JAKUB KRZYSZTOF PETELEWICZ

ENDLÖSUNG DEN JUDENFRAGEWYJ¥TKOWO�Æ I NORMALNO�Æ HOLOCAUSTU

Kwestia Holocaustu interesuje badaczy od momentu gdy �wiatdowiedzia³ siê o tej zbrodni. Dotychczas powsta³o na ten temat wieleszacownych prac naukowych i opracowañ popularnych. Jednak wiêkszo�æanaliz dotycz¹cych tego zagadnienia skupia siê na Szoah jako na wydarzeniu owymiarze historycznym, etycznym czy moralnym. Niewielu z pisz¹cychpokusi³o siê o spojrzenie na ten problem od strony socjo-politologicznej.Zaskakuj¹cym jest fakt, ¿e Holocaust to pierwsze takie wydarzenie w historiiludzko�ci, o którym mo¿na z ca³¹ pewno�ci¹ powiedzieæ, ¿e by³o dlawszystkich szokiem i nikt, nawet najtê¿sze g³owy Europy, nie mog³ystwierdziæ, ¿e mo¿na by³o je przewidzieæ. Wbrew pozorom, nawet dzisiejszaopozycja niektórych naukowców wobec tego niezaprzeczalnego ju¿ faktu, jestpotwierdzeniem wyj¹tkowo�ci zdarzenia jakim by³a Zag³ada. Wci¹¿ jednak,mimo niepodwa¿alnego �wiadectwa, jakim s¹ miliony pomordowanych s¹tacy, którzy uwa¿aj¹, ¿e by³ to tylko wyolbrzymiony przez historiê pogrom, aO�wiêcim to wymys³ sfrustrowanych ¯ydów. Funkcjonowanie takich teorii wpowszechnym obiegu wydawniczym, ¿yczliwe przyjêcie z jakim spotykaj¹ siêpublikacje rewizjonistów historii (w tym rewizjonistów Holocaustu) �wiadczydobitnie, ¿e s¹ dzi� jeszcze ludzie, którzy nie mog¹ uwierzyæ w ogrom gwa³tuna cywilizacji jaki dokona³ siê rêkami nazistów podczas Zag³ady.

Fizyczna likwidacja kilku milionów ¯ydów sama w sobie by³a aktemuderzaj¹cym. Jednak o wiele bardziej szokuj¹cym pozostaje fakt, ¿e sta³o siêto w samym �rodku Starego Kontynentu i dokona³o jako �wiadome dzie³opañstwa autorytarnego, a nie � jak sk³onni s¹ s¹dziæ niektórzy historycy �spe³nienie koszmarnego pomys³u chorej psychiki �szalonego malarza�. Wartoprzyjrzeæ siê owym tragicznym zdarzeniom, odk³adaj¹c ich oczywistyludobójczy i antyludzki charakter, za to analizuj¹c je jako przejawniespotykanej dot¹d in¿ynieryjno � propagandowej dzia³alno�ci pañstwanowoczesnego.

Historia narodu ¿ydowskiego zna liczne przypadki dyskryminacji,prze�ladowañ i odrzucenia. W ci¹gu dwóch tysiêcy lat Diaspory wydarzy³o siêwiele pogromów i masakr starozakonnych, które odbi³y siê szerokim echem whistoriografii. Ta wyalienowana nacja w przedziwny sposób przez ponad dwatysi¹clecia Rozproszenia zachowa³a swoj¹ to¿samo�æ i religiê, a tak¿e du¿¹autonomiê kulturow¹. W³a�nie to wyobcowanie i nie tolerowana inno�æpowodowa³y, ¿e w krajach, w których mieszkali dochodzi³y do g³osu ksenofobie iprzes¹dy. Stwierdziæ mo¿na by, ¿e wyst¹pienia antysemickie, spowodowane by³yniejednokrotnie postêpowaniem samych pokrzywdzonych, ich skryto�ci¹ iizolacjonizmem. Ale czy rzeczywi�cie? Poniek¹d pogl¹d ten jest usprawiedliwiony.Wypadki antysemityzmu mo¿emy datowaæ od zburzenia II �wi¹tyni jerozolimskiej,poprzez mordowanie ¯ydów przez Gotów, �redniowieczne pogromy i getta,Holocaust, Kielce, rok 1968, a¿ po ¿wirowisko. Mo¿na pokusiæ siê o stwierdzenie,¿e Diaspora to ci¹g³e pasmo nieszczê�æ jakimi Wszechmocny do�wiadcza³ swójnaród wybrany. Winowajcami tych nieprzyjaznych wyst¹pieñ wydaj¹ siê byæpo�rednio zarówno Izraelici jak i im wspó³cze�ni. ¯ydzi, poprzez swoj¹ kulturê,odmienn¹ od powszechnie panuj¹cej religiê oraz dzia³alno�æ ekonomiczn¹powodowali, ¿e od najdawniejszych czasów izolowano ich w zamkniêtychszczelnie podgrodziach i gettach. Oni sami usilnie starali siê o zachowanie swojejodrêbno�ci i autonomii we wszystkim � w³¹czaj¹c w to swój w³asny samorz¹d. Ichprzedziwna zdolno�æ do utrzymania siê na gruncie ekonomicznym, prowadzeniainteresów i przys³owiowa �chytro�æ�, sprawia³y ¿e poszczególni przedstawicielestarozakonnych szybko windowali siê na szczyty spo³eczne, zarówno je�li chodzi omajêtno�æ, jak i siêgaj¹c niejednokrotnie po ró¿ne stanowiska u �róde³ w³adzy.Powodowa³o to negatywne nastawienie i powstawanie wyobra¿enia o nich jako ozach³annych przybyszach pragn¹cych zagarn¹æ kraj i rz¹dy dla siebie.

