Joseph Conrad

Jdro ciemnoci (Przeoya Aniela Zagrska)

1

CZ PIERWSZA

Jol krowniczy Nellie" obrci si na kotwicy bez trzepotu agli i stan

nieruchomo. Przypyw si skoczy, wiatr ucich prawie zupenie, a e jacht

kierowa si w d rzeki, nie pozostawao nic innego, tylko zatrzyma si i czeka

odpywu.

Przymorski obszar Tamizy rozciga si przed nami jak pocztek

nieskoczonego wodnego szlaku. Morze i niebo w oddali spajay si z sob bez

ladu, a w wietlistej przestrzeni wysuszone na socu agle szkut dryfujcych w

gr z przypywem zdaway si tkwi spokojnie w kpkach czerwonych, ostro

zakoczonych pcien, byskajc pokostowanymi rozprzami. Mga staa na niskich

brzegach, cielcych si ku morzu coraz ciesz warstw. Powietrze byo ciemne

nad Gravesend, a jeszcze dalej w gb zdawao si zgszcza w ponury mrok,

skupiony w pospnym bezruchu nad najbardziej rozlegym i najpotniejszym

miastem wiata.

Naszym kapitanem i gospodarzem by Dyrektor rnych towarzystw.

Wszyscy czterej spogldalimy ku niemu serdecznie, gdy sta na dziobie tyem do

nas patrzc w stron morza. Na caej rzece nie byo wida nic, co wygldaoby tak

bardzo po wodniacku. Przypomina pilota, ktry dla marynarza jest wcieleniem

tego, co zasuguje na najwysze zaufanie. Trudno byo sobie wyobrazi, e teren

jego pracy nie ley het, tam, u wietlanego ujcia rzeki, lecz w grze Tamizy,

wrd pospnego mroku.

Jednoczya nas - jak ju gdzie powiedziaem - wi morza. Nie tylko nie

pozwalaa, abymy o sobie zapomnieli w czasie dugich okresw rozstania, ale

uczya nas wzajemnej pobaliwoci dla naszych opowiada, a nawet pogldw.

Prawnik - najmilszy z towarzyszy - mia ze wzgldu na pokan ilo lat i cnt

jedyn poduszk na pokadzie i lea na jednej derce. Ksigowy wydoby ju

2

pudeko z dominem i zabawia si ustawianiem domkw z kostek. Marlow siedzia

skrzyowawszy nogi, w gbi rufy, oparty o bezanmaszt. Mia zapade policzki,

t cer, proste plecy, wygld ascety, a ze swymi obwisymi ramionami i rkami

lecymi na kolanach doni ku grze podobny by do boka. Dyrektor

upewniwszy si, e kotwica dobrze trzyma, przeszed na ruf i zasiad midzy

nami. Zamienilimy leniwie kilka sw. Potem zapado na jachcie milczenie. Dla

jakiej tam przyczyny nie rozpoczynalimy partii domina. Opanowaa nas zaduma i

bylimy zdolni tylko do spokojnego patrzenia przed siebie. Dzie si koczy

wrd cichej pogody, wspaniaej, nieskazitelnej. Woda janiaa spokojnie, niebo

bez adnej plamki byo dobrotliwym bezmiarem nieskalanego wiata; nawet mgy

na mokradach Essexu wyglday jak zwiewna, promienista tkanina, ktra zawisa

z lesistych wyniosoci w gbi ldu ukadajc si na niskich brzegach w fady

przejrzystej draperii. Tylko ku zachodowi mrok tkwi pospnie nad grnym

biegiem rzeki i ciemnia si z kad minut, jakby rozgniewany zblianiem si

soca.

Wreszcie soce zsuno si nisko, zakrelajc niedostrzegalny uk, i od

gorejcej biaoci przeszo w ciemn czerwie bez promieni i bez ciepa, jakby

miao nagle zagasn, raone mierci przy zetkniciu z owym mrokiem cielcym

si pospnie nad cib ludzi.

Woda zmienia oblicze natychmiast, a pogodna jasno staa si mniej

wietna, lecz jakby gbsza. Stara rzeka, rozlana szeroko, wypoczywaa bez ruchu u

schyku dnia - po caych wiekach dzielnej suby u rasy zaludniajcej jej brzegi -

rozpostarta spokojnie w swej godnoci wodnego szlaku wiodcego do najdalszych

kracw ziemi. Nie patrzylimy na czcigodn rzek przelotnym spojrzeniem

krtkiego dnia, ktry zjawia si i odchodzi na zawsze, ale widzielimy j w

dostojnym wietle trwaych wspomnie. I zaiste, nic atwiejszego dla ludzi, ktrzy

- jak to si mwi - powicili si morzu" z szacunkiem i przywizaniem, ni

3

wywoa wielkiego ducha przeszoci na przymorskim obszarze Tamizy. Przypyw

i odpyw biegn tam i z powrotem w nieustajcej subie, przepenione

wspomnieniami o okrtach i ludziach, ktrych niosy ku domowemu wytchnieniu

lub ku walkom na morzach. Prdy te znay wszystkich mw, ktrymi szczyci si

nard, i suyy im wszystkim - od sir Francisa Drake'a do sir Johna Franklina -

rycerzom utytuowanym lub nie, wielkim bdnym rycerzom morza. Prdy te

dwigay wszystkie statki, ktrych imiona s jak drogocenne kamienie byszczce

w pomroce wiekw, od Zotej ani" powracajcej z onem penym skarbw -

statku, co po odwiedzinach jej krlewskiej moci znika z gigantycznej opowieci -

a do Erebu" i Terroru", ktre puciy si na inne podboje, aby nigdy nie wrci.

Prdy te znay i okrty, i ludzi. Znay tych, co wypynli z Deptford, z Greenwich,

z Erith - awanturnikw i osadnikw; znay okrty krlewskie i okrty finansistw,

kapitanw, admiraw, znay ciemne figury handlu ze Wschodem i wynajtych

generaw" wschodnioindyjskich flot. owcy zota lub owcy sawy, wszyscy

pynli t rzek dzierc miecz, a czsto i pochodni - wysannicy potgi z gbi

kraju, nioscy iskry witego ognia. Jaka wielko nie pyna z prdem tej rzeki

dc ku tajemnicy nieznanych ziem... Marzenia ludzkie, nasiona

rzeczypospolitych, zarodki cesarstw.

Soce zaszo, zmierzch pad na rzek i wiata zaczy si ukazywa wzdu

brzegu. Latarnia morska Chapmana, stojca na trzech nogach wrd botnej awicy,

rzucaa silny blask. Okrtowe wiata dyy eglownym szlakiem - odbywa si

wielki ruch wiateek w gr i w d rzeki. A dalej na zachd, nad grnym biegiem,

lee miasta-olbrzyma znaczyo si wci zowieszczo na niebie - pospnym

mrokiem w socu, upiornym blaskiem pod gwiazdami.

A i to miejsce - powiedzia nagle Marlow - byo ongi jednym z ciemnych

zaktkw ziemi".

On jeden jedyny spord nas wci jeszcze suy na morzu". Najgorszy

4

zarzut, jaki mg spotka Marlowa, to e nie by on typowym przedstawicielem

swego zawodu. By marynarzem, ale by rwnie wdrowcem, gdy tymczasem

wikszo marynarzy prowadzi, jeli mona si tak wyrazi, ycie osiade. Ich

usposobienie naley do kategorii domatorskich, a dom zawsze jest z nimi - okrt;

tak samo jak ich kraj - morze. Jeden okrt jest bardzo podobny do drugiego, a

morze zawsze jest jednakowe. Wrd niezmiennoci otoczenia obce wybrzea,

obce twarze, zmienny ogrom ycia, przesuwaj si koo nich przesonite

bynajmniej nie poczuciem tajemnicy, lecz nieco pogardliw niewiedz; gdy nie

ma dla marynarza nic tajemniczego - chyba samo morze, ktre jest wadc jego

istnienia, wadc rwnie niezbadanym jak Przeznaczenie. Co za do reszty wiata,

przypadkowy spacer poza godzinami suby lub przypadkowa pijatyka na

wybrzeu wystarcza, aby odsoni przed marynarzem tajemnic caego kontynentu,

i marynarz uwaa na og, e tajemnica nie bya warta poznania. Opowiadania

marynarzy odznaczaj si prost bezporednioci i cay ich sens pomieciby si w

pknitej upinie orzecha. Lecz Marlow nie by typowym eglarzem (wyjwszy

jego skonno do opowiada) i wedug niego sens jakiego epizodu nie tkwi w

rodku jak pestka, lecz otacza z zewntrz opowie, ktra tylko rzucaa na

wiato - jak blask owietla opary - na wzr mglistych aureoli widzialnych czasem

przy widmowym owietleniu ksiyca.

Uwaga Marlowa nie zaskoczya nas wcale. To byo zupenie w jego stylu.

Przyjlimy j w milczeniu. Nikt nie zdoby si nawet na mruknicie, a on wkrtce

zacz znw mwi powoli:

Mam na myli bardzo dawne czasy, kiedy Rzymianie przybyli tu po raz

pierwszy, tysic dziewiset lat temu - wczoraj... wiato bio pniej z tej rzeki -

wspominalicie o Rycerzach? Tak, ale to wszystko jest jak pomie przebiegajcy

rwnin, jak byskawica wrd chmur. yjemy w tym blasku - oby trwa, pki stara

ziemia toczy si bdzie! Ale wczoraj bya tu ciemno. Wystawcie sobie uczucia

5

dowdcy piknej - jak to si nazywao? - triremy na Morzu rdziemnym,

dowdcy odkomenderowanego nagle na pnoc: przebiega Gali w popiechu;

powierzaj mu jeden z tych statkw, ktre legionici - wspaniale wszechstronni

musieli z nich by majstrowie - budowali, jak si zdaje, caymi setkami w

przecigu miesica lub dwch, jeli mona wierzy temu, co si czyta. Wyobracie

go sobie tam: istny koniec wiata, morze barwy oowiu, niebo barwy dymu, okrt o

sztywnoci akordeonu - a dowdca prowadzi go w gr rzeki wiozc zapasy czy

rozkazy, czy co tam chcecie. awice piasku, bagna, lasy, dzicy ludzie, nic prawie

do jedzenia odpowiedniego dla cywilizowanego czowieka, a do picia nic prcz

wody w Tamizie. Falerneskiego wina ani ladu; wysiada na brzeg nie mona. Tu

i tam obz wojskowy zagubiony w dziczy jak iga w stogu siana - zimno, mga,

burze, choroby, wygnanie i mier - mier czatujca w powietrzu, w wodzie, w

gszczu. Musieli tu gin jak muchy. O, tak - dokona tego. Z pewnoci

poprowadzi bardzo dobrze t wypraw, niewiele o tym mylc - chyba pniej,

kiedy si chepi wszystkim, co przeszed swojego czasu. Byli to ludzie do mni,

by stawi czoo ciemnoci. A moe takiemu dowdcy dodawaa ducha nadzieja, e

dostanie si z czasem do floty w Rawennie - jeli mia dobrych przyjaci w

Rzymie i jeli wytrzyma straszny klimat. Albo wyobracie sobie, e przyzwoity,

mody obywatel w todze - moe cokolwiek za gorliwie uprawiajcy gr w koci -

zjawia si tutaj w wicie jakiego prefekta albo poborcy podatkw, albo wreszcie

kupca, by poprawi swj los. Lduje na trzsawisku, maszeruje przez lasy i

osiadszy na jakiej placwce w gbi ldu czuje, e dzicz, zupena dzicz zamkna

si wkoo niego - tajemnicze ycie dziczy, ktre ttni w lesie, w dungli, w sercach

dzikich ludzi. Nie ma wtajemniczenia w takie misteria. Nasz obywatel musi y

pord niepojtego, ktre jest take czym wstrtnym. A jednoczenie to niepojte

ma urok, ktry zaczyna na niego dziaa. Urzeczenie obrzydliwoci, rozumiecie?

Wyobracie sobie rosncy w tym czowieku al, pragnienie ucieczki, bezsilny

6

wstrt, poddanie si, nienawi".

Zamilk.

Zwacie - zacz znw i siedzc ze skrzyowanymi nogami podnis rk

obrcon doni na zewntrz, zupenie jak Budda nauczajcy w europejskim

ubraniu i bez lotosu - zwacie, e aden z nas nie czuby tego samego. Ratuje nas

sprawno naszej pracy - powicenie si sprawnoci. Ale tamci ludzie nie

przedstawiali doprawdy nic nadzwyczajnego, Kolonistami nie byli; podejrzewam,

e ich administracja nie rnia si niczym od ucisku. Byli zdobywcami, do tego

za potrzeba tylko bezmylnej siy; i nie ma si czym szczyci, jeli si j posiada,

poniewa sia ta jest po prostu przypadkiem, wypywajcym ze saboci innych.

Zagarniali, co mogli, ze zwykej chciwoci. Bya to po prostu kradzie z

wamaniem, masowe morderstwo na wielk skal, a ludzie rzucali si w to na olep

- jak przystoi tym, ktrzy napastuj ciemnoci. Podbj ziemi, polegajcy

przewanie na tym, e si j odbiera ludziom o odmiennej cerze lub troch bardziej

paskich nosach, nie jest rzecz pikn, jeli si w niego wejrzy zbyt dokadnie.

