Janusz Kuligowski Sławomir Kuligowski

POWIAT MIŃSKI1

(rys historyczny)

Historia Mińska Mazowieckiego - jako powiatowego ośrodka administra-cyjnego - rozpoczyna się dopiero w XIX w. Do tego okresu miejscowości wcho-dzące w skład obecnego powiatu mińskiego nie należały do jednolitej jednostki administracyjnej niższego szczebla (ziemi i powiatu). W momencie lokacji Miń-ska w 1421 r. tereny te należały do księstwa mazowieckiego - dzielnicy czersko-warszawskiej. W momencie inkorporacji księstwa mazowieckiego do Korony w 1526 r. weszły one w skład województwa mazowieckiego. Do 1539 r. Mińsk należał do powiatu czerskiego. Dla zawiślańskiej jego części w tym roku utwo-rzono powiat garwoliński, który objął m.in. Mińsk z Jakubowem, Kołbielą, Sien-nicą, Jeruzalem, Kiczkami, Kuflewem i Latowiczem. Do powiatu warszawskie-go ziemi warszawskiej należał Stanisławów, Pustelnik, Okuniew i Długa Ko-ścielna, zaś do powiatu liwskiego ziemi liwskiej północno-wschodnie obszary obecnego powiatu mińkiego z Kałuszynem i Dobrem.

Epoka renesansu to okres rozwoju społeczno-gospodarczego Mazowsza połu-dniowo-wschodniego. \ v tym „złotym okresie" wokół Mińska powstaje (dzięki pro-tekcji książęcej i zamożnej szlachty) sieć miasteczek, które w większości zostaną zdegradowane w XIX w. do roli osad. Dziś o miejskiej przeszłości tych miejscowości świadczą zachowane układy urbanistyczne z centralnie położonymi placami targo-wymi - rynkami. Warto więc wymienić te miejscowości według kolejności lokacji:

• 29 maja 1421 r Mińsk, Mieńsk, Mińsko, Mensko • 1423 Latowicz - jest to prawdopodobnie potwierdzenie wcześniejszej lo-

kacji (już w XI w. Latowicz miał być ośrodkiem kościelnym, jest jedną z najstarszych miejscowości), utrata praw miejskich 1869;

• ok. 1521 Kuflew (utrata praw miejskich 1820) • 2 maja 1523 Stanisławów (Cisek) - utrata praw miejskich 1869 • 10 kwietnia 1526 Siennica (Janowo) - utrata praw miejskich 1869 • 28 września 1530 Dobre - utrata praw miejskich 1852 • 2 lutego 1532 Kołbiel - utrata praw miejskich 1869 • 24 stycznia 1533 Jeruzal (Żeliszew) - utrata praw miejskich 1820 • 1538 Okuniew - utrata praw miejskich 1869 • 1549 Sendomierz - miasto wchłonięte przez Mińsk już w XVII w., rynek

sandomierski to obecny plac Jana Kilińskiego

1 Pierwotna wersja artykułu ukazała się w innej formie w folderze Powiat Miński, grudzień 2002, s. 12-15, którego wydawcą była Agencja Wydawnicza Pro-Min.

ZESZYT 12 2004 7

• 16 lutego 1621 Cegłów (Cebrowo) - utrata praw miejskich 1869 • 1718 Kałuszyn Podział administracji państwowej na województwa, ziemie i powiaty nie

pokrywał się ze znacznie starszym podziałem kościelnym. Podobnie jak całe Ma-zowsze tak i okolice Mińska wchodziły w skład kilku diecezji. Mińsk oraz więk-szość obszaru obecnego powiatu mińskiego należała do archidiakonatu czerskie-go zwanego później warszawskim, diecezji poznańskiej, a północno-wschodnie i zachodnie obszary (należące do ziemi warszawskiej i częściowo do liwskiej) do archidiakonatu pułtuskiego diecezji płockiej. W 1562 r. granica między diecezją poznańską i płocką miała przebiegać wzdłuż drogi: Warszawa-Liw-Drohiczyn. Mińsk, w którym erygowano parafię w 1422 r., należał do dekanatu liwskiego. W 1603 r. dekanat ten obejmował 13 parafii, w tym parafię w: Dobrem, Cegło-wie, Długiej Kościelnej, Jakubowie, Kałuszynie, Mińsku i Wiśniewie. Parafie w Okuniewie, Stanisławowie i Pustelniku należały do dekanatu stanisławowskiego diecezji płockiej W 1772 r. do tego dekanatu należeć będzie parafia w Dobrem. Parafie położone na południowym-zachodnim obszarze od Mińska należały do ok. 1536 r. do dekanatu czerskiego, a następnie do garwolińskiego (Siennica, Kołbiel, Długa Kościelna). W XVI w utworzono dekanat latowicki, który objął m.in. parafie w: Kiczkach, Kuflewie, Jeruzalu i Latowiczu.