Wtedy te¿ zacz¹³ pokutowaæ najstarszy i najpowszechniejszy z mitówdotycz¹cych ̄ ydów, mówi¹cy o spisku ¿ydowskim (a pó�niej ¿ydo-masoñskim czyo ¿ydo-komunie), zawi¹zanym w celu skrytego przejêcia panowania nad �wiatem.Naturalnie u jego pod³o¿a nie le¿a³a jakakolwiek wiedza o narodzie wybranym.Nikt, kto wysuwa³ takie tezy, nie zauwa¿a³ masy biedoty ¿ydowskiej w EuropieWschodniej, która podobnie jak inni wegetowa³a w nader skromnych warunkach �zarówno w �redniowieczu jak i pó�niej. �ród³em stereotypów stawali siê jednak cinajbardziej widoczni � a wiêc bogaci kupcy, bankierzy, przemys³owcy, wp³ywowirabini.

12 Jakub Krzysztof PETELEWICZ

Przyczyn¹ niechêci do ¯ydów by³a tak¿e wspominana ju¿ wy¿ej obco�æi hermetyczno�æ, która sama w sobie by³a rodzicielk¹ wielu plotek i pomówieñ.Jednym z ciekawych i wartych przytoczenia tutaj jest pogl¹d, którypowszechny by³ w �rodowiskach wiejskich i biedoty miejskiej, choæ jak siêmia³o pó�niej okazaæ propagowali go tak¿e ludzie �wiatli na ³onie Ko�cio³akatolickiego, jak i poza nim. Idzie mianowicie o pomówienia, jakoby ¯ydziporywali maleñkie chrze�cijañskie dzieci, by z krwi upuszczonej owemuniewinnemu w okrutnych rytualnych torturach, wyrabiaæ potem macê na�wiêto Pesach. Twórcami takowych bajeczek by³y czêsto osoby, którymstarozakonni � u¿ywaj¹c kolokwializmu � �zaszli za skórê�. Byli nimi równie¿szowini�ci religijni i polityczni. Kolportowali je za� pro�ci ludzie, którzywierzyli w nie, opieraj¹c siê na obiegowych s¹dach i �m¹dro�ciach ludowych�.Dodatkowym argumentem, na jaki siê powo³ywano mia³a byæ w³a�nie owaobco�æ. I choæ obecnie istnieje bogata literatura dotycz¹ca tego zagadnienia,oparta na rzetelnych naukowych badaniach � zdarzaj¹ siê podnosiæ g³osynie�mia³o sugeruj¹ce �mord rytualny�1.

U pod³o¿a antysemityzmu le¿a³o tak¿e wiele innych wa¿kich przyczyn iczynników spo³ecznych, nie jest jednak zadaniem tej pracy dok³adna ichanaliza. Wystarczy wspomnieæ, ¿e odczucia, o których mowa powy¿ej, czêstoprowadzi³y do objawów ksenofobii i histerycznych wyst¹pieñ t³umu przeciw¯ydom na tym tle. T³uszcza powodowana rozmaitymi pobudkami, odreligijnych poczynaj¹c, na ekonomiczno-politycznych koñcz¹c, doprowadza³ado masakr i pogromów. Zawsze by³y to jednak jednorazowe wydarzenia, któremog³y byæ przewidywane i (niestety) inspirowane przez ludzi w³adzy. By³y tostraszne w swoim wymiarze fakty, efekt jednoznacznie antysemickiej polityki.Jednak od takich wypadków jeszcze bardzo daleka droga do tego, coprzynios³a nam planowa realizacja za³o¿eñ z Wanesee.

