Jacek Roy - Fałszerz w złotych ramach

5/28/2018 Jacek Roy - Faszerz w zotych ramach

1/68

Jacek Roy

faszerz w zotych ramachOpowie o najwikszym faszerzu w historii wiatowego malarstwa i naley poprzedzi kilkoma

sowami wstpu z dziejw samej sztuki podrabiania obrazw, popartego konkretnymi przy-kadami, ktre najlepiej pozwol poj ca zoono problemu. Faszowa dziea malarskie nie

jest atwo, to oczywiste, ale jeszcze trudniej jest odrni falsyfikaty od autentykw. Nawetnowoczesne metody naukowe, poparte najdoskonalsz technik, nie pozwalaj niekiedy przynajmniej od razu orzec, e jaki doskonale podrobiony obraz nie jest prawdziwy. W

podobnych przypadkach wtpliwoci jest zazwyczaj duo i najwybitniejsi eksperci myl si lubrni w swoich ocenach. A pokus dla faszerzy jest wiele, gwnie natury materialnej; prace

niektrych artystw osigaj bowiem ceny zawrotne. W roku 1970 na przykad za obraz PortretJuana de Poreya" siedemnastowiecznego mistrza hiszpaskiego Velazqueza zapacono wLondynienabywc by Alec Wildenstein, syn najbogatszego handlarza obrazw na wiecie

dwa miliony trzysta tysicy funtw szterlin-gw. Prasa angielska z rozgoryczeniem pisaa, e zaw kawaek ptna pokryty farbami" mona by byo zbudowa siedem tysicy domw dlamieszkacw slumsw lub wyywi przez rok /prawie dwiecie tysicy godujcych ludzi. 'A

przecitny Anglik musiaby na sum sprzeday obrazu pracowa a... tysic osiemset lat! Wieluludzi interesu uwaa, e kupowanie dzie sztuki jest w dzisiejszych czasach kryzysw, inflacji i

dewaluacji najlepsz lokat kapitau. Zaiste, gboka jest woda, w ktrej pywa mog faszerze

obrazw. Gboka i mtna... Mona Liza obraz jeden z najsawniejszych i najdroszych nawiecie, znajduje si w paryskim Luwrze, jego autentyczno nigdy nie bya kwestionowana,

ale...Ot kiedy w roku 1972 wadze miejskie Londynu zwrciy si do Luwru o wypoyczeniedziea, ktre chciano pokaza londyczykom na specjalnej ekspozycji zarzd paryskiegomuzeum wystosowa odpowied z sugesti, aby Anglicy wystawili sobie... inny portret Mony

Lizy, stanowicy wasno lorda Brownlowa, jednego z najwybitniejszych parw Anglii,przyjaciela zmarego niedawno ksicia Windsoru. Lord ze swej strony zastrzeg si, e nigdy nie

kwestionowa autentycznoci obrazu znajdujcego si w posiadaniu Luwru, wie jednak zpewnoci, e jego" Giocond malowa na drzewie nie kto inny, jak sam Leonardo da Vinci.Swoj wypowied przekaza zdenerwowany lord Brownlow dziennikarzom na specjalnej

konferencji prasowej. Zdenerwowanie Anglika wynikao by moe std, e zaraz po tejodpowiedzi dyrekcji Luwru on sam otrzyma inn ofert z Francji, zachcajc do wystawienia

jego dziea w Paryu na ekspozycji prezentujcej... najgoniejsze falsyfikaty wiata. Oburzonylord odmwi, rzecz jasna, wypoyczenia portretu. Zoy te jednoczenie owiadczenie,

Portret Mony Lizy Leonarda da Vinci. Z prawej stalowy klimatyzowany pojeumniik, w '.ktrym obraz zostaprzewieziony w 1974 roku na wystaw do Tokio

e Leonardo da Vinci mg, jak wszyscy wspczeni mu malarze, wykona kilka wersji portre -tu jednego modela.A potem jeszcze zgosi si kolejny waciciel rzekomo autentycznej Mony Lizy, niejaki dr


2/68

Pulitzer, byy dworzanin albaskiego krla Achmeda Zogu. Ten znw owiadczy, e posiadaniezbite dowody wiadczce o tym, e jego obraz wyszed spod pdzla Leonarda. A wic dwieczy trzy Mony Lizy? Zdaniem ekspertw nie mona oczywicie wykluczy, e genialny Woch

namalowa wicej ni jeden portret Giocondy, sk w tym, e wszystkie dostpne i znane rdamwi tylko o jednym takim dziele. I jakkolwiek iniedorzecznoci byoby kwestiono-wa autentyczno paryskiej Giocondy fakt pozostaje faktem: historia faszowania dzie ma-

larskich jest tak stara jak samo malarstwo. Istnieje na to wiele dowodw i aby nie wnika zbyt

gboko w przeszo ograniczmy si do konkretnych' (przykadw, dodajc kilka sw na

temat samej istoty podrabiania dzie malarskich i sposobw pozwalajcych na odrnienie orygi-nau, autentyku od falsyfikatu i kopii. Faszerz, przystpujc do podrabiania starego ptna mado wyboru, oglnie rzecz biorc, cztery rne metody: 2.Moe uy prawdziwego starego obrazu ma

lowanego na ptnie, drewnie lub metalu. Pierwotne malowido usuwa wtedy cakowicie lubczciowo i wwczas powstaje cakowicie lub

czciowo nowy obraz na starym podobraziu.3.Moe wykorzysta materia co prawda stary,

ale niedokadnie odpowiadajcy wiekieim zamierzonemu falsyfikatowi; dopiero specjalne zabiegi

nadaj mu taki wygld, jak gdyby pochodziz wymaganego okresu.

4.

Posuguje si wprawdzie starym, ale pierwot

nie sucym cakiem innym celom materiaem,na przykad tyln cian wiekowego mebla prze

rabia na desk do swego przyszego obrazu;albo napina na blejtram star tkanin; albo zapodkad uywa starej, starannie wygadzonej

miedzianej blachy.5.Odpowiednio postarza" mniej lub bardziejnowy materia.

Moe wreszcie sfaszowa caedzieo lub jego fragment, moe zczy kilka fragmentw z r-nych dzie jakiego mistrza w jeden obraz itd., itd. Ma zatem wielk obfito sposobw i moli -

woci...

8Jak pisze w swoim dziele Sztuka faszerzy faszerze sztuki" Frank Arnaiu... cokolwiek fa-

szerz zamierza sfaszowa, pierwszym krokiem jest zaopatrzenie si w odpowiedni materia.Stosownie do mistrza lub szkoy, ktrym ma si przypisa naladownictwo, naley podrobi od-

powiednie podoe. Masa zaprawy i farby musz moliwie jak najbardziej przypomina dawne

mieszanki, na ktre przepisy s zmaine. Wkad pracy i staranno wykonania to podstawowewarunki, od ktrych zaley wysza lub nisza cena falsyfikatu. Po rozwizaniu zagadnienia

materiau zaczyna si waciwa praca artysty. Moe ona polega na: stworzeniu wasnej kon -cepcji, odtworzeniu obcej, wreszcie na skomponowaniu nowej caoci z poszczeglnychelementw kilku oryginaw... Kwalifikacje artystyczne faszerza musz wic obj zarwno

znajomo materiaw, jak i umiejtnoci techniczne..." Jak przekonamy si z nastpnegorozdziau ksiki, takie kwalifikacje mia nasz bohater Eknyr de Hory bardzo wysokie.Najpotniejszymi wrogami podrabiaczy s czas i nowoczesna technika. Jak formuuje Frank

Arnau: Mimo, e z pomoc rodkw chemicznych i fizycznych mona w niebywaym skrcie,w przecigu dni, tygodni lub miesicy, wywoa zmiany zachodzce normalnie w okresie caych

stulecii to zarwno na powierzchni, jak i wewntrz przedmiotu sukces bdzie jednak tylko

pozorny. Gwatowne skrcenie jakiego dugiego procesu naturalnego zdoa wprawdzie upozoro-wa jego skutki, ale nigdy nie zastpi go tak dalece, by nie mona byo udowodni przeprowa-

dzonego zabiegu. Nawet wtedy, gdy mimo brakw w porwnaniu z oryginaem, nie da sistwierdzi

9faszerstwa z punktu widzenia stylu i estetyki, w wikszoci wypadkw da si wyledzi jesposobem dowiadczalnym. Mona nada imitacjom pozory, ktre przesun ich wiek o dzie^-sitki, a nawet o setki lat, lecz najzrczniejsze choby zabiegi potrafi je jedynie wzgldnie

zantykizowa. Kurz, ktry faszerz wspczesny wciera w sztucznie wytworzone krakelury (siat-


3/68

ki spka przyp. aut.) jest w kadej swojej czsteczce jedynie kurzem XX wieku, a nie XIXczy XVIII. Nowoczesne, niezwykle wyczulone metody badawcze zdemaskuj nie tylko sztuczniewywoane spkania, lecz dokadnie okrel wiek czsteczek brudu, ktry ma umocni autentyzm

imitacji. Oczywicie, tym trudniej ustali wiek falsyfikatu, im bardziej zblia si on do wiekuoryginau i im bardziej prawdziwe wiekiem i skadem chemicznym s stosowane w nim ma -teriay. Oto odpowied na cigle i susznie powtarzane pytaniejak to jest moliwe, e dziea

sztuki, uznane za oryginay przez wybitnych rzeczoznawcw i poddane cile naukowym anali-

zom, okazuj si falsyfikatami: mona oszuka oko ludzkie; badania cile naukowe pomija-

jc zupenie wyjtkowe wypadki wykrywaj te oszustwa. Wyniki bada mog udowodni, edzieo sztuki jest falsyfikatem. Jeeli jednak nie da si wykry adnych znamion faszerstwa, niejest to jeszcze dowodem autentycznoci (podobnie jak lekarz, ktry nie umie operowa, nie jest

tym samym dobrym internist)".Tyle Frank Arnau. Osignicia wspczesnej nauki i techniki zostay jednak uyte do walkiprzeciwko faszerzom i falsyfikatom stosunkowo niedawno, natomiast sztuka podrabiania obra-

zwjak ju wspomniano jest tak stara jak

10

Ptna nie tylko si faszuje, ale i kradnie. 18 pcien skradziono w 1970 raku z kolekcji Chairdeau. Cenne abraizyaastay znalezione na schodach wejciowych jednej ze stacji paryskiego metra po anonimowym telefonie na

posterunek policji. Na zdjciu odzyskane obrazy w komendzie (policji

samo malarstwo. I w tym miejscu warto poda nieco faktw, pochodzcych z cytowanej pracyFranka Arnau bd z doniesie prasy codziennej. Niechaj owe przykady zawiadcz z jednejstrony o 'bogatej przeszoci faszerstw dzie malarskich i o trudnociach, jakie istniej w walce ztym zjawiskiem, z drugiej za niech uka, jak wielki talent musi posiada fas zerz tej klasy co

Elmyr de Hory, by mc w sposb niemal genialny podrabia obrazy najwikszych mistrzw.

Apelles, ktry w IV wieku p.n.e. wykona dla wityni Diany w Efezie portret Aleksandra Wiel -

kiego, popiera malarza Protogenesa w ten sposb, e sygnowa wasnym nazwiskiem szereg

obrazw

11modego artysty, aby umoliwi mu uzyskanie wyszych cen za zbywane dziea. Jan Stephan van

Calcar pracowa u Tycjana okoo roku 1536. Jego drzeworyty do Anatomii Vesaliusaprzypisywano czasem samemu mistrzowi, gdy Calcar malowa tak udzco podobnie, epowstay tycjanowskie obrazy pdzia Calcara". Dziaajcy w Bolonii Holender Dionys Calva-

ert (15401619) tworzy w stylu Michaa Anioa i Rafaela. Zleceniodawca Calvaerta Pomponiopostarza jego ryciny i rozprowadza jako oryginay. Szereg takich calvaertowskich rysunkw

Michaa Anioa i Rafaela naby do swojej kolekcji kardyna d'Este. Wygldao na wietny art,

kiedy ksi kocioa, dumny ze swych zdobyczy, przedoy je do oceny... Calvaertowi, ktryby ich twrc.W roku 1603 ksi Mantui w dowd szczeglnej przyjani ofiarowa ksiciu Lerma kilkacennych kopii obrazw wspczesnych mistrzw. Dar ten mieli przekaza mantuaski pose

Annibale Iberti oraz malarz Peter Paul Rubens. Obrazy, nie zabezpieczone odpowiednio,przybyy do Madrytu mocno podniszczone. Marszaek dworu owiadczy, e nie mona ichprzekaza osiciu w tak zym stanie Rubens ma je odrestaurowa. Mistrz zatem naprawi

wszystkie uszkodzenia, a dwa obrazy namalowa nawet na nowo. Kolekcja ofiarowanychobrazw wywara na ksiciu Lerma doskonae wraenie. Dziki zrcznym retuszom zyska

jeszcze oglny wygld obrazw, uwidoczniona zostaa ich staro" stwierdzi z zadowoleniem


4/68

Rubens. Wiele z tych kopii uznano pniej za oryginay, mimo' e sam Rubens tak ich nieokreli. Nie uzna ich jednak rwnie za naladownictwa. Annibale Iberti donis wic swemu

12wadcy, e na zlecenie ksicia Lenna malarz nadworny Carducci dokona oceny ofiarowanychobrazw stwierdzajc, e wszystkie s doskonae. Towarzysz Rubensa nie zatai faktu, e obajzostali zawczasu poinformowani o powierzeniu Carduccieimu ekspertyzy, tak i postarano si o

to, aby ton orzeczenia Carducciego dostosowany zosta do radoci, jak dar sprawi ksiciuLerma.W inwentarzu dzie sztuki Karola I z 1659 roku co najmniej 15 falsyfikatw Durera oznaczono

jako oryginay. Znalaza si tam rwnie Koronacja Marii Panny z zamalowanym podpisemKulmbacha i naniesion wyranie sygnatur Durera.Luca Giordano (16321705) swj obraz Chrystus uzdrawiajcy kaleki sprzeda jakoautentyczne dzieo Durera. Zbieracz, ktry naby od handlarza tego Durera", zacz wtpi w

jego autentyczno. Na eksperta powoa wic... Luk Giordano. Doszo do procesu i Luca z

dum pokaza sdziemu swj podpis ukryty na obrazie Durera". Zapad wyrok iciesalomonowy: uwalnia on oskaronego od winy i kary, poniewa jak stwierdzi sd nie

mona kara Luki Giordano za to, e maluje rwnie dobrze jak Diirer. W Paryu SebastianBourdon (16161671) i Jean Michelin (16261696) cieszyli si duym powodzeniem jakonaladowcy woskich mistrzw. Bankier Jabach sprzeda za 1500 funtw Madonn, sygnowan

Annibale Carraci. By to falsyfikat wykonany przez Sebastiana Bourdona. Poniewa dziea de

Hoogha wspczeni cenili wyej od prac Vermeera, jeden z obrazw tego ostatniego Malarzw swojej 'pracowniopatrzono faszywym podpisem Pietera de Hoogha.