Zmiany podziału adminstracyjnego dokonują się pod koniec XVIII w. W wyniku III-go rozbioru Rzeczypospolitej interesujący nas obszar znalazł się w zaborze austrackim. Każdy z trzech zaborców na nowozdobytych obszarach wprowadzał swój system administarcyjny. Mińsk znalazł się w tzw. Galicji Za-chodniej, której granica północna opierała się na Bugu. Ziemie wokół Mińska znalazły się nowoutworzonym okręgu (Kreis) Wiązowna. Parafie rzymskokato-lickie zostały podporządkowane biskupowi lubelskiemu. W 1803 r. Austriacy w miejsce okręgów utworzyli cyrkuły. Mińsk znalazł się w cyrkule siedleckim, do którego wszedł zlikwidowany okręg w Wiązownej. Podział ten przetrwał do 1809 r., kiedy to - na mocy postanowień pokoju wiedeńskiego z 14 października tego roku - Galicja Zachodnia została włączona do Księstwa Warszawskiego. Na tym obszarze utworzono departamenty, w tym siedlecki do którego weszły m.in. ziemie wokół Mińska. Dekretem z dnia 24 lutego 1810 r. utworzono powiaty w tym stanisławowski i siennicki, które jednocześnie zostały wyłączone z depar-tamentu siedleckiego i włączone do departamentu warszawskiego. Do 1975 r. interesujący nas obszar związał się na stałe z ośrodkiem władzy wyższego szcze-bla (departamentowego, później wojewódzkiego, gubernialnego i ponownie wo-jewódzkiego z Warszawą (z wyjątkiem okresu 1975-1998, kiedy był związany z województwem siedleckim).

Mińsk razem z miastami: Cegłów, Jeruzal, Kałuszyn, Kołbiel, Kuflew, La-towicz i Siennica znalazł się w powiecie siennickim. Powiat stanisławowski ob-jął m.in. Stanisławów i Okuniew.

8 2004 ZESZYT 12

Po upadku Księstwa Warszawskiego ziemie wokół Mińska zalazły się w zaborze rosyjskim, w którym utworzono Królestwo Polskie. Wprowadzono nowy podział administracyjny. Utworzono województwa i obwody, w ramach których miały funkcjonować powiaty stanowiące okręgi wyborcze i sądownicze. Został utworzony obwód stanisławowski złożony z powiatu siennickiego i stani-sławowskiego. Obwód ten, którego siedzibą miał być Okuniew, należał do woje-wództwa mazowieckiego. Ostatecznie podział ten został zatwierdzony postano-wieniem namiestnika Królestwa Polskiego gen. Józefa Zajączka z dnia 16 stycz-nia 1816 r., z tym, że na siedzibę obwodu stanisławowskiego został wyznaczony Mińsk. Właściciel miasta Stanisław hr. Jezierski oddał bezpłatnie lokale na po-trzeby władz administracyjnych.

Awans administracyjny Mińska został utrzymany przez następny okres car-skiego panowania w Polsce.