Jednak ju¿ os³awiona nazistowska Kristallnacht to nie tylko przejawirracjonalnych zachowañ t³umu, który na skutek epatowania przezgoebbelsowsk¹ propagandê, umiejêtnie sprowokowany i kierowanydoprowadzi³ do linczów i demolacji, podczas których zamordowano oko³o stu¯ydów i zniszczono wiele nale¿¹cych do nich dóbr. By³o to preludium tego,czym dysponowa³ w swej potêdze re¿im hitlerowski. Z ca³ym pietyzmem � by

13Endlösung den Judenfrage

1 Die Legende vom Ritualmord. Zur Geschichte der Blutbeschuldigung gegen Juden,hrsg. Erb Rainer, Berlin 1993.

wspomnieæ tylko dok³adne dyrektywy dla stra¿y ogniowej, które po¿ary mo¿egasiæ � przygotowano �spontaniczne� wyst¹pienia Niemców przeciwstarozakonnym, którzy �winni� byli zbrodni Herschela Grynszpana2.

Przyjmuje siê niemal za pewnik, ¿e Holocaust by³ wynikiemroz¿arzonego do bia³o�ci i kapi¹cego nienawi�ci¹ antysemityzmuniemieckiego, który przypisuje siê temu narodowi niemal z definicji. Otó¿ nicbardziej myl¹cego. Z du¿¹ pewno�ci¹ mo¿na stwierdziæ, ¿e antysemityzm wRepublice Weimarskiej i przedhitlerowskich Niemczech nie by³ wcale wiêkszyni¿ w s¹siedniej Francji, Hiszpanii, a nawet w Polsce. Dzia³aj¹ce w okresiebismarkowskim partie antysemickie umiera³y �mierci¹ naturaln¹ wobec brakuzaplecza politycznego i nik³ego zainteresowania elektoratu. Nic tak¿e niewskazuje na to, aby w okresie pó�niejszym ich has³a funkcjonowa³y wspo³eczeñstwie niemieckim z jakimkolwiek wiêkszym odd�wiêkiem3.Oczywi�cie nikt nie stawia tezy, ¿e Niemcy antysemickie nie by³y, gdy¿ by³byto historyczny heretyzm. Stwierdziæ jednak nale¿y, ¿e ów antysemityzm nie by³jedyn¹ i opêtañcz¹ ide¹, jaka dominowa³a w my�li niemieckiegospo³eczeñstwa. Wprost przeciwnie: przez pewien okres w dwudziestoleciumiêdzywojennym Niemcy by³y uwa¿ane za raj �wiatowego ¿ydostwa. Dopieropolityka Hitlera, propaganda ministra Goebbelsa, systematyczne dzia³aniaaparatu pañstwowego i administracyjnego III Rzeszy, doprowadzi³y do takdrastycznego wzrostu uczuæ anty¿ydowskich i umo¿liwi³y dokonanie zbrodni,która wstrz¹snê³a �wiatem.

�mia³o mo¿na wiêc powiedzieæ, ¿e niemiecki antysemityzm by³warunkiem koniecznym, ale nie wystarczaj¹cym do zaistnienia warunkówumo¿liwiaj¹cych przeprowadzenie Endlösung. Dopiero stopniowa jegoewolucja do jadowitej ksenofobii, której kulminacyjnym momentem by³awspominana Kristallnacht, i ostrego rasizmu (�dziecka� nazistowskiej �nauki�

14 Jakub Krzysztof PETELEWICZ

2 Jonca Karol, �Noc kryszta³owa� i casus Herschela Grynszpana, wyd. 2 popr.,Wroc³aw 1998.

3 Shulamit Volkov, Antysemityzm jako kod kulturowy, [w:] Judisches Leben undAntisemitismus im 19. Und 20 Jahrhundert, München 1990, s. 12-36. Badania na tentemat prowadzi³o równie¿ wielu innych badaczy, zob. szczególnie: H. Rosenberg,Große Depression und Bismarckzeit. Wirtschaftsablauf, [in:] Gesellschaft und Politikin Mitteleuropa, Berlin 1967, s. 88-117; H.U. Wehler, Das deutsche Kaiserreich,Göttingen 1973, s. 105-118; H. Arendt, The Burden of our time, London 1951, s. 8.

i propagandy), mog³a w ostatecznym rozrachunku spowodowaæ wyst¹pienieprzyczyn, których przera¿aj¹ce skutki do dzi� poruszaj¹ umys³y ludzko�ci. Niebez znaczenia by³ tak¿e fakt przedstawienia ¯ydów, jako winowajców klêskiNiemiec w I wojnie �wiatowej. Wizja no¿a wbitego w plecy armii pruskiejprzez ¿ydo-komunistyczne rewolucje, skutecznie podsycana i rozwijana przeznazistów, pozwoli³a st³amszonemu pora¿k¹ spo³eczeñstwu niemieckiemuzobaczyæ w ¯ydzie koz³a ofiarnego winnego wszelkich nieszczê�æ.