Odkupia go tylko idea. Idea tkwica w gbi; nie sentymentalny pozr, tylko idea; i

altruistyczna wiara w t ide - co, co mona wyznawa i bi przed tym pokony, i

skada ofiary..."

Urwa, Pomyki lizgay si po rzece: mae, zielone pomyki, czerwone

pomyki, biae pomyki, ktre si cigay nawzajem, dopdzay, czyy,

krzyoway - aby si rozsta piesznie lub powoli. Ruch handlowy wielkiego

miasta trwa na bezsennej rzece wrd gstniejcego mroku. Przypatrywalimy si

czekajc cierpliwie - nic innego nie mona byo robi a do koca przypywu; lecz

dopiero po duszym milczeniu Marlow rzek wahajco: Pamitacie pewno,

koledzy, e byem czas jaki marynarzem na sodkich wodach" - i wwczas

wiedzielimy ju, e jest nam sdzone, nim zacznie si odpyw, wysucha jednej z

rozlicznych przygd Marlowa, nie doprowadzajcych do adnych konkluzji.

7

Nie chc nudzi was dugo tym, co spotkao mnie samego - zacz

zdradzajc t uwag sabo waciw wielu gawdziarzom, ktrzy tak czsto zdaj

si nie wiedzie, co ich suchaczy najbardziej interesuje - ale eby zrozumie

wpyw, jaki to na mnie wywaro, musicie wiedzie, jak si tam znalazem, co

zobaczyem, jak popynem w gr rzeki a do miejsca, gdzie spotkaem si po raz

pierwszy z tym nieborakiem. By to najdalszy punkt mojej wyprawy i

kulminacyjny punkt moich przey. Rzuci jak gdyby pewien rodzaj wiata na to,

co mnie otaczao, i na moje myli. Wszystko to byo do ponure i aosne, i wcale

nie nadzwyczajne - i nie bardzo jasne. Nie, nie byo bardzo jasne. A jednak zdaje

mi si, e rzucio pewnego rodzaju wiato.

Powrciem wwczas, jak pamitacie, do Londynu po duszej egludze na

Oceanie Indyjskim, Spokojnym, na morzach chiskich, po porzdnej porcji

Wschodu - trwao to okoo szeciu lat. Wasaem si tu i wdzie przeszkadzajc

kolegom w pracy i nachodzc wasze domy, zupenie jakby mi niebo poruczyo

misj, aby was cywilizowa. Przez pewien czas bardzo to byo przyjemne, lecz

wkrtce zmczyem si wypoczynkiem. Wwczas zaczem rozglda si za

okrtem - co jest chyba najcisz prac na wiecie. Ale okrty nie chciay nawet

na mnie patrze. I ta zabawa zmczya mnie rwnie. Ot, kiedy byem maym

chopczykiem, miaem namitno do map. Wpatrywaem si godzinami w

Poudniow Ameryk i Afryk lub Australi pograjc si we wspaniaociach

odkrywczych podry. W owych czasach byo jeszcze wiele miejsc pustych na

ziemi, a jeli ktre z nich wydawao mi si na mapie szczeglnie pontne (ale one

wszystkie tak wygldaj), kadem na nie palec i mwiem: Pojad tam, jak

dorosn. Pamitam, e biegun pnocny nalea do tych miejsc. No, nie

zajechaem tam jeszcze, a teraz ju prbowa nie bd. Czar prys. Inne znw

miejsca byy rozrzucone w okolicach rwnika i po wszelkich szerokociach

geograficznych obu pkul. Zwiedziem niektre z nich i... no, nie bdziemy o tym

8

mwili. Ale byo tam jedno - najwiksze, najbardziej puste, e tak powiem - do

ktrego cigno mnie najsilniej.

Prawda, e w owej chwili to miejsce nie byo ju puste. Od czasw mego

dziecistwa zapeniy je rzeki i jeziora, i nazwy. Przestao by prn przestrzeni

pen rozkosznej tajemnicy - bia plam, budzc w chopcach wspaniae

marzenia. Przeobrazio si w miejsce, gdzie panuje ciemno. Ale bya tam przede

wszystkim jedna rzeka, wielka, potna rzeka, ktr si ogldao na mapie,

podobn do olbrzymiego, wycignitego wa, ze bem w morzu, z tuowiem

wijcym si poprzez rozleg krain, z ogonem zagubionym w gbi ldu. A gdy

przygldaem si mapie przez okno wystawy, przykuwaa mnie ta rzeka, jak w

przykuwa wzrokiem ptaszka - niemdrego, maego ptaszka. Przypomniaem sobie,

e istnieje wielkie towarzystwo, spka do handlu na tej rzece. Do licha! Przyszo

mi na myl, e przecie nie mog prowadzi handlu bez posugiwania si jakimi

statkami na tej ogromnej przestrzeni - bez parowcw! Dlaczego bym nie mia si

postara o dowdztwo ktrego z nich. Szedem dalej przez Fleet Street, ale nie

mogem si pozby tych myli. W mnie oczarowa.

To handlowe towarzystwo byo spk z kontynentu; ale mam mnstwo

krewnych na kontynencie, poniewa - jak mwi - taniej tam i wcale nie tak

nieprzyjemnie, jak by si zdawao.

Z przykroci musz wyzna, e zaczem swych krewnych nudzi. Ju to

samo byo dla mnie czym zupenie nowym. Rozumiecie, nigdy nie miaem

zwyczaju w taki sposb bra si do rzeczy. Szedem zawsze swoj wasn drog,

na wasnych nogach, tam dokd miaem ochot. Nie bybym wierzy, e jestem

zdolny do czego podobnego, tylko e - widzicie - jako czuem, e musz si tam

dosta - tak czy inaczej. Wic ich zanudzaem. Mczyni mwili: Mj drogi - i

nic nie robili. Wwczas - czy uwierzycie? - wziem si do kobiet. Ja, Charlie

Marlow, zaprzgem do roboty kobiety, aby dosta posad. Sowo daj! No,

9

widzicie - przeladowaa mnie ta myl. Miaem ciotk, zacn, entuzjastyczn

dusz. Napisaa mi: To bdzie cudowne. Gotowam zrobi dla Ciebie wszystko,

wszystko. Myl jest wspaniaa. Znam on jednego z czonkw administracji

postawionego bardzo wysoko; znam take czowieka, ktry ma wielkie wpywy -

itd., itd. Postanowia pty suszy gow ludziom, pki mnie nie mianuj kapitanem

rzecznego parowca, skoro taka jest moja fantazja.

Dostaem nominacj, oczywicie, i dostaem j bardzo prdko, Zdaje si, e

towarzystwo dowiedziao si o mierci jednego z kapitanw, ktry zosta zabity w

bjce z krajowcami. To by mj szczliwy los i tym bardziej zachciao mi si

jecha. Dopiero w dugie miesice potem, kiedy usiowaem odzyska resztki ciaa

owego kapitana, dowiedziaem si, e rdem ktni byo nieporozumienie co do

kur. Tak, dwch czarnych kur. Fresleven - tak si w facet nazywa - Duczyk,

uwaa, e go pokrzywdzono przy kupnie, wysiad wic na ld i zacz okada

lask naczelnika wsi. Ach, nie zdziwiem si wcale, gdy mi to opowiadali,

zaznaczajc rwnoczenie, e Fresleven by najagodniejsz, najspokojniejsz

istot pod socem. Byo tak z pewnoci; ale przecie znajdowa si tam ju od

paru lat suc wzniosej idei i prawdopodobnie uczu nareszcie potrzeb

potwierdzenia w jakikolwiek sposb szacunku dla siebie samego. Dlatego te upi

bez litoci starego Murzyna; naokoo gapi si tum skamieniaych krajowcw, a

wreszcie jeden z nich - podobno syn naczelnika - suchajc z rozpacz wrzaskw

starca, dgn biaego wczni dla prby - i oczywicie wcznia wesza z

atwoci midzy opatki. Potem caa ludno ucieka do lasu w oczekiwaniu

wszelkich moliwych klsk, za parowiec dowodzony przez Freslevena odpyn

rwnie w wielkim popochu, pod komend maszynisty, o ile sobie przypominam.

Pniej nikt ju nie zdawa si troszczy o szcztki Freslevena, pki si tam nie

znalazem jako jego nastpca. Nie mogem tej sprawy zaniedba, ale gdy wreszcie

nastrczya mi si sposobno zetknicia z moim poprzednikiem, trawa rosnca

10

midzy jego ebrami do bya wysoka, aby zasoni koci. Zostay wszystkie na

miejscu. Nikt nie tkn nadnaturalnej istoty lecej na ziemi. Wie opustoszaa,

chaty stay otworem, czarne, butwiejce, krzywe wrd rozwalonych potw.

Klska spada istotnie na wie. Ludno znika. Obkany strach rozproszy

wszystkich - mczyzn, kobiety i dzieci; zaszyli si w gszcz i nie wrcili ju

nigdy. Nie wiem doprawdy, co si stao z kurami. Przypuszczam, e sprawa

postpu pozyskaa je jako dla siebie. Tak czy owak, wskutek tej sawetnej afery

dostaem nominacj, nim si jeszcze zaczem naprawd jej spodziewa.

Lataem na wszystkie strony jak wariat, aby si przygotowa do wyjazdu, i

przed upywem czterdziestu omiu godzin pynem ju przez kana dla pokazania

si pryncypaom i podpisania kontraktu. W bardzo niewiele godzin przybyem do

miasta, ktre przypomina mi zawsze pobielany grb. Z pewnoci to uprzedzenie.

Znalazem bez trudu biura kompanii. By to najwikszy budynek w miecie i

kady, kogo tylko spotkaem, mwi o tym towarzystwie. Mieli rzdzi zamorskim

imperium i robi wielkie pienidze na handlu.

Wska, opustoszaa uliczka w gbokim cieniu, wysokie domy, niezliczone

okna o weneckich aluzjach, martwa cisza, trawa midzy kamieniami, imponujce

wjazdowe arkady na prawo i lewo, olbrzymie, masywne, nieco uchylone podwoje.

Wlizgnem si przez jedn z tych szpar, wszedem po zamiecionych, nagich

schodach, jaowych jak pustynia, i otworzyem pierwsze z napotkanych drzwi.

Dwie kobiety, jedna gruba, a druga szczupa, siedziay na krzesach wyplatanych

som, robic co na drutach z czarnej weny. Szczupa podniosa si i sza wprost

na mnie ze spuszczonymi oczyma - nie przestajc porusza drutami - i dopiero gdy

pomylaem, e trzeba ustpi jej z drogi jak lunatyczce, zatrzymaa si i podniosa

oczy. Miaa sukni prost jak futera od parasola; odwrcia si bez sowa i

zaprowadzia mnie do poczekalni. Wymieniem swoje nazwisko i zaczem si

rozglda. W rodku by st z sosnowego drzewa, zwyke krzesa stay pod

11

cianami, w jednym kocu pokoju wisiaa wielka, byszczca mapa, znaczona

wszystkimi kolorami tczy. Bya tam wielka ilo czerwieni - ktr zawsze mio

jest widzie, poniewa z gry wiadomo, e odbywa si tam bardzo konkretna praca

- cae mnstwo bkitu, troch zieleni, pasma pomaraczowe, a na wschodnim

wybrzeu purpurowa ata, aby pokaza, gdzie weseli pionierzy postpu popijaj

wesoe piwo lager. Ale nie wybieraem si do adnego z tych kolorw. Wybraem

si do tego. W samym rodku mapy - jak strzeli. I rzeka bya tam take -

przykuwajca - miertelna - niby w. Brr! Otworzyy si drzwi, ukazaa si

biaowosa gowa sekretarza o wspczujcym wyrazie twarzy i kocisty palec

kiwn na mnie. Wszedem do sanktuarium. wiato tu byo przymione, a cikie

biurko przykucno w rodku pokoju. Zza owego gmachu wynurzyo si zjawisko

bladej otyoci w surducie. By to w wielki czowiek we wasnej osobie. Liczy

zapewne jakie pi stp sze cali, a dziery w rku bardzo wiele milionw.

Poda mi do, o ile pamitam, szepn co nieokrelonego, wyrazi uznanie dla

mojej francuszczyzny. Bon voyage.

Po upywie czterdziestu piciu sekund mniej wicej znalazem si znw w

poczekalni w towarzystwie wspczujcego sekretarza, ktry - strapiony i peen

sympatii - da mi do podpisania jaki dokument. Zdaje mi si, e midzy innymi

zobowizaem si do zachowania wszystkich handlowych sekretw. No i nie

zamierzam ich zdradzi.

Zaczem odczuwa lekki niepokj. Wiecie, e nie jestem przyzwyczajony

do takich ceremonii, a przy tym w caej atmosferze byo co zowieszczego.

