruskiego ipozostawi po sobie Polsk w granicach, jakichnigdy przedtem ani te nigdy potem nie miaa.

Swoje osignicia zawdzicza jednak przedewszystkim wybitnym ludziom, ktrzy go otaczali.

Zamoyski, kiewski, Chodkiewicz, Koniecpolski -to ludzie, ktrzy z pewnociprzewyszali swegomonarch. Sukcesy krla Zygmunta odnoszonebyy waciwie bez jego udziau, a niezdecydowanymonarcha ludzi take nie potrafi waciwiedocenia.

By Jagiellonem po kdzieli. Jego matka Katarzyna,crka Zygmunta Starego, polubia ksiciaFinlandii Jana Waz, modszego syna krla SzwecjiGustawa. Koron szwedzknosi w tym czasiejego starszy brat, niezrwnowaony psychicznieEryk XIV. Uzna on Jana za zdrajc i wtrci dowizienia, a jego on Katarzyn zamierza oddaIwanowi Gronemu. W przystpie szau kazatake wymordowa szwedzkich dostojnikw.

Zygmunt urodzi si zatem w wizieniu. Kiedy atakszau u Eryka min, kaja si on przed swymbratem i abdykowa na jego korzy. Potem chciajednak osadzi na tronie wasnego bastarda


34/169

Gustawa Ericssona, ktrego urodzia mu Karin,crka Monsa, wiziennego stranika.

Kres poczynaniom nieodpowiedzialnego monarchypooya wreszcie podana mu trucizna. Jan objtron szwedzki, a Zygmunta poczto

przygotowywa do roli sukcesora, a jednoczeniekandydata do korony polskiej. Tytuowa si onwielkim ksiciem litewskim, jako e tytu ksicyby na Litwie dziedziczny i nie podlega elekcji.

Przygotowania miay przede wszystkim charakterreligijny, poniewa Zygmunt jako sukcesor tronuszwedzkiego musia by protestantem, natomiastjako krl polski - katolikiem. Chowano go zatem wswoistym ekumenizmie. Z jednej strony bra udziaw naboestwach luteraskich, z drugiej zawysuchiwa nauk swoich jezuickich nauczycieli.

Ta religijna niekonsekwencja osabia z pewnocijego psychik.

Cae ycie cierpia na kompleks niszoci. RdWazw, z ktrego wywodzi si, w porwnaniu zinnymi rodami europejskimi stawia go w pozycjiparweniusza. Wazowie jako szlachta pojawili sidopiero podczas unii kalmarskiej, niespenaptora wieku wczeniej. Zygmunt zapatrzony byprzede wszystkim w Habsburgw, ktrzy ju w XIwieku posugiwali si tytuem hrabiowskim. I towanie a z trzema Habsburgami przyszo murywalizowa o tron Polski. To, e wygra, wcale go

nie podnioso na duchu. Wiedzia, i wybr swjzawdzicza wycznie ciotce Annie Jagiellonce izwerbowanej przez nidrobnej szlachciekoronnej. Wikszo magnatw opowiedziaa sibowiem za Maksymilianem Habsburgiem, ktregow dodatku okrzyknito krlem Polski. Bola teWaza nad tym, e nie popara go nawet Litwa,ktrej by przecie dziedzicznym wadc, a ktraswe gosy oddaa na cara Fiodora. Zasiad nawawelskim tronie, poniewa posadzi go tamkanclerz wielki koronny Jan Zamoyski, do ktregoczu przez to nieuzasadnionniech.

Otrzymaa zatem Polska krla chwiejnego, ajednoczenie upartego, ktremu dane byopanowa a czterdzieci pi lat. Pod tymwzgldem ustpowa jedynie WadysawowiJagielle.

Otrzymaa Polska take krla, ktry interesowasi histori, malarstwem, astronomi, alchemi,


35/169

rzemiosem i muzyk, ale ktry nie potrafirozwizywa podstawowych problemw pastwa.A do koca ycia nie wyzby si swojegohabsburskiego kompleksu, a obie jego ony byyarcyksiniczkami habsburskimi, rodzonymizresztsiostrami. Z przesadnestymprzyjmowa

w Krakowie kardynaa Hipolita Aldobrandini,pniejszego papiea Klemensa VIII, ktry zjawisi u niego, aby poredniczy w ukadach zcesarzem. Odwiedza i obdarowywa cesarskiegobrata Maksymiliana, ktrego Zamoyski trzyma wswojej niewoli. Zamierza wreszcie odstpikoron polskErnestowi Habsburgowi - podwarunkiem, e ten zalubi jego siostr AnnWazwn. Tego rodzaju postpowanie nieprzysparzao mu rzecz jasna popularnoci. Doszonawet do tego, i przygotowywano na niegozamach i w kociele w. Jana zosta ranionyczekanem przez Michaa Piekarskiego.