Zygmunt Bauman w swej pracy Nowoczesno�æ i zag³ada stawiapo�rednio tezê, i¿ istnienie niemieckiego rasizmu, prowadz¹cego doHolocaustu by³o wynikiem planowego dzia³ania i �wiadomej in¿ynieriispo³ecznej III Rzeszy4. Otó¿ nale¿y podkre�liæ z ca³¹ moc¹, ¿e takietwierdzenie jest nie tylko uprawnione, ale wrêcz naturalne w �wietlemetodycznej analizy ca³ego splotu zjawisk poprzedzaj¹cych i wspó³towarzysz¹cychZag³adzie. Jego wysuniêcie wynika z dok³adnego zbadania socjotechnikisprawowania rz¹dów i poczynañ w³adców hitlerowskich Niemiec.

Adolf Hitler, bêd¹cy autorem i duchowym ojcem owego projektu,swoim Mein Kampf zapocz¹tkowa³ proces �wiadomego i planowego dzia³aniazmierzaj¹cego do �odsuniêcia� ¯ydów.

11 rozdzia³ I tomu pod tytu³em Naród a rasa, w dok³adny, wrêczpedantyczny sposób, wyk³ada zasady jakimi maj¹ siê kierowaæ wyznawcy ideiHitlera. Podaje niemal¿e �przepis� na sposób postêpowania w kwestii¿ydowskiej. Od momentu przejêcia w³adzy w Niemczech przez narodowychsocjalistów, sprawê ¯ydów Hitler i jego administracja uwa¿a³a za centralnymotyw swojego dzia³ania i my�li politycznej. W ksi¹¿ce, która sta³a siêkatechizmem nazizmu, Hitler pisa³: Wierzê, wiêc, ¿e dzia³am dzisiaj zgodnie zintencj¹ przepotê¿nego Stwórcy; broni¹c siê przed ¯ydem, walczê o dzie³oPana Naszego5.

Jego nienawi�æ i rasistowska argumentacja wyuczona w Mekceówczesnego antysemityzmu � Wiedniu, wywodzi siê jeszcze z okresu klêskiNiemiec w I wojnie �wiatowej i prowadzi do wspominanego powy¿ej widzenia¯ydów jako koz³a ofiarnego, pisze bowiem: (�) decyduj¹c¹ przyczyn¹ klêskiniemieckiej w 1918 r. by³o niedocenianie problemu rasy, a szczególnie

15Endlösung den Judenfrage

4 Zygmunt Bauman, Nowoczesno�æ i zag³ada, Warszawa 1992.5 Adolf Hitler, Mein Kampf; Krosno 1992 , s. 69.

¿ydowskiego niebezpieczeñstwa6. (�) gdyby wówczas istnia³a tego�wiadomo�æ, to by³by nadszed³ w³a�ciwy moment wyst¹pienia przeciw ca³ejoszukañczej spó³ce ¿ydowskich trucicieli narodu7.