Zupenie jakby mnie wtajemniczono w jaki spisek - nie umiem tego okreli -

jakby co byo niezupenie w porzdku; cieszyem si, kiedym si stamtd

wydosta. W przylegym pokoju owe dwie kobiety robiy gorczkowo na drutach

co z czarnej weny. Zjawiali si interesanci i modsza z kobiet wprowadzajc ich

chodzia tam i z powrotem. Stara siedziaa na krzele. Paskie sukienne pantofle

12

opara o ogrzewacz do ng, a na jej kolanach spoczywa kot. Na gowie miaa jak

bia, wykrochmalon historyjk, brodawk na policzku i okulary w srebrnej

oprawie zsunite na koniec nosa. Popatrzya na mnie znad szkie. Zmiesza mnie

obojtny spokj tego szybkiego spojrzenia. Wprowadzono wanie dwch

modzikw o gupkowatych, wesoych twarzach, a stara rzucia im takie samo

szybkie spojrzenie, mdre i obojtne. Zdawao si, e wie o nich wszystko, a take

i o mnie. Poczuem zabobonny lk. Wydaa mi si niesamowita i zowroga. Czsto

- gdy byem ju daleko - mylaem o tych dwch kobietach, odwiernych u wrt

Ciemnoci, robicych na drutach jakby ciepy caun z czarnej weny;

wspominaem, jak jedna z nich wprowadza, wprowadza bez koca w nieznane, a

druga bada obojtnie starymi oczami wesoe i gupie twarze. Ave! stara

pracownico, migajca drutami nad czarn przdz. Morituri te salutant. Niewielu z

tych, na ktrych spojrzaa, zobaczyo j znowu - znacznie mniej ni poowa.

Czekaa mnie jeszcze wizyta u doktora. Prosta formalno - zapewni mnie

sekretarz z takim wyrazem twarzy, jak gdyby bra pokany udzia we wszystkich

moich strapieniach. Jaki modzik w kapeluszu nacinitym na lew brew, zapewne

urzdnik - musieli tam by i urzdnicy w tej spce, cho dom by cichy, jakby si

znajdowa w miecie umarych - zeszed skd z gry i poprowadzi mnie.

Obszarpany by i zaniedbany, rkawy kurtki mia poplamione atramentem, a pod

brod, przypominajc czubek starego buta, tkwi wielki, falisty krawat. Na

doktora byo jeszcze troch za wczenie, wic zaproponowaem, ebymy si

czego napili, dziki czemu mj towarzysz puci wodze swej wesooci. Gdymy

ju siedzieli przy kieliszkach wermutu, zacz si unosi nad interesami spki; od

sowa do sowa, wyraziem mimochodem zdziwienie, e on sam nie wybiera si do

Afryki. Ochd natychmiast i sta si bardzo opanowany. - Nie taki dure ze mnie,

na jakiego wygldam, rzek Platon do uczniw swoich - powiedzia sentencjonalnie

i wychyli kieliszek z wielk stanowczoci, po czym wstalimy z miejsc.

13

Stary doktor wzi mnie za puls mylc najwidoczniej zupenie o czym

innym. - W porzdku, moe pan jecha - mrukn i zapyta z pewn skwapliwoci,

czybym mu nie pozwoli zmierzy swej gowy. Odpowiedziaem: dobrze - nieco

tym zaskoczony, a on wycign co w rodzaju cyrkla i zrobi pomiary z tyu, z

przodu i ze wszystkich stron, notujc starannie. By to nie ogolony czowieczek w

wytartym kaftanie podobnym do opoczy i pantoflach; wyglda na

nieszkodliwego durnia. - W interesie nauki - powiedzia - prosz zawsze tych,

ktrzy tam jad, aby mi pozwolili zmierzy swe czaszki. - A gdy wracaj, robi pan

to samo? - zapytaem. - Ach, nigdy si ju z nimi nie stykam - zauway - a przy

tym, widzi pan, zmiany zachodz w rodku. - Umiechn si jak po

wypowiedzeniu przyjemnego artu. - Wic pan tam jedzie. wietnie. To bardzo

zajmujce. - Spojrza na mnie badawczo i znw co zanotowa. - Czy nie byo

kiedy w paskiej rodzinie wypadku obkania? - zapyta rzeczowym tonem.

Zaczynao mnie to mocno drani.

- Pan pyta o to rwnie w interesie nauki?

- Byoby rzecz zajmujc - odpowiedzia nie zwracajc uwagi na moje

rozdranienie - gdyby mona dla celw naukowych ledzi tam, na miejscu,

zmiany psychiczne zachodzce w jednostkach, ale... - Czy pan jest psychiatr? -

przerwaem. - Kady lekarz powinien by troch psychiatr - odpar z

niewzruszonym spokojem orygina. - Mam pewn teoryjk, do ktrej

udowodnienia wy, panowie, udajcy si tam, musicie mi pomc. To jest mj udzia

w korzyciach, jakie kraj mj powinien osign z posiadania tej wspaniaej

kolonii. Bogactwa zostawiam innym. Prosz mi wybaczy te pytania, ale pan jest

pierwszym Anglikiem, ktry si dostaje pod moj obserwacj... - Pospieszyem go

zapewni, e nie jestem bynajmniej typowy. - Gdyby tak byo - powiedziaem - nie

rozmawiabym z panem w ten sposb.

- To, co pan mwi, jest do gbokie i prawdopodobnie bdne -

14

odpowiedzia ze miechem. - Niech pan si wystrzega irytacji jeszcze bardziej ni

przebywania na socu. Adieu. Jak to mwicie po angielsku, co? Good-bye. Aha!

Good-bye. Adieu. Pod zwrotnikami trzeba przede wszystkim zachowa spokj.. . -

Podnis ostrzegawczo palec... - Du calme, du calme. Adieu.

Pozostao mi jeszcze jedno - poegna si z moj znakomit ciotk. Zastaem

j tryumfujc. Wypiem filiank herbaty - ostatni filiank porzdnej herbaty na

dugi przecig czasu - i w pokoju, ktry wyglda wanie tak, jak sobie

wyobraamy kobiecy salon, co podziaao na mnie niezmiernie kojco, ucilimy

przy kominku dug, spokojn gawd. W cigu tych zwierze zrozumiaem, e

opisano mnie onie wysokiego dygnitarza - i poza tym Bg raczy wiedzie ilu

innym osobom - jako wyjtkow i szczeglnie obdarzon przez los istot,

czowieka opatrznociowego dla spki, jakiego si czsto nie spotyka. Miosierny

Boe! a ja miaem obj komend na jakim tam rzecznym parowczyku,

zaopatrzonym w mizern gwizdawk. Okazao si przy tym, e jestem take

Dziaaczem, przez due D - rozumiecie. Niby wysacem wiata, niby apostoem

poledniejszego gatunku. W owych czasach wygadywano mas takich bredni w

druku i sowie, i zacna moja ciotka, yjca porodku tej caej blagi, stracia

rwnowag. Pty rozprawiaa o tym, e trzeba oduczy miliony tych ciemnych

ludzi od wstrtnych obyczajw ycia, a wreszcie - daj wam sowo - zrobio mi

si jako gupio. Omieliem si nadmieni, e przecie spka zostaa zaoona dla

zysku.

- Zapominasz, kochany Charlie, e kada praca zasuguje na zapat -

powiedziaa wesoo. To szczeglne, jak dalece kobiety nie maj poczucia

rzeczywistoci. yj we wasnym wiecie, ktry waciwie nigdy nie istnia i

istnie nie moe. Jest na to o wiele za pikny, a gdyby mona taki wiat zbudowa,

rozleciaby si przed zachodem soca. Pierwszy lepszy nieznony fakt, z ktrym

my, mczyni, wspyjemy zgodnie od chwili stworzenia, wyrwaby si i daby

15

w eb caej historii.

Zostaem uciskany, przykazano mi, abym nosi flanel, abym czsto

pisywa, i tak dalej - i poegnaem si. Na ulicy - nie wiem dlaczego - opanowao

mnie dziwne wraenie, e jestem oszustem. Dziwna rzecz, e ja, ktry przywykem

by wyrusza w jakkolwiek stron wiata w przecigu dwudziestu czterech

godzin, powicajc temu mniej uwagi ni inni przejciu na drug stron ulicy,

miaem chwil, nie powiem, wahania, ale ocigania si i lku wobec tak zwykego

przedsiwzicia. Najlepiej wam to wytumacz, kiedy powiem, e przez par

sekund doznaem uczucia, jakbym si wybiera nie do rodka jakiego kontynentu,

ale do rodka ziemi.

Wsiadem na francuski parowiec, ktry zawija do wszystkich zakazanych

portw, jakie Francuzi maj tam po drodze - jedynie po to, o ile si mogem

poapa, aby wysadza na ld onierzy i urzdnikw komory celnej.

Przypatrywaem si wybrzeu. Obserwowanie brzegu, ktry przesuwa si koo

okrtu, przypomina rozwizywanie zagadki. Oto ley przed wami wybrzee,

umiechnite, chmurne, powabne, wspaniae, ndzne, banalne albo dzikie - a

zawsze nieme, cho zdaje si szepta: chod i przekonaj si. A ten brzeg by prawie

zupenie bez charakteru, jakby si jeszcze nie uksztatowa, a wygld mia ponury i

monotonny. Skraj olbrzymiej dungli - o zieleni tak ciemnej, e wydawaa si

prawie czarna - obramowany bia frdzl nadbrzenych fal, bieg prosto jak

nakrelony przy pomocy linijki - daleko, hen, daleko wzdu bkitnego morza,

ktrego poysk by przymiony przez pezajc mg. Soce palio okrutnie,

ziemia zdawaa si byszcze i ocieka kroplami pary. Gdzieniegdzie

popielatobiae plamki ukazyway si grupkami na wybrzeu poza bia lini fal;

moe powieway nad nimi flagi. Byy to osady liczce po kilka wiekw, a jednak

nie wiksze ni gwki od szpilek na nietknitym obszarze kraju. Statek sun

ciko wzdu brzegu, zatrzymywa si, wysadza onierzy; jecha dalej, wysadza

16

urzdnikw komory celnej, aby pobierali co na wybrzeu, ktre wygldao jak

pustka zapomniana przez Boga, z zagubion w niej blaszan szop i supem od

flagi; i znw wysadza onierzy - prawdopodobnie, aby pilnowali urzdnikw

komory celnej. Mwiono mi, e kilku z nich utono w nadbrzenych falach, ale

nikt nie zdawa si o to troszczy. Wyrzucono ich tam po prostu i pynlimy dalej.

Dzie po dniu brzeg wyglda tak samo, jakbymy nie poruszali si wcale;

przepywalimy koo rnych miejsc - osad handlowych - o nazwach takich jak

Gran'Bassam, Little Popo; nazwach, ktre zdaway si nalee do jakiej plugawej

farsy odgrywanej na tle pospnej kurtyny. Bezczynno pasaera, osamotnienie

wrd tych wszystkich ludzi, z ktrymi nie miaem adnych punktw stycznych,

oleiste i leniwe morze, jednostajna pospno wybrzea trzymay mnie jakby z dala

od rzeczywistoci - uwikanego w sieci aobnej i bezsensownej uudy. Gos

nadbrzenych fal, dochodzcy niekiedy, stanowi dla mnie prawdziw

przyjemno, jak odezwanie si brata. By to objaw naturalny, co, co miao swoj

przyczyn i jakie znaczenie. Niekiedy d z wybrzea dawaa mi chwilowy

kontakt z rzeczywistoci. Wiosowali w niej czarni ludzie. Mona byo z daleka

dojrze poyskujce biaka ich oczu. Krzyczeli, piewali; ciaa ich oblewa pot,

twarze przypominay groteskowe maski; ale mieli koci, muskuy, dzik

ywotno, intensywn energi w ruchach, co byo rwnie naturalne i prawdziwe

jak fale rozbijajce si o brzeg. Ich obecno nie wymagaa usprawiedliwienia.

Widok tych ludzi stanowi wielk pociech. Przez pewien czas czuem, e nale

jeszcze do wiata prostych faktw; ale to nie trwao dugo. Zawsze co zaszo i

przeposzyo to uczucie. Raz, pamitam, natknlimy si na statek wojenny

zakotwiczony daleko od brzegu. Na ldzie nie byo nawet szopy, a jednak statek

ostrzeliwa gszcz. Okazao si, e Francuzi wanie prowadz w tamtych

okolicach jedn ze swoich wojen. Flaga statku zwisaa jak achman; lufy dugich,

szeciocalowych armat wystaway ze wszystkich stron niskiego kaduba; statek

17

wznosi si leniwie i opada na tustej, mulistej fali, chwiejc cienkimi masztami.

Wrd niezmierzonej pustki ziemi, nieba i wody tkwi ten niepojty okrt i strzela

w gb kontynentu. Bum! odzywaa si jedna z szeciocalowych armat; drobny

pomyk wyskakiwa i znika, niewielki kb biaego dymu rozpywa si w

powietrzu, drobny pocisk zaskrzecza sabo - i nic nie nastpowao. Nic nastpi

nie mogo. Byo w tym dziaaniu co obkanego, widok przypomina ponur

krotochwil i nie rozproszy tego wraenia jaki czowiek z pokadu zapewniajcy

mnie powanie, e tam jest obz krajowcw - nazywa ich nieprzyjacimi! -

ukryty gdzie w gbi.

