11

INFO

RMACJE O

GÓLN

E

W Albanii niezb dne s znajomo ci. Dzi ki nim mo na za atwi wszystko. Przez wspo-mnienie nazwiska wspólnego znajomego wi cej osi gniemy ni przez pokazanie banknotów.

J zyk alba ski

Albania wielokrotnie by a opanowana przez narody mówi ce w j zyku s owia skim, serb-skim i bu garskim. lady tego pozosta y do dzisiaj w j zyku alba skim, tak e w nazwach miejscowo ci, np. Kamenica, Çorovoda, Su-hareka. W j zyku alba skim znajdziemy s owa po-chodz ce z j zyka pras owia skiego i obecne tak e w j zyku polskim, np. wi nia po alba -sku: wishnja; pi po alba sku pi; pijak po alba sku pijanec. Wiele jest tak e s ów po-chodzenia aci skiego, np. shkolla (szko a), pallto (palto).

J zyk alba ski nale y do grupy j zyków in-doeuropejskich, ale nie ma z nimi adnego pokrewie stwa, gdy posiada swoist , archa-iczn gramatyk . Nie jest to j zyk prosty, po-niewa istniej osobne tryby dla czasowni-ków i odmiany w kilku czasach.

Korzenie j zyka alba skiego i jego wspó -czesne dialekty bada Wac aw Cimochow-ski. Otrzyma po miertnie od prezydenta Sali Beriszy Order im. Naima Frashëriego (najwy sze alba skie odznaczenie I stopnia za zas ugi dla alba skiej kultury, o wiaty i nauki). By pierwszym Polakiem odzna-czonym tym orderem. Napisa pierwsz gra-matyk j zyka alba skiego po polsku.

Jeszcze po II wojnie wiatowej Alba czycy mówili w kilku dialektach. Obecnie mówi si o dwóch g ównych dialektach: gegijskim (na pó nocy) i toskijskim (na po udniu). Wspó -czesny j zyk literacki powsta po II wojnie wiatowej g ównie na podstawie dialektu

toskijskiego, z którego pochodzi wi kszo form, cho tak e widoczny jest wp yw dialektu gegijskiego. W 1972 r. odby si kongres j zykowy, na którym spotkali si j zykoznawcy z pó nocy i po udnia i ustali-li podstawowe normy j zykowe (niektórzy specjali ci postuluj zwo anie kolejnego kon-gresu w celu wprowadzenia pewnych zmian zwi zanych m.in. z pojawieniem si nowych nazw czy poj ). Chocia w ca ej Albanii obowi zuje jednoli-ta norma j zykowa, to inaczej mówi i pisz Alba czycy z Kosowa, którzy pos uguj si pewn odmian pó nocnego dialektu gegij-skiego (w szko ach ucz si alba skiego j -zyka literackiego). Inaczej te mówi potom-kowie redniowiecznej emigracji alba skiej we W oszech, nazywani Arbereszami.

Kto nie zna alba skiego, a czyta na przy-k ad na mapie nazwy w asne, zauwa y, e pisownia rzeczowników w mianowniku ma dwa rodzaje. Rodzaj zale y od tego, czy rzeczownik jest okre lony czy nieokre lo-ny. Cz sto pojawia si pytanie, dlaczego na jednej mapie jest napisane Shkodra, a na innej Shkoder. A po prostu – pierwsza na-zwa jest w formie okre lonej: ta Shkodra, a druga w formie nieokre lonej: jakie miasto Shkoder. W zale no ci od kontekstu u ywa-my formy okre lonej b d nieokre lonej, np. Tirana (forma okre lona) b d Tiranë (forma nieokre lona), Kruja (forma okre lona), Kru-jë (forma nieokre lona).

Literatura

Poj cie „literatura alba ska” jest szersze ni obszar historycznej i geogra cznej Albanii. Poza literatur dzisiejszej Albanii obejmu-je literatur Arbereszy (Italo-Alba czyków – alba skiej diaspory we W oszech, istnie-j cej tam od 2. po . XV w.), Alba czyków z Kosowa, Macedonii, Czarnogóry i Grecji.