Cechkrla Zygmunta bya te przesadnapobono, ktra w wielonarodowym pastwiewywoywaa nie zawsze przychylne komentarze.Jezuita Olszewski mwi o nim, e "w dziewityokrom mszy, ktrwe dworze krlewskim dlamiano, w kociele publicznie i mszy piewanej, ikazania zawsze sucha, a w najwiksze witajutrzni i nieszpornych naboestw niemal przezdziesi godzin zaywa. Sam muzyk kocieln,jako kiedy Dawid Lewitom, sporzdza. Czciejnili raz w miesicu do Stou Paskiego

przystpowa. Kapaskie pacierze na co dzieodmawia, raca puki odlicza, w krytejkapliczce na ziemi krzyem lea, niedwiedniposawszy, na ktrej znak czowieka lecego odprzytarcia wyrazi. Dyscypliny czyni i wosiennicsi przepasowa. Groby Paskie w Wielki Piteknawiedza, za procesjw dzie Boego Ciaa, corok pieszo, nabonie chodzi". Zygmunt nalea doSodalicji Mariaskiej, Bractwa w. Anny,Arcybractwa Miosierdzia.

Rwnie bogobojne byy obie jego maonki.Pierwsza, Anna, "skoro wstaa, na modlitwie iczytaniu pobonych ksiek czas trawia. Przedsuchaniem ofiary witej pospolicie zespowiednikiem o rzeczach zbawiennychrozmawiaa, potem dwie zawdy msze suchaa,jednej za ywe, drugiej za umare. Potem domodlitwy przed obiadem si sposobia, a poobiedzie, o czwartej z poudnia, nigdynieszporowych godzin nie omieszkaa, a w wita,piewanego zawsze nieszporu suchaa" - pisa o


36/169

krlowej Piotr Skarga. Jej siostra Konstancjawedug kaznodziei Birkowskiego "paac swj nadom modlitwy zamienia, trzech mszy dzienniesuchaa, pacierze z brewiarza rzymskiegoodprawujc". Zmara zresztpodczas procesjiBoego Ciaa na udar soneczny.

Dwr Zygmunta by zatem wzorcowym dworemokresu kontrreformacji i cieszy si nieskazitelnopinimoraln. Utrzymywano na nim nieomalklasztorny rygor.

Z obu maestw doczeka si Zygmuntdziewiciorga dzieci. Anna urodzia mu czworo, zktrych przey wszake tylko Wadysaw,pniejszy krl Polski. Z Katarzynmia synw:Jana Kazimierza, Jana Albrechta, KarolaFerdynanda, Aleksandra Karola i crk Konstancj.

Potomstwo drugiej ony chowao si znacznielepiej. Jan Kazimierz po mierci przyrodniegobrata zasiad na tronie, Jan Albrecht w wiekudziewiciu lat by ju biskupem warmiskim, KarolFerdynand nominowany zosta w wieku latjedenastu na biskupa wrocawskiego. JedynieAleksander, podobno najzdolniejszy z nichwszystkich, lubi "miostki i swawole", ale zmarna osp nie doywszy dwudziestu lat. Konstancjwydano za m za ksicia neuburskiego Filipa, alezmara modo i bezpotomnie. Duchowne karierysynw krlewskich doskonale charakteryzujatmosfer panujcna dworze Zygmunta III.

Z tej jezuickiej pobonoci wyania si jednakzupenie niespodziewanie posta Urszuli Meierin,krlewskiej faworyty. Bya ona take nadzwyczajpobona i, co jest rwnie oczywiste, powizana zHabsburgami.

Siedemnastowieczni kronikarze przedstawiali jwprawdzie w taki sposb, aby nie rzucaa cieniana bogobojnego monarch, ale w historii tej jestzbyt wiele niedomwie, aby nad nimi mona byoprzej do porzdku dziennego.

Urszula przybya na dwr krlewski w orszakupierwszej ony Zygmunta - Anny - w 1592 roku.Miaa wtedy prawdopodobnie okoo dwudziestulat, a wic bya nieznacznie starsza od krlowej.Zachwycaa podobno swojurod, chocia jejjedyny portret, namalowany na polecenieWadysawa IV, niestety zagin. Opowiadano, epochodzia z mieszczaskiej rodziny i e jej


37/169

prawdziwe nazwisko brzmiao Gienger, natomiastMeierin, pod ktrym bya powszechnie znana, tonic innego jak niemieckie okrelenie ochmistrzyni.Ju na pierwszy rzut oka wida jednak, e historiata rozmija si z prawd. Urszula bya osobwyksztacon, poniewa oprcz niemieckiego

posugiwaa si poprawnie jzykiem polskim iaciskim. Piecztowaa si take wasnymherbem, przypominajcym Dunina, co wiadczymoe o jej arystokratycznym pochodzeniu. Poprzybyciu do Polski zostaa od razu mianowanaochmistrzyni, czyli przeoonfraucymeru.Stanowisko to zarezerwowane byo dotd dla osbkrwi senatorskiej. Dziwi moe take zayo,jakutrzymywaa ona zarwno z Ann, jak te zjej matkMariKrystyn. Urszula tytuowaa jwlistach "Najjaniejsza Pani Matko", i chociakrlowe byy matkami swoich poddanych, monajednak przypuszcza, i Meierin bya nielubncrkMarii Krystyny, a tym samym przyrodnisiostrobu maonek Zygmunta III.