Dorczylimy wojennemu statkowi listy (mwiono mi, e ludzie na tym

samotnym okrcie umieraj na febr przecitnie po trzech dziennie) i popynlimy

dalej. Odwiedzilimy jeszcze kilka innych miejscowoci o nazwach jak z farsy,

gdzie mier i handel wiod wesoy taniec wrd cichej atmosfery nasyconej

zapachem ziemi, niby w przegrzanych katakumbach; pynlimy wzdu

bezksztatnego wybrzea obramionego pian niebezpiecznych nadbrzenych fal,

jakby sama Przyroda usiowaa odeprze intruzw; wsuwalimy si w ujcia rzek -

strumieni mierci toczcych si wrd ycia - ktrych brzegi rozpaday si w boto,

ktrych wody, zgszczone w szlam, ogarniay poskrcane mangrowie, zdajce si

wi przed naszym wzrokiem w ostatecznej, bezsilnej rozpaczy. Nie zatrzymalimy

si nigdzie tak dugo, aby mona byo dozna szczegowszych wrae, ale oglne

uczucie nieokrelonego i dotkliwego zdziwienia wci we mnie wzrastao. Bya to

jakby uciliwa pielgrzymka wrd zapowiedzi nocnych zmr.

Mino z gry trzydzieci dni, nim zobaczyem ujcie wielkiej rzeki.

Zakotwiczylimy naprzeciw siedziby rzdowej. Ale moja praca miaa si zacz

dopiero o dwiecie mil dalej. Tote wyruszyem moliwie najprdzej do

miejscowoci pooonej trzydzieci mil w gr rzeki.

Odbyem drog na maym morskim parowcu. Kapitan, Szwed, wiedzia, e

18

jestem marynarzem, i zaprosi mnie na mostek. By to czowiek mody, szczupy,

naspiony blondyn; wosy mia rzadkie i powczy nogami. Gdymy odbijali od

lichego pomociku, wskaza pogardliwie gow na brzeg. - Mieszka pan tam? -

zapyta. - Tak - odpowiedziaem. - Nieze okazy ci rzdowi faceci, co? - mwi

dalej po angielsku z wielk precyzj i gbokim rozgoryczeniem. - Zabawne, czego

to si niektrzy ludzie nie podejm za par frankw na miesic. Chciabym

wiedzie, co si z takimi dzieje, kiedy si znajd tam w grze rzeki? -

Odpowiedziaem, e mam nadziej wkrtce si o tym przekona. - Wic to ta-a-k! -

wykrzykn. Przeszed w poprzek statku powczc nogami i zerkajc czujnie ku

przodowi. - Niech pan nie bdzie zanadto pewien siebie - mwi dalej. - Par dni

temu odczepiem czowieka, ktry si powiesi na drodze. By to te Szwed. -

Powiesi si! Dlaczego, na mio bosk? - wykrzyknem. Kapitan patrzy wci

bacznie ku przodowi. - Kt to wie? Moe nie mg znie soca, a moe i kraju.

Wreszcie dotarlimy do miejsca, gdzie rzeka si rozszerzaa. Ukazao si

skaliste urwisko, way wydobytej ziemi na brzegu, domy na wzgrzu; inne domki o

elaznych dachach tkwiy wrd pustki porytej wykopanymi jamami lub

przywieray do stoku. Nieustanny szum wody na progu rzecznym unosi si nad

tym wizerunkiem zamieszkaej pustyni. Gromada ludzi, przewanie czarnych i

nagich, roia si jak mrwki. Pomost wstpowa w rzek. Od czasu do czasu

olepiajce soce zalewao nagle to wszystko wzmocnionym jeszcze blaskiem. -

Oto stacja waszej spki - rzek Szwed wskazujc trzy drewniane budynki podobne

do barakw, stojce na skalistej pochyoci. - Odel tam panu rzeczy. Cztery

skrzynie, tak? Dobrze. egnam pana.

Natknem si na kocio poniewierajcy si w trawie i znalazem ciek

prowadzc na wzgrze. Skrcaa w bok z powodu lecych na drodze gazw i

maego wagonika przewrconego do gry koami. Jednego z nich brakowao.

Wagonik wyglda tak martwo, jakby by trupem jakiego zwierzcia. Natrafiem

19

znw na rozlatujce si maszyny, na stos zardzewiaych gwodzi. Po lewej stronie

kpa drzew rzucaa nieco cienia, w ktrym jakie ciemne ksztaty zdaway si

lekko porusza. Przymruyem oczy; cieka bya stroma. Na prawo zadwicza

rg i spostrzegem, e czarni si rozbiegaj. Ciki i guchy huk wstrzsn ziemi,

kb dymu wydoby si ze skay, i to byo wszystko. adna zmiana w skale nie

zasza. Budowano tam kolej. Owa skaa nie moga przeszkadza w robocie, ale

bezcelowe jej wysadzanie byo ca prac, jak wykonywano.

Usyszaem za sob lekki brzk i odwrciem gow. Szeciu czarnych ludzi

szo ciek gsiego, dc z trudem pod gr. Szli powoli, wyprostowani, niosc

na gowie mae kosze pene ziemi, a brzk towarzyszy miarowo ich krokom.

Wkoo bioder mieli przepaski z czarnych achmanw, ktrych krtkie koce

chwiay si z tyu jak ogony. Mona byo policzy wszystkie ebra tych ludzi;

stawy ich czonkw wyglday jak wzy na linie. Kady mia na szyi elazn

obro, a wszyscy byli poczeni acuchem, ktrego ogniwa koysay si midzy

nimi rytmicznym dwikiem. Drugi wybuch rozleg si od strony tej samej skay i

przypomnia mi nagle w statek wojenny, ktremu si przypatrywaem, gdy

strzela w gb kontynentu. By to ten sam rodzaj zowieszczego huku; ale tych

ludzi adn miar nie mona byo nazwa nieprzyjacimi - nawet przy

najwikszym wysiku wyobrani. Nazywano ich zatem zbrodniarzami, a

pogwacone przez nich prawo, tak jak i pkajce pociski, przybyy od morza -

niezbadane, tajemnicze. Wychude piersi Murzynw dyszay rwnoczenie, rozdte

gwatownie nozdrza drgay, oczy patrzyy kamiennym wzrokiem w gr przed

siebie. Przeszli o sze cali ode mnie nie rzuciwszy mi nawet spojrzenia, z zupen,

mierteln obojtnoci dzikich, ktrzy s nieszczliwi. W lad za tym surowym

materiaem jeden z nawrconych krajowcw - rezultat dziaania nowych si - wlk

si zgnbiony, trzymajc strzelb przez rodek. Mia na sobie mundurow kurtk, u

ktrej brakowao guzika, i spostrzegszy na ciece biaego, podnis z popiechem

20

bro na rami. Bya to zwyka ostrono; nie mg pozna od razu, kim jestem,

poniewa biali s na odlego bardzo do siebie podobni. Uspokoi si szybko i

wykrzywi twarz, pokazujc biae zby w szerokim, otrowskim umiechu, przy

czym ogarn spojrzeniem powierzonych mu ludzi, jakby poczuwa si do

koleestwa ze mn w penieniu wzniosych obowizkw. Przecie ja byem

rwnie czstk wielkiej sprawy, tych wzniosych i susznych poczyna. Zamiast

i w gr, odwrciem si i zaczem schodzi na lewo. Chciaem, aby ci

winiowie skuci acuchem zniknli mi z oczu, zanim znw zaczn si wspina.

Wiecie, e specjalnie czuy nie jestem; wypadao mi nieraz i zadawa ciosy, i

odbiera je. Czasem musiaem si broni, a czasem atakowa - co jest tylko pewn

form obrony - nie zastanawiajc si wiele, zgodnie z wymaganiami ycia, w jakie

wdepnem. Widywaem szatana przemocy i szatana chciwoci, i szatana

podliwoci; ale na Boga! byli to silni, jurni szatani o ognistych lepiach, ktrzy

rzdzili i powodowali ludmi - ludmi, mwi wam. Lecz stojc tam, na zboczu

wzgrza, poczuem, e pod olepiajcym blaskiem soca w tym kraju zapoznam

si z rozlazym, kamliwym, bladookim diabem, opiekunem drapienego i

bezlitosnego szalestwa. Jak chytry umia by take, przekonaem si dopiero po

kilku miesicach i o tysic mil dalej. Zatrzymaem si, przeraony, jak gdyby mnie

kto ostrzeg. Wreszcie zaczem schodzi na ukos ze wzgrza kierujc si ku

drzewom, ktre przedtem widziaem.

Obszedem wielk dziur, wykopan przez kogo na zboczu w celu

niemoliwym do przeniknicia. Nie wygldaa w kadym razie ani na

kamienioom, ani na jam, z ktrej wybrano piasek. Bya to po prostu dziura. Moe

miaa co wsplnego z filantropijnym zamiarem dostarczenia zbrodniarzom

jakiego zajcia. Nie wiem. Potem znw o mao co nie wpadem do bardzo wskiej

szczeliny wygldajcej na zboczu jak nieznaczna blizna. Odkryem, e wrzucono

tam cae mnstwo rur sprowadzonych dla zdrenowania osady. Potuky si co do

21

jednej. By to objaw rozpasanego niszczycielstwa. Dotarem wreszcie do drzew.

Zamierzaem powasa si troch w ich cieniu; ale ledwie si tam znalazem,

wydao mi si, e przestpiem ponury krg jakiego inferno. Pobliski przeom

rzeki wytwarza nieustanny, jednostajny, lepy, gwatowny haas, przepeniajcy

tajemniczym rytmem aobny spokj gaju, jak gdyby gwatowny rytm rozpdzonej

ziemi sta si nagle syszalny wrd drzew, gdzie si nie czuo najlejszego

powiewu, gdzie nie drgn aden listek.

Czarne ksztaty czogay si, leay, siedziay midzy drzewami, opierajc

si o pnie, tuliy si do ziemi - to widzialne, to przesonite mtnym pmrokiem -

we wszelkich moliwych postawach blu, zgnbienia i rozpaczy. Rozleg si

znowu wybuch miny w skale i ziemia wzdrygna si lekko pod mymi nogami.

Praca posuwaa si naprzd. Praca! A tutaj byo miejsce, gdzie niektrzy jej

wykonawcy usunli si, aby umrze.

Umierali powoli - to nie ulegao wtpliwoci. Nie byli nieprzyjacimi, nie

byli zbrodniarzami, nie zostao w nich ju nic ziemskiego - byy to tylko czarne

cienie choroby i godu, lece bezwadnie w zielonawym mroku. cignici ze

wszystkich zaktkw wybrzea na podstawie legalnych kontraktw, rzuceni w

nieodpowiednie warunki, ywieni nie znan im straw, osabli, stali si niezdolni

do pracy; pozwolono im wreszcie odpezn i wypoczywa. Te konajce postacie

byy wolne jak powietrze - i prawie rwnie niematerialne. Zaczem rozrnia

poysk oczu pod drzewami. Potem, spojrzawszy w d, zobaczyem twarz tu koo

mej rki. Czarne koci leay wycignite na ziemi, opierajc si ramieniem o

drzewo; powieki podniosy si z wolna i zapade oczy spojrzay na mnie, olbrzymie

i nieprzytomne; w gbi orbit zatlio si jakby lepe, biae wiateko i gaso powoli.

w czowiek wyglda na modego - prawie chopca - ale wiecie, e trudno si w

nich poapa. Nie miaem pojcia, co bym mg zrobi dla niego, i tylko podaem

mu suchar ofiarowany mi na okrcie przez zacnego Szweda. Palce biedaka

22

zamkny si powoli wkoo suchara i trzymay go - by to ostatni ruch, jaki

dostrzegem, ostatnie spojrzenie. Naokoo szyi mia zawizane pasemko biaej

wenianej przdzy. Dlaczego? Skd je wydosta? Czy to by jaki znak szczeglny -

czy ozdoba - czy amulet - czy akt bagalny? Czy bya w ogle jaka myl z tym

zwizana? Dziwnie niepokojco wygldaa na czarnej szyi ta odrobina biaej

przdzy zza mrz.

Niedaleko tego samego drzewa jeszcze dwie wizki ktw ostrych siedziay

z podcignitymi nogami. Jedna z nich opara brod o kolana, patrzc w prni w

przeraajcy, nieznony sposb; obok bratnia mara podtrzymywaa sobie czoo,

jakby owadnita wielkim znueniem; inne jeszcze byy rozrzucone wokoo,

poskrcane we wszystkich moliwych pozach, penych wyczerpania, jak na obrazie

rzezi lub moru. Gdy staem, poraony groz, jedna z tych istot podniosa si na rce

i kolana i powdrowaa na czworakach w stron rzeki, aby si napi. Cheptaa

wod z doni, potem usiada na socu skrzyowawszy przed sob golenie, a w

chwil pniej wenista gowa opada jej na piersi.

Miaem ju dosy tego wasania si w cieniu i popieszyem ku stacji. W

pobliu zabudowa spotkaem biaego, ubranego z tak nieoczekiwan elegancj, e

w pierwszej chwili wziem go za co w rodzaju wizji. Zobaczyem wysoki,

nakrochmalony konierzyk, biae mankiety, lekk alpakow kurtk, niene

spodnie, jasny krawat i lakierki. Kapelusza nie mia. Wosy jego byy rozdzielone,

wyczesane i wypomadowane, a w duej biaej rce nis parasol z zielon

podszewk. By zdumiewajcy; za jego uchem tkwio piro.