Takie i temu podobne cytaty pojawiaj¹ siê w ca³ym Mein Kampf. Jakwidaæ z powy¿szych przyk³adów problem czysto�ci rasy i ingerencji w ni¹ stoina czele w wypowiedziach przywódcy III Rzeszy, jest niejako fundamentem jejprzysz³ej trwa³o�ci i wielko�ci. Architekci Niemiec hitlerowskich przysz³o�æ1000 letniego pañstwa widzieli w jego aryjskich obywatelach. Spraw¹nadrzêdn¹ sta³ siê postulat zachowania w stopniu niezm¹conym owej czysto�cirasy panów (st¹d kary za stosunek z ¯ydówk¹ czy ¯ydem). Wszystkiejednostki wykraczaj¹ce poza idealny wzorzec ustalony dla pañstwaniemieckiego, by³y dla niego zagro¿eniem i powinny podlegaæ procesowi�odsuwania�. Problem ten traktowano nie jako jedno z zadañ pañstwa � jakochrona obywateli czy polityka zagraniczna. Sta³ siê on priorytetemusuwaj¹cym nieraz na plan dalszy inne sprawy. Opiera³a siê na nim ca³a niemalideologia pañstwowo-rasowa nazistów. Kwestia ta dotyczy³a nie tylko ¯ydów(choæ ich w najwiêkszym stopniu), ale równie¿ Cyganów, nieuleczalniechorych psychicznie i kalek. Podobnie jak Izraelici, stanowili oni zepsut¹,nowotworow¹ tkankê spo³eczeñstwa, której nie mo¿na by³o uleczyæ,przystosowaæ czy te¿ reedukowaæ. Jedynym mo¿liwym rozwi¹zaniem by³ousuniêcie ich z obrêbu zdrowego organizmu niemieckiego. Sta³o siê to wgnazistów konieczne, gdy¿ uznano owe rasy i osobniki za �nieuleczalnie�nieodpowiednich aby móc byæ zaszczyconym funkcjonowaniem wTysi¹cletniej Rzeszy. Niezbêdna by³a ich eliminacja, aby nie powodowalizepsucia czystej rasy aryjskiej.

Wyraz wspomnianym powy¿ej tendencjom doskonale daje programNSDAP. Postuluje siê w nim miêdzy innymi: odebranie ¯ydom obywatelstwaniemieckiego, podporz¹dkowanie ich prawom o obcokrajowcach, zakazpiastowania urzêdów publicznych, przymusow¹ emigracjê, konfiskatymaj¹tków, zakaz ich imigracji do Rzeszy, etc. Postulaty te znalaz³y swoj¹realizacjê w os³awionych Ustawach Norymberskich. Pó�niejsze dzia³aniastawa³y siê coraz bardziej zdecydowane. Antedatowany na 1 wrze�nia 1939 r.rozkaz Hitlera zezwala w stosunku do unwerts Leben na rozszerzenieuprawnieñ imiennie wyznaczonych lekarzy w taki sposób, aby chorym, którzy

16 Jakub Krzysztof PETELEWICZ

6 Tam¿e, s. 62.7 Tam¿e, s. 185.

wed³ug ludzkiego uznania s¹ nieuleczalni, mo¿na by³o oceniaj¹c krytycznie ichstan choroby, udzieliæ ³aski �mierci. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e wspomniana ³aska�mierci dotyczy³a chorych nieuleczalnie nie tylko w sensie fizycznym, lecztak¿e ¯ydów i Cyganów, którzy ze wzglêdu na swoj¹ nieczysto�æ rasow¹równie¿ byli nieuleczalni.

Tak oto owe z³e i nieprzystosowalne jednostki (a w konsekwencji ca³enarody) musia³y byæ usuwane poza obrêb spo³eczeñstwa, niemieckiej rasypanów, dla jej dobra i dla przysz³o�ci Tysi¹cletniej Rzeszy. Uderzaj¹ce jest przytym ca³kowite odhumanizowanie podej�cia do tego problemu. Jednostki uznaneza niepotrzebne w przysz³ej Wielkiej Rzeszy traktuje siê jako nieuleczalniechor¹ tkankê, chwasty, które nale¿y wypleniæ aby ogród móg³ siê piêknie i wpe³ni rozwijaæ. Za potwierdzeniem tezy o in¿ynieryjno�ci Holocaustuprzemawiaj¹ okre�lenia stosowane przez Hitlera i jego ideologów. Doskonalepasuj¹ one do przymiotników, jakich u¿ywa siê w podrêcznikach medycznychczy ogrodniczych. Tak jak ogrodnik beznamiêtnie niszczy szkodniki, a lekarzwycina wyrostek robaczkowy, tak owe zbêdne jednostki mia³y byæ wyrzucone,aby zapewniæ rasie panów prawid³owy i harmonijny rozwój. Hitler pisz¹c imówi¹c o ¯ydach u¿ywa takich okre�leñ jak: (�) czerw tocz¹cy zgni³e cia³o,zaraza gorsza od czarnej �mierci dawnych czasów, najgorszy nosiciel zarazków,chwast, szkodnik, odwieczny bakcyl ludzko�ci, truteñ, paj¹k zwolna wysysaj¹cykrew narodu, zwalczaj¹ca siê krwawo zgraja szczurów, paso¿yt na ciele innychnarodów itp. Wszystkie one jak ula³ pasuj¹ do parazytologii. Uto¿samiano oweunwerts Leben ze wszystkimi najgorszymi plagami, od których mo¿na siêuwolniæ tylko poprzez skuteczn¹ ich eliminacjê. Takie przes³ania s¹czone doumys³ów spo³eczeñstwa niemieckiego przez umiejêtn¹ propagandê, z wolnaprzygotowywa³y je na maj¹ce nast¹piæ rozwi¹zanie.