13Z tak sygnatur powdrowa on do zbiorw tor. Czerninw, a stamtd ju bez owego

podpisu do Kunsthistorisches Museum w Wiedniu. Z kocem XVII wieku rada miejskaNorymbergi zezwolia pewnemu malarzowi skopiowa malowany na drewnie AutoportretDiirera, ktry zalicza si do najcenniejszych spord przechowywanych w ratuszu skarbw

sztuki. Na odwrocie oryginau umieszczono przezornie piecz. Mimo to do ratusza powrcia

tylko doskonaa kopia. Kopista przepiowa wzdu desk i naklei swj falsyfikat na jej tylncz z pfeczci, orygina za sprzeda w Monachium.W roku 1797 kupiec Jendwine wnis skarg przeciwko handlarzowi Slade o wypacenie

pewnej sumy jako wyrwnania straty, ktr ponis nabywajc od sprzedawcy sfaszowaneobrazy Claude Lorraina i Teniersa". Sdzia lord Kenyon orzek a wedug Barnetta Hollandera

by to pierwszy proces o faszerstwo dzie sztuki przed angielskim sdem e w wypadku tego

rodzaju nie da si zagwarantowa autentycznoci obrazw, ktrych twrcy dziaali w dawnominionych czasach, nie ma bowiem moliwoci, by przeledzi wstecz ich proweniencj, a ocena

bdzie zawsze jedynie kwesti zapatrywania". Odpowied na to za, kto mg dany obraznamalowa znajduje si nie w katalogu, lecz wycznie w przewiadczeniu samego nabywcy". Franz Wolfgang Rohrich (17821834) namalowa Sask ksiniczk Zofi z maym ksiciem

Janem Fryderykiem. Portret ten sprzeda jako obraz Lucasa Cranacha. Pena wdzikukompozycja miaa takie powodzenie, e Rohrich powtarza j z maymi wariantami trzydziecirazy i sprzedawa zawsze jako prac Cranacha.

14Malarz i rysownik Trouillebert specjalizowa si w podrabianiu Corotw. Naladowaznakomicie mistrza, za ktrego prace ju okoo 1885 roku pacono wysokie ceny. Poniewa

jednak nie umia jednym pocigniciem pdzla podrobi jego podpisu, dawa specjalistom od

sygnatur uwierzytelnia" swoje dziea nazwiskiem Corota. Nawet tak ostrony zbieracz jakAleksander Dumas naby w bardzo dbaej o swe dobre imi Galerii Georges Petit Corota"

Trouilleberta. Intronizacja arcybiskupa Dublina uchodzia w roku 1906 za najwczeniejszedzieo Jana van Eycka, poniewa obok sygnatury widniaa data: Anno MCCCC21. 30. Octobris.Badania ustaliy ponad wszelk wtpliwo, e owo arcydzieo z 1421 roku namalowano lub co

najmniej przemalowano i podsygnowano dopiero po roku 1800. Upiorne obrazy HieronyimusaBoscha osigny w XVI wieku tak wysokie ceny, e sawny marszand antwerpski Hieronymus

Cock dla zaspokojenia popytu kaza odtworzy w miedziorycie obraz Pietera Birueghela

Due ryby poeraj mae ryby i sygnowa go nazwiskiem Boscha. To dotychczas nie znaneoryginalne dzieo" mistrza zdobyo niebywae powodzenie. Poniewa jednak kilka lat pniiierj

prace Pietem Bnueghela przewyszyy w cenie prace Boscha, sporzdzono replik pyty Cocka,


5/68

teraz ju z podpisem Brueghela. W listopadzie w roku 1908 rozpocz si w Monachium procesprzeciwko faszerzowi obrazw i malarzowi Gustavowi Thiege i jego towarzyszom,oskaronym o rozprowadzanie faszywych obrazw wspczesnych artystw. Thiege zosta

skazany na trzy lata i sze miesicy cikiego wizienia, wsplnicy na kary wizienia.Obrazy puszczone w obieg przez Thiegego i jego wsplni-

15

kw jako dziea Lenbacha, Menzla, Leibla, Bock-lina, Defreggera, Kaulbacha, Spitzwega, Cour-beta orazinnych mistrzw weszy za porednictwem marszandw do rnych kolekcji. Udao si wychwycijedynie cz tych falsyfikatw. Nie sposb ustali, gdzie dzi jeszcze obrazy Thiegego wisz jakoautentyki.W Mauritshuis w Hadze obraz VerimeeraDiana nosi rwnie podpis Nicolaesa Maesa. JednaMadonna w

grocie Leonarda da Vinci wisi w Luwrze, druga w londyskiej National Gal-lery. Historyk sztuki tejmiary co Waagen uzna paryski obraz za kopi londyskiego oryginau. Z kolei Hildebrandt, znawcaLeonarda da Vinci owiadczy, e twierdzenie, i kompozycja londyska jest oryginaem, to jedna zowych niepojtych historycznych osobliwoci, ktre utrzymuj si do dzisiaj".Jeden z najbogatszych ludzi amerykaskiego Zachodu, Henry E. Huntington, ktry za 620 tysicydolarw kupiBkitnego Chopca Gainsborougha, naby w roku 1912 od firmy Lewis and Simmons za 20tysicy funtw Portret Mrs. Siddons i jej modszej siostry Miss Camble pdzla Romneya. Niebawem wbibliotece londyskiej Royal Acade-my odnaleziono dwa rysunki Oziasa Humphreya, ktre stanowiyszkice do portretu obu dam. Mar-szandzi byli zmuszeni zwrci Huntingtonowi cen kupna, procent i

koszty, a humphreyow-skiego Romneya" ofiarowali do National Portrait Gallery.W zbiorach obrazw Cooka znajdowao si weneckie malowido Madonna z Dziecitkiem, sygnowaneAntonello da Mesisina".Po starannym oczyszczeniu zniko nazwisko mistrza, a na jego miejscu wystpi

podpis Giovanniego Mansueti

16(14651530). Faszerz wykorzysta podobiestwo (nazwisk, przeksztacajc Mansueti na

Messina. Kiedy w roku 1910 w pewnym procesie faszerskim Maurice Vlaminck miazaopiniowa szereg sygnowanych jego nazwiskiem obrazw, ktre akt oskarenia okrelajako niewtpliwe falsyfikaty, artysta owiadczy, e o adnym z nich nie moe twierdzi na

pewno, e nie jest jego dzieem. Na pene niedowierzania pytanie prokuratora Vla-minckwyzna szczerze, e sam kiedy dla artu namalowa obraz a la Czanne, ktry pniejdosta si do handlu z podrobion sygnatur cezannow-sk i ktry sam Cezanne uzna za

wasne dzieo. Po mierci francuskiego kolekcjonera doktora Jousseauime w jego masie

spadkowej znalazo si 2414 oryginalnych dzie Corota". Mieciy si w nich falsyfikaty

zarwno prymitywne, jak i znakomite. Wiele z nich miao odrczne" zapiski malarza, z

podaniem miejscowoci i daty. Poniewa obrazw tych nie zabezpieczono, wielefalsyfikatw rozeszo si jako autentyczne Coroty. Triibunal de la Seine w Paryu skaza w

lutym 1924 roku handlarza dzieami sztuki i anitykwa-riusza Edouarda Gerbineau zasprzeda obrazu Renoira, o ktrym wiedzia, e jest falsyfikatem, a dla ktrego postara si

o nie budzc wtpliwoci ekspertyz.W roku 1930 rynek paryski zosta po prostu zasypany obrazami Francods Milleta, ktrego

nazwisko czy si nierozerwalnie z obrazem Anio Paski. Pojawiy si rwnie wzadziwiajcej iloci obrazy Corota, Diaza, Degasa i innych cenionych malarzy. Po

mudnych poszukiwaniach udao si policji uj Jean-Charles Milleta, wnuka mistrza,ktry okrn drog, przez pozbawionych skrupuw handlarzy, wprowadza narynek

2Faszerz

17arcydziea" produkowane masowo przez malarza Caseau. Mody Millet spaca w ten sposbdugi zacignite u niego. Zosta wcignity w tryby faszerskiego procederu majc nadziej, e

t drog uda mu si zwrci zacignite poyczki. Na trop faszerskiego warsztatu naprowadzio

sprzedanie do Londynu obrazu Milleta produkcji Caseau za 1,5 miliona frankw. W procesie,ktry zakoczy t histori, Millet i Caseau skazani zostali na kary wizienia. Ci, ktrzy z owych

faszywych arcydzie wycignli najwiksze korzyci, pozostali w ukryciu. Nie wiadomo, ilejeszcze z tych pcien do dzisiaj zdobi w charakterze oryginaw wiatowe zbiory.W londyskim Victoria and Albert Museum portret krla Edwarda VI (15371553) poddano

badaniom przy uyciu rnych metod przewietlania. Prbki farb obrazu poddano chemicznej


6/68

analizie. Wyniki ustaliy ponad wszelk wtpliwo, e portret szesnastowiecznego -monarchynamalowano najwczeniej w XVII wieku na obrazie pochodzcym z tego okresu,przedstawiajcym ma dziewczynk. Twarz jej przeksztaci artysta w twarz modego krla.W roku 1937 R. Sanpaolesi w Bolletino d'Arte", a w 1925 E. Miiller w Belvedere" uznaliAutoportret Leonarda da Vinci, jeden z najcenniejszych skarbw Uffizich, za faszersk

przerbk wizerunku witego, namalowanego w pocztkach XVIII wieku.Czasopismo New Statesman" w swoim wydaniu z 20 sierpnia 1938 roku opublikowao list

Lucien Pisarra, ktry zaprotestowa publicznie przeciw wystawieniu w Londynie na sprzeda

obrazu z podrobionym podpisem jego ojca. Stara si interweniowa sdownie w tej sprawie, ale

wi-

18docznie nie byo odpowiedniego paragrafu uprawniajcego do usunicia choby nawet podrobio-nego podpisu. Mimo sprzeciwu Lucien Pisarra obraz sprzedano' jako dzieo jego ojca, Camille'a.W 1947 roku malarce Claude Latour, znanej pod pseudonimem Zazie du Montparnasse,

udowodniono masow produkcj obrazw Picassa i Utrilla. Zleceniodawc by 22-letni JacuesMarisse, ktry paci za obraz od stu do trzystu frankw. Wyroby" te osigny rynkowe ceny do

70 tysicy frankw. Kiedy Utrillo mia przed sdem oznaczy, ktre obrazy s falsyfikatami,musia wyzna, e nie w kadym przypadku potrafi odrni falsyfikat od autentyku.Owiadczy: Co do niektrych prac wydaje mi si, e namalowaa je Zazie, jednak moliwe, e

to ja sam je namalowaem". We wrzeniu 1958 roku podczas procesu przeciwko hamburskiemu

kupcowi owocw Rudieimu Con-ventzowi sal nr 377a gmachu sdowego, w ktrej odbywaasi rozprawa zamieniono w istne muzeum. Na cianach porozwieszano obrazy wielkich

mistrzw od Tycjana przez Rembrandta i Lucasa Cranacha a do Lovisa Corintha. OskaronyOonventz posugiwa si obrazami w swoich transakcjach finansowych. Docent historii sztuki na

uniwersytecie w Halle, profesor .Kahn, atestowa obrazy tej galerii i kierujc si swoj najlepsz

wiedz i przekonaniem ocenia je jako oryginay. Przewd procesu ustali, e wszystkie dzieabyy albo* zrcznymi, albo prymitywnymi czy wrcz prostackimi falsyfikatami. Stwierdzono

rwnie,e 71-letni profesor Kahn wydajc swoje orzeczenia by ju na wp niewidomy. Policjaw Oslo zatrzymaa artyst-stolarza Cas-para Caspersena posdzonego o faszowanie obrazw

norweskiego malarza Edvarda Muncha.

19Caspersen sprzedawa marszandoni malowane przez siebie obrazy, ktre odsprzedawano dalej

jako oryginalne dziea Muncha po bardzo wysokich cenach. Caspersen owiadczy, e obrazy

te sprzedawa jako prace wasne, a nie jako oryginay Muncha. Poniewa nie wierzono, aby

stolarz potrafi tworzy obrazy, ktre najlepsi znawcy uznali za dziea Muncha, Caspersen

owiadczy, e moe namalowa je w dyrekcji policji w Oslo, pod nadzorem policji irzeczoznawcw. Stolarz zda egzamin mistrzowski". Postpowanie przeciwko niemu umorzono:

obraz Caspersenawykonany pod nadzoremby jeszcze jednym Munchem.