Podaem do temu cudu i dowiedziaem si, e to jest gwny buchalter

spki i e ca ksigowo prowadzi si wanie na tej stacji. Powiedzia, i

wyszed tylko na chwil, aby odetchn wieym powietrzem. To wyraenie

brzmiao bardzo dziwacznie, budzc asocjacje biurowego, siedzcego ycia. Nie

bybym wam wcale wspomina o tym urzdniku, ale z jego ust usyszaem po raz

23

pierwszy nazwisko agenta, ktry tak nierozerwalnie si czy z mymi

wspomnieniami z tego okresu. A przy tym poczuem dla faceta szacunek. Tak;

czuem szacunek dla jego konierzykw, szerokich mankietw, wyczesanej

czupryny. Wyglda niewtpliwie jak lalka od fryzjera, ale wrd wielkiego

rozprzenia w caym kraju dba o sw powierzchowno. To si nazywa trzyma

fason. Jego nakrochmalone konierzyki i gorsy od koszul byy wynikiem siy

charakteru. Bawi tu ju blisko trzy lata; i nie mogem si kiedy powstrzyma od

zapytania, skd wytrzasn tak bielizn? Zaczerwieni si leciutko i rzek

skromnie: - Wyuczyem jedn z tutejszych kobiet krccych si przy stacji. To byo

trudne. Nie smakowaa jej ta robota. - Takim sposobem czowiek ten rzeczywicie

czego dokaza. A przy tym by szczerze oddany swoim ksigom, ktre

utrzymywa we wzorowym porzdku.

Poza tym wszystko na stacji byo w nieadzie - gowy, rzeczy, budynki.

Dugie sznury pokrytych kurzem Murzynw o paskich stopach przybyway i

odchodziy; potok wszelakiej manufaktury, lichych perkali, paciorkw i

miedzianego drutu odpywa w gb ciemnoci, skd sczya si w zamian

drogocenna ko soniowa.

Musiaem czeka na stacji przez dziesi dni - ca wieczno. Mieszkaem

w chacie na dziedzicu, ale eby si wyrwa czasem z tego chaosu, zawadzaem o

biuro buchaltera. Zbudowane byo z poziomych desek tak licho dopasowanych, e

kiedy ksigowy pochyla si nad swoim wysokim biurkiem, poprzekrelany by od

stp do gw wskimi paskami wiata. W pokoju byo jasno bez otwierania

wielkiej okiennicy. Przy tym panowa tam upa; wielkie muchy brzczay szatasko

i nie kuy, lecz raniy. Siadywaem zwykle na pododze, podczas gdy buchalter o

nieskazitelnej powierzchownoci (nieco nawet uperfumowany) stercza na

wysokim stoku i pisa, pisa. Czasem wstawa, aby rozprostowa koci. Kiedy

wtaczano ko na kkach z chorym (jakim agentem, ktry zasab w grnych

24

okolicach rzeki), przejawia lekkie rozdranienie. - Jki chorego - mwi -

rozpraszaj moj uwag. A bez tego niezmiernie jest trudno ustrzec si bdw

rachunkowych w tym klimacie.

Pewnego dnia zauway nie podnoszc gowy: - Tam w gbi kraju spotka

si pan z pewnoci z panem Kurtzem - Gdy zapytaem, kim jest pan Kurtz,

odpowiedzia, e to jeden z gwnych agentw, spostrzegszy, i mnie ta

informacja rozczarowaa, doda powoli, odkadajc piro:- Bardzo wybitny

czowiek. - Dowiedziaem si dalej od niego, e pan Kurtz jest kierownikiem

handlowej stacji, bardzo wanej stacji, we waciwym kraju koci soniowej, w

samym centrum. Przysya tyle koci soniowej co wszyscy inni razem wzici...

Zacz znw pisa. Z chorym byo tak le, e nawet nie jcza. Muchy bzykay

wrd wielkiego spokoju.

Nagle usyszaem wzrastajcy gwar i gony tupot krokw. Przybya

karawana. Gwatowny bekot zoony z dziwacznych dwikw wybuchn po

drugiej stronie desek. Wszyscy tragarze mwili jednoczenie, a wrd tego haasu

rozleg si aosny gos gwnego agenta, ktry woa po raz dwudziesty tego dnia,

e ma ju tego dosy... Wsta powoli z krzesa. - C to za okropny haas -

powiedzia. Przeszed po cichu przez pokj, aby spojrze na chorego, i odezwa si

do mnie wracajc: - On nie syszy. - Jak to, umar? - spytaem przestraszony. - Nie,

jeszcze nie - odpowiedzia z wielkim spokojem. Potem doda kiwnwszy gow w

stron zgieku na dziedzicu: - Kiedy czowiek musi wciga, jak si naley,

pozycje, zaczyna czu do tych dzikich nienawi - mierteln nienawi. - Zamyli

si chwil. - Jak pan zobaczy pana Kurtza - cign dalej - niech mu pan powie ode

mnie, e wszystko tutaj - spojrza na biurko - jest w zupenym porzdku. Nie lubi

pisa do niego, z tymi naszymi posacami nie wiadomo nigdy, do czyich rk list

moe si dosta tam, na tej Stacji Centralnej. - Patrzy we mnie przez chwil

agodnymi, wypukymi oczyma. - O, ten to zajdzie daleko, bardzo daleko - zacz

25

znw. - Zajmie wkrtce wane stanowisko w administracji. Postanowili tak ci u

gry, Rada w Europie, rozumie pan.

Zabra si znw do pracy. Haas na zewntrz usta; wychodzc z chaty

zatrzymaem si na progu. Wrd spokojnego brzczenia much agent wracajcy do

kraju lea czerwony i nieczuy na wszystko; drugi za, pochylony nad swymi

ksigami, wciga poprawnie pozycje rnych idealnie poprawnych transakcji; a

pidziesit stp poniej progu chaty wida byo nieruchome wierzchoki drzew w

gaju mierci.

Nastpnego dnia opuciem nareszcie stacj razem z karawan zoon z

szedziesiciu ludzi, wyruszajc na dwustumilowy marsz.

Nie warto rozwodzi si nad tym. Wszdzie cieki i cieki, wydeptana sie

cieek snujcych si po pustym kraju przez wysok traw, przez spalon traw,

przez gszcz, na d i w gr przez chodne wwozy, w gr i na d po

kamienistych pagrkach rozpraonych przez upa; a przy tym samotno, zupena

samotno - nikogo, ani jednej chaty. Ludno wyniosa si stamtd ju dawno.

Gdyby tak caa masa tajemniczych Murzynw, uzbrojonych w straszliwy or

wszelkiego rodzaju, zacza nagle podrowa drog midzy Deal a Gravesend,

apic na prawo i lewo parobkw do dwigania cikich jukw, wyobraam sobie,

e kady folwark i kada wie w tych okolicach oprniyby si bardzo szybko.

Ale tutaj i zabudowania zniky rwnie. Przechodziem jednak przez kilka

opuszczonych wsi. Jest co wzruszajco dziecinnego w ruinach cian z trawy.

Dzie po dniu syszaem za sob tupot i szelest szedziesiciu par bosych ng, a

kada para dwigaa szedziesiciofuntowy ciar. Rozbijanie obozu, gotowanie,

sen, zwijanie obozu, marsz. Od czasu do czasu spoczywajcy w wysokiej trawie

blisko cieki tragarz, ktry pad martwy w uprzy, a obok niego pusta tykwa na

wod i dugi kij. Wielka cisza naokoo nas i w grze. Niekiedy wrd spokojnej

nocy drganie dalekich bbnw, to wznoszce si, to opadajce drganie rozlege i

26

sabe; dwik dziwaczny, pocigajcy, sugestywny i dziki - o znaczeniu moe

rwnie gbokim jak dwik dzwonw w kraju chrzecijaskim. Raz biay w

rozpitym mundurze, obozujcy na ciece ze zbrojn eskort zoon z

wychudych Zanzibarczykw; bardzo gocinny i podochocony, eby nie

powiedzie - pijany. Owiadczy, e pilnuje porzdku na drogach. Nie mog

powiedzie, abym widzia jak drog lub jakikolwiek porzdek, chyba e ciao

Murzyna w rednim wieku - z dziur od kuli w czole - o ktre dosownie

potknem si trzy mile dalej, mona uzna za trwae zaprowadzenie porzdku.

Podrowa ze mn take pewien biay, niezy sobie czowiek, ale nieco zbyt otyy;

mia przy tym nieznony zwyczaj: mdla na rozpalonych zboczach, w odlegoci

caych mil od najmniejszego skrawka cienia i od wody. Przyznacie, e mona si

czu rozdranionym, kiedy trzeba trzyma wasn marynark niby parasol nad

czyj gow, pki ten kto nie przyjdzie do siebie. Nie mogem si raz

powstrzyma od zapytania, po co on si tu w ogle wybra. - eby zarobi,

naturalnie, a c pan sobie myli? - odrzek pogardliwie. Potem dosta gorczki i

trzeba go byo nie w hamaku zawieszonym na tyce. Poniewa way dwiecie

dwadziecia cztery funty, miaem cige awantury z tragarzami. Narowili si,

uciekali, wymykali si z swymi jukami w ciemno - prawie bunt. Tedy pewnego

wieczoru wyciem do nich po angielsku mow z gestami, z ktrych ani jeden nie

uszed szedziesiciu parom oczu patrzcych we mnie, i nastpnego dnia

wyprawiem hamak jak si patrzy na czele karawany. W godzin pniej

natknem si na ten cay interes porzucony w krzakach - na mego towarzysza,

hamak, jki, koce, przeraenie. Cika tyka zdara biedakowi skr z nosa. Nalega

usilnie, abym kogo zabi, ale w pobliu nie byo ani ladu tragarza.

Przypomniaem sobie starego doktora: Z punktu widzenia nauki byoby ciekawe

ledzi na miejscu zmiany psychiczne zachodzce w jednostkach. Czuem, e

staj si interesujcy dla nauki. Ale to nie naley do rzeczy. Pitnastego dnia

27

ujrzaem znw wielk rzek i dowlokem si do Stacji Centralnej. Znajdowaa si

nad ma zatoczk, wrd krzeww i lasu; z jednej strony przylegao do niej mie,

woniejce bagno, z trzech pozostaych bya otoczona kolawym potem z sitowia.

Zaniedbany otwr w pocie stanowi jedyn bram i wystarczao rzuci okiem, aby

si przekona, e wada tu rozlazy diabe. Biali ludzie z dugimi kijami w rkach

wysunli si ospale spord budynkw, przywlekli si, aby na mnie spojrze, i

znikli z widoku. Jeden z nich, tgi, porywczy facet o czarnych wsach,

dowiedziawszy si, kim jestem poinformowa mnie bardzo potoczycie, odbiegajc

czsto od tematu, e mj parowiec znajduje si na dnie rzeki. Jakby we mnie

piorun strzeli. Co? jak to, dlaczego? O, wszystko w porzdku. Sam dyrektor by

przy tym. Nie ma podstaw do adnych zarzutw. - Wszyscy zachowali si

wspaniale, wspaniale! Musi pan pj i zobaczy si natychmiast z gwnym

dyrektorem - cign podniecony. - Czeka na pana!

Nie od razu zrozumiaem waciwe znaczenie tego rozbicia. Mam wraenie,

e ju teraz rozumiem, ale pewny nie jestem bynajmniej. Kiedy o tym myl,

wydaje mi si, e wypadek by naprawd zbyt idiotyczny, aby mg by zupenie

naturalny. A jednak... Ale w owej chwili wyglda po prostu jak jaka przeklta

przeszkoda. Parowiec zaton. Przed dwoma dniami wyruszyli w nagym popiechu

w gr rzeki z dyrektorem na pokadzie, pod komend jakiego ochotniczego

kapitana, i zanim upyny trzy godziny, wybili o kamienie dno statku, ktry

zaton przy poudniowym brzegu. Zapytaem siebie, co tu mam waciwie do

roboty, teraz gdy mj statek przepad. A w rzeczywistoci czekaa moc pracy przy

wyawianiu z rzeki mego dowdztwa. Musiaem wzi si do tego zaraz na drugi

dzie. Wydobycie statku, a potem naprawa, gdy ju cignem na stacj wszystkie

czci, trway kilka miesicy.

Pierwsza moja rozmowa z dyrektorem bya osobliwa. Nie poprosi wcale,

ebym usiad, cho przeszedem tego ranka dwadziecia mil. Mia pospolit cer,

28

pospolite rysy, maniery i gos. Wzrostu by redniego, budowy przecitnej. Jego

oczy, zwykego niebieskiego koloru, byy chyba wyjtkowo zimne, i z pewnoci

potrafi rzuca spojrzenia ostre i cikie jak topr. Ale nawet i wwczas reszta jego

osoby zdawaa si przeczy takiej intencji. Tylko na jego ustach bdzi jaki

nieokrelony, niky wyraz - co ukradkowego - umiech, nie umiech; pamitam

go, ale nie umiem wytumaczy. Ten umiech by niewiadomy, cho stawa si

wyraniejszy w chwili, gdy dyrektor koczy co mwi. Zjawia si jak piecz

przyoona do sw, aby znaczenie najzwyklejszego zdania uczyni zupenie

nieprzeniknionym. w dyrektor by to zwyky sobie kupiec pracujcy w tych

okolicach od czasu swej modoci - nic ponadto. Suchano go, ale nie wzbudza ani

przywizania, ani trwogi, ani nawet szacunku. Wzbudza niepokj. Ot to

wanie! Niepokj. Nie bya to wyrana podejrzliwo - po prostu niepokj, nic

wicej. Nie macie pojcia, jak skuteczna moe si sta taka... taka... waciwo.