W 1837 r. przemianowano województwa na gubernie, a pięć lat później uka-zem carskim z 11 października 1842 r. obwody zostały zamienione na powiaty. Na skutek tych zmian Mińsk znalazł się w guberni mazowieckiej powiatu stani-sławowskiego. W 1845 r. nazwę guberni mazowieckiej zmieniono na warszaw-ską. Granice obwodu a później powiatu stanisławowskiego ulegały nieznacznym korektom, m.in. w 1823 r. z obwodu stanisławowskiego wydzielono wieś Miło-snę karczmę Janówek powiatu siennickiego oraz włączono do powiatu obwodu warszawskiego, a w 1838 r. do powiatu warszawskiego odeszły również dobra Wiązowna z okolicznymi wsiami. Natomiast w 1838 r. do obwodu stanisławo-skiego powiatu siennickiego przyłączono z guberni podlaskiej wsie: Żebraczka, Wola Sobiekurska, a rok później wieś Chromin i Łopaciankę.

Największe zmiany administracyjne nastąpiły na mocy ukazu z dnia 19/31 grudnia 1866 r. Wtedy to utworzono m.in. powiat miński, którego nazwę w 1868 r. zmieniono na nowomiński. Powiat ten objął część obszaru powiatu stanisławowskiego, tj. miasta Mińsk, Karczew, Siennica, Latowicz, Cegłów, Ka-łuszyn, Kołbiel i Stanisławów oraz gminy: Chróścice, Łaziska, Jakubów, Mińsk, Ładzyń, Dębe Wielkie, Czarna, Janów, Barcząca, Mienia, Siennica, Ruda, Duch-nów, Glinianka, Otwock, Starąwieś, Wielgolas, Dębe Małe, Iwowe, Kuflew i Łukówiec i gminę Wiązownę przyłączoną z powiatu warszawskiego. Pozostała część zlikwidowanego powiatu stanisławowskiego odeszła do nowoutworzone-go powiatu radzymińskiego. Powiat miński w stosunku do późniejszego okresu był bardzo rozległy, a południowo-zachodnią jego granicę stanowiła Wisła. Po-dział ten dotrwał do I wojny światowej. W tym czasie niektóre wspomniane wy-żej miasta utraciły prawa miejskie.

W okresie I wojny światowej Mińsk znalazł się w części Królestwa Polskie-go okupowanego przez wojska niemieckie. Zarządzeniem generał-gubernato-ra warszawskiego z dnia 22 marca 1916 r. połączono powiaty miński i radzy-miński w jeden powiat miński. Jednocześnie przeniesiono do powiatu warszaw-

ZESZYT 12 2004 9

skiego w całości gminy Wiązowna i Otwock, a z gminy Glinianka wsie: Jabłonna, Strachocin, Świerk, Kopki i Wólka Mlądzka, z gminy Ładzyń wieś Cisówka. Jesz-cze w tym roku zmieniono nazwę miasta z Nowomińska (nazwa urzędowa funk-cjonująca od 1868 r.) na Mińsk Mazowiecki. W okresie II Rzeczypospolitej w 1921 r. powiat Mińsk Mazowiecki należący do województwa warszawskiego skła-dał się z miast Mińsk Maz. i Kałuszyn oraz z gmin: Cegłów, Chróścice, Dębe Wiel-kie, Glinianka, Iwowe, Jakubów, Kołbiel, Kuflew, Latowicz, Ładzyń, Łukówiec, Mińsk, Rudzienko (k. Dobrego), Siennica, Stanisławów. Podział administracyjny powiatu ilustruje poniżej tabela. W organizacji powiatu w całym okresie między-wojennym zachodziły nieznaczne zmiany, np. w 1923 r. została zlikwidowana gm. Łukówiec. Utworzono gminę Jeruzal oraz gminę Wielgolas z siedzibą w Latowi-czu, a w 1939 r. uległa likwidacji gmina Ładzyń.

Lp Miasto/gmina Siedziba władz gminnych

Ilość miesz-kańców

Ilość osiedli (zagród)