W kwietniu 1959 roku na aukcji u Sotheby'ego w Londynie zapacono najwysz cen za pracwspczenie yjcego malarza: akt Picassa La Belle Hollandaise, namalowany w roku 1905,

przynis660 tysicy marek zachodnioniemieckich. Na tej samej aukcji miano rwnie licytowa

obraz francuskiego impresjonisty Paula Signaca, z cen wywoawcz 47 tysicy marek. Tuprzed licytacj obraz wycofano, okaza si bowiem bezspornym falsyfikatem. Dom aukcyjny

Sotheby odmwi podania nazwiska jego dostawcy.Tyle przykadw, na koniec anegdota. W roku 1972 pewien kolekcjoner francuski naby w Ma-

drycie nieznane dzieo El Greca. Poniewa obraz podlega ustawie o ochronie dzie sztuki,

przebiegy Francuz zastosowa chwyt szczeglny: na El Grecu kaza wymalowa portrethiszpaskiego nastpcy tronu Carlosa i w ten sposb ptno przeszo gadko kontrol graniczn.

Kiedy w Paryu dumny waciciel El Greca poleci konserwatorowi zmy z oryginau maskujcygo portret i ten to

20

uczyni pojawio si na ptnie oblicze... generaa Franco.I jeszcze jeden fakt z historii malarstwa: jak twierdz autorytatywnie wszyscy najwybitniejsi

znawcy, opierajc swj sd na sumiennych danych dostarczonych przez historykw sztuki, Corotstworzy okoo 3 tysicy dzie. Tymczasem w samych tylko Stanach Zjednoczonych znajduje si

ponad 5 tysicy Corotw... Dzisiaj wiadomo, e dobroduszny i yczliwy Corot sygnowa prace


7/68

swych nie cieszcych si powodzeniem, a malujcych lub rysujcych w jego stylu kolegw was-nym nazwiskiem, oczywicie po to, aby mogli je atwiej i droej sprzeda. By wic z punktu wi-dzenia wspczesnego prawa autentycznym faszerzem...Z bardzo wspczesnego okresu naley wspomnie o genialnym faszerzu holenderskim Hanievan Meegerenie, ktry specjalizowa si w podrabianiu dzie Jana Vermeera van Delft, a ktry

tu po wojnie sam przyzna si, e podrobi 14 dzie klasycznych mistrzw holenderskich, a ztych 9 puci w obieg handlowy zarabiajc 7 milionw 167 tysicy guldenw. Jeszcze lepszym

faszerzem by Dawid Stein, ktry z kolei namalowa i sprzeda do prywatnych kolekcji i

sawnych galerii okoo 400 (!) faszywych obrazw Picassa, Modi-glianiego, Matisse'a, Lgera iinnych. Jak znakomitym by faszerzem, niechaj wiadczy fakt, e sam Picasso autoryzowa

jeden z przedstawionych mu przez Steina rysunkw, a wystaw dzie Cha-galla, ktre niemalwszystkie byy wykonane przez Steina, zaszczyci swoj obecnoci sam... Chagall! Steinaaresztowano w roku 1967 w Nowym Jorku. Opuci wizienie za kaucj i wystawi w jednej z

nowojorskich galerii obrazy Picassa, Matisse'a,

21

Dawid Stein szkicuje portret aktorki Helgi Andeir&sein na swoj" wyataw

Dufy'ego, Modiglianiego i Cocteau, ktre tym razem sygnowa wasnym nazwiskiem. Zwrci si

te do Sdu Najwyszego USA i uzyska zezwolenie na wystawienie swoich" obrazw. Jegowystawy objechay nastpnie cay wiat, nawet ksina Kentu kupia cztery ptna Steina doWebster Gallery. 5 sierpnia 1969 roku Stein zosta jednak na mocy wyroku sdowego wydalony

ze Stanw Zjednoczonych i jpowrci do Francji, gdzie musia odsiedzie jeszcze dwa wyroki zasfaszowanie obrazw van Dongena i Cocteau. W wizieniu w Tuluzie wolna bya cela mierci i

w niej urzdzi sobie Stein atelier. Zacz si od razu specjalizowa w podrabianiu El Greca. W

roku 1972 opuci t najoryginalniejsz z oryginalnych

22pracowni i zainstalowa si pod Paryem, cay czas powicajc na wykonywanie falsyfikatw;adne bowiem prawo na wiecie nie zabrania ich malowania.

Ale co by nie mwi o Steinie, va.n Megeerenie i stu innych faszerzach dzie malarskich, mniej

czy bardziej genialnych aden z nich nie umywa si nawet do Elmyra de Hory'ego i tozarwno jeli chodzi o jako podrabianychdzie, jak i zakres przestpczej twrczoci.

Winnice nad Balatonem s zawsze pikne; zielone latem i wiosn, jesieni i zim mieni sikolorami, jakich nie tylko aden malarz nie wymyli, ale i nie nazwie. Brz schncych liciprzenika jaskrawy cie, zoto widncych odyg miesza si ze zgni zieleni, niektre licie

skrz si amarantem, karminem i fioletem. Caa ta orgia barw tworzy przepikne naturalnedywany, pokrywajce zbocza i stoki agodnych wzgrz rozpocierajcych si nad

najbkitniejszym pod socem wgierskim morzem". Wanie w otoczeniu takich winnic sta

obszerny dom z biaego piaskowca, w ktrym w roku 1906 przyszed na wiat Elmyr de Hory.Do szesnastego roku ycia chopiec mieszka i wychowywa si nad Balatonem. Majtek

rodzicw, ojcaambasadora c. k. monarchii i matki crki bankiera, zapewnia mu ycie w


8/68

dostatku i luksusie; mody Elmyr nie wiedzia, co to troski. Rs niczym zdrowe drzewo nadobrej glebie, caymi dniami wczy si lub jedzi konno po terenach ogromnego majtkurodzicw, umys mia chonny, a wyobrani rozbudzon samotnoci, nic wic dziwnego w tym,

e w pewnym momencie odczu co w rodzaju artystycznego powoania. Zapragn mianowiciezosta malarzem.

24

Fernand Leger w swojej pracowni

Studia na Akademii Sztuk Piknych w Budapeszcie rozpocz Elmyr w roiku 1922, a wic gdy miazaledwie 16 lat. Przyjto go na nie nie tylko dziki pienidzom ojca, ktry w tym samym czasie rozwidsi z on, ale przede wszystkim dla zgoa wyjtkowych zdolnoci. Byy due, nawet bardzo due,wielkie, bezsporne. Elmyr mia wspania wyobrani, zmys obserwacji, lubi te co nie najmniejwane pracowa, by pilny i staranny. Potem mody Wgier przenis si do Niemiec, do Monachium,

gdzie kontynuowa nauk trudnej sztuki. Wreszcie uda si do Mekjki malarzy Parya i tam podjprac u jednego z naj-

25sawniej szych malarzy francuskich Fernanda Le-gera (18811955), ktry w owym czasie otrzsnwszy si z fascynacji twrczoci Cezan-ne'a i przeszedszy przez etap kubizmu czy tecylindryzmu zacz interesowa si ruchem postaci tworzc jednak nie realny obraz wiata, leczwasny, z wyeliminowaniem nieistotnych dla siebie momentw formy, ruchu i wyrazu psycho logicznego.Pojtny, o chonnym umyle Hory duo skorzysta na wsppracy z Lgerem; pozna te nie tylko wielunajwybitniejszych malarzy tamtego okresu, ale i... tajemnice ich warsztatw twrczych. Czy mylawwczas, e przyjdzie mu faszowa ich dziea? Nie, z ca pewnoci nie. Bya to wielka epokaMontparnasse'u opowiada pniej. Naleaem do jej uczestnikw i zarazem wiadkw; jakwikszo modych malarzy tej dzielnicy spdzaem wiele nocy w kawiarniach Dme i Rotonde, iosobicie znaem wszystkich: Vlamincka, Deraine'a, Mati;sse'a Picassa i oczywicie mojego mistrzaLegera. Do krgu ludzi, wrd ktrych si obracaem, naleeli take Gertruda Stein, Hemingway, PeggyGuggenheim, Fonjita i Man Ray, byem rwnie przedstawiony Joyce'owi.Elmyr sporo pracowa, chocia nie musia; ale lubi malowa, marzy o wielkiej karierze, do zrobieniaktrej mia wiksze warunki. W roku 1926, a wic gdy mia zaledwie dwadziecia at, jedno z jegopcien pejza morski utrzymany w szaroniebieskim tonie, nastrojowy przyjto nawet na SalonJesienny, ekspozycj liczc si na midzynarodowej giedzie. Dzieo modego Wgra wisiao nawystawie obok ptna samego Vlamincka. Maurice Vlaminck, jeden z najwybit niejszych fowistw,yjcy w owym czasie w blas-

26


9/68

Fernand LegerAutoportret

ku zasuonej sawy, ktry na pytanie Co to jest fowizin?" mia zwyczaj odpowiada: Tojestem ja, moja maniera z tego okresu"zetkn si

27

Maxiri.ce de VilamiindkPejza z Auvers

zatem, poprzez swoje obrazy, z Elmyrem de Ho-rym. Nie byo to ostatnie tego rodzaju spotkanietych dwch artystw, nastpne miay mie miejsce pniej. I czciej...Wracajc do ekspozycji na Salonie Jesiennym: o czym myla mody Wgier, gdy godzinami sta

z boku, ukryty za filarem, i patrzy na swj morski pejza wiszcy obok ptna wybitnegoFrancuza? e chciaby malowa tak jak on? A moe o tym, e chciaby malowa lepiej ? Inaczej


10/68

? A moe wierzy, e ju wtedy potrafi malowa lepiej? Zdawa sobie spraw, e aby wmalarstwie doj do czego, osign wicej ni inni, zdoby saw nie wystarczy tylko mietalent i posi techniczne umiejtnoci, naleao by moe przede wszys-

28tkim stworzy co nowego, innego, co, czego jeszcze nie byo, jednym sowem, styl. Osobisty iindywidualny, ale nie sztywny, lecz ywy i gitki. Stworzy wasny styl wielki geniusz woskiego

odrodzenia, wspaniay artysta i myliciel Leonardo da Vinci; malujc swoje obrazy ukaza on ca ludzknatur, wyrazi j czystymi, nieskazitelnymi formami i idealnymi ksztatami przedstawianychkompozycji. Jego obrazy s szczytami powcigliwoci, spokoju i gbokiej mdroci filozofa. Stworzywasny styl Micha Anio, w ktrego dzieach, zwaszcza za w niezapomnia nych freskach w KaplicySykstyskiej w Watykanie, malowanych na zamwienie papiea Juliusza II, szaleje gwatowna burza, apostacie prorokw i witych ze Starego i Nowego Testamentu napinaj mocne muskuy, s przepenionenamitnoci, tchn ywioem i grob. Mieli wasny styl i inni wielcy malarze, chociaby tenYlaminck... Czy on, Elmyr de Hory, bdzie zdolny do stworzenia wasnego stylu? O tym i o wielu innychrzeczach myla mody malarz obserwujc swj pejza morski, ale jeszcze nie o tym, eby obrazysawniejszych od siebie artystw... podrabia.Wanie w tamtych latach wybucha gona w caej Europie, wielka afera z podrobieniem 30 obrazwVincenta van Gogha przez niejakiego Ottona Wackera. Poniewa historia ta pozostawia w psychicemodego, bd co bd pocztkujcego artysty jak sam to okreli gbokie i niezatarte lady"

przedstawimy j szerzej. Ot w roku 1927, przy wytwornej i starej ulicy Victoriastrasse w Berlinie, pod

numerem 35, niejaki Otton Wacker byy tancerz kabaretowy i wspwaciciel przedsibiorstwatakswkowego,

29jegomo, ktrego pienidze pochodziy z niewiadomych rde zaprezentowa podczaspewnej wystawy, zorganizowanej w sawnej galerii nieyjcego ju, niepospolitego marszanda

Paula Cassirera kilka sensacyjnych, nieznanych pcien wielkiego mistrza holenderskiego.Takiego zestawu dzie van Gogha nie widziano ju dawno. Otto Wacker poinformowazainteresowanych w najwikszej tajemnicy", e ptna van Gogha pochodz ze zbiorw

pewnego ksicia, a e dziea genialnego malarza stanowiy nie tylko bezpieczn, ale i rentownlokat kapitau szybko1zostay rozkupione. Zastpoway je natychmiast nowe van Goghi";

kupowano je take od razu, zwaszcza, e autentyczno obrazw poparo orzeczenie kilku

wybitnych specjalistw, m.in. Meier-Grae-fego, Bremmera, Rosenhagena, Blumenreicha. Niewtpi w ni rwnie dr Baart de la Faille wybitny znawca malarstwa holenderskiego, autor

podstawowej pracyKatalogu dzie van Gogha". Wszystkie trzydzieci pcien Ottona Wac-ker a figurowao w tym katalogu... Dopiero w rok pniej doktor de la Faille opublikowa

nastpujce owiadczenie: Poczuwam si do obowizku opublikowania aneksu do swej pracy i

jestem zmuszony uzna za podejrzane falsyfikaty trzydzieci dzie wymienionych w katalogujako autentyczne. Do owego przekonania doszedem po wnikliwych studiach, a pomyk wyznaj

z gbokim alem.Nie ma potrzeby, zwaszcza w tym miejscu, aby szerzej rozwodzi si nad przyczynami, ktreskoniy znanego eksperta do przyznania si do tak fatalnej pomyki. W kadym razie od parumiesicy szerzyy si pogoski, e wrd sprzedanych przez Ottona Wackera van Goghw

znajdo-

30

way si obrazy o wtpliwej autentycznoci. Kady, kto posiada obraz tego malarza, z

niecierpliwoci oczekiwa dokadnych wyjanie; ciekawo, ktre dziea uznane zostay za

falsyfikaty, wzrastaa kadego dnia, w miar jak rozszerzay si pogoski i plotki. W kocuamsterdamskiej gazecie ,,Telegraaf" udao si zdoby i opublikowa trzymany dotychczas w

cisej tajemnicy peny wykaz owych trzydziestu'obrazw uznanych przez dr. de la Faille'a zafalsyfikaty. Okazao si, e wszystkie pochodziy ze zbiorw... Ottona Wac-kera.