Kariera Urszuli naleaa chyba do najbardziejbyskotliwych na Zygmuntowskim dworze.Hetmani wyczekiwali na nim nieraz po kilkanacielat na swojbuaw, natomiast Urszuli Meierinoprcz tego, e zostaa przeoonfraucymeru,powierzono rwnie edukacj dzieci krlewskich(z prawem cielesnego ich karania). Uczestniczyaona take w radach koronnych, jedzia krlewskkaret i jada posiki przy krlewskim stole. Od jej

wstawiennictwa zaleay dworskie awanse i o jejwzgldy ubiegali si politycy tej miary co LewSapieha.

Urszula przez cae swoje ycie pozostaa starpann, chocia - jak pisa nuncjusz papieskiVisconti - "wielu panw polskich starao si o jejrk, ale ona nie chciaa nigdy opuci swychdobroczycw, jak gdyby wyrzeka si miocisiebie samej". Wrd starajcych si by takepodkanclerzy litewski - Albrycht StanisawRadziwi.

Kronikarze podkrelali nadzwyczajnpobonokrlewskiej ochmistrzyni, ktrposdzano naweto dewocj. Naleaa ona do "przybranych" zakonujezuitw, czyli yjc poza zakonem, uczestniczyaza osobnym dyplomem agregacyjnym wprzywilejach, zasugach zbiorowych i askachzakonu przed Bogiem. Za jej pobono papieodznaczy jzotr, ktrotrzymyway


38/169

zazwyczaj zasuone dla Kocioa przedstawicielkipanujcej dynastii. I pomyle, i dotyczyo towszystko tylko krlewskiej ochmistrzyni.

Wydaje si, e pomidzy witobliwym monarcha rwnie witobliwwychowawczynijego dzieci

istnia intymny zwizek i tylko dlatego nie wyszaona nigdy za m. Po mierci krlowej Anny nieopucia bowiem Krakowa, jak to zrobiawikszo dam dworu, lecz przez osiem latkrlewskiego wdowiestwa wpywy jejgwatownie wzrosy. Osieroconemu Wadysawowizastpowaa matk, a owdowiaemu Zygmuntowi -on. Podejrzliwy Piotr Skarga pisa, e trzyma sijna dworze "ku oburzeniu oglnemu i z maymhonorem", a sekretarz krlewski Jan SzczsnyHerburt nazwa jwrcz "spronfaworyt".Urszula nabraa w tym czasie icie krlewskichmanier. Korespondowaa z siostrkrlewskAnnWazwn, z kanclerzem wielkim koronnym, anawet pisaa listy do cesarza Ferdynanda II.

Kiedy krl zalubi Konstancj, wpywy Urszuliwcale nie osaby. Z rozproszonych i po troszeplotkarskich wiadomoci dowiadujemy si, ezostaa take kochankkrlewicza Wadysawa,ktry przeszed z niswojseksualn inicjacj.By moe, i by to punkt jej pedagogicznegoprogramu, ktry wdraaa swojemuwychowankowi. Przez jaki czas utrzymywaa simidzy nimi do osobliwa i frywolna

korespondencja.

Nie porzucia jednak nigdy starzejcego si krla isuya mu a do mierci. Kiedy Zygmunt umiera,to ona w jego imieniu rozdawaa senatorskiestanowiska. Krl, ktry nie mg ju mwi,przytakiwa tylko skinieniem gowy.

Po mierci Zygmunta pozostaa nadal na dworze,chocia jej ukochany wychowanek Wadysaw IVodsun jod spraw politycznych. Zarzdzaa jutylko fraucymerem. Gboko przeya nastpujce

jeden po drugim zgony Aleksandra Karola i JanaAlbrechta. Zaamana tym nieszczciem, zmarasama w trzy miesice pniej, przeywszy okooszedziesiciu lat.

Ciao Urszuli Meierin, niczym ciao krlowej,wystawiono na zamku krlewskim. Pogrzebcelebrowa krlewicz Karol Ferdynand, biskup


39/169

wrocawski. Pochowana zostaa w warszawskimkociele jezuitw.

Cay swj majtek zapisaa krlewskim dzieciom,nie zapominajc wszake o kocioach iklasztorach. Jezuitom, ktrzy przyj mieli jej

doczesne szcztki, ufundowaa srebrnetabernakulum.

Grb Urszuli zosta zniszczony ju dwadziecia latpo jej mierci. Dokonali tego szwedzcy onierzeKarola Gustawa, stryjecznego wnuka ZygmuntaIII, ktremu powicia cae swoje ycie.

INDEX SPIS GIER


40/169


BASTARD CZY SAMOZWANIEC?

Wrok po ucieczce Walezjusza Anna Jagiellonkadostaa wreszcie upragnionego ma. 1 maja 1576roku biskup kujawski Stanisaw Karnkowskipobogosawi jej maestwu ze StefanemBatorym i jednoczenie woy im na skroniekorony krlewskie.

O Batorym jako o krlu mwiono, e bywaciwym czowiekiem na waciwym miejscu,natomiast jako m pozostawia wiele do yczenia.Ju na wstpie owiadczy swojej onie, e niebdzie zachodzi do jej sypialni, a kiedy onaprbowaa dosta si do komnat krlewskich,zastawaa z reguy drzwi zamknite. Lamentowaa,prosia, ale krl pozostawa niewzruszony. Niewiadomo, czy odstrczaa go brzydota i gupotaostatniej Jagiellonki, czy te nie zagojona rana naudzie, ktra uniemoliwiaa mu wspycie.

