JANUSZ OSZYTKO

SPRAWY ŻYDÓW MIASTA PŁOCKA I OKOLIC W XIX WIEKU

(artykuł źródłoznawczy)

Problematyka dotycząca ludności żydowskiej za-mieszkującej Płock i okolice w ubiegłym stuleciu jest dla historyka-regionalisty zajmującym przedmiotem badań. Jest to tym bardziej interesujące zwłaszcza w sytuacji zachowania się dużej ilości akt w języku pol-skim traktujących o tym wycinku lokalnej historii. Artykuł poniższy nosi charakter artykułu źródłoznawczego i nie ma na celu zgłębienia do końca tak bogatego i zło-żonego zagadnienia, a raczej pobudzenie miejsco-wych badaczy do wykorzystania zasygnalizowanego materiału archiwalnego.

W pisaniu tego artykułu wielką pomocą była dla in-nie kwerenda w Archiwum Państwowym w Płocku oraz lektura kwartalnika Towarzystwa Naukowego Płockie-go "Notatki Płockie", nr 4/169 z 1996 r., zawierającego opracowany przez dr Barbarę Konarską-Pabiniak wy-kaz mieszkańców Płocka według głównych zajęć lub sposobów utrzymania. Został on sporządzony na pod-stawie "Pamiatnoj Kniżki Płockoj Guberni" z 1884 r.

Do spraw żydowskich odnoszą się stosunkowo do-brze zachowane akta stanu cywilnego wyznania moj-żeszowego, w ilości 710 ksiąg pochodzących z Płocka i jego okolic, a zajmujących 7,35 mb na półkach ar-chiwalnych1. Akta stanu cywilnego wyznania mojże-szowego w Płocku obejmują 95 ksiąg z lat 1825-1887, natomiast akta gminy wyznania mojżeszowego w Płoc-ku z lat 1808-1825 obejmują 32 księgi. Z okolic Płocka zachowały się akta stanu cywilnego wyznania mojże-szowego z Bielska, pow. płocki obejmujące 72 księgi pochodzące z lat 1826-1870, z Bieżunia, pow. sierpe-cki 42 księgi z lat 1826-1856. Z miejscowości Bodza-nów, pow. płocki zachowało się 77 ksiąg z lat 1826-1890, natomiast z Drobina, pow. płocki 117 ksiąg z lat 1826-1887. Z Raciąża, pow. sierpecki pochodzi 75 ksiąg stanu cywilnego z lat 1826-1875, natomiast z sa-mego Sierpca 99 ksiąg z lat 1826-1890. Z Wyszogrodu w pow. płockim zachowały się akta z lat 1826-1885 li-czące 101 ksiąg. Jeśli chodzi o objętość, a raczej wy-miar akt w metrach bieżących, to powyżej 1 mb akt pochodzi z Płocka (3 mb akt), Wyszogrodu (1,4 mb akt) oraz z Sierpca (1,1 mb akt). Reszta akt stanu cy-wilnego zachowała się w mniejszej ilości, w tym akta z Drobina (0,8 mb akt) oraz z Raciąża (0,65 mb akt), a także z Bodzanowa (0,5 mb akt). Pozostałe zacho-wały się w ilości mniejszej niż 0,5 mb akt.

Istotnym źródłem dla poznania społeczności żydo-wskiej w Płocku w początkach XIX wieku są akta stanu cywilnego zachowane od 1808 r.2 Zapisy metrykalne informują, iż w 1808 r. niekatolickich urodzin było 15 (Nr 3, 6, 10, 13, 14, 18, 19, 20, 22, 23, 27, 30, 33, 50), w tym 7 żydowskich3. W zapisach tych zawarte są