Język albański

12

INFO

RMAC

JE O

GÓLN

E

W Albanii nie by o jednolitego j zyka li-terackiego. Do po owy XX w. Alba czycy pos ugiwali si dwoma dialektami (toskij-skim i gegijskim), które z kolei dzieli y si na wiele gwar. U ywano równie ró nych alfabetów, tak e nieeuropejskich: greckiego, a nawet arabskiego. aci skie litery – jako powszechnie obowi zuj ce – wprowadzono w roku 1908 na tzw. Kongresie w Monasty-rze. W konsekwencji w ró nych ród ach mo na by o spotka odmienny sposób zapisu tytu u tego samego utworu literackiego. Do XIX w. literatura alba ska kszta towa a si w izolacji od pr dów, nurtów i tenden-cji znamiennych dla literatury europejskiej. Istotny wp yw na jej rozwój mia a tradycja ludowa, dostarczaj c zarówno motywów, jak i kszta tuj c formy literackie.

W literaturze alba skiej wyró niono pi podstawowych okresów: literatura staro-alba ska, okres Odrodzenia Narodowego, literatura niepodleg ej Albanii, literatura re imu Envera Hod y, literatura po upadku komunizmu (od 1991 r.).

Literatura staroalba ska (do 1836 r.)W XVI w. tworzyli w Albanii humani ci, pi-sz cy w j zyku aci skim. Najs awniejszym by Marin Barleti (Marinus Barletius). Jego utwory, ukazuj ce alba skiego bohatera na-rodowego Skanderbega, prze o y i wyda w Polsce Cyprian Bazylik pt. „Historyja o ywocie i zacnych sprawach Jerzego Ka-stryjota, którego pospolicie Szkandrbegiem zowi , ksi cia Epire skiego... Przydatne s ktemu o obl eniu i dobywaniu Szkodry ksi gi troje.. .” (1569).Pierwszym tekstem w j zyku alba skim, w dialekcie pó nocnogegijskim, by „Msza ” Gjona Buzuku, ksi dza katolickiego. Zosta wydany w 1555 r. Z kolei w 1685 r. powsta-a pierwsza oryginalna ksi ka w j zyku al-

ba skim „Çeta e profetëve” (Grono proro-ków) – zbiór pism lozo cznych, religijnych i astronomicznych. Jej autorem by Pjetër Bogdani, doktor teologii i lozo i.

Mówi c o literaturze alba skiej pisanej alfa-betem arabskim, warto wspomnie tworz -cego w XVIII w. Nezima Ibrahima Frakulla, który w swej oryginalnej poezji mówi o mi-o ci, przyja ni, zmienno ci ludzkiego losu

i pi knie przyrody. Z kolei w 1. po . XIX w. powsta y pierwsze w literaturze alba skiej dwie powie ci poetyckie Muhameta Kuçyku (pseud. Çami).W XVIII w. rozwija a si równie literatura Arbereszów, szczególnie poezja. Na uwag zas uguje Nikollë Keta – autor pierwszych sonetów w j zyku alba skim.

Literatura okresu Odrodzenia Narodowe-go (Rilindja Kombëtare; 1836-1912)Terminem Rilindja okre la si alba ski ruch narodowy d cy do wyzwolenia Albanii spod panowania tureckiego i utworzenia niepodleg ego pa stwa. W okresie Rilindja nast pi szczególny rozwój literatury alba -skiej, rozkwit a poezja, publicystyka i kry-tyka literacka, powsta a proza powie ciowa, nowelistyka i pojawi y si pierwsze utwory dramatyczne. Wtedy powstaj tak e, cho ze wzgl du na sytuacj polityczn cz sto poza granicami Albanii, liczne stowarzyszenia o wiatowo-kulturalne, m.in. Towarzystwo do Publikacji Ksi ek Alba skich; wyda-wane s czasopisma i gazety, a w 1887 r. w Korczy za o ono pierwsz szko z j zy-kiem alba skim. Nie dominowa okre lony pr d literacki; powstawa y utwory zarówno zgodne z po-etyk romantyzmu, jak i realizmu. Wydaje si , e najistotniejsza dla pisarzy by a idea narodowowyzwole cza (za koniec okresu uwa a si rok 1912, kiedy to Albania uzy-ska a niepodleg o ). Jeronima De Rad , najwybitniejszego repre-zentanta poezji Arbereszów w XIX w., uwa a si za twórc nowoczesnej alba skiej litera-tury pi knej. By poet romantycznym, ko-rzysta z w tków ludowych, nawi zywa do historii (wprowadzi Skanderbega do litera-tury w j zyku alba skim, jako symbol walki o wolno ), istotn rol w jego utworach od-

Literatura

13

INFO

RMACJE O

GÓLN

E

grywa y nastrojowe opisy przyrody i analizy stanów psychicznych bohaterów.Warto wspomnie tak e takich twórców, jak Anton Santori (autor m.in. pierwszego dramatu w j zyku alba skim) czy Kon-standin Kristoforidhi (przek ada Bibli , zapocz tkowa te alba sk nowelistyk ). Wybitnym poet tego okresu, który wywar wp yw na dalszy rozwój poezji alba skiej, by Naim Frashëri.