Jedzi za to bez przerwy na wojny, walczy zeswoim wrogiem Iwanem Gronym, polowa i pi,chocia lekarze przestrzegali, i pijastwo toprzywiedzie go kiedy do zguby.

W kocu rana na udzie ulega widoczniezablinieniu, skoro w Grodnie zwiza si z piknleniczank, ktra powia mu syna. By wtedy rok1584 i krlowi pozostay ju tylko dwa lata ycia.

W momencie, w ktrym Batory zosta ojcem, zmarjego odwieczny wrg Iwan Grony. Jego osiem on

urodzio mu omioro dzieci, ale kiedy umiera, przyyciu pozostawali ju tylkodwudziestosiedmioletni Fiodor i zaledwiemiesiczny Dymitr. Jak gdyby na przekrzadawnionej nienawici ojcw, historia synaBatorego i syna Gronego splota si potem wjednej osobie Dymitra Samozwaca.


41/169

Po mierci Iwana tron carski obj ascetyczny ibogobojny Teodor i zasiada na nim przez latczternacie. Jego modszy brat Dymitr w wieku latsiedmiu zosta podobno zamordowany w Ugliczuprzez wielkorzdc Borysa Godunowa. Godunowwyda zresztswojsiostr za Fiodora i kiedy ten

umar, korzystajc z okazji zagarn dla siebie tronRurykowiczw.

I wanie wtedy na dworze AdamaWiniowieckiego pojawi si niepozorny, ryawymodzieniec z dwiema wielkimi brodawkami natwarzy i przekrzywionym ramieniem, ktryowiadczy, i jest Dymitrem, synem cara IwanaGronego. Opowiada, e w Ugliczu zostaostrzeony o grocym mu niebezpieczestwie iuniknmierci, a zamiast niego siepaczeGodunowa zabili innego chopca.

Historia ta pachniaa mistyfikacj, ale zwaywszy,i Borys kaza wymordowa wszystkich wiadkwuglickiej zbrodni, nikt nie potrafi jej potwierdziani te zanegowa. Kandydat do tronu carskiegoprzebywajcy w Polsce by nader wygodny dlaZygmunta III Wazy i dlatego te postanowionoudzieli mu poparcia. Godunow twierdziwprawdzie, e Samozwaniec jest mnichemzbiegym z klasztoru i nazywa si Otriepiew, ale wotoczeniu Zygmunta szerzya si do wiarygodnaplotka, e jest to nielubny syn Stefana Batorego.Mwiono, e majc lat szesnacie uczestniczy on

w poselstwie Lwa Sapiehy do Moskwy, w ktrejpozosta z bliej nie ustalonych przyczyn. Pniejwdrowa podobno przez Ukrain, przebywa wawrze Pieczerskiej, a nastpnie dosta si nadwr ksicia Ostrogskiego. Trudni si w tymczasie rozbojem i ksi zamierza go uwizi, alemodzieniec uciek do Adama Winiowieckiego,politycznego przeciwnika Ostrogskich. I wanietam, skorzystawszy z przewrotu, jaki dokona siw Moskwie, pocz gosi, e jest synem IwanaGronego. Uwierzy w to midzy innymi nuncjuszpapieski Rangoni, ktry twierdzi, i sam wyglddoni pretendenta wskazuje na arystokratycznepochodzenie.

Poczto zatem rozgasza, i ujawni sinajmodszy syn carski, cudem ocalony od mierci.Powoywano si w tym miejscu na wiadectwomoskiewskich bojarw, ktrzy mieli go podobnobez adnego trudu rozpozna. Samozwacaprzekazywano sobie z rk do rk, a wreszcie trafi


42/169

na dwr tecia Winiowieckiego - JerzegoMniszcha. By to brat krlewskiego pokojowca,ktry dostarcza Zygmuntowi Augustowi kochankii ktry sprowadzi na jego dwr Barbar Giank.Spowinowacony z kardynaem BernardemMaciejowskim, wkrad si w aski krla Zygmunta

III i zosta mianowany starost lwowskim iwojewodsandomierskim. Mniszech mia pikncrk Maryn, o ktrej rk owiadczy si Dymitr,przyrzekajc jej w prezencie lubnym Pskw iNowogrd Wielki, a teciowi Smolesk iSiewierszczyzn. Owiadczyny zostay oczywicieprzyjte i natychmiast spisano stosowne umowy.

Za sprawswych monych protektorw Dymitrpojecha do Krakowa, gdzie w tajemnicy przeszedna obrzdek aciski i obieca podporzdkowaprawosawie Rzymowi. Zyska tym samymbezgraniczne poparcie nuncjusza papieskiego izakonu jezuitw, a krl Zygmunt przyj go naprywatnej audiencji.