również cenne dla poznania struktury zawodowej i spo-łecznej ludności żydowskiej informacje o zawodzie oj-ca. I tak akta "Unikatu" nr 10 świadczą o urodzeniu Mozesa Arona, syna Gdale Froim, mistrza kunsztu krawieckiego, "Unikatu" nr 22 - Jakoba Filipa, syna Moyzesa Lewina, "Unikatu" nr 23 - syna szynkarza Ja-koba Borucha, "Unikatu" nr 27 - Jente Golde, córki Elia-sa Marcusa Fisela, "Unikatu" nr 30 - Lai, córki Nayma-na Isaaka, majstra kunsztu krawieckiego. Inna Laia urodziła się faktorowi Beerowi Zelkowiczowi - "Unikat" nr 33, zaś Faustyna Ludwika, faktorowi Maierowi Ger-szon - "Unikat" nr 50. Świadkami w tych aktach uro-dzeń bywali nie tylko wynajmujący lokale właściciele pochodzenia nieżydowskiego, jak w unikacie nr 1, ale również Żydzi, jak np. Marcus Salomonowicz-Lewita. W unikatach z 1808 r. urodzeni posiadają następujące imiona i nazwiska - Fejga Dwojra Dawid, Dawid Dawid, Sara Liba Hersz, Baruch Jakób, Leja Isaak, Iciek Lewek Kohn, Itta Lewin, Jakub Lejb, Israel Nathan, Mosiek Szmul oraz Salomon Salomon, które częstokroć będą występować jeszcze w aktach Magistratu Płockiego w dotyczących spraw ludności żydowskiej. Z zapisów unikatowych z 1809 r. widzimy m.in. Dawida Altmana, Moszka Aurbacha, Abrahama (bez imienia), Marthe Berensztejn, Itte Marye Kohn, Moszka Lewina, Joska Maiera, Szmula Ajzyka Mosesa, Dwojrę Silber, Szmula Szmul i Wonderlicha (bez imienia). W kolejnym 1810 r. pojawiają się: Izrael Abraham, Sime Dawid Altman. Rachel Itta Gutman, Abraham Jozef Klein, Jente Hersz, Hersz Morthe Sobota, Iciek Mosiek Juda, Izrael Abraham Kohn, Ester Bajla Sobota, Szmól Wolf Israel oraz Iciek Woif. Podobne nazwiska występują również w księdze z 1811 r.

Dalsze lata tj. od 1812 r. udokumentowane są przez akta spraw żydowskich zespołu akt miasta Płocka. Tworzą części zespołu akt miasta Płocka w latach 1808-1867. Władze miejskie nosiły wówczas różne na-zwy - Urząd Municypalny lub Magistrat miasta Płocka. Artykuły 67 i 68 ustawy konstytucyjnej Księstwa War-szawskiego z 1807 r. normowały te sprawy po raz pier-wszy, natomiast ks. warszawski Fryderyk August 23 II 1809 r. skonkretyzował kompetencje rad miejskich. Wybory do rad odbyły się w 1810 r. Sprawy samorzą-du w Królestwie Polskim, na obszarze którego znalazł się Płock, zostały podjęte 3 II 1816 r., kiedy przygo-towano nową organizację administracyjną. Począwszy od 1818 r. rozpoczęły działalnośą Urzędy Municypal-ne, które w 1831 r. podlegały władzom powstańczym. Od dnia 29 IX 1842 r. ukaz carski zmienił administrację Rad Municypalnych na Magistraty. Car Aleksander II ukazem z 5 VI 1861 r. wprowadził ponownie Rady

7 NOTATKI PŁOCKIE • 1998 • 1/174 Rf>

Miejskie. Na podstawie zachowanych akt można prześledzić

rozwój społeczności żydowskiej Płocka. Najstarsze akta spraw żydowskich to akta dotyczące rytuału ob-rzezania noworodków płci męskiej z 1812 r.4 Z okresu 1811-1862 pochodzą natomiast akta dotyczące rewiru tj. dzielnicy żydowskiej w Płocku. Zachowały się rów-nież pochodzące z okresu 1815-1862 akta dotyczące nabywania domów oraz urządzania mieszkań żydo-wskich5. W 1817 r. rozpoczęto prowadzenie akt Ka-hału Płockiego, również w tym samym roku wyznacza-no plac na cmentarz żydowski6. W 1819 r. pojawiły się akta chrztów osób poprzednio wyznania mojżeszowe-go7. Dwa lata później rozpoczął w Płocku działalność Dozór Bóżniczy8, który w 1822 r. rozpoczął starania o powołanie w mieście szpitala żydowskiego9. W 1824 r. zaistniał problem trudnienia się przez Żydów płoc-kich handlem chrześcijańskimi dewocjonaliami10 (za-kaz handlu obowiązywał w Płocku według akt do 1850 r.).