Naim Frashëri (1846-1900) w klasztorze bektaszytów rozpocz nauk tureckiego, perskiego i arabskiego, ale by znawc tak e literatury antycznej i francuskiej. Jest autorem 22 dzie (cztery w j zyku tureckim, jedno w perskim, dwa w j zyku greckim i pi tna cie w alba skim). Napisa m.in. liryczny poemat „Bagëti e bujqësia” (Trzoda i rolnictwo), wyd. 1886 r., opi-suj cy pi kno rodzinnych stron oraz ycie pasterzy i rolników; zbiór liryk lozo cz-nych „Luletë e verësë” (Kwiaty lata), wyd. 1890 r.; poemat epicki „Historia e Skënder-beut” (Historia Skanderbega), wyd. 1898 r.,opiewaj cy walki alba skiego bohatera narodowego z Turkami w XV w. Jego utwory maj wymow patriotycz-n , wyra aj wiar w si narodu i jego wyzwolenie. Wzbogaci wiersz alba ski, przyczyni si do ujednolicenia dialek-tu toskijskiego, a tym samym znacznie wp yn na kszta t alba skiego j zyka literackiego.

Gjergj Fishta w latach 1899-1906 stworzy zbiór ballad epickich „Lahuta e Malcis” (Lut-nia gór), nad którymi pracowa do 1930 r. Cykl nawi zuj cy do wydarze historycz-nych, pe en ekspresji i patosu, sta si al-ba sk epopej narodow . Fishta pisa nie tylko interesuj ce utwory epickie i liryczne, ale tak e ostre satyry, t umaczy Moliera i Eurypidesa.

W okresie Odrodzenia Narodowego tworzyli tak e inni wybitni twórcy, jak Ndre Mjeda czy Hile Mosi. Powsta y pierwsze utwory Andona Zako Çajupi, tak e jego zbiór szcze-gólnie cenionych liryk i satyr; natomiast lata 20. przynosz jego parafrazy bajek La Fonta-ine’a oraz przek ad bajek sanskrydzkich. Na-le y wspomnie te o znacz cym wk adzie Çajupi w rozwój alba skiego dramatu.

Literatura niepodległej Albanii (1912-1939)Po prawie sze ciu wiekach niewoli powsta-je w 1912 r. niepodleg e pa stwo alba skie. Pojawiaj si liczne przek ady literatury wiatowej. Zmieniaj si poruszane przez

autorów problemy. W 1913 r . po studiach w Stanach Zjednoczo-nych do Albanii powróci Fan S. Noli, który w 1924 r. zosta premierem rz du demokra-tycznego. Na uwag zas uguj nie tylko jego polemiczne wiersze o tematyce politycznej, biogra a Skanderbega, ale tak e twórczo przek adowa (t umaczy m.in. Szekspira, Ce-rvantesa). W osk literatur (m.in. Dantego, Petrark , Ariosta) przek ada Ernest Koliqi – autor mi dzy innymi liryków lozo czno-religijnych o wysokim poziomie artystycz-nym „Gjurmat e stinve” (Na tropach pór roku), na cze alba skich bohaterów naro-dowych oraz nowel. Koliqi by tak e kryty-kiem literackim, a na emigracji we W oszech wydawc miesi cznika „Shejzat” (publikacje o tematyce spo ecznej i literaturze alba -skiej). Znanym dramatopisarzem, autorem tragedii, komedii i skeczów, by Kristo Floqi, który prze o y tak e znane dramaty litera-tury wiatowej m.in. Sofoklesa, Moliera. Za najlepszego dramaturga okresu mi dzywo-jennego uznawany jest Etëhem Haxhiademi, doktor nauk politycznych, urz dnik pa stwo-wy, jeden z za o ycieli Zwi zku Literatów Alba skich. W 1946 r. zosta aresztowany, skazany na kar mierci, któr zamieniono na do ywocie; w 1965 r. zmar w wi zieniu. Stworzy m.in. trylogi : „Ulisi” (Ulises),