Kiedy przeamano ju w Polsce wszystkie lody,zaczto organizowa wypraw przeciwkoGodunowowi. We wrzeniu 1604 roku ruszya naRosj trzyiptysiczna armia, zoona zprywatnych pukw magnackich oraz wszelkiegoautoramentu wolontariuszy i awanturnikw.Pocztkowo odnosia ona nawet sukcesy. ZajaCzernihw, Putywl, Siewsk, Kursk, ale kiedy podDobryniczami zastpiy jej drog regularne wojska

Borysa, posza w rozsypk. Gdy wydawao si ju,e wszystko zostao stracone, nadeszawiadomo, e zmar Godunow, a wkrtce potemobalono jego syna Fiodora. Kreml otworzy swojewrota przed Samozwacem.

20 czerwca 1605 roku wjecha on do Moskwy izosta bezzwocznie koronowany. W listopadziewysa swego wielkiego posa do krla Zygmunta,zawiadamiajc go oficjalnie o objciu tronu,proszc o wyraenie zgody na polubienieMniszchwny oraz proponujc wsplne

wystpienie przeciwko Turkom, "eby nas wielkichhospodarw staraniem chrzecijastwo z rkbisurmaskich wyswobodzone byo".

Krl zgodzi si oczywicie na maestwo ipowinowaty Mniszchwny, biskup krakowski inominat na arcybiskupstwo gnienieskie, BernardMaciejowski, udzieli Marynie lubu per procura. Wuroczystoci wzili udzia krl polski wraz ze


43/169

swojsiostroraz synem, a take nuncjuszpapieski.

Mniszchwna ze wspaniaym orszakiem wyruszyado Moskwy. Wjechaa do niej 12 maja 1606 roku, a18 maja patriarcha Hermogenes pobogosawi jej

zwizek z Dymitrem i woy jej na skronie koronRurykowiczw.

W tydzie pniej byo ju jednak po wszystkim.Wybucho nowe powstanie, kierowane przezWasyla Szujskiego. Dymitra pojmano, przywizanomu sznur do genitaliw i wczono po ulicach.Zmasakrowane i niemoliwe do identyfikacji ciaoporzucono potem ludziom na pomiewisko.

Mniszech i Maryna zostali uwizieni, azwolennikw byego cara wymordowano. Zginy

wtedy tysice ludzi, w tym take niemao Polakw.Upadek Samozwaca by wszelako na rkZygmuntowi III, poniewa doszy go suchy, eDymitr uwierzywszy, i jego ojcem by StefanBatory, zamierza uderzy na Polsk izdetronizowa Wazw. Tron polski nci gowidocznie bardziej ni tron rosyjski.

Z niepowodzeniem zicia nie mg natomiastpogodzi si Jerzy Mniszech, ktrego Szujski zesado Jarosawia. Pocz on gosi, e Samozwaniecwcale nie zgin i e wkrtce upomni si znowu oswojkoron. Prawdopodobnie Mniszechwyszuka take czowieka, ktry swym wygldemprzypomina zamordowanego cara i ktregoprzedstawi publicznie jako ocalonego zicia. Niktoczywicie nie wiedzia, i nieco wczeniej, wnajgbszej tajemnicy, polubi on owdowiaMaryn.

Wok drugiego Samozwaca gromadzi sipoczli dawni protektorzy: Samuel Tyszkiewicz,Adam Winiowiecki, Roman Ryski, a nawet JanSapieha. Zebrali oni siedmiotysicznarmi, przypomocy ktrej zamierzali zdoby Moskw.

Planowany atak przeciga si jednak w czasie, azdenerwowani tym onierze, ktrzy nieotrzymywali odu, poczli dezerterowa. Wojskotopniao w oczach, a Samozwaniec, obawiajc sio swojgow, porzuci armi i uciek do Kaugi.Prbowa jeszcze pniej zgromadzi swoichzwolennikw, ale zgin w kocu zamordowanyprzez Piotra Urusa.


44/169

Moskw na krtko zajy wojska Zygmunta III, carWasyl Szujski i jego dwaj bracia dostali si dopolskiej niewoli, a Wadysaw IV zostanominalnym carem Rosji.

Nie skoczya si jednak historia awanturniczej

Maryny Mniszchwny. Bya caryca i synowaStefana Batorego zwizaa si z chopem IwanemZarudzkim spod Tarnopola, atamanem kozackim.Usiowa on wznieci powstanie na Ukrainie, alepojmano go i wbito na pal. Wraz z nim pojmanotake Maryn i jej trzyletniego syna, zrodzonego wzwizku z drugim Samozwacem. Dziecko zostaopowieszone, a jego matk uduszono. Wyroki tezatwierdzi nowy car rosyjski Micha Romanow,dziad Piotra Wielkiego.

INDEX SPIS GIER


45/169


NARZECZONY KRLEWNY ANNY

Elekcja, ktra nastpia po mierci ZygmuntaAugusta, cigna wielu pretendentw do koronypolskiej. Najwiksze szanse dawano Ernestowi,synowi cesarza Maksymiliana, carowi rosyjskiemuIwanowi Gronemu, bratu krla Francji Henrykowid'Anjou i ksiciu szwedzkiemu Janowi III Wazie.Oprcz nich o tron ubiegali si take wadcaSiedmiogrodu Stefan Batory, syn carski Teodor,ksi legnicki Henryk XI i cesarski pose w PolsceWilhelm z Roemberku. Ci ostatni nie mielioczywicie adnych szans i wysuwaa ich na ogdrobna szlachta.