Nie mia zmysu organizacyjnego ani inicjatywy, ani nawet zamiowania do adu.

Wychodzio to na jaw w takich rzeczach jak na przykad opakany stan stacji. Nie

by wyksztacony, nie by inteligentny. Dlaczego dosta si na to stanowisko? Moe

dlatego, e nigdy nie chorowa... Przesuy w tamtych okolicach trzy okresy po

trzy lata... Dlatego e wietne zdrowie wrd oglnego pogromu organizmw jest

ju samo przez si rodzajem potgi. Kiedy jecha do kraju na urlop, hula

wystawnie - na wielk skal. Niby marynarz na urlopie - z pewn jednak rnic -

czysto zewntrzn. Mona byo si tego domyli z jego przygodnych opowiada.

Nie potrafi nic stworzy, umia tylko korzysta z rutyny - i to wszystko. Ale by

wielki. By wielki dziki drobnej rzeczy polegajcej na tym, e niepodobna byo

dociec, co moe mie wadz nad takim czowiekiem. Nie zdradzi nigdy tej

tajemnicy. A moe nie tkwio w nim po prostu nic. Takie podejrzenie trzymao

czowieka w szachu - bo zewntrznej kontroli nie byo. Raz, kiedy przerne

tropikalne choroby pooyy prawie wszystkich agentw na stacji, usyszano, jak

29

dyrektor mwi: ludzie, ktrzy tu przyjedaj, nie powinni mie wntrznoci.

Przypiecztowa waciwym sobie umiechem t enuncjacj, jakby to byy drzwi

otwierajce si na ciemno, nad ktr peni opiek. Zdawao si czowiekowi, e

co ujrza - ale leaa na tym piecz. Gdy mu dokuczyy ustawiczne ktnie

biaych o pierwszestwo przy stole, kaza zrobi olbrzymi okrgy st, dla ktrego

trzeba byo zbudowa oddzielny dom. Bya to jadalnia stacji. Tam, gdzie siedzia

dyrektor, znajdowao si pierwsze miejsce - reszta si nie liczya. Czuo si, e to

jego niezomne przekonanie. Nie by ani uprzejmy, ani nieuprzejmy. By spokojny.

Pozwala, aby jego boy - spasiony mody Murzyn z wybrzea - traktowa biaych w

jego obecnoci z wyzywajc zuchwaoci.

Zobaczywszy mnie dyrektor zacz natychmiast mwi. Moja podr

przecigna si bardzo dugo. Nie mg ju czeka. Musia wyruszy beze mnie.

Trzeba byo zluzowa ludzi na stacjach pooonych w grze rzeki. Tak dugo si

ju zwlekao, e nie wiadomo, kto umar, a kto yje, jak tam sobie radz - i tak

dalej, i tak dalej. Nie zwraca uwagi na moje wyjanienia i bawic si lask wosku

powtrzy kilka razy, e sytuacja jest bardzo powana, bardzo powana. Rozeszy

si pogoski, e majca due znaczenie stacja znajduje si w niebezpieczestwie, a

jej kierownik, pan Kurtz, ley chory. Dyrektor ma nadziej, e to nieprawda. Pan

Kurtz jest... Czuem si zmczony i zirytowany. Do diaba z tym Kurtzem!

Przerwaem owiadczajc, e syszaem ju o panu Kurtzu na wybrzeu. - Ach tak!

wic mwi tam o nim - szepn sam do siebie. - Po chwili milczenia cign znw

dalej, zapewniajc mnie, e pan Kurtz jest najlepszym jego agentem, e jest to

czowiek wyjtkowy, na ktrym towarzystwu jak najbardziej zaley; tote

rozumiem chyba jego niepokj - dyrektora. Jest bardzo, ale to bardzo

niespokojny. I rzeczywicie wierci si wci na krzele wykrzykujc: - Ach, pan

Kurtz! - a wreszcie laska wosku zamaa mu si w rkach, co wprawio go jakby w

osupienie. Nastpnie zada ode mnie informacji, ile czasu potrzeba, aeby...

30

Przerwaem mu znowu. Widzicie, byem godny, a e w dodatku nie proszono

mnie, bym usiad, wic zaczynaem si wcieka. - Skde mam wiedzie? -

odpowiedziaem. - Jeszcze nawet nie zobaczyem tego statku. Zapewne kilka

miesicy. - Caa ta gadanina wydawaa mi si zupenie jaowa. - Kilka miesicy -

powtrzy. - No dobrze, powiedzmy, trzy miesice, zanim bdziemy mogli

wyruszy. Tak. To powinno t histori zaatwi. - Wypadem z jego chaty

(mieszka sam jeden w glinianej lepiance, przy ktrej byo co w rodzaju werandy)

mruczc pod nosem, co o nim myl. Gadatliwy idiota! Potem zmieniem zdanie

uprzytomniwszy sobie z zaskoczeniem, jak precyzyjnie obliczy czas potrzebny na

t histori.

Nastpnego dnia wziem si do pracy, odwrcony, e tak powiem, tyem do

stacji. Wydao mi si, e jedynie w ten sposb pozostan w kontakcie ze

zbawiennymi faktami ycia. Jednak trzeba byo si czasem rozejrze i wwczas

widziaem t stacj, tych ludzi wasajcych si bez celu po dziedzicu w blasku

soca. Zapytywaem siebie niekiedy, co to wszystko ma znaczy. Wdrowali tu i

tam ze swymi idiotycznymi, dugimi kijami w rku jak banda niewierzcych

pielgrzymw, zaczarowanych w obrbie zbutwiaego potu. Sowa ko soniowa

rozlegay si w powietrzu, rozchodziy si szeptem, ulatyway jak westchnienie.

Mona byo pomyle, e si do nich modl. Zaraza gupiej chciwoci przenikaa to

wszystko jak trupi zapach. Na Jowisza, nie widziaem jeszcze nigdy w yciu

czego rwnie nierealnego. A gucha dzicz otaczajca t polank uderzya mnie jak

jaka niezwyciona wielko - zo czy prawda - czekajca cierpliwie na zniknicie

dziwacznej inwazji.

Och, te miesice! No, mniejsza z tym. Wydarzyy si w tym czasie rne

rzeczy. Pewnego wieczoru szopa z trawy, pena kretonu, perkali, paciorkw i nie

wiem ju czego, buchna pomieniem tak nagle, i mona byo pomyle, e

ziemia si rozstpia, aby pozwoli mciwemu ogniowi pochon wszystkie te

31

miecie. Paliem spokojnie fajk obok mego ogooconego parowca i patrzyem na

nich wszystkich, jak fikali w wietle ognia z podniesionymi wysoko ramionami;

wtem nadbieg w tgi czowiek o czarnych wsach, pdzc ku rzece z blaszanym

wiadrem w rku; zapewni mnie, e wszyscy si zachowuj wspaniale,

wspaniale, nabra mniej wicej kwart wody i popdzi z powrotem.

Spostrzegem, e dno jego wiadra jest dziurawe.

Poszedem z wolna ku szopie. Popiech by zbyteczny. Uwaacie, zajo si

to jak pudeko zapaek. Rzecz bya przesdzona od samego pocztku. Pomienie

skoczyy wysoko, odepchny wszystkich, owietliy wszystko - i zapady si.

Szopa bya ju kup rozarzonych wgli. Niedaleko chostano Murzyna.

Powiedzieli mi, e to on wywoa ogie w jaki tam sposb; tak czy owak,

wrzeszcza najokropniej. Widywaem go pniej przez kilka dni siedzcego w

skrawku cienia; wyglda na bardzo chorego i usiowa si wyliza; wreszcie wsta

i odszed - a dzicz przyja go bezgonie z powrotem na swoje ono. Gdy

wyszedszy z ciemnoci podszedem do arzcych si zgliszcz, znalazem si za

plecami dwch ludzi, ktrzy ze sob rozmawiali. Usyszaem nazwisko Kurtza, a

potem sowa: ...wycign korzy z tego nieszczliwego wypadku. Jednym z

tych ludzi by dyrektor. Powiedziaem mu dobry wieczr. - No, widzia pan

kiedy co podobnego? to nie do wiary - rzek i odszed. Drugi pozosta. By to

jeden z gwnych agentw, czowiek mody, elegancki, o obejciu do

powcigliwym; mia ma, rozwidlon brdk i haczykowaty nos. Traktowa z

wysoka innych agentw, ktrzy ze swej strony twierdzili, e by szpiegiem

dyrektora. Co do mnie, nigdy prawie przedtem z nim nie mwiem. Rozgadalimy

si i po pewnym czasie odeszlimy z wolna od syczcych zgliszcz. Zaprosi mnie

do swego pokoju, ktry znajdowa si w gwnym stacyjnym budynku. Gdy potar

zapak, spostrzegem, e ten mody arystokrata posiada nie tylko neseser ze

srebrnymi przyborami toaletowymi, ale i ca wiec. W owym czasie panowao

32

przekonanie, e tylko dyrektor ma prawo do wiec. Gliniane ciany byy pokryte

krajowymi matami; zbir dzid, wczni, tarcz i noy wisia jak trofea. Owemu

agentowi powierzono wyrb cegie - przynajmniej tak mnie poinformowano; ale na

caej stacji nie byo ani kawaeczka cegy, a on siedzia tu ju przeszo rok - i

czeka. Podobno do fabrykacji cegieek brakowao mu czego - nie wiem dobrze

czego, moe somy. W kadym razie nie mona byo tam tego dosta, a poniewa

nie byo prawdopodobne, e przyl to z Europy, nie rozumiaem dobrze, na co ten

czowiek waciwie czeka. Moe na jaki specjalny akt stworzenia. A jednak oni

wszyscy na co czekali - ci pielgrzymi w liczbie szesnastu czy dwudziestu; i sowo

daj nie wygldao to wcale na nieprzyjemne zajcie, sdzc ze sposobu, w jaki to

znosili - cho doczekiwali si tylko chorb, o ile mogem osdzi. Skracali sobie

czas obmawiajc si nawzajem i knujc przeciw sobie intrygi w gupi sposb.

Wygldao na to, e wszyscy spiskuj, ale nic z tego naturalnie nie wynikao. To

spiskowanie byo rwnie nierealne jak wszystko - jak filantropijne pozory caego

przedsibiorstwa, jak gadanina tych ludzi, jak ich zarzd, jak udawanie, e si

pracuje. Jedynym ich szczerym uczuciem byo pragnienie, aby si dosta na

handlow placwk, gdzie by mona dobra si do koci soniowej i zarabia na

prowizjach. Intrygowali i spotwarzali si, i nienawidzili wzajemnie tylko z tego

powodu, ale w gruncie rzeczy nie umieli skutecznie nawet kiwn palcem.

Dalibg, co w tym jest jednak, e jednemu wiat pozwala ukra konia, a

drugiemu nie wolno nawet spojrze na postronek. Wemie taki i ukradnie konia.

Bardzo piknie. Zrobi to. Moe umie jedzi konno. Ale jest pewien rodzaj

przygldania si postronkowi, ktry i najmiosierniejszego ze witych

doprowadziby do kopnicia.

Nie miaem pojcia, dlaczego w agent wysila si na rozmow, ale kiedymy

tak gawdzili, przyszo mi nagle na myl, e chce co ze mnie wycign - e po

prostu bierze mnie na spytki. Napomyka cigle o Europie, o ludziach, ktrych

33

znajomo mi przypisywa - zadawa mi chytre pytania co do mych stosunkw w

grobowym miecie i tak dalej. Jego mae oczka poyskiway ciekawoci jak dwa

keczka z miki - cho usiowa si zachowywa do wyniole. Z pocztku byem

tylko zdziwiony, ale wkrtce ogarna mnie straszna ciekawo, jakie wiadomoci

ze mnie wycignie. Nie mogem zrozumie, co we mnie jest takiego, e ten

czowiek zadaje sobie tyle trudu. Bardzo byo zabawnie patrze, jak, on sam si

bierze na kawa, bo w rzeczywistoci nic we mnie nie byo prcz dreszczw, a w

gowie miaem jedynie ten nieszczsny parowiec. Agent bra mnie najwidoczniej za

bezwstydnego krtacza. W kocu zirytowa si i uda, e ziewa, aby ukry odruch

wciekego rozdranienia. Wstaem z miejsca. Zauwayem may szkic olejny na

drzewie, przedstawiajcy kobiet w udrapowanej szacie, z zawizanymi oczyma,

niosc zapalon pochodni. To byo ciemne - prawie czarne. Ruch kobiety by

majestatyczny, a blask pochodni owietla ponuro jej twarz.

Zatrzyma mnie ten obrazek, a agent sta uprzejmie koo mnie trzymajc

wierlitrow butelk po szampanie (rodek leczniczy) z wetknit w szyjk

wiec. Na moje zapytanie odpowiedzia, e namalowa to pan Kurtz - na tej samej

stacji, przeszo rok temu - czekajc sposobnoci, aby si uda na swoj handlow

placwk. - Niech mi pan powie - zapytaem - kto to jest ten pan Kurtz? -

Kierownik stacji w gbi kraju - odpar zwile, odwracajc oczy. - Bardzo panu

dzikuj - odpowiedziaem ze miechem. - A pan jest fabrykantem cegy na Stacji

Centralnej. Kady to wie. - Milcza przez chwil. - To nadzwyczajny czowiek -

powiedzia w kocu. - On jest wysannikiem litoci i nauki, i postpu, i diabli

wiedz czego tam jeszcze. Dla prowadzenia sprawy, e si tak wyra, powierzonej

nam przez Europ - zacz nagle deklamowa - potrzebujemy wyszej inteligencji,

wszechogarniajcego wspczucia, zupenego oddania si celowi. - Kt to mwi?