Sprawa staa si gona, pierwsi nabywcy zadali zwrotu pienidzy. Jedna z firm handlujcych

van Goghami Wackera odmwia zadouczynienia daniu swojego klienta motywujc to tym,e de la Faille za pierwszym razem waciwie oceni obrazy, a pomyli si dopiero wtedy, gdy

uzna je za falsyfikaty".Otto Wacker opublikowa w prasie owiadczenie, i wniesie przeciwko doktorowi de la Failleskarg. da te, aby ekspert odwoa twierdzenie, e jego obrazy s falsyfikatami; podj takeinne kroki, nie wyczajc wyjazdu do Holandii w celu zebrania wszystkich dowodw na to, e


11/68

sprzedawane ptna byy autentyczne". Taka gra na zwok cigna si kilka lat, Otto Wackerwezwany na policj nie by w stanie poda rda zakupu owych trzydziestu obrazw,przycinity do muru... zachorowa i zamiast w wizieniu znalaz si w szpitalu w Leijdzie.Afera Wacker van Gogh" znikna ze szpalt prasy, postpowanie sdowe zostao

zawieszone. Dopiero po prawie trzech latach, to znaczy w roku 1931, dokadnie 4 wrzenia,prokuratura I Okrgu w Berlinie podaa, e na podstawie skargi Ga-

31

Vincenit van GoghAutoportret

lerii Matthiesena wnosi oskarenie przeciwko artycie malarzowi Ottonowi Wackerowi o wielo-krotne popenienie oszustwa i naruszenie prawa

32

zasiewu". Wedug aktu oskarenia w latach 19251928 Wacker sprzeda po przecitnejcenie ponad 10 tysicy marek trzydzieci pcien van Gogha, co do ktrych ustalono, eani jedno nie zostao namalowane przez van Gogha". Nazajutrz policja berliska doniosa,e w Diissel-dorfie, w mieszkaniu konserwatora Wackera, brata Ottona, zarekwirowaa

faszywy obraz z sygnatur van Gogha; szkic do tego obrazu znaleziono u Ottona Wackera.

6 kwietnia 1932 roku przed sdem przysigych w Berlinie rozpocz si proces karnyprzeciwko 38-letniernu faszerzowi. Owiadczy on, e sprzedawane obrazy uwaa zaautentyczne dziea van Gogha i nadal je za takie uwaa. Co do nazwiska arystokraty, od

ktrego mia je naby odmwi jego ujawnienia.Bohater naszej ksiki Elmyr de Hory by na tym procesie, przyjecha na z kilkomaprzyjacimi z Parya. Siedzia w tumie ciekawskich i sucha, a na sali sdowej mwionowiele i zajmujco. Midzy innymi obroca oskaronego dr Gold-schmidt zwrci si do

zeznajcego w charakterze wiadka Vincenta Wilhelma van Gogha, bratanka malarza z

zapytaniem, czy rzeczywicie na strychu domu Vincenta walay si stosy obrazw

traktowane jak makulatura, dostpne dla. niezliczonych, mniej lub wicej


12/68

zainteresowanych sztuk ludzi, a nastpnie sprzedawano je na ulicach, wprosit z taczek, jak

starzyzn". Vincent Wilhelm van Gogh odpowiedzia twierdzco, doda jednak, e chodzio

jedynie o obrazy z braban-ckiego okresu van Gogha.Sprytny adwokat zwrci od razu uwag sdu na paradoksalno sytuacji, w ktrej z jednejstrony

3Faszerz

33obrazy van Gogha zostay skatalogowane, a z drugiej sprzedawano je jak rupiecie z poddasza.

Przesuchanie doktora de la Faille'a wykazao, jak chtnie atwowierny historyk sztuki gotw byuwierzy w bajki, ktre mu opowiadano. Na pytanie przewodniczcego, czy historia o tajemni -czym ksiciu nie nasuna mu adnych podejrze, de la Faille odpar, e na wiecie yje wielu

tajemniczych ludzi, a wrd nich rwnie dobrze mog znale si ksita". Przed opuszczeniemsali sdowej wiadek przedoy przewodniczcemu pisemn deklaracj, ktra po rozmaitychzeznaniach rnych wiadkw, zeznaniach raczej barwnych ni wyjaniajcych zasadnicze

wtpliwoci sprawy, niemal wstrzsna umysami obecnych. Brzmiao bowiem tak:Ogldajc codziennie prostackie falsyfikaty straciem jasno sdu. Po ponownej analizie i

konfrontacji z listami van Gogha owiadczam, e w roku 1928 sdzc, i wpltano mnie w oszu -kacz afer, poddaem si gbokiemu sceptycyzmowi i straciem wszelki obiektywizm. Z tego

wzgldu owiadczam obecnie, e zmieniem zdanie co do piciu spord trzydziestu pcien iodwouj twierdzenie, jakoby byy one falsyfikatami". Nastpnie dr de laFaille dokadnie opisa

owe pi obrazw oznajmiwszy, e w najbliszym czasie uzupeni odpowiednio swj Katalog

dzie van Gogha".Historyk sztuki Meier-Graefe zoy z kold nastpujce owiadczenie: Niektre obrazy van

Gogha bdce w posiadaniu Wackera cechuje tak wysoka jako, e nawet dowd, i s onefalsyfikatami wyklucza w dalszym oigu wszelk moliwo odrnienia van Goghwprawdziwych od faszywych".

34

Vincent van Goghszikic doZjadaczy kartofli

Holenderski rzeczoznawca Bremmer stwierdzi, e istniej setki faszywych van Goghw, takjak istniej tysice faszywych obrazw innych malarzy". Wedug niego cz wackerowskich

van Goghw bya przypuszczalnie autentyczna, cz prawdopodobnie faszywa, a reszty nie dasi okreli.Artysta malarz von Knig uzna niektre obrazy za falsyfikaty, niektre za za oryginay.Ekspert, technolog Wehlta, na podstawie wasnych bada rentgenowskich ustali, e obrazy

Wackera malowano o wiele pniej ni porwnywane z nimi bezsporne obrazy van Gogha .Rniy si w nich znacznie sposb prowadzenia pdzla i technika malarska, ponadto farby

na obrazach Wackera byy przypuszczalnie sztucznie wysuszone. Profesor Justi sw

udokumentowan ekspertyz

35


13/68

YLncent van GoghZjadacze kartofli

zamkn nastpujcym zdaniem: Wszystkie obrazy, ktre oskarony Wacker wprowadzi narynek jako autentyczne van Goghi, s falsyfikatami poledniejszego gatunku.

Meier-Graefe po zeznaniach w charakterze wiadka wystpi ponownie, tym razem jako rzeczo -znawca. Najistotniejszy sens wypowiedzi tego wybitnego historyka sztuki by mniej wicej taki:

Ten, kto kupuje obrazy jedynie na podstawie ekspertyz i paci za nie horrendalne sumy, zasu -guje na to, by go oszukiwano". 19 kwietnia 1932 roku sd przysigych skaza Ottona Wackerana rok wizienia za wielokrotnie popenione oszustwa, czciowo w powizaniu z

wielokrotnym powanym faszowaniem dokumentw"; z zarzutu naruszenia prawa zastawuoskarony zosta uniewinniony.

36Formalnie zatem uzasadnienie wyroku odnosio si do przestpczej dziaalnoci oskaronego, w

sensie oglnym uderzao w cay niezdrowy proceder ekspertyz oraz w t kategori kolekcjo-

nerw, ktrzy nabywali obrazy nie dlatego, e im co mwiy, e warto ich polegaa na piknie,ale dlatego, e cenili w obrazie jedynie pooony pod nim podpis i doczone orzeczenie

eksperta, jednym sowem warto handlow. I Wacker, i prokuratura zoyli odwoanie; nowa

rozprawa odbya si przed wielkim trybunaem I Sdu Krajowego w Berlinie. W II instancji ska-zano Ottona Wackera na rok i siedem miesicy wizienia, 30 tysicy marek grzywny oraz utrat

praw obywatelskich na przecig lat trzech. Aresztowano go na sali sdowej. Ale tego nie widziaju Elmyr de Hory, faszerz obrazw, u ktrego Otto Wacker i jemu podobni mogli co najwyejterminowa w charakterze pocztkujcych praktykantw. Co zapamita mody Wgier z

pierwszej rozprawy? Sporo. Midzy innymi to, e dobremu faszerzowi a za takiego Wackeranie uwaa jest bardzo trudno, o ile nie niemoliwe udowodni win, zwaszcza w sytuacji, w

ktrej sam nie bdzie sprzedawa wyprodukowanych przez siebie obrazw. Na ten tematdyskutowali szeroko z przyjacimi: malarzami, historykami sztuki i handlarzami. Myla te otym, e jest wielk i jaskraw niesprawiedliwoci paci za dziea jednego malarza krociowe su-

my, a za prace drugiego, niewiele lub zgoa wcale nie gorsze ndzne grosze. Owej refleksji nieodnosi przy tym do siebie, nie, pienidzy mia duo i nigdy mu ich nie brakowao. W

odrnieniu od innych modych, pocztkujcych malarzy Elmyr otrzymywa od rodzinypienidze, duoi pie-

37nidzy, mg wic sobie pozwoli na prowadzenie luksusowego trybu ycia. Artysta playboy iutalentowany modzieniec, odznaczajcy si elegancj i pewnoci s iebie dobrze urodzonegohomoseksualisty, a do 1938 roku obraca si w dwch rnych wiatach: cyganerii i bogatego,kosmopolitycznego towarzystwa. Malowa duo, ale jeszcze wicej studiowa, chodzi na wszystkiewaniejsze wystawy, po kilku latach takiegoycia zna si na malarstwie i obrazach jak dobry mar-szand.Zachysn si w owym czasie dwiema sprawami: impresjonizmem i Modiglianim. Twrczo i sztukatego ostatniego miay w yciu Elmyra odegra niepoledni rol. Genialny Woch, yjcy w latach18871920, jak wiemy, stworzy niepowtarzalny styl. W jego aktach i kubizujcych portretach ocakowicie wasnym wyrazie artystycznym przejawia si wielka i niezalena indywidualno. W swych


14/68

pracach nawiza, zreszt z wielk dyskrecj, do egzotycznej sztuki ludw pierwotnych, a wuproszczeniach szerokich paszczyzn, intensywnie zabarwionych, obwiedzionych konturem, zawarreminiscencj ikon bizantyjskich i redniowiecznych manuskryptw. Obrazy Modiglianiego przynajmniej dla zachwyconego nimi Wgra byy czym zgoa wyjtkowym. Rosy te w sposbnieprawdopodobny w cen. Kiedy Elmyr stan na jakiej ekspozycji przed synnym aktemnamalowanym przez artyst w latach 19171918. Obraz przedstawia mod dziewczyn, cakowicienag, lec z rkami podoonymi pod gow; miaa due oczy i wyranie zarysowane, pene usta. Stan

i patrzy; technicznie ptno byo nieskomplikowane, artystycznie najwyszej klasy. Przecie bez trudumgbym namalowa co podobnego" pomyla mody ma-

38

larz, jednoczenie jednak naszy go inne refleksje;0 tym, e aby sta si sawnym, naley wynale

co innego"; i o tym, e aby drogo sprzedawawasne prace, trzeba sta si modnym", najlepiej

za ycia, inie tak jak Modigliani.W roku 1938 Elmyr powrci na Wgry, bo zmara jego matka, a i ojciec take ciko

zachorowa. Po kilku dniach pobytu w ojczynie zosta aresztowany przez policj wgiersk za

bahe przestpstwo paszportowe, naublia policjantom i nastpnie sdowi, czny wyrokopiewa na... trzy lata wizienia. Za kratami przebywa a do wybuchu wojny, po czym wyjecha

do Niemiec i tam wpad w rce gestapo. Co hitlerowcy robili z nieszcznikami

homoseksualistami, wszystkim wiadomo. Wgrowi jednak udao si cudem zbiec z berliskiegoszpitala i ukry u pewnego urzdnika. W ukryciu przeczeka ponure lata*wojny, po Jej

zakoczeniu ponownie znalaz si w Budapeszcie. Nie y ju take jego ojciec, Elmyr zostasam i... bez grosza w kieszeni; fortun rodzinn skonfiskowali Niemcy, a nadbalatoskiewinnice, nadal pikne i kolorowe, zwaszcza jesieni, zostay upastwowione. Z wielkim trudem

udao si Elmyrowi zdoby faszywy szwedzki paszport1 wrci do Parya, z niemniejsz te radoci

odnalaz dawnych przyjaci. Niestety, nie witanogoju entuzjastycznie; do biednego, a waciwiegoego uciekiniera z kraju, ktry zacz budowa

nowy porzdek niemal wszyscy odnieli sichodno.Elmyr de Hory wynaj za psie pienidze skrom-niutki pokoik przy ulicy Jacob i zaczprowadzi ycie artysty, ktremu si nie powiodo, i wgierskiego arystokraty na emigracji. W

kciku pokoju, zamienionego na arcyskromn pracowni, malowa

39

Mimo niegu Place du Tertre w Paryu w dzielnicy Mont -mairtre peni funkcj swoistej galerii sztuki malarzyamatorw. Kupujcych jednak nie wida

pejzae i martwe natury, rysowa, szkicowa i wreszcie z niemaym wysikiem udao mu si

sprzeda za marne grosze kilka prac, ich nabywcami byli dawni przyjaciele: Tommy Esterhazy i