Unormowaniu uległo również życie religijne ludności żydowskiej. W 1822 r. zabroniono Żydom modlenia się w domach11. Jednak rok później ustanowiono w płoc-kiej gminie żydowskiej rabina i kantora12. W 1827 r. rozpoczęto starania o budowę szkoły żydowskiej i re-mont synagogi13, zakończone ostatecznie dopiero w 1866 r. (przełom w tej kwestii nastąpił w 1857 r.). W 1849 r. władze wydały zakaz utrzymywania mamek chrześcijańskich dla Żydów14. W związku z tradycyj-nym żydowskim ubiorem większości Żydów w Kongre-sówce w XIX stuleciu rozporządzono po raz pierwszy w Płocku w 1850 r. o ubiorze Żydów15, natomiast w 1859 r. o tzw. przysiędze dla starozakonnych16. Rok później po raz pierwszy pojawia się w aktach tematyka ja tek rzeźn ików żydowsk ich (tzw. ławek żydo-wskich)17,dwa lata po tym kwestia opłaty protekcyjnej dla Żydów18, natomiast w 1863 r. opłaty od książek ży-dowskich 1 9 W latach 1864-1867 r. występują akta spraw żydowskich dotyczące przesiedleń i wysiedleń Żydów z Płocka20.

Wymienione akta w większości noszą charakter akt ogólnych, ale w zespole akt miasta Płocka występują również akta o charakterze gospodarczym, akta z dziedziny polsko-żydowskich stosunków społecznych m.in. opisujące sprawy sporne oraz miejskie pożyczki budowlane dla Żydów z lat 1857-186721. Pierwszą taką sprawą było rozebranie domu Ajzyka Baron i wydzier-żawienie placu miejskiego22, toczyła się ona od 1826 do 1846 r. Inna dotyczyła spisu nieruchomości po zmarłym Auguście Fryderyku Kuhn (Kohn?) z 1830 r23. W latach 1816-1852 toczyła się sprawa o wyna-grodzenia dla Poznera za zabrany grunt na ulice Tum-ską i Nową, zaś w latach 1830-1834 sukcesorzy po Neufeldzie byli potrzebni miastu w celu nabycia placu na uliczkę24. Kolejna sprawa sporna z lat 1822-1853 również o tym traktuje25.W latach 1846-1847 pojawiła się sprawa sporna przeciwko ogrodnikowi Kajetanowi Walikowskiemu o niewykonanie obowiązku służby u Lewinsohna26.

W oparciu o dostępne źródła m.in. wspomniane już

opracowanie statystyczne "Pamiatnoj Kniżki Płockoj Guberni"27 można pokusić się o odtworzenie struktury społeczno-zawodowej ludności żydowskiej miasta Pło-cka. W omawianym okresie, tj. począwszy od 1808 r.28

do 1884 r. liczba ludności żydowskiej w mieście wzros-ła od 800 do 7140 osób. Jej udział procentowy nato-miast wzrósł od 29% do 36% ogółu mieszkańców. W opracowaniu dr B. Konarskiej-Pabiniak, obok grup na-rodowo-wyznaniowych, polskiej złożonej z osób w przeważającej mierze wyznania katolickiego, rosyj-skiej wyznania prawosławnego i niemieckiej (lub czę-ściowo już spolonizowanej) wyznania ewangelickiego, zabrakło omówienia grupy ludności żydowskiej. Lud-ność ta w przeważającej części była wyznania mojże-szowego, choą jak wynika z akt, od początku wieku pojawiały się przypadki przyjmowania chrztu i zmiany wyznania na katolickie i prawdopodobnie ewangelickie (dotyczyło to zwłaszcza asymilującej się żydowskiej plutokracji). Życie religijne społeczności żydowskiej skupiało się wokół Kahału (gminy) zarządzanego przez starszych. Dekretem z 20 XII 1821 r. władze zniosły Kahał, ustanawiając na jego miejsce Dozór Bóżniczy. Funkcje przywództwa duchowego spełniał rabin mający do pomocy kantora. Wychowanie dzieci i młodzieży żydowskiej było w dużym stopniu kształ-ceniem o charakterze religijnym. W Płocku istniało co najmniej kilka chederów, tj. elementarnych szkółek re-ligijnych uczących nauki czytani i pisania w oparciu o hebrajską Biblię (Tanach) i Talmud. Jak wynika z "Pa-miatnoj Kniżki" zatrudniały one w 1884 r. 52 nauczy-cieli (mełamedów). Istniała również, choć w ograniczo-nym stopniu nauka dla dziewcząt, ponieważ zestawie-nie wymienia również dwie nauczycielki. Nauka w che-derze obejmowała dzieci w wieku od 3 do 13 lat. Przeciętnie na jednego mełameda przypadać mogło nie więcej niż 25 uczniów (daje to liczbę około 1330 ucz-niów spośród 1515 wymienionych w "Pamiatnoj Kniż-kie"). Jeden żydowski nauczyciel rządowy prowadził zajęcia prawdopodobnie w Płockim Gimnazjum Gu-bernialnym, dwaj Inni byli nauczycieJami prywatnymi. W 1884 r. spośród urzędników i funkcjonariuszy admi-nistracji, Żydzi pełnili funkcję oficjalistów (21 na 37 ogółem), urzędników cywilnych i wojskowych (1), niż-szych urzędników wojennych (9). W gronie pracowni-ków technicznych występował tylko jeden inżynier na-rodowości żydowskiej (wykaz opracowany na podsta-wie "Pamiatnoj Kniżki" i opublikowany w "Notatkach Płockich" nr 4/169 zawiera w tym miejscu błędne prze-niesienie w tej grupie zawodowej, zamiast kategorii -mężczyźni jest kobiety)29.