- zapytaem. - Cae mnstwo ludzi - odpowiedzia. - Niektrzy z nich nawet to

pisz; i wanie dlatego on tu przyby, ta szczeglnie uzdolniona jednostka - o

34

czym powinien pan wiedzie. - Dlaczego powinienem wiedzie? - przerwaem,

szczerze zdziwiony. Nie zwrci na to uwagi. - Tak, dzisiaj jest kierownikiem

najlepszej stacji, na przyszy rok bdzie zastpc dyrektora, jeszcze par lat i... ale

sdz, e pan wie, kim on bdzie za jakie dwa lata. Pan naley do tej nowej paczki

- paczki wyznawcw cnoty. Ci sami ludzie, ktrzy go tu umylnie przysali,

polecili take i pana. O, niech pan nie zaprzecza. Mam oczy nie od parady. -

Bysno mi nagle wiato. Wpywowe znajomoci mojej kochanej ciotki wywary

nieoczekiwane wraenie na tym modziecu. O mao co nie parsknem miechem.

- Czy pan czytuje poufn korespondencj towarzystwa? - zapytaem. Nie

odpowiedzia ani sowem. Bawiem si cudownie. - Kiedy pan Kurtz zostanie

gwnym dyrektorem - cignem surowo - nie bdzie pan mia do tego

sposobnoci.

Zdmuchn nagle wiec i wyszlimy na dwr. Wsta ksiyc. Czarne

postacie wasay si wkoo niedbale, lejc wod na rozarzone wgle, od ktrych

rozchodzi si syk; para wznosia si w ksiycowym blasku; zbity Murzyn gdzie

jcza. - Co za haas wyprawia to bydl! - rzek niezmordowany czowiek z

wsami, ukazujc si koo nas. - Dobrze mu tak. Przestpstwo - kara - baty! Bez

litoci, bez litoci. To jedyny sposb. Na przyszo pooy to kres wszystkim

poarom. Mwiem wanie dyrektorowi... - Zauway mojego towarzysza, co

natychmiast zbio go z tropu. - Pan jeszcze nie w ku? - rzek z pewnego rodzaju

sualcz serdecznoci - to takie naturalne. Ha! Niebezpieczestwo, niepokj. -

Znik. Zmierzaem w dalszym cigu ku rzece, a ten drugi szed za mn. Usyszaem

koo ucha pogardliwy szept: - Stado fuszerw - pal ich licho. - Wida byo, jak

pielgrzymi stoj grupkami i rajcuj gestykulujc. Niektrzy z nich mieli jeszcze w

rku kije. Doprawdy myl, e brali je z sob do ka. Za potem sta las,

widmowy w blasku ksiyca, a poprzez niewyrany ruch, poprzez sabe odgosy

tego ndznego dziedzica, cisza kraju przenikaa do duszy - jego tajemnica, jego

35

wielko, zdumiewajca rzeczywisto jego ukrytego ycia. Obolay Murzyn

pojkiwa sabo gdzie w pobliu i nagle westchn gboko; przypieszyem kroku,

aby si czym prdzej oddali. Poczuem rk wsuwajc mi si pod rami. - Drogi

panie - rzek agent - nie chc by le zrozumiany, szczeglnie przez pana, bo pan

zobaczy si z panem Kurtzem na dugo przedtem, nim ja bd mia t przyjemno.

Nie chciabym, aby nabra faszywego wyobraenia o moim usposobieniu.

Pozwoliem mwi dalej temu Mefistofelesowi z papier-mach i zdawao mi

si, e gdybym chcia, mgbym przebi go palcem i nie znalazbym w rodku nic -

chyba moe troch sypicego si miecia. Rozumiecie? Uoy sobie plan, i

zostanie z czasem zastpc obecnego dyrektora, i wyjanio mi si teraz, e

przybycie tego Kurtza porzdnie im obu krwi napsuo. Mwi z gwatownym

popiechem, a ja nie usiowaem go zatrzyma. Staem oparty plecami o swj

rozbity parowiec, ktry wyglda jak trup jakiego wielkiego rzecznego zwierzcia,

wycignity na pochyy brzeg. Miaem w nozdrzach wo muu, pierwotnego muu,

daj sowo! a przed oczami wznios cisz pierwotnego lasu; na czarnej zatoce

lniy wietliste plamy. Ksiyc rozpostar na wszystkim cienk warstw srebra -

na bujnej trawie, na bocie, na murze skbionej rolinnoci, sigajcym wyej od

cian wityni, na wielkiej rzece; widziaem przez mroczn szpar, jak byszczaa i

byszczaa pync bez szmeru rozlegym nurtem. Wszystko to byo wielkie,

wyczekujce, nieme, a ten czowiek papla o sobie. Zastanawiaem si, czy cisza na

obliczu ogromu patrzcego na nas obu oznacza wezwanie czy grob. Kime

bylimy my dwaj, ktrzymy tu zabdzili? Czy owadniemy t niem rzecz, czy

te ona nami owadnie? Czuem, jak wielka, jak diabelnie wielka jest ta rzecz, ktra

nie umie mwi, a moe jest take i gucha. Co w niej tkwi? Wiedziaem, e

wydostaje si stamtd troch koci soniowej, i mwiono mi, i w gbi kraju jest

pan Kurtz. A mwiono mi o tym Bg wie ile razy! Ale jako to wszystko nie

przywodzio mi na myl adnego obrazu - tak, jakby mi kto powiedzia, e tam, w

36

gbi, jest anio lub diabe. Wierzyem temu w taki sam sposb, jakby ktry z was

wierzy, e planeta Mars jest zamieszkana. Znaem raz szkockiego aglomistrza,

ktry by pewien, bezwzgldnie pewien, e na Marsie s ludzie. Kiedy go

zapytywano, jak sobie wyobraa ich wygld i zachowanie, traci rezon i mrucza

co o tym, e chodz na czworakach. Jeeli kto si chociaby umiechn,

aglomistrz, ktry mia ju szedziesitk - wyzywa go do bjki. Nie bybym si

zdoby na to, aby si bi za Kurtza, ale posunem si prawie do kamstwa. Wiecie,

e nie cierpi, nie znosz kamstwa, nie dlatego, abym by bardziej prawy od reszty

ludzi, ale po prostu dlatego, e kamstwo mi przeraa. Ma na sobie skaz mierci,

wydziela zapaszek miertelnoci - tego wanie, czego nienawidz i nie cierpi - o

czym chc zapomnie. Sprawia, e czuj si fatalnie i robi mi si mdo, zupenie

jakbym wzi do ust co zgniego. Przypuszczam, e to kwestia usposobienia. Ot

zbliyem si na tyle do kamstwa, e pozwoliem, aby ten mody dure uwierzy

we wszystko, co mu si tylko podobao wymyli na temat moich wpyww w

Europie. W mig staem si takim samym udawaczem jak reszta zaczarowanych

pielgrzymw. I to po prostu dlatego: zdawao mi si, e tak dopomog temu

Kurtzowi, ktrego w owym czasie nie mogem sobie jeszcze wyobrazi, uwaacie.

By dla mnie tylko sowem. Nie umiaem sobie wystawi czowieka noszcego to

nazwisko, tak jak i wy go sobie wystawi nie moecie. Czy widzicie go? Czy

widzicie t ca histori? Czy widzicie cokolwiek? Mam wraenie, e usiuj wam

opowiedzie sen - a mj wysiek jest daremny, bo adna relacja nie moe odda

wraenia snu, tej mieszaniny bezsensu, niespodzianki i oszoomienia wrd

dreszczw walki i buntu - tego poczucia, e si jest we wadzy niewiarygodnego -

poczucia, ktre stanowi prawdziw istot snu..."

Zamilk na chwil.

...Nie, to niemoliwe; niepodobna da komu ywego pojcia o

jakiejkolwiek epoce swojego istnienia - o tym, co stanowi jej prawd, jej znaczenie

37

- jej subteln i przejmujc tre. To niemoliwe. yjemy tak, jak nimy -

samotni..."

Urwa znw i jakby si zastanowi, a potem doda:

Wy, koledzy, moecie z tego oczywicie zobaczy wicej ni ja wtedy. Wy

widzicie mnie, ktrego znacie..."

Nastaa ciemno tak gsta, e my, suchacze, z trudem moglimy si

widzie. Ju od duszego czasu Marlow, siedzcy oddzielnie, by dla nas tylko

gosem. Nikt si nie odezwa. Moe tamci pozasypiali, ale ja czuwaem. Suchaem

i suchaem, czatujc na zdanie, na sowo, na jak ni przewodni wrd

nieokrelonego niepokoju wzbudzonego tym opowiadaniem, ktre jakby

ksztatowao si samo - bez ludzkich warg - w cikim, nocnym powietrzu nad

rzek.

...Tak, pozwoliem mu gada dalej - zacz znw Marlow - i puci cugle

wyobrani na temat wszystkich potg, ktre za mn stoj. Zrobiem to! A za mn

nie byo nic. Nic prcz tego ndznego, starego, pokiereszowanego parowca, o ktry

si opieraem, podczas gdy tamten rozprawia wymownie, e kady czowiek

pragnie koniecznie si wybi. - A kiedy czowiek tu przyjedzie, to - przecie pan

rozumie - nie po to, aby patrze na ksiyc. - I cign dalej, e pan Kurtz jest

istotnie geniuszem uniwersalnym, lecz nawet geniuszowi atwiej pracowa przy

pomocy odpowiednich narzdzi - ludzi inteligentnych. Cegie wyrabia nie

mona - zachodzi tu przeszkoda czysto fizyczna, jak to wiem dobrze; a jeli on

peni przy dyrektorze funkcje sekretarza, to dlatego, e aden rozsdny czowiek

nie odrzuca lekkomylnie zaufania swych zwierzchnikw. Czy to rozumiem? I

owszem. A o co mi jeszcze chodzi? Chodzi mi waciwie o nity, na Boga! O nity.

eby robota posuna si naprzd, eby raz skoczy z t dziur. Potrzeba mi

nitw. Tam na wybrzeu s ich pene skrzynie - skrzynie le stosami - pknite -

rozwalone! Co dwa kroki potyka si o rozsypane nity - na tym dziedzicu

38

stacyjnym na zboczu. Nity potoczyy si a do gaju mierci. Mona sobie zapeni

kieszenie nitami schyliwszy si tylko - a tu, gdzie s potrzebne, nie ma ani jednego.

Mamy odpowiednie pyty, ale ani jednego nitu, eby je przymocowa. A

tymczasem co tydzie posaniec, samotny Murzyn z torb od listw na ramieniu i

kijem w rce, wyrusza z naszej stacji na wybrzee. I kilka razy na tydzie

karawana z wybrzea przybywaa z towarami - okropnym, poyskliwym kretonem,

na ktrego sam widok czowiek si wzdryga, szklanymi paciorkami mniej wicej

po pensie kwarta i zakazanymi chustkami z perkalu w dese. Ale nitw ani ladu.

Trzej tragarze byliby mogli przynie wszystko, czego potrzebowaem do

spuszczenia statku na wod.

Mwi do mnie coraz poufniej, ale zdaje si, e moja obojtna postawa

wreszcie go rozjtrzya, bo uzna za stosowne poinformowa mnie, e nie lka si

ani Boga, ani diaba, nie mwic ju o zwykym czowieku. Odpowiedziaem, e to

wida od razu, ale e potrzebuj pewnej iloci nitw i e nity s wanie tym, czego

by pan Kurtz potrzebowa, gdyby tylko wiedzia, jak rzeczy stoj. Przecie listy

odchodz co tydzie na wybrzee... - Panie kochany - wykrzykn - ja pisz, co mi

dyktuj! Domagaem si nitw w dalszym cigu. Musi by na to jaki sposb - dla

inteligentnego czowieka. Agent zmieni swj sposb bycia; sta si bardzo zimny i

nagle zacz mwi o jakim hipopotamie; dopytywa si, czy nic mi nie

przeszkadza spa na parowcu (tkwiem dzie i noc na wyratowanym statku). Jest w

tamtej okolicy stary hipopotam, ktry ma brzydki zwyczaj wyaenia na brzeg i

bdzenia noc po gruntach stacji. Pielgrzymi wyruszaj tumnie i pal do niego ze

wszystkich strzelb, jakie tylko maj pod rk. Niektrzy nawet czatuj na niego

caymi nocami. Ale wszystkie wysiki spezy na niczym. - To zwierz ma jaki

czar przeciw mierci - powiedzia - ale to mona powiedzie tylko o bydltach w

tym kraju. aden czowiek - czy pan mnie rozumie? - aden czowiek tutaj nie ma

czaru przeciw mierci. - Sta tam przez chwil w wietle ksiyca ze swym

39

cienkim, haczykowatym nosem troch krzywo osadzonym i oczami z miki

byszczcymi bez ruchu, wreszcie powiedzia mi krtko: dobranoc, i odszed

wielkimi krokami. Widziaem, e jest zaniepokojony, e nie wie, co ma myle, i

dziki temu po raz pierwszy od wielu dni poczuem przypyw nadziei. Rozstawszy

si z tym facetem wrciem z wielk ulg do mego wpywowego przyjaciela,

ktrym by poobijany, pogity, zrujnowany, tandetny parowiec. Wspiem si na

pokad. Statek zadwicza pod nogami, jakbym kopn nad rynsztokiem pust

blaszan skrzynk po herbatnikach firmy Huntley & Palmer; wykonanie jego byo

znacznie mniej solidne, ksztat chyba brzydszy, ale woyem we tyle cikiej

pracy, e go pokochaem. aden wpywowy przyjaciel nie byby mi si tak dobrze

przysuy. Ten statek da mi sposobno do wyprbowania siebie - do przekonania

si, czego mog dokona. Nie, ja pracowa nie lubi. Wol prnowa i myle o

wszystkich piknych rzeczach, ktre mona by zrobi. Nie lubi pracy - aden

czowiek jej nie lubi - ale lubi to, co jest w pracy - sposobno do odnalezienia

siebie samego, swej wasnej rzeczywistoci - dla siebie, nie dla innych - ktrej inni

ludzie pozna nie mog. Widz tylko pozory i nigdy nie s w stanie powiedzie, co

one naprawd znacz.