15/68

Filip Rotschild. Przewanie jednak dawa swoje prace jakiemu przygodnemu handlarzowi amatorowi, ktry za kilkanacie lub najwyej kilkaset frankw sprzedawa je na ulicy lub wkawiarni i sam zabiera przynajmniej poow zysku. Par razy da si Hory namwi na

wykonanie jakiego kiczowatego portretu lub aktu, pozwolio mu to wie skromny ywot i dalejwynajmowa may pokoik na ulicy Jacob. W podobnej sytuacji zasta go rok 1946. Skoczyakurat czterdzieci lat, wyglda wprawdzie modo, najwyej na

40dwadziecia pi lub sze, ale by zmczony psychicznie. Cikie przeycia wojenne, mier

rodzicw i strata majtku wywoay ujemne skutki w nieodpornej osobowoci, byzrezygnowany, malowa coraz mniej, godzinami lea na starej kozetce i myla o niczym.Pewnego sobotniego popoudnia opuci swoje mieszkanko, wasa si dwie, trzy godziny po

bulwarach Sekwany, wstpi do maej knajpki przy jednej ze sabo owietlonych ulic. W kieszenimia ostatnie pidziesit frankw, bya to na owe czasy suma wicej ni maa; zamwi lampk

taniego wina, usiad pod cian, zaduma si nad wasnym losem. By ponadto godny, od kilkudni jad raz dziennie albo wcale. Wysczy napj i smtnie popatrzy na pust szklank.Barmanka, podstarzaa kobieta bez ladw dawnej urody, patrzya w jego stron z wyran

zacht do zamwienia nasitpnej porcji, wreszcie niedwuznacznie skina gow unoszc w rcepen butelk. Elmyr rozoy bezradnie donie. Mimo to wezwaa go do bufetu wskazujcympalcem. Podszed z niechci, nie lubi gdy rozprawiano o jego biedzie, a jeszcze bardziej, gdy

si nad nim litowano.

Napije si pan jeszcze? zapytaa kobieta bez

ceregieli.

N... nie, niestetyodpar Elmyr cicho, chociaw pobliu nikogo nie byo. Nie mam pienidzy.

Na mj rachunekowiadczya wtedy roz

chylajc grube wargi w grymasie, ktry tylkoprzy duej dozie dobrej woli mona byo nazwaumiechem.

Ale dlaczego?zdumia si Wgier odwyky

od ludzkiej yczliwoci.al mi takich biedakw jak pan odpowie

dziaa wprost barmanka i pochwyciwszy pust

41

szklank napenia j ciemnoczerwonym pynem.Prosz, niech pan pije!

Wysczy przy barze trzy szklanki, prawie si upi, nawet nie wiedzia jak i dlaczego znalaz siw mieszkaniu kobiety, ktre znajdowao si nad barem i skadao z trzech mocno zagraconychpokojw i duej, przestronnej kuchni. Otrzewia i z rezygnacj godnego clocharda jad

spnion kolacj, czy te wczesne niadanie, jad i z uwag sucha opowiadania podstarzaejFrancuzki. O tym, e jej m zgin w czasie wojny, nie, nie w adnej tam walce z hitlerowcami,ale w wypadku samochodowym, upi si i wpad pod ciarowe auto, i o tym, e nie miaa dzieci,

chocia bardzo chciaa, i o wielu jeszcze innych rzeczach, zwyczajnych, ludzkich, niezbytciekawych. Nagle Hory drgn, jego zmczony wzrok zatrzyma si przez moment na maym

obrazku wiszcym skromnie z boku, wrd duych olejnych land-szaftw. By to portretdziewczyny o dugich, smutnych oczach i wskim nosie, dziewczyna miaa jaskrawokasztanowate wosy i dug szyj, w ogle to prawie wszystko na tym ptnie byo wyduone,

dekolt, ramiona i zarys okna za plecami modela. Elmyr westchn, nawet nie przygldajc siobrazowi z bliska by pewien, e wyszed spod pdzla ukochanego Modiglianiego.

Skd pani to ma? zapyta z niejak emocj;

myla o tym, e majc ten kawaek ptna zamalowany farb mgby na bardzo dugi czas pozby

si kopotw materialnych.

Ten portrecik? To jestem jaodpara skromnie kobieta.Wykona go pewien malarz, wsiedemnastym albo w osiemnastym roku. adna

byam, prawda?Elmyr zbliy si do obrazu i zdj go ze ciany.


16/68

42

Amadeo ModigiliamiBr&de and Groom

Tak, nie mogo by adnych wtpliwoci, mia w rku autentycznego Modiglianiego.Spojrza

naFrancuzk zatem musiaa mie znacznie mniej lat ni wygldaa, zastanawia si, czy niepowiedzie jej jakiego komplementu, bya dobra i zasugiwaa na, nie mg jednak nic

wymyle. Zna pani nazwisko tego malarza?

43Nie. Przychodzi do tego baru i pi, przewanie

na umr, interes w tamtych czasach nalea jesz

cze do mojego ojca. Zaraz, pamitani, e kazamwi na siebie Modi, czy jako podobnie. Nama

lowa mnie za kilka butelek wina...Wielkiego Wocha rzeczywicie nazywano Mdi. Elmyr znw zacz przyglda si obrazowi,mylc tylko o jednym: w jaki sposb wej w jego posiadanie; oczywicie bra pod uwag tylko

uczciwe sposoby.Nie chciaaby pani sprzeda mi tego obrazu?

Sprzeda? Przecie nie ma pan pienidzy. Poza

tym po co panu mj portret?

Chciabym... chciabym mie jak pamitk,

pani bya taka...Nie trzeba, nie jestem wcale dobra. Jeste sen

tymentalny, mj drogi chopcze wygld Elmyramusia kobiet naprawd zmyli. Przypominasz

mi troch ma. Mog ci da ten obrazek, tylkobdzie bieda, widzisz t plam na cianie? Niebd miaa jej czym zakry.

Namaluj pani co innegoszybko powiedziaWgier. Jaki pejza, kwiaty, co pani zechce...

Jeste malarzem? zdziwia si Francuzka.


17/68

Tak.Potrafisz namalowa obraz z fotografii?

Oczywicie!To doskonale! Chc mie portret nieboszczyka

ma, byam kiedy nawet u takiego jednego ma

larza, ale zada zbyt duo, czekaj... kobietazacza szpera w jednej z szuflad wielkiej, br

zowej sekretery, podaa Elmyrowi poke zdjcie. Przedstawiao mczyzn jeszcze modego,typowego Francuza.Dam ci ten obraz i troch

pienidzy; mj biedny Jacues, bdzie mu lej natamtym wiecie. Albo moesz przychodzi do mnie

44na obiady, jak dugo zechcesz, ale eby portret by duy, o, jak tamten pejza, i eby Jacues byna nim pikny, i eby mia czarne wosy, i eby... Ebnyr wykona portret, na ktrego widok Fran -

cuzka a jkna z zachwytu. Miaa swojego Jacqu-esa, wielkiego i piknego, kolorowego, zczarnymi wosami. Elmyr mia za to obiady i... sto tysicy frankw, za tyle bowiem sprzedaobraz Modi-glianiego. Ale wczesny pienidz nie mia wielkiej wartoci, za Wgier nigdy do

oszczdnych nie nalea, nic wic dziwnego, e po kilku miesicach znw by bez grosza.Zmuszony koniecznoci postanowi odwiedzi szczliwy dla siebie bar. Niestety kobieta ju

nie ya, a nowy waciciel nie zna si na malarstwie i nie mia, co gorsza, wcale zamiaru ywi

kogokolwiek za darmo. Znw zacza si bieda...Owo ycie, a waciwie wegetacja de Hory'ego trwao do lata 1946 roku. Nie wiadomo jak poto-

czyoby si dalej; czy zostaby w Paryu, czy gdzie wyjecha, czy marzenia o wielkiej sawiespeniyby si czy rozwiay, do, e zwrot, jaki nastpi, wynik z przypadku. Ale co w yciu

czowieka nie jest przypadkiem? Jeli nie wszystko to w kadym razie sporo.

Tego czerwcowego popoudnia 1946 roku Elmyr lea na pachncej naftalin kozetce i spogldana rzd swoich prac, ktre chtnie oddaby za kwot umoliwiajc kupno jakiego ubrania lub

przynajmniej kolacji w porzdnej restauracji. Kto zastuka w drzwi. Zwlk si niechtnie z le -gowiska. Jeli kto go odwiedza, to przewanie waciciel kamienicy dopominajcy si o komor-ne albo wierzyciele; szczciem dugi mia przewanie mae, takie na obicie gby, nie na spraw

sdow i areszt. Ale teraz na progu pojawia si kobieta ' nawet dystyngowana angielskalady Malcolm Campbell. Znali si jeszcze z dobrych, przedwojennych czasw, uwaali si nawetza przyjaci.Jak si masz, Elmyr? zapytaa Angielka rozgldajc si po zagraconym pokoju. Prze-

jedaam t uliczk przypadkowo i pomylaam, e dobrze byoby ci odwiedzi, adresdostaam od Esterhazy'ego...Malarz wskaza niespodziewanemu gociowi krzeso, ktre lady zaja nie bez oporw; byozakurzone tak, jakby od czasu wyprodukowania nikt go nie wyciera. Elmyr milcza. Orientowa

si, e starzejca si Angielka sama wyszukiwaa sobie chopcw i mczyzn, rzecz jasnabiednych,

46

tak o niej mwiono. Za spdzone z ni noce pacia podobno niele, c, jej uroda nie bya wysokiejklasy; miaa duy, spiczasty nos i msk grdyk. Popatrzy na dawn znajom z zaenowaniem, niepoczstowa winem ani nawet herbat, bo nie mia ani tego ani tego, nie mia te cukru. Osdzi w duchuze smutkiem, e jego sytuacja naprawd musiaa by fatalna, bo przecie... tak, lady Campbell musiaaorientowa si, e nie przepada za kobietami... Mimo to przysza.

Nie czstuj ci niczym... zacz dyploma

tycznie, ale Angielka pokrcia gow i wstaa zkrzesa wzbijajc obok kurzu, tysice mikroskopijnych punkcikw zawirowao w socu, zderzyo si ze sob. Elmyr z melancholi skonstatowa, e widok w kojarzy mu si z obrazamistarych mistrzw, z owym stonowanym wiatem,

pcieniem, mrokiem rozjanionym jedn wizkpromieni sonecznych. Najchtniej wziby tdystyngowan lady za chudy kuper i wyrzuci naschody. Przygldaa si bacznie jednemu z ry


18/68

sunkw wiszcych na cianie, wykonanym przezElmyra w chwili gniewu; przedstawia tgdziewczyn podtrzymujc z tyu gow uniesionymi rkoma. Narysowa go stylizowan kreskrzucon na papier jakby od niechcenia. Podobnychrysunkw, gdy chcia i mia jakie takie natchnienie, potrafi sporzdzi w cigu godziny nawet

kilkadziesit.To Picasso, prawda?rzucia lady nie ogl

dajc si.Elmyr skrzywi si; jedynie kompletny laik mg pomyli jego bazgro, do zreszt udany, z rysunkiembardzo modnego, a co najwaniejsze drogiego Picassa. Ale lady Campbell kompletnym laikiem nie bya.Dobre dwadziecia lat obracaa

47

si w artystycznych sferach Parya i Londynu, preferujc w swoich niezaspokojonych chuciach malarzy,by moe dlatego, e wanie wrd nich znajdowao si najwicej biedakw.

Dlaczego tak uwaasz? odpowiedzia pyta

niem artysta. Gdyby w owej chwili zaprzeczy,zamia si, pokaza inne swoje rysunki, podobnetamtemu, moe... nie zostaby faszerzem?

I moe wiat nie dowiedziaby si o jego istnieniu?Ale chcia zakpi z bogatej Angielki, wymia j,upokorzy, miaa to by zemsta za te pienidze,ktre miaa, a ktrych jemu tak brako; ponadto chcia mie i t odrobin satysfakcji, e ktopomyli jego rysunek z prac wielkiego Picassa.