W grupie wolnych zawodów Żydzi występują jako adwokaci przysięgli (1), adwokaci prywatni (2), lekarze cywilni (4 zatrudnionych w płockim szpitalu żydo-wskim), weterynarze (2), felczerzy (14). Znamienne jest, iż osoby narodowości żydowskiej dominują wśród osób zajmujących się kulturą - jedyni jako artyści (2) czy pisarze (1). W grupie emerytów, których również zaliczyć można do grona inteligencji, Żydzi jako byli pracownicy państwowi występują w skromnej liczbie jako pensjonariusze cywilni (2) oraz co ciekawsze jako

8 NOTATKI PŁOCKIE • 1998 • 1/174 Rf>

wojskowi (5). Ogólna liczna przedstawicieli żydowskiej inteligencji w tej grupie społecznej mieszkańców wy-nosiła 7%. Charakterystyczne jest, iż w połowie lat 80. XIX w. w mieście gubernialnym, jakim był Płock, sto-sunkowo nieliczną grupę zawodową stanowili Żydzi za-trudnieni w palestrze (1/10). Znacznie lepiej reprezen-towali byli wśród pracowników służby zdrowia (1/3) oraz ludzi kultury (3/5). Inteligencja żydowska, uwz-ględniając także nauczycieli chederów, stanowiła jed-nak w całej populac j i żydowskie j zn ikomy procent (1/100).

Żydzi znaleźli się również wśród właścicieli ziem-skich (2) oraz właścicieli fabryk (3). W oparciu o inne źródła m.in. P.A. Orłowa, Ukazatiel fabrik i zawodow Jewropiejskoj Rosii... (St. Petersburg 1881, 1887, 1895) oraz K. Bauzenera, Obraz przemysłu w kraju naszym w/g najnowszych źródeł urzędowych (Warsza-wa 1886) można uzupełnią te statystyczne dane. Wła-ścicielem fabryczki produkującej mydło był Chaim Bir-kenfeld. Zatrudniał on dwóch żydowskich pracowni-ków (mydlarzy), a roczna produkcja tej wytwórni wy-nos i ła 700 pudów mydła . Pozos ta łe dwa zakłady pozostające w rękach żydowskich zajmowały się pro-dukcją zapałek. Pierwszy należący do Beniamina Niedźwiedzia był stosunkowo pokaźny, jak na owe czasy, zatrudniał bowiem w 1884 r. ponad 20 robot-ników. Drugi należał do Jakuba Jeruzaleńskiego i za-trudniał 7 robotników (porównując te informacje zda-nymi z "Pamiatnoj Kniżki", gdzie ilość żydowskich ro-botników wynosi 25, przypuścić należy, iż wspomnia-ne z a k ł a d y z a t r u d n i a ł y t a k ż e r o b o t n i k ó w nieżydowskich).