Na marginesie mo¿na zauwa¿yæ, i¿ skuteczno�æ owej propagandy ino�no�æ terminologii przenika³y granice Niemiec � znane s¹ sk¹din¹d wpolskiej my�li nacjonalistycznej z publikacji chocia¿by Rycerza Niepokalanejczy pism ojca Maksymiliana Kolbego.

Adolf Hitler traktowa³ swoje poczynania jak misjê, beznamiêtnelikwidowanie ¿ydostwa by³o jego wk³adem w zbawienie �wiata (choæ niektórzynaukowcy stawiaj¹ tezê, ¿e oprócz idei Hitler nie by³ nawet po�rednimarchitektem Zag³ady, ¿e nie informowano go bezpo�rednio o Treblinkach iO�wiêcimiach)8.

17Endlösung den Judenfrage

8 Allan Bullock, Wojna Hitlera, Warszawa 1996.

Najwa¿niejsz¹ kwesti¹ pozostawa³o nadal, co zrobiæ, aby usun¹æ zNiemiec takie masy owych unwerts Leben. Pocz¹tkowe pomys³y oscylowa³ywokó³ przymusowej emigracji lub, w okresie nieco pó�niejszym, masowegowysiedlenia np. na Madagaskar, który po pokonaniu Francji mia³ siê staæniemieck¹ koloni¹. W ten sposób pozbyto by siê ¯ydów usuwaj¹c ich zterenów niemieckich i zapewniaj¹c Lebensraum dla aryjczyków. Pomys³masowych mordów to dopiero wynik zaistnienia splotu ca³ej masy czynnikówi zaistnienia nader specyficznej sytuacji wojennej. Owe czynniki � cytuj¹cBaumana � to g³ównie:

� radykalny antysemityzm typu nazistowskiego, który ewoluowa³ wlatach 30; transformacja owego antysemityzmu w praktykê polityczn¹ silnegoi scentralizowanego pañstwa;

� podleg³o�æ tego pañstwa silnemu aparatowi biurokracji, indoktrynacjii bezpieczeñstwa wewnêtrznego;

� �stan wyj¹tkowy�, czyli wojna, która pozwoli³a na zrealizowaniedzia³añ, wywo³uj¹cych w pokojowych warunkach skuteczny opór, a nie biern¹akceptacjê;

� mo¿liwo�æ umieszczenia �fabryk �mierci� w dosyæ odleg³ym zak¹tkuEuropy, którego ludno�æ, poddana bezprzyk³adnemu terrorowi, nie by³a wstanie przeciwstawiæ siê eksterminacyjnej dzia³alno�ci hitlerowców.

Reasumuj¹c powy¿sze rozwa¿ania mo¿na stwierdziæ, za ZygmuntemBaumanem, ¿e Holocaust by³ dzieckiem przemy�lanego i planowoprzeprowadzonego przedsiêwziêcia in¿ynierii spo³eczno-politycznej, maj¹cegona celu �usuniêcie� narodu ¿ydowskiego z Niemiec.

W sytuacji, gdy okaza³o siê, ¿e plany wywiezienia lub zmuszenia doemigracji takich mas �niepotrzebnych� s¹ nierealne i niemo¿liwe do realizacji,przyst¹piono do planowania innego skuteczniejszego rozwi¹zania, którezapewni³o by szybki sukces. Po konferencji zorganizowanej w Wanesee w celuwypracowania nowego planu dzia³ania, powsta³ nowy program Endlösung denJudenfrage, który by³ przemy�lanym i zakrojonym na szerok¹ skalê dzia³aniemprowadz¹cym do fizycznego unicestwienia ¯ydów. Do pracy zaprzêgniêtoogromny aparat biurokratyczny i administracyjny, który wypracowa³ to, co dzisiajokre�la siê mianem Holocaustu, i bez którego jego realizacja by³aby niemo¿liwa.