Znam troch dziea Pabla odpara zarozu

miale kobieta.Znalimy go zreszt oboje. Niektrych rysunkw nie podpisywa, ten jest bardzodobry. Nie sprzedaby go?Wgier pomyla, e lady Campbell, by moe, zapaciaby mu funtami. Pi czy nawet dwa fun typozwoliyby na zaspokojenie godu. Decyzj powzi byskawicznie i nie zastanawiajc si absolutnie nadjej skutkami. Powiedzia cicho: Jeli ci si podoba...Angielka wyja z torebki pienidze i odliczya osupiaemu ze zdumienia i szczcia Elmyrowiczterdzieci funtw. By czowiekiem doskonale wychowanym, wic nie okaza owych nagych uczu.Dopiero gdy zosta sam, dugo gnit w rkach banknoty ogldajc je, jakby byy najcudowniejszymiobrazami. Tego wieczoru ubrany w nowy, elegancki garnitur jad kolacj w dobrej restauracji i nawetpozwoli sobie na jednofun-towy napiwek dla kelnera.W jaki czas pniej spotka lady Campbell na coctailu u zaprzyjanionego malarza, z ktrym

48


19/68

Paiblo Picasso Vehner

znw nawiza kontakt. Wzia Wgra na boki szepna:

Mj drogi, musz ci co wyzna, idzie o rysu-

4Faszerz

49nek Picassa; potrzebowaam pienidzy i zaniosam go do znajomego marszanda, da mi sto pidziesitfuntw. Jestem ci winna jakie zadouczynienie, zapraszam ci jutro na obiad do Ritza. Malarz do Ritzanie poszed. Przez kilka dni w ogle nie wychodzi ze swojego pokoju. Najpierw gorczkowo przejrzastare katalogi, potem zaj si wyszukaniem najbardziej podniszczonego kartonu, kolejne za godzinyspdzi zajty podrabianiem rysunkw Picassa z tak zwanego okresu klasycznego. Wiele rysunkw Elmyrwykonywa kilkakrotnie, wiele z nich od razu niszczy. Ukazanie drapienoci picassowskich postaciludzi i zwierzt, naladowanie tworw genialnej pomysowoci malarza byo rzecz niezwykle trudn, alepasjonujc. Kiedy owe falsyfikaty byy gotowe, porozwiesza je na cianach i dugo, dugo wpatrywa siw nie. Tak, to musia by Picasso, to b y Picasso...Rne uczucia opanoway Elmyra. Najpierw ogarno go co w rodzaju zadowolenia z wykonania udanejpracy, rado, e wszystko poszo tak atwo; potem przysza refleksja, e jednak potrafi rysowa tak jaknajwybitniejsi, a moe jeszcze lepiej. Nie mia skrupuw, nie myla0 tym, e jego faszerstwo moe zosta odkryte.Przetrawia za to fakt, e bdzie mia wkrtcetroch pienidzy i e skocz si dokuczliwe kopoty materialne. Wiedzia zarwno ze studiw naAkademii Sztuk Piknych w Budapeszcie, jak1 z nauk pobieranych w MonacHium, e niejeden

prawdziwy, a niedoceniany artysta zaczyna tworzy w manierze" wielkich mistrzw, przeywajc satysfakcj, e jego dziea pod firm sawnych


20/68

nazwisk zdobywaj uznanie, e wreszcie moezakpi z zawsze mdrzcych si ekspertw. Co za

50rozkoszny moment omieszy historykw sztuki i znawcw, ktrzy okrelali jego prace jakodyletanckie, uwaali je za nic nie warte czy wrcz ze, gdy podpisywa je wasnym nazwiskiem, a

piali z zachwytu, kiedy przedstawia je jako dziea innych. O, przewrotnoci i ironio losu!

Przeciwko komu odwrcisz teraz swoje ostrze? Czy nie ku tym nadtym matoom i snobom,

ktrzy za jeden obraz gotowi byli paci grube tysice, a drugi zszarga, oplu, omieszy

orzekajc, e nie jest wart ani centa? De Hory sign po ostatni butelk ulubionego bordeaux.Pijc wino jeszcze iraz rozway to, co zrobi; targny nim wtpliwoci. Spojrza na swoje prace,

w ktrych nikogo nie naladowa. Wisiay na cianach lub walay si po ktach od miesicy,oglday je dziesitki, ba, setki osb; nikogo nie zachwyciy, nikt nie ofiarowa za ktr nawetstu marnych frankw. Wgier pokiwa smutno gow. By przekonany, e prace byy dobre,

przynajmniej dobre, zdy si jednak przyzwyczai do tego, e uznawano je za sabe, niegodnepochway i kupna. Nie ma pewnie nic gorszego i smutniejszego na wiecie, ni artysta zepchnityna boczny tor, skierowany w lep uliczk obojtnoci i pogardy. On, Elmyr de Hory, student

dwch akademii i prawdziwy malarz, bdzi w takiej uliczce od lat. Wiedzia, e gdyby miapienidze, duo pienidzy, bez trudu zorganizowaby wystaw swoich dzie, wydaby katalogi i

zapewni potrzebn reklam. W ten sposb zdobyby nazwisko i sta si sawny; moe dopuciby

si jakiej ekstrawagancji, aby zwrci na siebie oczy znudzonych snobw, moe zrobiby co

innego, tak czy inaczej jego obrazy, wasne, niepowtarzalne zostayby rozchwytane. A tak gniy

w tym

51ciasnym, przekltym pokoiku pooonym1przy ndznej paryskiej uliczce Jacob! Co decydowao0 powodzeniu malarzy? Jakie przeklte moce,

jakie czynniki? Dlaczego na niektrych poznawano si nie od razu, ale czsto sto, dwiecie albo1 wicej lat po mierci? Rzadko za ycia... A moe to bya zmowa caej tej zgrai ekspertw, historykw sztuki, handlarzy, snobw i zwyczajnychgapiw, ktrzy umylnie, z premedytacj czekalina mier artysty, aby go po niej wykorzysta?Zarobi na nim? I to zarobi niele?

Wypiwszy p butelki bordeaux Elrnyr zamia si gono. Sta si faszerzem. Przekroczy barier wstydui obawy przed rozszyfrowaniem i napitnowaniem. Wiedzia zreszt, e w ten sposb znalaz si wnienajgorszym towarzystwie; ze studiw pamifa, e wtpliwymi machinacjami artystycznymi nie gardzisam Micha Anio, Ru-bens na zlecenie wysoko postawionych osobistoci opracowywa" obrazy innychmalarzy i wykonywa kopie, Andrea dal Sarto namalowa ,,na zamwienie" obraz niejakiego RaffaelaSanti. Histori Michaa Anioa Elmyr zna doskonale, opowiadali j sobie zapewne wszyscy studenci

pierwszych lat wszystkich akademii malarskich na caym wiecie; bya jak najbardziej autentyczna ipotwierdzona przez podrczniki. Ot kiedy jego nauczyciel, Domenico Ghirlandaio, da mu praktykowanym powszechnie zwyczajemskopiowa mistrzowsko wykonany rysunek gowy. MichaAnio, w owym czasie jeszcze bardzo mody, tak znakomicie wywiza si ze swojego zadania, i niemona byo odrni oryginau od kopii. Pniejszy nabywca uwaa si za szczliwego posiadaczaoryginau, majc tylko kopi, za przyszy geniusz strzeg oryginau dziea ukocha-

52 %

nego mistrza niczym skarbu. Tajemnicy jednak zachowa nie umia, opowiedzia kiedy kolegom wpracowni o caej historii i jeden z nich donis o tym nabywcy. Ten przybieg do Ghirlandaia, dajcwydania oryginalnego rysunku. Micha Anio zaprzeczy posdzeniu. Zestawiono obie prace, niestety niktnie potrafi odrni kopii od oryginau, tym bardziej e Micha Anio swoj kopi przezornie postarzyprzywdzajc j dymem. Tylko on sam mg rozrni oba rysunki. W kocu jednak wyda orygina, ajego wspczesny, Condivi, pisze, e zajcie to przysporzyo uczniowi wielkiej sawy". A co by byo,gdyby nabywca przewidzia, e ju za kilkanacie lat kopia rysunku przewyszy cen warto oryginau...kilkasetkrotnie? daby zamiany? Nastpnego dnia koo poudnia %e Hory wszed do jednej z galerii

przy Rue de la Seine, trzymajc pod pach teczk z trzema rysunkami. Przeszed prg i... zawaha si,chcia zawrci i uciec, by spocony, szumiao mu w skroniach, z trudem si opanowa i podszed dowaciciela.


21/68

Picasso?zdumia si marszand obejrzawszyrysunki.Bardzo adne, skd pan je ma?

Znaem Pabla jeszcze przed wojn wyja

ni zgodnie z prawd Elmyr. Ofiarowa mikiedy te szkice... Terazjestem, no... w cikiejsytuacji, rozumie pan, szkoda mi si z nimi rozstawa, ale...

Marszand jeszcze raz przejrza rysunki i w kilka minut pniej de Hory opuszcza galeri bez nich. Miaza to w kieszeni dwiecie tysicy frankw. Wrci do domu ipooywszy stos pienidzy na starym,brudnym stole przyglda im si przez dusz chwil. A wic przesta by ndzarzem? Nie bdzie jugodowa, jad zup w jadodaj-

53niach dla ubogich, poycza od kolegw po kilkadziesit frankw, czeka, a kto mu zafunduje jakiposiek? Nie bdzie chodzi w podartych skarpetach i rozsypujcych si butach, donasza starychgarniturw? Nie bdzie mieszka w tym ciemnym, cuchncym pokoiku? Zacznie malowa, malowaswoje wasne obrazy, wystawi je, bdzie sprzedawa, nazwisko de Hory stanie si sawne, zapac mu jakPicassowi i innym, sawa, splendor, powszechny szacunek spyn na niczym obok.Nie czu wyrzutw sumienia. Wszystko poszo atwo. W gbi ducha pomyla, e w przypadkujakichkolwiek trudnoci finansowych bdzie mg zawsze odwoa si do tej osobliwego rodzaju polisyubezpieczeniowej".

Pniej zabra si do malowania wasnych pejzay. Wykona ich kilkanacie, niestety adnego nie udaomu si sprzeda, pomimo e da w kocu wprost miesznie niskich cen. Pienidze topniay, min jedenmiesic, drugi i trzeci, we wrzeniu znw by bez grosza. Zwierzy si z kopotw bliskiemuprzyjacielowi Jacuesowi Chamberli-nowi, ale ten rozoy rce, sam take by goy. Wtedy Elmyrprzyzna si do sfaszowania trzech rysunkw Picassa i do tego, e je sprzeda.

Co?!zdumia si mody czowiek. Jegozmary ojciec, przemysowiec z Bordeaux, miaznan kolekcj dzie impresjonistw, rozkradzio-n podczas wojny przez Niemcw, std chopakzna si co nieco na malarstwie. Potrafie ?!Wgier wzruszy ramionami. Na upartego podrobiby dzieo kadego malarza.

Wiesz co?powiedzia Jacues Chamberlin.

Chodmy do Cafe Flor, mam ostatnie piset54frankw, napijemy si czego i pogadamy, przyszed mi do gowy pewien pomys... Po paru

butelkach wina mody Francuz wyjawi go. Nie by odkrywczy. Ty robisz rysunki, a ja je sprzedaj. Bd mwi, e to resztki kolekcji mojego ojca.

Zawizaa si spka i w ten sposb Picasso sta si pierwszym mala rzem, ktrego prace Elmyr

de Hory podrobi. Tym razem zabra si do roboty lepiej przygotowany, wykona j testaranniej. Zwiedzi wystaw dzie Picassa i przestudiowa niejedn ksik powicon

mistrzowi. Poniewa zauway, e handlarz z Rue de la Seine oglda rysunki pod wiato, abyodnale znaki wodne, po duszych poszukiwaniach wyszpera w przecenie zapasprzedwojennego papieru rysunkowego o pokych ju brzegach, potem zamkn si w

pracowni i w cigu tygodnia sporzdzi tuzin picassw". Poszy jak woda, Jacues Chamberlinzaciera rce i uczciwie dzieli pienidze wedug wczeniej ustalonego systemu: jedn trzecizysku dla siebie, dwie trzecie (.la wykonawcy. Znw nastay pikne dni i znw Elmyr da si

nie wirowi ycia towarzyskiego. Razem z przyjacielem, z ktrym czyo go nie tylko przestp-stwo, z francuskim paszportem dostarczonym przez Jacuesa objecha ca Europ, zwiedzi i

pozna Londyn, Madryt, Lizbon, Amsterdam, Monachium i Genew. Picasso by wszdzie mod-ny i drogi, a Hory mia ju bardzo wprawn rk i... jeszcze duo starego kartonu. Kilka godzinspdzonych kadego ranka w hotelowych pokojach pozwalao zaspokoi danie klientw. Mar-

sziandzi czuli, e prace Picassa z kadym rokiem bd drosze, pacili dobrze, JacuesChamberlin stawa si z kad transakcj coraz bardziej bez-

55


22/68

.....

Pablo Picasso wrd swoich obrazwczelny. Zawsze gdy dobijali interesu starali si to godnie uczci, bawili si w najlepszych i najdro szychlokalach, po czym opuszczali miasto pozostawiwszy w nim cz gotwki i kilka dzie Picassa"...W kocu Elmyr zacz podejrzewa, e mody i bardzo przedsibiorczy przyjaciel go okrada. Rozeszli siw kwietniu 1947 roku bez alu, bez pretensji, jak prawdziwi dentelmeni. Malarz wyjecha doSztokholmu, gdzie sprzeda pi rysunkw Picassa", ocenianych przez trzech specjalistw, w tymkustosza miejscowego muzeum. Zapacono za nie nadspodziewanie dobrze, Wgier poczu a ucisk wskroni, gdy nabywcy wymienili sum sze tysicy dolarw. Skrzywi si nawet, tamci zrozumieli toopacznie, szybko dorzucajc jeszcze piset dolarw; zgodzi si, oczywicie.Stawszy si tak nagle wacicielem znacznej gotwki Hory zacz zastanawia si nad swoj przyszoci.Przekroczy czterdziestk i mia do starej, zniszczonej wojn Europy, ktra si na nim nie poznaa.Postanowi wyjecha jak najdalej. Po dugim namyle wybra na mapie punkcik nazywajcy si Rio deJaneiro. Miasto miao wiele zalet, zwaszcza ma mapie; leao bardzo daleko od St arego Kontynentu, nadciepymi wodami Atlantyku, zamieszkiwali je, jak sysza, weseli i yczliwi kademu ludzie, a wrd nichwielu bogaczy. Nie kupi biletu powrotnego, nie zostawi nic, co by obligowao go do powrotu.