Wśród ludności trudniącej się rzemiosłem i usługami zdominowanymi przez Żydów grupami zawodowymi

byli: blacharze (20 na 27), miedziarze (3 na 4), krawcy (136 na 161), kuśnierze (11 na 13), czapnicy (7 na 7), szklarze (12 na 14), wełniarze ( 5 na 6), piernikarze (3 na 4), dorożkarze (26 na 31). Dominowali również w zawodach precyzyjnych np. jako optycy (jedyny w mieście) zegarmistrze (15 na 16) jubilerzy i złotnicy (3 na 5) oraz w zawodach związanych z drukiem jako in-troligatorzy (17 na 21) i litografowie (2 na 4). Z innych zawodów reprezentowanych przez Żydów występowa-li: kamieniarze, wytwórcy karet i kolasek, murarze, far-biarze, kowale, malarze pokojowi, brukarze, muzykan-ci, masarze, nożownicy, piekarze, rękawicznicy, zduni, piwowarzy, cieśle, kucharze, druciarze, mydlarze, ryba-cy, szewcy, ślusarze, stolarze, szwaczki, rymarze, to-karze, tragarze, kataryniarze, woziwody. Wykaz ten uzupełnią należy o profesje nie reprezentowane przez Żydów. Należały do nich zawody wykonywane przez m.in.: młynarzy, modystki, fryzjerów, ogrodników, ko-miniarzy. Żydowscy rzemieślnicy stanowili 31% ogółu tej grupy zawodowej w Płocku.

W grupie zajmującej się handlem Żydzi dominowali (z wyjątkiem osób utrzymujących restauracje i szynki - 4 na 19). Tak było wśród kupców i handlarzy posia-dających sklepy (253 na 273), kupców innego rodzaju (95 na 143), księgarzy (4 na 5), drobnych kupców (159 na 182), handlarzy (96 na 101), korzenników (5 na 7), szynkarzy (22 na 27), faktorów (81 na 84). Żydowscy kupcy i handlarze stanowili 85% tej grupy zawodowej. W grupie robotników, maszynistów i zecerów zatru-dnionych było 25 na 65. Znaczną liczbę stanowili wy-robnicy, służba (na ogół jako pomoc domowa) oraz tzw. rezydenci (gospodynie i córki będące na utrzyma-niu rodziców). Charakterystyczny jest brak żydowskich dzieci pozostających w przytułku.

Przypisy

1 Archiwum Państwowe w Płocku (dalej: AP w Płocku), Spis zespołów. Numery: 172, 173, 174, 201, 202, 203, 373 i 415. 2 W aktach stanu cywilnego wyznań niechrześcijańskich z Płockiego Okręgu Bożniczego z lat 1808-1810 zwanych "Unikatami" znalazł się i taki zapis (podaję w oryginalnej pi-sowni): Roku Tysiącznego Ośmsetnego Ósmego Dnia Dzie-wiątego Miesiąca Maja ogodzinie Ósmej przed Południem. Przed nami Asesorem Magistratu Wydziału Skarbowego, Urzędnikiem Stanu Cywilnego Gminy Płockiej Powiecie Wy-szogrodzkim w Departamencie Płockim stawił się Józef Lau-dentalski Retman liczący lat Dwadzieścia Siedem w Płocku zamieszkały i okazał nam Dziecię płci Męskiej, które urodziło mu się w domu nad Wisłą [u] Franciszka Przyłuskiego pod Numerem trzysta dziewięćdziesiąt trzy w dniu Siódmego Ma-ja roku bieżącego o godzinie iedinasty przez Południem. Oświadczając, iż jest spłodzone z Niego y Marianny z Dro-pieskich Ośmnaście lat maiącej Jego Małżonki, i że życze-niem Jego iest nadać mu Imię Stanisław. Po uczynieniu po-wyższego oświadczenia i okazaniu Dziecięcia w przytomno-ści Grzegorza Turowskiego kancelisty Magistratu czterdzie-ści lat l iczącego, w Płocku zamieszkałego tudzież Franciszka Przyłuskiego Majstra Kunsztu Rybackiego Trzy-dzieści Dziewięć Lat liczącego, w Płocku zamieszkałego -Jeden ze świadków to iest Grzegorz Turowskiz Nami Niniey-szy Akt urodzenia po przeczytaniu Onego stawaiącym pod-