Nie zdziwiem si spostrzegszy, e kto siedzi na rufie, na pokadzie,

dyndajc nogami nad botem. Trzeba wam wiedzie, e czyy mnie do zaye

stosunki z nielicznymi mechanikami ze stacji, ktrymi reszta pielgrzymw

naturalnie gardzia - przypuszczam, e ze wzgldu na ich niewietne maniery. Ot

ten, o ktrym mwi - kotlarz z zawodu - by ich majstrem i dobrym

pracownikiem. By to szczupy, kocisty czowiek o tej cerze i wielkich,

zapatrzonych oczach. Mia wygld skopotany, a gow ys jak do; jego wosy,

wypadajc, jakby si uczepiy policzkw i wida czuy si dobrze na tym nowym

miejscu, gdy broda zwisaa mu do pasa. By wdowcem z szeciorgiem drobnych

dzieci (zostawi je pod opiek siostry, by mc tu przyjecha), a namitno jego

40

ycia stanowiy wycigi gobi. By ich mionikiem i znawc. Mwi o gobiach z

uniesieniem. Po skoczonej pracy przychodzi do mnie czasem na rozmow o

swych dzieciach i gobiach; przy robocie, gdy musia niekiedy czoga si w

szlamie pod dnem parowca, obwizywa sobie brod czym w rodzaju biaej

serwety, ktr przynosi w tym celu. Owa serweta miaa due ptle do zakadania

na uszy. Wieczorem wida go byo przykucnitego na brzegu, jak puka w zatoce

ten pokrowiec z wielk starannoci, a potem rozpociera uroczycie na krzaku,

aby go wysuszy.

Trzepnem mechanika w plecy woajc: - Dostaniemy nity! - Wygramoli

si na nogi i krzykn: - Nie, naprawd! Nity! - Jakby nie chcia wierzy wasnym

uszom. Potem doda po cichu: - To pan... co? - Nie wiem, dlaczego

zachowywalimy si jak wariaci. Przytknem palec do nosa kiwajc tajemniczo

gow. - Brawo! - zawoa i strzeli palcami, podnisszy ramiona i jedn nog.

Sprbowaem zataczy diga. Wywijalimy po elaznym pokadzie. Straszny

tupot rozebrzmia na statku i obi si o dziewiczy las po drugiej stronie zatoki,

wracajc na pic stacj w grzmicym oskocie. Niektrzy z pielgrzymw obudzili

si pewnie w swych lepiankach. Jaka ciemna posta zasonia owietlone drzwi

chaty dyrektora, po czym znika; po sekundzie czy dwch owietlone drzwi zniky

rwnie. Uspokoilimy si, a cisza, odepchnita naszym tupaniem, przypyna

znw z gbi kraju. Wielki mur rolinny, bujny, pogmatwana masa pni, gazi, lici,

konarw i girland, nieruchomych w wietle ksiyca, bya jak rozbuchane natarcie

bezgonego ycia, toczca si fala rolin, spitrzona, spieniona, gotowa run na

zatok i wymie kadego z nas, drobnych czowieczkw, poza obrb naszego

mizernego ycia. Fala staa bez ruchu. Z oddali doszed nas zguszony wybuch

potnych pluskw i parska, jakby jaki ichtiozaurus kpa si w blasku wielkiej

rzeki. - Ostatecznie - powiedzia kotlarz rozsdnym tonem - dlaczego bymy nie

mieli dosta nitw? - I rzeczywicie, dlaczego? Nie widziaem adnej przeszkody. -

41

Nadejd za trzy tygodnie - zapewniem.

Ale nie nadeszy. Zamiast nitw spad na nas najazd, kara, dopust boy. A

spada stopniowo - oddziaami - w cigu najbliszych trzech tygodni; przed

kadym oddziaem stpa osio, na ktrym siedzia biay w nowym ubraniu i

ciemnotych trzewikach, kaniajc si z tego wzniesienia na prawo i lewo

poruszonym pielgrzymom. Ktliwa banda markotnych Negrw z obolaymi

nogami postpowaa za osem; na dziedzicu porozrzucano mnstwo namiotw,

polowych stokw, blaszanych pude, biaych skrzynek i brunatnych pak, a

atmosfera tajemniczoci pogbia si jeszcze nad stacyjnym zamtem. Nadeszo

pi takich porcji wygldajcych na oddziay uchodzce bezadnie z upem po

ograbieniu niezliczonych sklepw z odzie i ywnoci; zdawao si, e wlok za

sob owe zdobycze z napadu, aby si sprawiedliwie podzieli w guchej dziczy.

Bya to gmatwanina przedmiotw w gruncie rzeczy niewinnych, ktrym ludzka

gupota nadaa pozr zodziejskich upw.

Owa zacna banda nazwaa si Wypraw Odkrywcz Eldorado; zdaje si, e

jej czonkowie zobowizali si pod przysig do zachowania tajemnicy. Ale mowa

ich bya mow plugawych piratw: zuchwaa bez dzielnoci, chciwa bez odwagi i

okrutna bez mstwa; w caej tej sforze niepodobna si byo dopatrzy choby ladu

przezornoci czy powanego celu; zdawali si nie wiedzie, e w oglnym biegu

rzeczy te cechy s potrzebne. Pragnieniem ich byo wydrze skarby z wntrznoci

tego kraju, a cel moralny przywieca im nie bardziej ni zodziejom dobierajcym

si do kasy. Nie wiem, kto ponosi koszta tej szlachetnej wyprawy, ale wuj naszego

dyrektora by jej kierownikiem.

Wygldem przypomina rzenika z ubogiej dzielnicy; w jego oczach

malowaa si senna przebiego. Obnosi ostentacyjnie na krtkich nogach swj

tusty brzuch, a przez cay czas pobytu jego bandy na stacji nie odzywa si do

nikogo prcz swego siostrzeca. Mona byo oglda t dwjk wasajc si

42

przez cay dzie; gowy ich stykay si prawie w ustawicznej gadaninie.

Przestaem si ju kopota o nity. Zdolno czowieka do tego rodzaju manii

bardziej jest ograniczona, niby mona byo przypuszcza. Powiedziaem sobie:

pal licho! - i machnem rk. Miaem czasu w brd do rozpamitywa, a

niekiedy mylaem i o Kurtzu. Nie interesowa mnie znw tak bardzo. Bynajmniej.

Ale miaem ochot si przekona, czy ten czowiek, ktry wyruszy zaopatrzony w

pewne moralne zasady, dostanie si w kocu na szczyt i jak tam sobie bdzie

poczyna.

43

CZ DRUGA

Pewnego wieczoru, gdy leaem wycignity na pokadzie mego parowca,

posyszaem zbliajce si gosy - a byli to wanie siostrzeniec i wuj, ktrzy

spacerowali powoli wzdu brzegu. Oparem znw gow na ramieniu i popadem

ju prawie w drzemk, gdy kto powiedzia mi prawie do ucha: - Jestem agodny

jak nowo narodzone dzieci, ale nie lubi, aby mi dyktowano, co mam robi.

Jestem dyrektorem, czy nie jestem? Kazano mi go tam posa. To niesychane... -

Zdawaem sobie spraw, e ci dwaj stoj na wybrzeu u dziobu statku, tu pod

moj gow. Nie poruszyem si wcale; nie przyszo mi na myl si ruszy; chciao

mi si spa. - To przykre, doprawdy - mrukn wuj. - Prosi zarzd, aby go tam

wysano - odpowiedzia tamten - bo chcia pokaza, co potrafi; dostaem te

odpowiednie polecenie. Niech wuj pomyli, jakie ten czowiek musi mie wpywy.

Czy to nie straszne? - Uznali to obaj za straszne i rozmawiali dalej wypowiadajc

rne dziwaczne uwagi: - Wodzi wszystkich na pasku... jeden czowiek Rad... za

nos. - Te kawaki bezsensownych zda przezwyciyy moj senno, tak e byem

prawie zupenie przytomny, gdy wuj powiedzia: - Klimat moe usun ci z drogi

t przeszkod. Czy on tam jest sam? - Tak - odpowiedzia dyrektor - odesa swego

pomocnika w d rzeki z krtkim listem do mnie tej treci: Niech pan wyprawi

std tego nieboraka i nie kopocze si przysyaniem mi innych w tym samym

rodzaju. Wol by sam ni mie koo siebie kogo z ludzi, ktrych pan ma pod

rk. To byo przeszo rok temu. Czy moe sobie wuj wyobrazi podobn

bezczelno! - A od tamtego czasu? - spyta drugi ochrypym gosem. - Ko

soniowa - achn si siostrzeniec - cae mnstwo koci soniowej w najlepszym

gatunku; to wprost nieznone... wszystko od niego. - I co jeszcze? - dopytywa si

gruby, dudnicy gos. - Faktury! - wypali siostrzeniec w odpowiedzi. Zapado

44

milczenie. Mwili o Kurtzu.

Byem ju wtedy zupenie rozbudzony, ale leaem sobie wygodnie bez

ruchu, nie majc powodu do zmiany pozycji. - Jake ta ko soniowa przejechaa

taki kawa drogi? - burkn stary, wida mocno zirytowany. Tamten wyjani, e

przywioza j flotylla dek pod wodz angielskiego urzdnika, Mulata, ktrego

Kurtz mia z sob; e Kurtz zamierza widocznie sam przyjecha, poniewa jego

stacja bya ju wwczas ogoocona z towarw i zapasw, ale po przebyciu trzystu

mil postanowi nagle wrci i wyruszy z powrotem sam jeden w niewielkiej dce

z czterema wiolarzami, zostawiajc ko soniow pod opiek Mulata, ktry

popyn dalej w d rzeki. Obaj faceci na brzegu wydawali si zdumieni, e kto

mg si way na co podobnego. Nie mogli odgadn, dlaczego Kurtz tak

postpi. Co do mnie, wydao mi si, e widz go po raz pierwszy. Obraz by

wyrany: dka, czterech dzikich wiolarzy i samotny biay, ktry odwraca si

nagle od gwnej kwatery, od wypoczynku, a moe i od myli o domu; ktry zda

ku gbiom dziczy, ku swej pustej i opuszczonej stacji. Nie wiedziaem, dlaczego to

zrobi. Moe by to po prostu dzielny czowiek, ktry mia zamiowanie do swej

pracy. Oczywicie jego nazwisko nie zostao wymienione ani razu. Mwili o nim

po prostu jako o tym czowieku, Mulata, ktry - o ile mogem wyrozumie -

poprowadzi cik wypraw z wielk roztropnoci i odwag, nazywali stale

ajdakiem. ajdak donis, e ten czowiek przeszed bardzo cik chorob

i nie mia si jeszcze zupenie dobrze... Tu oddalili si obaj o kilka krokw i

spacerowali z wolna tam i z powrotem w niewielkiej odlegoci. Posyszaem

oderwane wyrazy: - Placwka wojskowa - doktor - dwiecie mil - teraz zupenie

sam - nieunikniona zwoka - dziewi miesicy - adnych wiadomoci - dziwaczne

pogoski. - Zbliyli si znw, wanie w chwili gdy dyrektor mwi: - Nikt, o ile

wiem: chyba e taki tam jeden - co w rodzaju wdrownego kupca - cholerny drab,

zagarniajcy dzikim ko soniow. - O kime teraz mwili? Dorozumiaem si z

45

urywanych zda, e to jaki czowiek znajdujcy si przypuszczalnie w okrgu

Kurtza i e dyrektor go nie uznaje. - Nie pozbdziemy si nieuczciwej konkurencji,

pki si nie powiesi dla przykadu jednego z tych drabw - powiedzia. - Naturalnie

- mrukn drugi - powiesi go, i koniec! Czemu nie? Wszystko, wszystko mona

zrobi w tym kraju. To wanie chc powiedzie; nikt tutaj, rozumiesz, tutaj, nie

moe zachwia twojego stanowiska. A dlaczego? Bo wytrzymujesz ten klimat,

przetrwasz ich wszystkich. Niebezpieczestwo jest w Europie; ale tam ju si

postaraem przed wyjazdem, aby... Oddalili si szepczc, potem gosy ich

podniosy si znowu: - Te wszystkie nieprzewi