18 Jakub Krzysztof PETELEWICZ

By³ to zaskakuj¹cy przyk³ad spo³eczno-politycznej in¿ynierii, któradziêki funkcjonowaniu sprawnej administracji, doprowadzi³a dounicestwienia ponad 6 mln istnieñ ¿ydowskich i kilku milionów innejnarodowo�ci. Na uwagê zas³uguje fakt, ¿e rozwi¹zanie przyjête pokonferencji, a dotycz¹ce mordowania ¯ydów w obozach �mierci, by³ojednym z wielu proponowanych. Wyboru dokonano po dok³adnej analizieekonomicznej i politycznej. By³ to pomys³ gwarantuj¹cy najtañszy,najszybszy i najskuteczniejszy sukces, ju¿ we wspó³czesnym pokoleniu, anie dla pokoleñ potomnych. Obozy �mierci by³y dobrze skalkulowanymifabrykami, które nie mog³y przynosiæ nadmiernych strat. Wykorzystywanowszystko co mog³o nadawaæ siê jako surowiec wtórny, od niewolniczejpracy wiê�niów pocz¹wszy, na ich w³osach, skórze i z³otych zêbachskoñczywszy.

Podobnymi, zakrojonymi na tak szerok¹ skalê przedsiêwziêciamiin¿ynierii spo³ecznej w nowoczesnej Europie by³y tylko wspó³czesneHitlerowi wydarzenia w równie totalitarnym Zwi¹zku Radzieckim.Sowieckie obozy pracy na Ko³ymie, Syberii, masowe deportacje ludno�ciczy wreszcie przymusowa kolektywizacja, która zmienia³a ch³opów wpracowników pañstwowych ko³chozów de facto przywi¹zanych do ziemi.Nie mia³y one tak tragicznego wyd�wiêku w �wiecie jak Holocaust, aleby³y podobnie jak on wynikiem planowego dzia³ania aparatu pañstwowegow oparciu o ideologiê totalitarn¹. I choæ ideologia Stalina nie zak³ada³a zgruntu fizycznej eksterminacji okre�lonych grup czy narodów, to jejzbrodnicze inklinacje, zaprzêgniêcie do pracy rozbudowanego aparatubiurokracji i nowoczesne mo¿liwo�ci techniczne u³atwiaj¹ce manipulacjêmilionami ludzi doprowadzi³y w swej konsekwencji do tragicznychskutków porównywalnych z Shoah.

Proszê nie my�leæ, ¿e autor zachwyca siê tymi odra¿aj¹cymi ibudz¹cymi wstrêt wydarzeniami, jakimi by³ Holocaust czy sowieckieobozy i morderstwa polskich oficerów. Absolutnie nie! Niniejszy wywódma na celu wskazanie, jak ogromnym i do gruntu przemy�lanym dzie³emin¿ynierii spo³ecznej wspó³czesnego pañstwa by³y powy¿ej wspominanezdarzenia.

19Endlösung den Judenfrage

Wiele osób uwa¿a, ¿e to wszyscy Niemcy byli narzêdziami rasistowskiejpolityki hitlerowców, i wszyscy odpowiadaj¹ za te zbrodnie przeciw ludzko�ci.Poniek¹d jest to prawda. Propaganda s¹czy³a do umys³ów ideologiênazistowsk¹. Wiedziano, ¿e unwerts Leben s¹ rakiem na ciele rasy panów ipozostaj¹ g³ównym celem. Hitlerowska polityka twierdzi³a, ¿e idealnespo³eczeñstwo, do którego d¹¿y, wymaga podzia³u na ¿ycie godne i niegodnezachowania. To pierwsze mia³o byæ kultywowane i uzyskaæ Lebensraum,resztê nale¿a³o odsun¹æ na dystans, a kiedy okaza³o siê to niewykonalne,usun¹æ w ogóle. Spo³eczeñstwo niemieckie nie poddawa³o siê zbiorowejhisterii i nie nurza³o swoich r¹k w krwi ¯ydów. Jego wina polega³a na biernejakceptacji tego, do czego namawiali i co czynili architekci zag³ady.

Hannah Arendt wysunê³a niegdy� bulwersuj¹ce twierdzenie: (�) gdybynie dzia³ania ¿ydowskich kolaborantów i gorliwo�æ Judenratów, liczba ofiarby³aby znacznie mniejsza9. Podobne twierdzenia wysuwa w swej pracyZygmunt Bauman10. Tylko w czê�ci jest to prawda. Wielu przedstawicieli tegonarodu w nadziei uratowania ¿ycia kolaborowa³o z Niemcami. Oni sami wmistrzowski sposób umieli wykorzystaæ ¿ydowsk¹ samorz¹dno�æ. Dziêki tymdzia³aniom wielu ¯ydów posz³o na �mieræ do obozów wierz¹c w zapewnieniao ich repatriacji. Dziêki polityce bardzo kontrowersyjnej postaci, jak¹ by³przewodnicz¹cy ³ódzkiego Judenratu Rumkowski, w ³ódzkim getcie dotrwa³odo koñca wojny ponad 100 ¯ydów. Czy by³o to warte setek tysiêcy ofiar?Mo¿na stwierdziæ, ¿e prawda jak zawsze le¿y po�rodku. Istnieli tacy ludzie, jakgestapowscy konfidenci pracuj¹cy w gettach, którzy swoim aktywnymdzia³aniem wpasowali siê w hitlerowski aparat zarz¹dzania zag³ad¹ ¯ydów; itacy jak Anielewicz � swoj¹ postaw¹ opieraj¹cy siê mordercom. Na pewno bezaktywnej pomocy ofiar, Holocaust by³by dla hitlerowców znacznie trudniejszy.