pisał. Ojciec zaś i drugi świadek Franciszek Przyłuski pisać nie umieią. Szymon Dobrowolski Asesor Magistratu Wydzia-ły Skarbowego Urzędu Stanu Cywilnego Grzegorz Turowski Kancelista iako świadek. AP w Płocku, Akta stanu cywilnego wyznań niechrześcijańskich, lata 1808-1825, sygn. 1 (Unikat Nr 1). W późniejszym okresie tj. po 1868 r. język polski został zastąpiony rosyjskim, np. "Ałfawitnyj spisok rodywszjasa wo 1886 godu", gdzie pojawia się Kuba Joel Płockier (Unikat Nr 79, nr aktu 225). 3 AP w Płocku, Akta stanu cywilnego, Unikat Nr 1, nr aktów 10, 22, 23, 27, 30, 33, 50. 4 AP w Płocku, Akta miasta Płocka, lata 1808-1867, sygn. 880; por. Różne rozporządzenia względem Żydów, sygn. 883. 5 Tamże, sygn. 879, 881 i 324. 6 Tamże, sygn. 199. 200, 201 (akta kahału i jego finansów z lat 1817-1824), sygn. 62 (akta dotyczące placu cmentar-nego z lat 1817-1841), sygn. 64 (akta dotyczące cmentarza żydowskiego z lat 1841-1866); por. sygn. 883 (karawan ży-dowski) oraz sygn. 676 (Bractwo Pogrzebowe Starozakon-nych). ' Tamże, sygn. 882 (obejmuje lata 1819-1861) i sygn. 888 (obejmuje lata 1846-1867).

Tamże, sygn. 30 (akta Dozoru Bożniczego z lat 1819-1867), sygn. 31 (akta ustanowienia Dozorców Bóżnicy z lat 1821-1855), sygn. 32, 33 i 34 (akta Kasy Bóżniczej)

9 NOTATKI PŁOCKIE • 1998 • 1/174 Rf>

9 Tamże, sygn. 635 (akta z lat 1822-1836 dotyczące szpitala powołanego przez Dozór Bóżniczy), sygn. 636 (akta szpitali i przytułku z lat 1837-1842), sygn. 638 (akta z lat 1842-1854) oraz sygn. 639 (akta Szpitala Starozakonnych z lat 1854-1866) 10 Tamże, sygn. 884. 11 Tamże, sygn. 325 (akta obejmują lata 1822-1867). 12 Tamże, sygn. 568 (akta obejmują lata 1823-1855), sygn. 569 (lata 1856-1867) oraz sygn. 570 (akta generalne rabi-nów płockich 1860-1865). 13 Tamże, sygn. 894, por. sygn. 654 (akta szkoły elementar-nej z lat 1860-1867) i sygn. 886. 14 Tamże, sygn. 4. 15 Tamże, sygn. 890, 891 i 892.

Tamże, sygn. 674. 17 Tamże. sygn. 300 i 897. 18 Tamże, sygn. 895. 19 Tamże, sygn. 898. 20 Tamże, sygn. 512 (akta przesiedleń Żydów): por. sygn. 896

(akta odesłania Żydów do szpitala). Tamże, sygn. 8 (pożyczka dla Hersza Adelberga), sygn.

680 (dla Mojżesza Sarny), 47 i 34 (dla Roberta Blumberga), 163 (dla Józefa Horowitza), 246 (dla Icka Karaska), 352 (dla Zelmana Majerczyka), 375 (dla Hersza Nowińskiego) i 10 (dla Sulima Altmana).

Tamże, sygn. 35. 23 Tamże, sygn. 215. 24 Tamże, sygn. 457 i sygn. 370. 25 Tamże, sygn. 138. 26 Tamże, sygn. 372. 2/ Barbara Konarska-Pabiniak, Wykaz mieszkańców Płocka według głównych zajęć lub sposobów utrzymania na pod-stawie "Pamiatnoj Kniżki Płockoj Guberni" z 1884 r., "Notatki Płockie" 1996, nr 4, ss. 23-27. 28 Jerzy Beniamin Flatt, Opis Księstwa Warszawskiego, Po-znań 1809, s. 116. 29 Barbara Konarska-Pabiniak, ibidem, s. 23.

MARIAN SOŁTYSIAK

SREBRNA - PAŁAC Na malowniczym wzgórzu, wyniesionym 20 m nad

jarem rzeki Wierzbicy pośród rozległych obszarów zie-leni, usytuowany jest dziewiętnastowieczny pałacyk w Srebrnej. Jego architektura nie różni się niczym szcze-gólnym od licznych siedzib szlacheckich na Mazowszu z tamtego okresu.