Warunkiem otrzymania korony byo jednakpolubienie Anny Jagiellonki, crki ZygmuntaStarego, co ju na wstpie eliminowao IwanaGronego i Jana III Waz. Na dobrsprawpozostawao zatem dwch powanychkandydatw: Ernest i Henryk, przy czym obaj byli

modsi od Anny o lat blisko trzydzieci. Ernest byjednak prawnukiem Wadysawa Jagielloczyka izachodzia ewentualno, i podstarzaa krlewnamoe zostaonswojego stryjecznego wnuka.

Anna zapewne z ulgprzyja wic wybr Henrykad'Anjou na krla Polski, chocia jej przyszymaonek nie nalea wcale do ludzi okrysztaowym charakterze. Wychowany narozpustnym dworze Walezjuszy, przesiknity byjego tradycj i nie pasowa zupenie do swejbigoteryjnej narzeczonej.

Jego ojciec Henryk II y oficjalnie ze swojfaworytDiande Poitiers, a ponadto szokowapoddanych, kiedy jedzi po miecie karocpoprzedzanprzez siedzce na bykach nagieprostytutki. Matka, Katarzyna Medycejska,zaniedbywana przez swojego ma, zupodobaniem oddawaa si mioci sadolesbijskieji z lubocismagaa swoje kochanki pejczem. Nie


46/169

byo dla nikogo tajemnic, i w rodzinieWalezjuszy szerzy si syfilis, ktry wpdzi dogrobu obu dziadw nowego krla Polski.

Henryk d'Anjou nie rni si niczym od wasnychrodzicw. Inicjacj seksualnprzeszed ze swoj

siostrMagorzat, pniejszkochankksiciaHenryka de Guise. Uczy si take mioci oddworki swojej matki Ludwiki du Rouet, ktrazaspokajaa take jego starszego brata Karola.Kiedy Ludwika zasza w ci, odprawiono jzdworu, a jej miejsce zaja Rene de Rieux zBretanii, do ktrej miosne wiersze pisa Ronsard.Pniej kochankksicia zostaa markiza d'Isle,polubiona zresztprzez Henryka de Guise, byegokochanka ksicej siostry Magorzaty.

Ulubionym zajciem Henryka byo jednak

polowanie na damy, urzdzane na paryskichulicach. Charakteryzowao si ono rozpasaniem iokruciestwem. Napadano najczciej naprostytutki, kazano im si rozbiera i podpalanoowosienie onowe.

Nawet Katarzyna Medycejska miaa ju dosyekstrawaganckich ekscesw modszego syna ipostanowia oeni go ze starszo lat szesnacieJuande Austria, matkkrla PortugaliiSebastiana. Pobona Juana, ktra po mierciswego pierwszego ma pdzia ycie ascetyczne isurowe, nie zdecydowaa si jednak na polubienie

Henryka, o ktrym ponadto mwiono, e by takehomoseksualist. Od pewnego czasu poczbowiem nosi si niczym niewiasta. Ubiera si wzociste i pokryte drogimi kamieniami suknie,wykazywa nadzwyczajndbao o bielizn iwaciwe uoenie wosw, a jego kolia,wypeniona ambr, rozsiewaa wszdzie swjsodki zapach. W kadym uchu zawiesza po dwakolczyki ozdobione perami.

Otacza go take orszak silnych i wysportowanychmodziecw, wrd ktrych pierwsze skrzypce

grali Ludwik du Guast i poeta Filip Desportes.

Takiego wanie ma otrzyma miaa stara ipobona Anna Jagiellonka i taki mia by krlPolski.

Jego wybr ogoszono w maju 1573 roku, aleHenryk wyruszy do swego nowego krlestwadopiero w listopadzie. Romansowa bowiem w tym


47/169

czasie z Maride Cond i nie umiechaa si muonica starej i szpetnej Jagiellonki. Jecha powoli,zatrzymujc si wiele razy. W Lotaryngii nawizaromans z Ludwikde Vaudemont, ktra pniejmiaa zosta jego on.

Orszak krlewski, liczcy 1200 koni, wozy zbagaami oraz karety z damami dworu iniewiastami lekkich obyczajw, cign przezHeidelberg, Fuld, Torgau, Frankfurt. Na uycachoczekiwa go ksi piastowski Jerzy II brzeski,ktry towarzyszy krlowi a do polskiej granicy.Granic przekroczono w Midzyrzeczu, gdziemonarch powitaa delegacja senatu z biskupemkujawskim, wojewodowie i kasztelanowie. Pniejprzez Pozna i Czstochow udano si w kierunkuKrakowa.

Pierwsze spotkanie z Annnie wypado nazbytzachcajco. Henryk wypowiedzia kilkazdawkowych sw i czym prdzej opuci jejkomnaty. Po trzech dniach zosta koronowany,chocia nie obeszo si bez rnych przepychanekzwizanych z rotprzysigi. Zaczy si bale iturnieje, ale krl coraz bardziej ociga si zpolubieniem swojej jagielloskiej narzeczonej.Symulowa chorob lub po prostu zamyka si wewasnych komnatach i nie dopuszcza do siebienikogo.