Przybywajc do Rio z pierwsz powojenn fal bogatych Europejczykw przyjty zosta przez brazylijskihigh-life z otwartymi ramionami. Przedstawi si jako malarz i rycho posypay si zamwienia. Wykonakilka portretw miejscowych osobistoci

57i dobrze mu za nie zapacono; szy nawet pejzae, martwe natury, rysunki. Szybko jednakznudzi si miastem i po dwch miesicach wyjecha do Stanw Zjednoczonych. Nowy Jork

powita go Statu Wolnoci, drapaczami chmur i nienasyconym rynkiem zbytu.Wystarczy niecay miesic, by zosta wprowadzony we wszystko, co w tym miejskim molochu

byo godne uwagi. Gdy wyda przyjcie w swym eleganckim mieszkaniu przy 78 Ulicy w


23/68

Dzielnicy Wschodniej, wrd goci znajdowali si midzy innymi Zsa Zsa Gabor, Anita Loos,Averell Har-riman, Lana Turner i Ren d'Harnoncourt wczesny kustosz nowojorskiegoMuzeum Sztuki Nowoczesnej.

Elmyr de Hory zyska niespodziewanie pewn saw i znana galeria Lilienfelda zaproponowaamu wystaw. Zabra si do pracy ostro, nie spa i rzadko jada; przygotowa kilkanaci e obrazwi rysunkw. Zrozumia, e otwieraj si oto przed nim niewidzialne drzwi, za ktrymi bya

wielka sawa i wielka kariera. Otworzy je, raczej pchn z rozmachem i przekroczy prg

przecitnoci, a potem...Wernisa stanowi spory sukces towarzyski, niestety sta si absolutn finansow klap. Obrazwi rysunkw nie rozchwytano, w rezultacie ani galeria Lilienfelda, ani saim malarz nie zrobili

adnego interesu.To by zy rok oceni Elmyr. Inflacja, kryzysy, bezrobocie i ograniczenia daway si we

znaki wszystkim, nie tylko artystom. Sab pociech dla Wgra bya okoliczno, e na wetSalvadore Dali, ktry wystawia razem z nim, take nie sprzeda adnej pracy. Znw znalaz si

w biedzie.

58Po raz ktry z rzdu odwoa si do swojej polisy ubezpieczeniowej". Tu po nieudanej wystawiepostanowi sprawdzi, czy i w Nowym Jorku sprawa przedstawia si tak prosto jak w Europie. Poniewanie mia francuskiego papieru rysunkowego, kupi stare francuskie albumy o wielkich formatach, zktrych starannie powycina pierwsze strony. Wykona na tym rysunek oraz bardzo adny gwasz. Oba te

Picassy" sprzeda za tysic dolarw wacicielowi galerii Perlsa z 58 Ulicy. Na ironi losu zakrawa fakt,e Klaus Perls, ktry mia zosta prezesem amerykaskich manszan-dw i w dziewitnacie lat pniejjako jeden z pierwszych podway autentyczno kolekcji Meadowsa wielkiej ofiary Elmyra i jego po-rednikw Legrosa i Lessarda sam sta si tak ofiar, pierwsz zreszt w Stanach Zjednoczonych. Bezoficjalnych rde utrzymania i bz konta w banku, z przeterminowan wiz pobytow, ktr ba siprzedua, aby go od razu nie wydalono, Elmyr i tak y zreszt w niezgodzie z przepisami; szczciemAmeryka, w ktrej mona byo atwo przenie si z jednego stanu do drugiego i w ktrej nikt nie pyta odokumenty stanowia idealne miejsce schronienia. A de Hory przecie mia wany atut w rku: bywcieleniem europejskiego arystokraty, gatunku tyle w Ameryce rzadkiego, co i poszukiwanego.Wyjecha do Kalifornii i jako hrabia de Hory zwiedzi cae zachodnie wybrzee: San Diego, Long Beach,San Bernardino, Oakland, San Jose, San Francisco, Fresno, Santa Barbara i wreszcie miasto marze,miasto rozpustyLos Angeles. Zjawiwszy si tam w roku 1948, Elmyr natychmiast zabra si do roboty.Poniewa Picasso zacz go nuy, postanowi przerzuci si na Re-

59

noira i Matisse'a dwch wybitnych francuskich malarzy. Udana transakcja z Perlsem w

Nowym Jorku upewnia go o wasnym talencie i wielkiej atwowiernoci zachannychmarszandw. Sprzeda trzy akty Matisse'a" wykonane pirkiem nie naraajc si na adnepytania. A potem... A potem waciciel pewnej galerii w Los Angeles kupi wszystko, co mu

Elmyr zaproponowa, nie robic tego jednak z mioci do sztuki i z yc zliwoci do europejskiego,zuboaego arystokraty; tu liczy si tylko pienidz, bussiness is bussiness, ca produkcjbowiem rozprzeda natychmiast wrd hollywoodzkich filmowcw. Z pisetpro-centowym

zyskiem... Wntrza ekstrawaganckich willi znanych gwiazd filmowych, najpopularniejszychaktorw i najbogatszych reyserw rozbysy czystymi, matisse'owskimi barwami, zajaniay

wieoci obrazw impresjonistw; wspaniae akty pdzla Renoira przycigay wzrok mietankitowarzyskiej Hollywoodu i tylko jeden czowiek wiedzia, e autorem wszystkich tych prac byElmyr de Hory.Wgier postanowi rozszerzy pole dziaania i zwiedzi Teksas. Okazja gonia okazj, akuratspotka na jednym z przyj paryskiego dyktatora mody Jacuesa Fatha, ktry przyrzek otwo-

rzy mu drzwi paacw i biur teksaskich milionerw. Take ich domy przyozdobiy wkrtcefaszywe Matisse'y, Renoiry i Picassy. Ale swojej najwikszej ofiary, milionera Meadowsa,jeszcze wtedy Elmyr nie spotka, Amerykanin wierci tymczasem szyby naftowe i zbija

ogromny majtek.Z nadejciem zimy de Hory powrci do Los Angeles i tam dozna pierwszej poraki. Pechchcia, e ze strony brata swojej pierwszej ame-

60rykaskiej ofiary, Franka Perlsa. Oto co na ten temat powiedzia w kilkanacie lat pn iej han-dlarz z Los Angeles:


24/68

Pewnego dnia wszed do mojej galerii elegancko ubrany dentelmen i przedstawiwszy si jakoLouis Reynold, krewny Maurice Reynolda autora jednej z pierwszych prac o Picassie za-proponowa sprzeda trzech Renoirw z wczesnego okresu, dwch Picassw, kilku Matisse'w z

1937 roku oraz portretu Soutine'a pdzla Modiglianie-go. Najpierw zdumiaem si niepomiernie,a potem zachwyciem doskonaoci Renoira. Dziea Picassa take wydaway si cudowne. Alegdy przyjrzaem si baczniej Modiglianiemu, ogarno mnie nagle nieokrelone wraenie,

wydawao mi si, e obraz ten przypomina widzianego przed chwil Renoira. Obejrzaem

wszystkie prace jeszcze raz, dokadnie i starannie, i naraz pojem, e twrc wszystkich jest

jeden i ten sam czowiek. Umiechnem si i uprzejmie zagadnem gocia o adrespowiedziawszy, e wszystkie obrazy kupuj. Po czym starannie zawizaem teczk z rysunkami irzuciem oszustowi w twarz. Precz std! krzyknem. Daj panu dwadziecia cztery

godziny na opuszczenie miasta, mam paski adres, jeli bdzie pan tam jutro, zawiadomipolicj! Kady z tych rysunkw jest faszerstwem! Wtedy dentelmen umiechn si blado inie zbity z tropu odpar: Ale s dobre, prawda? Wystarczajco dobre odrzekem by

wprowadzi mnie w bd na kilka minut! Elmyr de Hory opuci niegocinn galeri z wielkulg. Z tym wiksz, e poda handlarzowi... faszywy adres.

61Znw trzeba byo zacz od zera. Wrciwszy do Nowego Jorku Elmyr zabra si do

Modiglianiego. By to pocztek dugiej i jake owocnej wsppracy" z tym artyst. Mia do

Wocha dziwn sabo, ktrej nie odczuwa wobec adnego innego malarza.Dowiadczenie to okazao si bardzo podniecajce wyzna pniej. Mj pierwszy Modi-

gliani stanowi wany etap; by to portret modej dziewczyny, jakich artysta namalowa bardzoduo. Pozwoliem mu schn dwa miesice, to znaczy o wiele za krtko. Pokazaem go wybitne -

mu aktorowi amerykaskiemu Montgomery Cli-ftowi i ten uzna, e jest wspaniay; nie chciaem

jednak obrazu sprzeda, chocia Clift nalega. Najpierw dlatego, e by moim przyjacielem, apoza tym przestrzegaem zasady, aby sprzedawa tylko handlarzom. W Europie marszand

praktycznie nie moe ciga faszerza, powinien by ekspertem odpowiedzialnym za swoje ocenyi decyzje. Po zwykych targach i po zasigniciu opinii kilku znanych specjalistw dostaem za

obraz sze tysicy dolarw. Kupi go waciciel jednej z wikszych galerii. Sze tysicy za

ptno! W owym czasie by to dla mnie prawdziwy majtek.

62

Znajomo rodowiska Montparnassu pozwalaa Elmyrowi uprawdopodobni odgrywan przez siebierol arystokraty europejskiego i przyjaciela artystw, e tym samym wzbudzi wiar w autentycznosprzedawanych dzie. W przypadku Modiglianiego na przykad owiadczy, e obraz naley do jegoprywatnej niewielkiej kolekcji od roku 1933, wtedy bowiem ofiarowaa mu go ona Kislinga, ktry zModiglianim dzieli pracowni. Wgier wiedzia te dokadnie, kto mg kupowa obrazy Picassa,Braque'a czy Lgera byego nauczyciela, nieobce byy mu rwnie nazwiska waniejszychkolekcjonerw i marszandw europejskich.Nigdy nie namawiaem nikogo do kupna wyzna de Hory po wpadce. Spotkania z nabywcamizaczynay si bardzo wiatowo. Wymienialimy uwagi omalarzu, jego biedzie, o kawiarniach w jakichbywa, o tosamoci modela. Dopiero gdy dochodzio do ceny, z handlarza odpada lakier kultury, stawasi wtedy tylko kupcem, ktry gotw jest walczy zbami i pazurami po to, by kupi dzieo za grosze, asprzeda za grube tysice. Handlarze obrazw przypominali mi sprzedawcw okazyjnych samochodw ztym, e ci ostatni znali jednak rnic midzy fordami a cadillacami.Elmyr nie znosi handlarzy obrazw niemal organicznie. Moe dlatego, e nie chcieli kupowa jegowasnych prac? Moe dlatego, e tak czy inaczej yli z nieszcz i biedy artystw? e dorabiali simajtkw kosztem ich cikiej pracy? W Nowym Jorku ^mieszka Wgier dalsze trzy lata. Spdzi je bezwikszych trosk materialnych, ale te i bez luksusw. Nadal marzy o tym, aby zrobi karier za pomocwasnych obrazw. To-

63te sporo malowa samodzielnie, niestety jego twrczo nie staa si atrakcyjna nawet dla red nichmarszandw. Wiosn 1952 roku zgosi si do waciciela jednej z najwaniejszych nowo* jorskichgalerii i wielkiego specjalisty od Picassa. Zaproponowa temu wybitnemu znawcy pi rysunkwwielkiego malarza z klasycznego okresu. Wiedzia, e igra z ogniem, ale byo to wyzwanie rzuconecaemu wiatu. Elmyr chcia, musia mie dowd potwierdzajcy jego talent, tyle lat niedoceniany.


25/68

Zdawa sobie spraw z tego, e Picasso, ktrego sawa zaczynaa przymiewa ju wszystkie innenazwiska, stworzy co, co on tylko naladowa. Ale jeli czowiek, ktry od czterdziestu lat zajmowa sitylko Picassem, uznaby jego rysunki za wystarczajco dobre, to oznaczaoby to, e techniczniedorwnyway one rysunkom znakomitego artysty. Idc dalej de Hory wykoncypowa, e jego rka niebya gorsza od rki Picassa.Wielki marszand i jeszcze wikszy znawca Picassa da si nabra wprawdzie nie od razu, ale w sumie jaksztubak; naby wszystkie pi rysunkw i zapaci za nie tak cen, e Elmyrowi zakrcio si w gowie,

oniemia, suma bya zawrotna 50 tysicy dolarw. Prawdziwy sukces! Nadesza chwila, abyostatecznie zrezygnowa z faszerskiej dziaalnoci. Postanowi zacz od pocztku, od zera, za wszelkcen chcia zosta malarzem samodzielnym i niezalenym. Wrci do Los Angeles.W maym pokoiku, za ktry paci tylko jedenacie dolarw tygodniowo, jedzc byle co i obywajc si

byle czympo raz pierwszy w yciu postanowi oszczdza! pracowa bez wytchnienia, jak galernikcae sze tygodni. Mao spa, naj-

64wyej drzema, schud i sczernia, ale zrobi to,, co zamierza. Potem uda si z tym, conamalowa, na obchd galerii. Nie sprzeda ani jednego obrazu, nigdzie nie zaproponowano

mu wystawy.Pan nie ma talentu, szkoda czasu i pienidzy,

to kicze nie obrazy, lepiej zaj si czym innym

oto, co przewanie sysza z ust handlarzy.

Wrci do domu zdruzgotany. On nie mia talentu!

Zebra wszystko, co uzna w warunkach amerykaskich za szczeglnie atwe do upynnienia:morskie pejzae, martwe natury z rami, palmy

na tle zachodzcego soca i obszed sklepy z me blami. Sprzedawa swj towar po dziesi, najwyej dwadziecia dolarw sztuka. Dziesi, dwa

dziecia dolarw... Tymczasem za zwyke rysunkiPicassa pacono bez zastanowienia po kilka tysi

cy! Pewien dekorator wntrz, ktry ceni pejzae

Elmyra i kupi ichkiedy killca, zagadn go teraz:

Czy nie mgby pan namalowa na zamwienie

serii rowych pudelkw? Mam klientk, ktra

dobrze zapaci...