A jednak Srebrna zasługuje na uwagę nie tylko z powodu urody położenia, ale także dlatego, że wpisała się trwale w dzieje kultury na Mazowszu Płockim, oraz dlatego, że jest interesującym przykładem ciekawych epizodów w rozwoju myśli ogrodniczej w Polsce.

Wieś Srebrna, położona nieopodal Płocka, została w 1383 roku nadana przez księcia płockiego Siemowita IV chorążemu warszawskiemu Pawłowi z Radzanowa herbu Prawda. Wtedy też powstała zapewne pierwsza siedziba mieszkalna.

W ciągu sześciu stuleci dobra srebrneńskie dwu-krotnie stanowiły własność rodów szczególnie zasłużo-nych - Niszczyckich i Zielińskich. W końcu XV wieku Srebrna należała do Andrzeja Radzanowskiego, który w 1517 roku, już po zmianie nazwiska na Niszczycki, został wojewodą płockim, a później bliskim współpra-cownik iem króla Zygmunta Augusta. Niewykluczone, że Andrzej Radzanowski-Niszczycki był potomkiem pierwszego właściciela, Pawła z Radzanowa, co ozna-czałoby nadzwyczajną długowieczność własności ma-jątku. Trwałym śladem podkreślającym znaczenie rodu Niszczyckich jest renesansowy nagrobek w katedrze płockiej, wzniesiony w 1560 roku kanonikowi płockie-mu, krakowskiemu i gnieźnieńskiemu, kanclerzowi kurii p łock ie j Bar t łomie jowi Niszczyck iemu. Szlachetn ie skromna forma obelisku z wizerunkiem kanonika w me-dalionie ma symbolizować trwanie sławy po śmierci, a jednocześnie stanowi wczesny przykład tego rodzaju rzeźby nagrobkowej w Polsce.

Dzieje Srebrnej zawierają wiele luk i niejasności,

W PARKU LEŚNYM których nie rozstrzygnęły ani autorki Katalogu Zabyt-ków Sztuki, ani autorka ostatniego opracowania histo-rycznego mgr Danuta Kołodziej.

Dopiero z końcem XVIII wieku potwierdzona jest własność rodziny Mańkowskich.

W 1898 roku dobra w Srebrnej przechodzą w ręce rodziny Zielińskich. Szczególnie zasłużyła się ta rodzi-na dla kultury Mazowsza poprzez dar cennego księgoz-bioru, zgromadzonego przez dziesiątki lat wielkim na-kładem starań i kosztów przez Gustawa Zielińskiego, ojca właściciela Srebrnej; ofiarowany Towarzystwu Na-ukowemu Płockiemu, tworząc w ten sposób trzon Bib-lioteki noszącej odtąd imię Zielińskich.

Wdowa po tragicznie zmarłym Konstantym Zieliń-skim, Maria z Piwnickich uczyniła rezydencję w Srebr-nej ośrodkiem życia kulturalnego. Jej dom w okresie międzywojennym odwiedzali między innymi Julian Tu-wim i Tadeusz Dołęga-Mostowicz. Ciekawostką jest fakt, że to właśnie tam nakręcono pierwszą ekranizację książki "Znachor".

Zabudowa wzgórza nad Wierzbicą do wieku XIX ob-jęta jest tajemnicą. Brak choćby fragmentów starych fun-damentów wskazuje, że od średniowiecza do końca XVIII wieku wznoszone tu były raczej budowle drewniane. Dal-sze poszukiwania być może ujawnią jakieś ślady dworu, zwłaszcza z XVI wieku gdy Srebrna należała do Nisz-czyckich, a kanonik Bartłomiej uczestniczył w wielkiej przebudowie katedry płockiej, drugiej po Wawelu realiza-cji renesansowej w Polsce, która zgromadziła w oddalo-nym o 8 wiorst Płocku cały sztab najwybitniejszych ar-chitektów i artystów włoskich i polskich.

Dwór, którego zręby zachowane są do dzisiaj, wzniesiony został około 1800 roku jako obiekt klasycy-styczny, parterowy, z oficyną wolno stojącą. Różnił się on zasadniczo od formy współczesnego budynku za-łożonego na planie niesymetrycznym, który jest rezul-

10 NOTATKI PŁOCKIE • 1998 • 1/174 Rf>