Opowiadano wprawdzie, e zabawia si wtedy ze

swoimi faworytami i e kaza sprowadza nazamek prostytutki. Pisa rwnie bez przerwy listydo Francji, a te, ktre wysya do Marii de Cond,kreli nawet wasnkrwi. Plotki narastay corazbardziej. "Sprowadza nie tylko do ogrodu bliskoZwierzyca francuskie rozpustnice, ale nadtowoskim ohydnym naogom nie przepuci" - pisakronikarz. "Krl bez adnego dozorcy zostawionyrazem z otaczajcymi go Francuzami oddawa sipolowaniom, grze w karty, tacom i rozpustnymucztom, na ktre, jak powiadano, nagiedziewczta byy wprowadzane" - dodawa inny.

Anna cigle czekaa, a Henryk cigle zwleka. Wczerwcu wyprawiono wreszcie wielki bal, ktrypotraktowano jako oficjalne zarczyny. Nazajutrzkrl dowiedzia si wszake o mierci swego brata,krla Francji, i o tym, e tron francuski stoi przednim otworem. Postanowi nie zaprzepaci tejszansy. Obawiajc si, e zostanie zatrzymany,wymkn si nocz Wawelu i pogna ku granicy.


48/169

Zarzdzono za nim pocig i cigajcy dopadli go wPszczynie. Henryk zdecydowanie odmwipowrotu. Wyznaczono mu definitywny termin, akiedy go nie dotrzyma, zosta zdetronizowany.

Anna Jagiellonka pozostaa nadal starpann i

musiaa rozglda si za nowym kandydatem nama.

Henryk obj tymczasem tron po bracie i zamierzaoeni si z Maride Cond, poniewa jej m byprotestantem, a zatem w wietle prawakocielnego pozostawaa ona pann. Maria umarajednak przy porodzie. Przypomnia sobie wtedy olotaryskiej Ludwice de Vaudemont i postanowizawrze z nimaestwo. Nie by to jednakzwizek zbyt pomylny, poniewa krlowaporonia swe pierwsze dziecko, a potem nie

zachodzia ju w ci. Krl otoczy si wicponownie swoimi mskimi faworytami: hrabiCaylusem, Franciszkiem d' Nie majc sukcesora,na swojego nastpc wyznaczy nielubnego synaswego brata Karola IX, ktrego urodziahugenotka Maria Touchet. Bratanek ten, jakodziecko z nieprawego oa, nie mg jednakwchodzi w rachub i prawa sukcesyjne przeszyna Henryka nawarskiego, ktry polubi krlewsksiostr Magorzat i chociay z niw separacji,zwizek ten nie zosta jednak uniewaniony.

Henryk zgin zasztyletowany przez dominikanina

Jakuba Clementa w trzydziestym smym rokuswojego ycia. By w jedenastym pokoleniupotomkiem Filipa IV Piknego, ktrego przeklniegdy wielki mistrz zakonu templariuszy.

INDEX SPIS GIER


49/169


PODZWONNE PIASTOM

Piastowie, w przeciwiestwie do Jagiellonw,wyrniali si olbrzymirozrodczoci iywotnoci. Dynastia ta przetrwaa adwadziecia pi pokole, co w porwnaniu zczterema pokoleniami Jagiellonw jest wielkocidoprawdy imponujc. Schodzia ona z arenyhistorii u schyku XVII wieku, kiedy to na troniepolskim zasiada ju Jan III Sobieski.

Pomimo piastowskiej ywotnoci niektre liniedynastyczne tego rodu wymiera poczy jeszczew okresie rozbicia dzielnicowego. W wieku XIIIwymary na przykad linie wrocawska iwielkopolska. Linie gogowsko-agaska,olenicka, mazowiecka, owicimska i opolskaprzetrway do Jagiellonw, linia cieszyska doWazw, a brzesko-legnicka zesza bezpotomnie wokresie monarchii elekcyjnej.

Od korony polskiej Piastowie odsunici zostali juznacznie wczeniej, na skutek niefortunnychpoczyna elekcyjnych Kazimierza Wielkiego.OstatniPiastwnna tronie polskim byawnuczka Kazimierza, Anna cylejska, druga onaWadysawa Jagiey. Powia ona crk Jadwig,ktrzamierzano wyda za Fryderykabrandenburskiego, ale mier dosiga jej jeszczeprzed zawarciem maestwa.

Alianse piastowsko-litewskie miay oczywicieznacznie starszy rodowd. Ju w wieku XIII ksi

pocki Bolesaw polubi Gaudemund, crkTrojdena, a w wieku XIV kojarzono si z crkamiwielkiego ksicia Giedymina (Kazimierz Wielki,Wacaw pocki, Jerzy halicki) oraz jego synw:Kiejstuta (Janusz I mazowiecki, Henryk pocki) iOlgierda (Kako supski).