Burmistrz w gminie wójt

Pisarz

1 Mińsk Maz. (miasto)

Mińsk Maz. 10527 588 Wacław Krajewski

2 Kałuszyn (miasto)

Kałuszyn 5971 336 Eugeniusz Login

3 Cegłów os. Cegłów 5082 701 Stanisław Kaczorek

Władysław Chodorowski

4 Chróścice m. Kąłuszyn 2213 363 Antoni Gujski Aleksander Stoczewski

5 Dębe Wielkie w. Pustelnik 5247 731 Stanisław Florowski

Grzegorz Retmański

6 Glinianka w. Glinianka 5817 862 Marceli Grzęda Waldemar Danis

7 Iwowe w. Iwowe 3188 706 Jan Sabak Jakub Smolis 8 Jakubów w. Jakubów 5182 706 Franciszek

Czyżewski Antoni Ośko

9 Kołbiel os. Kołbiel 7640 1055 A.Wojciechowski Jan Mondalski

10 Kuflew w. Wola 8857 1455 Franciszek Sekular

Władysław Knyzio

11 Latowicz os. Latowicz 2169 286 G. Wardzyński Stefan Kłos 12 Ładzyń w. Ładzyń 3716 497 Józef Cudny Edmund

Gałecki 13 Łukówiec os. Latowicz 7532 1045 Piotr Duszyński Czesław

Kizyczkowski 14 Mińsk m. Mińsk Maz. 7125 929 Andrzej

Kopczyński A Taptowdd

15 Rudzienko os. Dobre 6884 909 Piotr Wronka Wacław Kosim

16 Siennica os. Siennica 6624 841 Michał Michalik St. Gutkowski

17 Stanisławów os. Stanisławów

2082 256 Ignacy Araszkiewicz

Henryk Kończak

10 2004 ZESZYT 12

Uwaga: Gminy Latowicz i Stanis ławów obejmują tylko osady o tejże nazwie . Obszar po-wiatu 2 0 0 . 0 0 0 m o r g ó w

Źródło: S. Kaczmarski, Mapa powiatu mińsko-mazowieck iego , nakładem Gazety Urzę-

dowej Wydz. Powia towego , odbito w drukarni K. Czernickiego w Mińsku M a z o w i e c k i e m (1922) .

JTAROĆT&O

m s t u h m i o m m g

OBJihetm ZMKCN: (UUKA MHtrU

'N 1 tXsxri V"" —— nacji uitu/z —Miitirs fiztnf •^^iKtrimttic

9 U t aMvm%m»sn O mut/uu tfwr.:j uiani) O \uus.

"fr •j(CStJ)lt MAT/ALK + /Mocłnauw«.

- »»> -fitiTA ! tSU(Mfi J-.KJC miSJiKr

7jcr.ii nucu • • 4 » V » f . iuit mstuit:

'trrrr F-ZZM) i

-p»' JrMCOmW 1 Trał;« n«JM »/Krua-mtw

ucMnfo ¡mCM o • M TilLiUlA

JO anScr , ' muttiuA Q'

.«aMtLQ. OSOLM nasi.•Kil-¡ad* Hftwte ^z.trz.1 « .»3.

u e : . ¿0JMŁ v«8£T i i i « .

aur*

furm:

> c;;o2 •mctuic

•tiUUt

yaurztiumic ojur \iKBUi:x:) SUM.«

SKaui rmmraańem ntmc*-»/»¡trttMiit ),„,

j «»««H ' « « « - j a r o « « ' " ! mnaamw mima.

" Wutuihlli<~ I

W okresie II wojny światowej powiat miński znalazł się w dystrykcie war-szawskim. Po wojnie przywrócono przedwojenny podział administracyjny. Mińsk Mazowiecki wraz z powiatem znalazł się znowu w województwie warszaw-skim. Ze zmianami (min. w 1954 r. zlikwidowano gminy i utworzono mniejsze gromady) - w 1968 r. powiat mińskomazowiecki liczył 23 gromad: Cegłów, Dębe Wielkie, Dobre, Grodzisk, Groszki Nowe, Iwowe, Jakubów, Jeruzal, Kału-szyn, Kuflew, Latowicz, Ładzyń, Mińsk Maz., Mrozy, Pustelnik, Rudzienko k. Do-brego, Rudzienko k. Kołbieli, Siennica, Sołki, Stanisławów, Stojadła, Wielgolas i

ZESZYT 12 2004 11

Wiśniew (warto dodać, że wcześniej istniała także gromada w Cielechowiźnie). W tym okresie powiat zajmował powierzchnię 111 607 ha i zamieszkiwało go 106 544 osób. Granice powiatu ulegały nieznacznym zmianom, np. z dniem 1 stycznia 1969 r. wieś Ryczyca, należąca do gromady Groszki Nowe powiatu mińskiego, przeszła do gromady Bojmie powiatu siedleckiego. W 1973 r. po-nownie przywrócono podział na gminy, który dotrwał do 1975 r. I w tym okresie doszło też do drobnej korekty granic powiatu mińskiego. Z gminy Halinów, któ-ra wtedy znajdowała się w naszym powiecie, wyłączono obszar miejscowości Długa Szlachecka i włączono go do miasta Sulejówek powiatu otwockiego.