Literatura

14

INFO

RMAC

JE O

GÓLN

E

„Akili” (Achilles), „Aleksandri” (Aleksan-der), która ukaza a si w 1931 r. Jednym z najwi kszych poetów alba skich by Migjeni (w a c. Millosh Gjergj Nikolla), który zdoby uznanie i s aw jako poeta no-watorski i oryginalny. Migjeni (1911-1938) ucz szcza do serbsko-j zycznej szko y podstawowej w Szkodrze, a pó niej wst pi do prawos awnego semi-narium w. Jana w Bitoli (dzi Macedonia). Zna m.in. rosyjski, francuski, grecki i acin , czyta utwory w tych j zykach. Wróci do Albanii, pracowa jako nauczyciel we wsi Vraka (nieopodal Szkodry), pisa wiersze i opowiadania. Dwa lata przed mierci uka-za si jego tomik „Vargjet e lira” (Wolne wiersze). Utwory te cechowa o nowator-stwo formalne znamienne dla trendów euro-pejskich tamtych czasów. Ca y nak ad zosta jednak skon skowany przez cenzur (dykta-torskie rz dy Ahmeda Zogu) ze wzgl du na rewolucyjna tematyk . Jego twórczo wy-dano po miertnie dopiero w 1954 r. w zbio-rowym tomie pt. „Vepra” (Dzie a).

Literatura reżimu Envera Hodży (1944-1990)Przez ponad 45 lat literatura alba ska podpo-rz dkowana by a realizmowi socjalistyczne-mu, rozwija a si prawie w ca kowitej izola-cji, bez kontaktu z literatur wiatow . G ów-nym zadaniem literatury by o wychowanie nowego cz owieka – komunisty. S u y y temu tak e formy literackie – poematy pa-triotyczne, powie ci i dramaty produkcyjne W sytuacji zniewolenia w Albanii nie by o dysydentów i „drugiego obiegu”. Twórców, którzy sprzeciwiali si re imowi, elimino-wano, zakazuj c pisania, skazuj c na wie-loletnie wi zienie, tak e na kar mierci. To skutecznie odstrasza o pozosta ych. Najwybitniejsi autorzy, akceptowani przez dyktatora, to: Ismail Kadare (ur. 1936), Fatos Arapi (ur. 1930), Dritëro Agolli (ur. 1931). Mi dzynarodow s aw zyska Kadare, dzi -ki przek adom wi kszo ci powie ci na fran-cuski, z którego t umaczono go nast pnie na inne j zyki. Fatos Arapi po wi ci si poezji, a Agolli, prócz wietnej poezji, najbardziej znany jest z satyrycznej powie ci „Shkëlqi-mi dhe rënia e shokut Zylo” (Wzlot i upadek towarzysza Zylo).

Ismail Kadare urodzi si w 1936 r. w Gjirokastër. Pisa wiersze, ale najwi kszy rozg os zdoby y jego powie ci: „Gjenerali i ushtrisë së vdekur” (Genera martwej armii), 1964; „Përbindëshi” (Potwór), 1991; „Prilli i thyer” (Krew za krew), 1978; „Kush e solli” Do-runtinën? (Kto przyprowadzi Doruntyn ?), 1979; „Pallati i Ëndrrave” (Pa ac Snów) 1981. W powie ci „Genera martwej armii”, rozgrywaj cej si w dwóch planach czasowych (wojna i okres powojenny), autor podejmuje wiele uniwersalnych kwestii moralnych. Ksi ka by a t umaczona na kilka j zyków, na jej podstawie nakr cono we W oszech lm (w roli g ównej Marcello Mastroianni). Znana jest tak e „Kronikë në gur” (Kronika

w kamieniu)1971; o jego rodzinnym mie cie Gjirokastër. W 2001 r. na podstawie powie-ci „Krew za krew” powsta brazylijski lm „W cieniu s o ca” (re . Abril Despedaçado),

poruszaj cy problem krwawej zemsty. W Polsce ukaza y: „Genera martwej armii”, „Krew za krew”, „Kto przyprowadzi Dorun-tin ?”, „Potwór”, „Akta sprawy H.”. Kadare t umaczy tak e wiersze Adama Mickiewicza na j zyk alba ski (z rosyjskiego). Przed upadkiem re imu wyemigrowa w 1990 r. do Francji. Do Albanii wróci w 2002 r. Kilkakrotnie by nominowany do literackiej Nagrody Nobla. W czerwcu 2005 r. otrzyma presti ow angielsk nagrod literack Man Booker International.