Prosz wybaczy, mimo wszystko jestem ma

larzemodpar z godnoci Wgier.Pienidze topniay jak wiosennynieg, ycie w

Stanach Zjednoczonych byo arcydrogie, prze

duanie wizy i wyszukiwanie faszywych papierw, przekupywanie wadz i policji pochono

rycho reszt oszczdnoci. Mino kilkanaciemiesicy i Elmyr znw by bez pienidzy. Z ci

kim sercem zabra si do faszerskiej pracy. Wy

konawszy j woy najlepszy garnitur i uda sido galerii Hatfielda proponujc may autoportre-

cik Modiglianiego.Nie kupuj rysunkw owiadczy lekcewa

co Hatfield. Ale moja ona ma wasn ma-

BFaszerz

65 kolekcj, wezm to dla niej. Ile? Elmyr przycinity potrzeb nie mg da zbyt wiele, ale zaniska cena moga wzbudzi podejrzenia.

Dwiecie pidziesit dolarw oznajmi

spokojnie.Pac dwiecie gotwk.

Miesic pniej rysunek kupi James Alsdorf z Chicago, waciciel jednej z najwaniejszychkolekcji prac Modiglianiego na wiecie. De Hory dowiedzia si o tym wydarzeniu w cztery mie-


26/68

sice pniej z gazety, z artykuu zatytuowanego Odnaleziony autoportret Modiglianiego". Ry-sunek wykonany przez Elmyra na pokej stronicy ksiki z 1920 roku powitano jakoarcydzieo. A wic mia talent?Wiedziony ciekawoci zadzwoni do znajomego waciciela galerii w Chicago, by dowiedziesi, ile w przyblieniu mg zapaci Alsdorf za obrazek. Marszand obliczy, e jakie cztery

tysice dolarw. Wgier odoy suchawk i westchn, po czym zakl. A wic Hatfield paccmu jak ebrakowi dwiecie dolarw zarobi na jego pracy na czysto trzy tysice osiemset

dolarw, dziewitnacie razy tyle! Nie wiadomo, czy myla wtedy0 prawie i sprawiedliwoci, ludzkiej uczciwoci1wyrzutach sumienia, wiadomo jednak, e utwier

dzi si w postanowieniu dalszego faszowaniaobrazw.Uda si do Nowego Jorku i zaraz po przybyciu skontaktowa si z marszandem, ktry poszuki-wa obrazw Matisse'a. Handlarz zapali si do kupna. Malarz wrci do hotelu i zasiad do

roboty. W cigu paru giodzin wykona trzy due rysunki Matisse'a, praca sza atwo, kreskafrancuskiego artysty byaprosta i nieskomplikowana. Naza-

66jutrz zachwycony handlarz kupi je pacc po piset dolarw za sztuk. Elmyr wiedzia, e

marszand zarobi na nich w nastpnych dniach przynajmniej sto procent (dzisiaj jeden rysunekMatisse'a wart jest nawet do dziesiciu tysicy dolarw).

Przez kolejne dwa lata de Hory wsppracowa" z galeriami sztuki i muzeami caych Stanw

Zjednoczonych drog korespondencyjn. Zamieszka w Miami Beach na Florydzie pod nazwis-kiem Louis Reynal, znalazszy sobie na sekretarza i szofera" przystojnego Jimmy Damiona, by-

ego mistrza bokserskiego. Nim opuci Nowy Jork, zgromadzi podrczn bibliotek z repro-dukcjami, ktre mogy by przydatne, kupi te ogromnie duo starych albumw, z ktrych czer-

pa papier do faszerskiej produkcji. Jego dzie pracy koczy si w poudnie, reszt czasu

spdza z Jimmym na play, wieczorem szli do kawiarni lub restauracji, czasem do kina. yciepyno mio i spokojnie.Elmyrowi szczeglnie schlebia fakt, e jeden jego rysunek Matisse'a zakupio muzeum

uniwersyteckie w Harvard. Skorzysta z tego i przesa muzeum pewn liczb rysunkwModiglianiego i Renoira do wypoyczenia na wystaw. To by bd. Rysunki wzbudziybowiem podejrzenia pani Agnes Mongan, asystentki kustosza. Odesaa je Elmyrowi z listem, w

ktrym kwestionowaa ich autentyczno. Poniewa Wgier nie rozwia jej wtpliwoci ani nieprzyzna racji a mg ukrci sprawie gow stwierdzajc na przykad,-e rysunki nie s jego

wasnoci dzielna kobieta zacza z czasem wtpi take i w autentyczno uprzedniozakupionego przez muzeum Matisse'a i na wasn rk wszcza dugie, trwa-

67jce kilka lat ledztwo. Jednak nagromadzony materia, w ktrym jeden ekspert przeczy dru-

giemu, jedna opinia obalaa drug, a obie rniy si od trzeciej nie tylko nie pozwoli naprzekazanie sprawy policji, ale i przytoczy sam inspiratork. Rada nierada pani Mongan zrezy-

gnowaa wreszcie z dochodzenia prawdy. Ca histori narazia si te dyrektorowi muzeum,ktry wypomina jej fakt niezakupienia rysunkw Modiglianiego i Renoira, ktre tamtencudzoziemiec chcia nam tak wspaniaomylnie wypoyczy".W owym zotym florydzkim okresie de Hory podrobi okoo 70 rysunkw i pcien najwybit-

niejszych twrcw XIX i XX wieku. Przynioso mu to czny zysk w wysokoci okoo stu sze -dziesiciu tysicy dolarw. Ile zarobili na tych dzieach porednicy i handlarze nie wiadomo,

w kadym razie na pewno drugie tyle. W Miami Beach nasz bohater zaj si bliej ma larstwem

olejnym. Wymagao to zupenie innej techniki. Akwarele, gwasze czy rysunki pirkiem schyszybko, obraz olejny pozostawa technicznie wiey przez kilka lat. Koniec igy nie zelizgiwa

si po nim, lecz wchodzi w warstw farby, a jeli potaro si obraz kawakiem waty zamoczonejw terpentynie wata barwia si lekko. Obrazy Modiglianiego i Matisse'a schy szybko;

malowali oni cienkimi warstwami farb rozpuszczonych w terpentynie. Dlatego wanie ich prace

byy pierwszymi faszywymi olejami Elmyra. Take do ubogich w kolorze prac Braque'a iPicassa zabra si Wgier dopiero na Florydzie, natomiast wspaniae mieszaniny farb Vlamincka

i Deraina zacz naladowa pniej, gdy zamieszka na hiszpaskich Balearach.

68Problem papieru rysunkowego atwiej byo rozwiza ni problem ptna i farb olejnych. Elmyr jeszcze w


27/68

Nowym Jorku i w innych duych miastach Stanw Zjednoczonych zaopatrzy si szczliwie w znacznyzapas francuskiego papieru, ktry postarza" nacierajc wat zamaczan w herbacie. Ptno natomiasttrzeba byo sprowadza z Francji, nawet ramy, na ktre je naciga, take importowa z Francji, bowiemrniy si one znacznie od amerykaskich. Wszystkie owe czynnoci przygotowawcze do samegomalowania wykonywa wasnymi rkami, sam, czerpic z ich pedanterii wiele przyjemnoci. Uwaazreszt w owym czasie, e podrobi genialnie jakie wybitne dzieo jest znacznie trudniej ni je stworzy.Rozochocony i rozzuchwalony nawiza listowny kontakt ze znanym marszandem z Chicago, Josep -hem

Faulknerem i najpierw sprzeda mu za pi tysicy trzysta dolarw seri rysunkw Modiglia-niego iMatisse'a, a potem za siedem tysicy dolarw olej Matisse'a i jeszcze jedno ptno tego malarza za pi ip tysica dolarw. Za kadym razem autentyczno tych dzie sprawdza Art Institute w Chicago. Wowej wielkiej masie obrazw i rysunkw wysa Elmyr do nowojorskiej galerii Deliusa take dwie...reprodukcje Renoira wycite ze starego albumu. Pomyli si, mia je przygotowane do wykonaniaoryginaw". Zafascynowani mnogoci unikalnych dzie eksperci galerii dopucili owe reprodukcje nawystaw, kto im si przyjrza doszo do kompromitacji i uniewanienia ekspozycji. RozsierdzonyDelius napisa do Elmyra list z pogrkami, powtpiewajc dodatkowo w autentyczno zakupionegoptna Modiglianiego. Take Joseph Faulk-ner zatelefonowa do malarza zawiadamiajc, e

69dawny sekretarz Matisse'a poinformowa go telegraficznie, i przedoone mu do oceny prace

mistrza s faszywe. Faulkner zada kategorycznie faktury Matisse'a oraz zaw iadczenia o

autentycznoci. W jego gosie Elmyr wyczu grob i ju nazajutrz Louis Reynald opuci w

popiechu pikn Floryd. Faulknerowi w tej sytuacji nie pozostao nic innego, jak powiadomi

swoich klientw, e obrazy s faszywe i zwrci im wszystkie pienidze. Straci na tyminteresie osiemnacie tysicy dolarw.De Hory przez ptora roku wczy si po caych Stanach Zjednoczonych ogldajc si za

siebie, czy nie ledz go tajniacy z policji lub jaki prywatny detektyw. I znw pienidze topniayszybko. Aby nie wzbudza podejrze w hotelach, trzeba byo szasta na lewo i prawo

przynajmniej dziesitkami dolarw, bogatych nikt nie pyta, jak nazywaj si naprawd i nie

interesowa si tym, co zamierzaj robi.Ta przygoda spotkaa Elmyra w Denver, ponad-milionowym miecie bdcym stolic stanuColo-rado. Wczy si ju kilka dni bez celu wydajc ostatnie dolary i rozgldajc si za jak

dorywcz prac. Naruszy bowiem elazn rezerw i popad w rozterk; pozosta w Stanach

Zjednoczonych bez pienidzy znaczyo dla deportacj lub wizienie, mg to sprawi pierwszylepszy kontakt z wadzami lub policj, a biedak w tym bogatym kraju zawsze bywa naraony na

taki kontakt. Wybra si do miejscowego muzeum. Szacowna instytucja miecia si wczteropitrowym przysadzistym budynku w centrum miasta. Przy wejciu kobieta w uniformiewetkna mu, podobnie jak innym gociom, kolorowy prospekt; rzuci na okiem. Anonsowa

ekspozycj malar-

70stwa europejskiego z pierwszego trzydziestolecia naszego wieku" jak to okrelono. Wgierzdziwi si mile, okres w interesowa go z wielu wzgldw. Wystaw zorganizowano na drugimpitrze. Aby obejrze zgromadzone w niej dziea, naleao uici piciodolarow opat, w Ame-ryce za wszystko trzeba byo paci. Westchn i wykupi bilet; znalazszy si w duej sali na-tychmiast przesta aowa wydatku. Ze cian i ustawionych na rodku stelay uderzaywszystkimi barwami obrazy i rysunki Moneta, Renoira, Picassa, Guillaumina, Signaca,Vuillarda, Bonnarda, Matisse'a, Marueta, Vlamincka, De-raina i Dufy'ego, wreszcie kilkapcien ukochanego Modiglianiego; Elmyr nie widzia jeszcze w Stanach tak bogatej ekspozycji.Chodzi od obrazu do obrazu, od rysunku do rysunku i wpatrujc si w dziea tak bliskich sobie

artystw, z ktrych wielu zna z okresu przedwojennego osobicie bd z widzenia, przeywamieszane uczucia. Midzy innymi take al, e nie wisi tutaj adne z jego dzie. Jego niemyzachwyj; i dusze przystawanie przed niektrymi obrazami zwrcio uwag kustosza muzeum,

ktry akurat wstpi na wystaw. Pan Richard McKenzie wda si z Wgrem w mi pogawdk,rycho skonstatowa, e cudzoziemski go, jeli nie wie1eksponowanych dzieach i ich twrcach wicej

ni on sam, to co najmniej tyle samo. Zna natomiast znacznie wicej rozmaitych ciekawostekz ycia europejskich malarzy. Zaproszony na obiad2podniecony wypitym alkoholem popisa si El


28/68

myr przed sympatycznym Amerykaninem czciswojej rozlegej wiedzy, wspomnia te, e sampotrafi malowa.

71Skoczy p*,^ akademi? zaciekawi si

kustosz.

Studiowaem na budapeszteskiej i ukoczy

em monachijsk; niestety, wojna i koniecznowyemigrowania z Europy sprawiy, e nie zrobi

em wielkiej kariery, waciwie adnej...

Amerykanin w dalszej rozmowie bardzo dyskretnie i taktownie wycign od Elmyra to, co

chcia wiedzie. Wgier zreszt szczerze przedstawi swoje trudnoci finansowe i paszportowe. Wpewnej chwili usysza:

Za dwa miesice, a moe za miesic bdzie wnaszym muzeum wolne stanowisko konserwatora, przyjm pana bez zastanowienia, dam dobr

pensj...

Dobr pensj? powtrzy jak echo de Ho

ry; przez cae swoje burzliwe ycie, czy by god

ny czy nie, myla o rnych rdach dochodu, ale nigdy o staej pracy. Dobra pensja? W tym

kraju oznaczao to mieszkanie, do wysoki,a przynajmniej redni standard yciowy i... zezwolenie na stay pobyt, na dalszym etapie za

nad

Jacek Roy - Fałszerz w złotych ramach

Documents

Transcript of Jacek Roy - Fałszerz w złotych ramach