Dnia 28 czerwca 1975 r. Sejm PRL przyjął ustawę o dwustopniowym po-dziale administracyjnym państwa, na mocy której likwidacji uległy powiaty jako jednostki administracyjne. Powstało 49 województw, w tym województwo sie-dleckie, do którego przyłączono Mińsk Maz. i Kałuszyn wraz z gminami Ce-głów, Dębe Wielkie, Dobre, Jakubów, Kałuszyn, Kołbiel, Latowicz, Mińsk Ma-zowiecki, Mrozy, Siennica i Stanisławów.

W 1990 r. zostały przywrócone instytucje samorządu terytorialnego i utwo-rzono rejonowe urzędy administracji państwowej. Urząd Rejonowy w Mińsku Mazowieckim objął obszarem miasto Mińsk Maz. i 13 gmin. (Cegłów, Dębe Wielkie, Dobre, Jakubów, Kałuszyn miasto i gminę, Kołbiel, Latowicz, Mińsk Maz., Mrozy, Poświętne, Siennicę, Stanisławów i Strachówkę).

Radykalną zmianę w podziale administracyjnym wprowadzonym pod ko-niec XX wieku. Z dniem 1 stycznia 1999 r (w wyniku reformy administracyjnej kraju) na mapę administracyjną RP powrócił powiat miński, który znalazł się w nowoutworzonym województwie mazowieckim. Objął wówczas 10 gmin wiej-skich: Cegłów, Dobre, Dębe Wielkie, Halinów, Jakubów, Latowicz, Mińsk Maz., Mrozy, Siennicę, Stanisławów, jedną gminę miejsko-wiejską Kałuszyn oraz trzy gminy miejskie - Mińsk Maz., Sulejówek i Wesołą. Powierzchnia ogólna powia-tu wyniosła 118697 ha zaś liczba ludności około 150,5 tys. osób. W 2001 r. do-tychczasowa gmina wiejska Halinów - w związku z otrzymaniem praw miej-skich - otrzymała status gminy miejsko-gminnej, a w 2002 r. z powiatu odeszła gmina miejska Wesoła. Po tej zmianie ustabilizowała się granica powiatu, które-go obszar wynosi 1164 km t i liczy 138,5 tys. mieszkańców

W kościelnych podziałach diecezjalnych od 1818 r. Mińsk wraz z okolicz-nymi parafiami należał do archidiecezji warszawskiej, a od 1992 r. do diecezji warszawsko-praskiej.

12 2004 ZESZYT 12

M A P A A D M I N I S T R A C Y J N A W O J E W Ó D Z T W A S I E D L E C K I E G O - STAN Z 1 9 9 0 R .

Sadowne*

Ko*6w Łatki'/ !Slo< rek' l o c h ó w

Miednu

Sokołów k p od l . | 'Węgrów iStiachówka

IKorczeW Nielando (Poświętne Paprotnia Stu hożebry.

Przesmyki Stanisławów Mokobody Jakubów Dębe Wielklrfi

Mińsk Mai. /

Mi ozy Zbuczyn ^

O Poduchowny .T CtflÓW

Siennu a Wiśnie-« Winlynie

Kołbiel LTi zebieszów l alowi' t Osieck

Stoczek Łukowski Łuków Ó;

Jobieme-Jezioi y Garwolin I Wola v

M /słowsk a

K r zywda Wojcieszków askarzew Żelechów

Sobolew Vida mów. 'Macieiowice I Serokomlą Trojanów,

G r a n i c e w o j e w ó d z t w a | | M i a s t a

gmin i 1 . rejon miński | | Gnuny

ZESZYT 12 2004

MAPA ADMINISTRACYJNA POWIATU MIŃSKIEGO - STAN AKTUALNY

14 2004 ZESZYT 12