Pocztkowo mariae polsko-litewskie przynosiyprzede wszystkim splendor pogaskim Litwinom,


50/169

ktrzy wkraczali za ich porednictwem w obrbkrajw cywilizowanych, ale od koca XIV wiekusytuacja ulega diametralnej zmianie. To odsuniciod sukcesji Piastowie nobilitowa si poczlipoprzez zwizki z krlewskdynastiJagiellonw.Std te wziy si maestwa Siemowita IV i

Jana II owicimskiego z siostrami Jagiey,Bolesawa V opolskiego z jego pasierbic, Jadwigiopolskiej z krlewskim bratem Wiguntem czy teAnny mazowieckiej z bratankiem JagieyMichaem.

Zwizki piastowsko-jagielloskie byy wszakekorzystne dla obu dynastii. Piastw przybliay wjakim stopniu do krlewskiego tronu, Jagiellonwza utwierdzay w chrzecijaskiej tradycji.

Kontakty Piastw z Jagiellonami niezalenie zatem

od koligacji rodzinnych byway nader cise.Utrzymywali je Siemowit IV, Janusz I, BolesawIV, Konrad II olenicki, Bolesaw cieszyski,Fryderyk II, Henryk XI i wielu innych. Zwizki testay si szczeglnie silne za panowaniaKazimierza Jagielloczyka i jego synw, kiedy toPiastowie pogodzili si ju z utratprymatu wkrlestwie polskim, a u Jagiellonw szukalioparcia przed dominacjHabsburgw. W poowiewieku XV wydawao si wprawdzie, i oparcie tomoe im take zapewni krl czeski Jerzy zPodiebradu, std te z jego rodzinskoligacili siFryderyk I legnicki, Bolesaw II cieszyski, Jan II

agaski i Kazimierz II cieszyski. Krtkiepanowanie Jerzego moliwo t znacznie oddalioi jedynym oparciem pozosta dwr jagielloski.

Fryderyk II legnicki polubi zatem crkKazimierza Jagielloczyka Elbiet, a po jej rychejmierci jego wnuczk Zofi brandenbursk. Jegobrat Jerzy I oeni si z drugwnuczkkrlaPolski Ann, crkBogusawa X szczeciskiego.

Maestwo Fryderyka z Zofi, ktre miao zwizaPiastw legnickich z Jagiellonami, spenio jednak

rol zgoa odwrotn. Wnuczka Jagielloczyka byacrkFryderyka Hohenzollerna i toHohenzollernowie, a nie Jagiellonowiezdominowali Piastw lskich w drodzekrzyowych koligacji. Wacaw II cieszyski,Henryk XI, Jerzy II brzeski, Jan Chrystian - enilisi z ksiniczkami brandenburskimi, a elektorbrandenburski Jan Jerzy poj za on crkFryderyka II legnickiego.


51/169

Odsunity od tronu rd ksit piastowskichzatraca zresztswojkrlewskwielko i swojepolityczne wyczucie. Coraz czciej pojawia si wnim poczli awanturnicy, utracjusze, a nawetzdrajcy. Ju w XIV wieku Wadysaw Opolczyk snuz Krzyakami plany rozbioru Polski, a po stronie

zakonu opowiedzieli si midzy innymi JanKropido, Konrad VI olenicki, Wadysaw Biay,Henryk zibicki, Konrad Biay olenicki, Kazimierzowicimski, Rudolfagaski. Ksita opolscyBolko IV, Bolko V i Bernard oraz ksi legnickiHenryk XI trudnili si rozbojem na drogach, aFryderyk III legnicki by utracjuszem iwichrzycielem, ktry sta si pniej winiemwasnego syna.

Byy oczywicie wrd Piastw take i jednostkiwybitne: Ludwik I zwany Sprawiedliwym -mecenas sztuki i nauki, Jan opolski zwany Dobrym- znakomity gospodarz i prawodawca, Kazimierz IIcieszyski - dyplomata i polityk, Jan II brzeski -reformator i budowniczy.

Barwnpostaciwieku XVI by ksi legnickiHenryk XI, awanturnik, wichrzyciel i utracjusz,zwizany jednak mocno z dworem jagielloskim.By synem ksicia Fryderyka III i Katarzynymeklemburskiej. Po swoim ojcu odziedziczylekkomylno i rozrzutno, ale trzeba przyzna,i trwoni majtek z prawdziwie renesansowymwdzikiem. Kiedy obejmowa rzdy w ksistwie

legnickim, zaduone ono byo przez jego ojca na80 tysicy talarw. Henryk nie przejmowa sibynajmniej dugami. y na szerokiej stopie, jak napotomka Piastw przystao. Jego wesele z ZofizHohenzollernw, lub siostry Katarzyny zFryderykiem cieszyskim oraz wystawne przyjciewydane na cze cesarza Maksymiliana ju pokilku latach podniosy wierzytelnoci ksicia do111 tysicy talarw, podczas gdy cae ksistwoprzynosio rocznie zaledwie 12 tysicy talarwdochodu. Henryk utrzymywa olbrzymi dwr,wyprawia przyjcia i turnieje, a jego ona miaado swej dyspozycji a siedemnacie pokojwek.

Po dziesiciu latach dug ksicy s

Jerzy Jankowski - Monarsze Sekrety

Documents

Transcript of Jerzy Jankowski - Monarsze Sekrety