Nale¿y zrozumieæ, ¿e Holocaust mia³ wyraz nie tylko moralny ihistoryczny, ale tak¿e socjo-polityczny. Jego wyj¹tkowo�æ polega³a na jegonormalno�ci. To nie nadzwyczajne cechy Niemców sprawi³y, ¿e wydarzenia temia³y miejsce w³a�nie w tej czê�ci Europy. Przy zaistnieniu sprzyjaj¹cychokoliczno�ci to Francuzi mogli mordowaæ np. hiszpañskich górali, a Polacy

20 Jakub Krzysztof PETELEWICZ

9 H. Arendt, The Burden of our time, London 1951.10 Zygmunt Bauman, Nowoczesno�æ i zag³ada, s.169 .

Ukraiñców w Bieszczadach lub na odwrót. Zaskakuj¹ca i odra¿aj¹canormalno�æ Holocaustu le¿y nie tylko w tym, ¿e mog³o siê to wydarzyæpraktycznie wszêdzie, ale tak¿e w tym, ¿e nie by³ to zwyk³y poryw ludno�ciniesionej na fali ksenofobii, która w pogromie morduje swychznienawidzonych przeciwników. Takie wydarzenia pojawia³y i pojawiaj¹ siê whistorii. To w³a�nie owo niemal perfekcyjne wykonanie planu in¿ynieriispo³ecznej sprawia, ¿e Holocaust jest tak fascynuj¹cym wydarzeniempolitologicznym. Jego fenomen polega na tym, ¿e przewidzenie takichwypadków by³o niemo¿liwe nawet na kilka lat przed ich zaistnieniem.Nieprzewidywalno�æ taka, mimo i¿ znamy ju¿ historyczne przyczynyEndlösung istnieje nadal i nikt nie potrafi stwierdziæ, czy za kilka, kilkana�cielub kilkadziesi¹t lat historia nie zatoczy przera¿aj¹cego ko³a. Pamiêtaæ nale¿y,¿e to nie Niemcy dokonali mordu na ¯ydach, ale by³a to zbrodnia cz³owiekaprzeciwko cz³owiekowi. To ludzie ludziom zgotowali ten los.

Najlepszym i tragicznym potwierdzeniem powy¿szych wywodów s¹wypadki znane nam z Rwandy, by³ej Jugos³awii � i dzisiejsze zdarzenia wKosowie.

BIBLIOGRAFIA

H. Arendt, The Burden of our time, Londyn 1951;

�� , Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalno�ci z³a, Kraków 1987;

Z. Bauman, Nowoczesno�æ i zag³ada, Warszawa 1992;

A. Bullock, Hitler i Stalin, ¿ywoty równoleg³e, Warszawa 1994;

�� , Hitler: Studium tyranii, Warszawa 1969;

Die Legende vom Ritualmord. Zur Geschichte der Blutbeschuldigung gegenJuden, hrsg. Erb Rainer, Berlin 1993;

E. Grodziñski, Filozofia A. Hitlera w Mein Kampf, Warszawa 1992;

21Endlösung den Judenfrage

S. Hafner, Rozwa¿ania o Hitlerze, Warszawa 1994;

A. Hitler, Mein Kampf, Krosno 1992;

E. Jackel, Panowanie Hitlera: spe³nienie �wiatopogl¹du, Wroc³aw 1989;

�� , Hitlera pogl¹d na �wiat, Warszawa 1973;

K. Jonca, �Noc kryszta³owa� i casus Herschela Grynszpana; wyd. 2 popr.,Wroc³aw 1998;

S. Volkov, Antisemitismus als kulturkod, [w:] Jüdisches Leben und Antisemitismusim 19. Und 20 Jahrhundert, München 1990;

H. Rosenberg, Große Depression und Bismarckzeit. Wirtschaftsablauf,Gesellschaft und Politik in Mitteleuropa, Berlin 1967;

H.U. Wehler, Das deutsche Kaiserreich, Göttingen 1973.

22 Jakub Krzysztof PETELEWICZ