Literatura

15

INFO

RMACJE O

GÓLN

E

Literatura po upadku komunizmu(od 1991 r.)Cechuje j ogromna ró norodno poszuki-wa . Do g osu doszli twórcy eliminowani przez re im – byli wi niowie polityczni; rozwin a si literatura obozowa. Masowo t umaczona jest klasyka wiatowa i literatura wspó czesna; rozwija si zacz a niezale na krytyka literacka, w czasach komunizmu nie-obecna. Powstaj nowe, ambitne czasopisma literackie, jak „Mehr Licht”, „ALEPH”, czy spo eczno-literackie, jak „Përpjekja”. Poja-wili si m odzi, ambitni trzydziestolatkowie – pisarze, poeci i t umacze, skupieni wokó czasopisma „ALEPH” – Gent Çoçoli, Agron Tufa, Romeo Çollaku. Starszymi pokolenio-wo, lecz debiutuj cymi pod koniec lat 80. i w po . 90. s Fatos Kongoli (ur. 1944) oraz Ylljet Aliçka (ur. 1951). Kongoli jest obec-nie najbardziej znanym poza granicami, po Kadare, pisarzem alba skim. Na podstawie scenariusza Aliçki, którego kanw by o kil-ka jego opowiada , powsta lm „Parullat” (Has a), nagrodzony w Cannes w 2002 r. Nagrod M odych. Zbiór jego 13 opowia-da ukaza si w Polsce w 2002 r. w tomie pt. „Kompromis”.

Znanym t umaczem z j zyka polskiego jest Qevqep Kambo. Przek ada m.in. A. Mickiewicza, J. S owackiego, H. Sien-kiewicza, M. H asko. Prze o y te tomik 32 wierszy Wis awy Szymborskiej, wspó -pracowa z nim Fatos Arapi – wybitny po-eta alba ski.

Film

W 1908 r. lmy na terenie dzisiejszej Alba-nii, ale tak e lmy o Alba czykach kr cili bracia Manaki (Milton i Janaki), szczegól-nie na pograniczu alba sko-macedo skim. Próby podj tak e znany malarz, architekt i fotograf Kolë Idromeno. Pracowa on z ru-chomymi obrazami ju pod koniec XIX w.

w Szkodrze, gdzie dzia a a Driteshkronja Idromeno. W 1908 r. mia urz dza pierw-sze pokazy w swoim domu, ale nie wiadomo, czy to by lm czy co w rodzaju fotopla-stikonu. Pierwszy pokaz lmowy, o którym wiadomo, mia miejsce w 1911 r. w sklepie kawowym Stema w Korczy. We wrze niu 1912 r. Idromeno podpisa umow z Josefem Stauberem – przedstawicielem austriackiej rmy – o rozpowszechnianiu lmów w Al-

banii. Niestety, brak bli szych informacji o jej efektach. W oska wytwórnia „Cines” z Turynu nakr -ci a w 1909 r. lm pt. „Albania ribella” (Al-bania zbuntowana).

W latach 1912-1914 na terenie Albanii lmy kr ci o wielu producentów w oskich (Aqu-ila, Savoia, Comerio czy Luce), ale te au-striackich (Sascha Film Fabrik czy Wienej Autoren lm). W okresie mi dzywojennym dosz y do tego rmy niemieckie (Ufa, Kabi-net Film), szwajcarskie (Rich) czy belgijskie (Kurt Thorman Film). Najs ynniejsze by y obrazy dotycz ce panowania króla Zogu, na-kr cone przez ameryka sk Fox Movieton News. Wkroczenie wojsk w oskich do Alba-nii w 1939 r. lmowa a w oska rma Luce.

Pierwsze kino „Perparimi” otworzy w 1920 r. we Vlorze Kodhel Zilja. Nieco pó niej po-wsta o „Cinema moderne” w Korczy.

W 1926 r. utworzona zosta a w pe ni alba ska spó ka zajmuj ca si wy wietlaniem lmów (Alqi Hobdari, Xhuf Koljana). Powo a a ona do ycia kino „Nacional” w Tiranie (1926 r.). Filmy, które przed rokiem 1939 cieszy y si powodzeniem w Albanii, to mi dzy innymi „Tarzan” i „Pancernik Potiomkin”. Domino-wa y lmy w oskie, francuskie i ameryka skie. Korzystano tak e z kronik wyprodukowanych przez obcokrajowców, a dokumentuj cych ycie codzienne Alba czyków. W 1938 r. naj-

wi ksz popularno zyska lm ze lubu kró-lewskiego – Zogu i Geraldine.

Film

16

INFO

RMAC

JE O

GÓLN

E

W 1935 r. prawdopodobnie pierwsze l-my kr cili sami Alba czycy – bracia Mano z Korczy, b d cy w a cicielami miejscowe-go kina, w asn kamer uwiecznili sceny z ycia miasta.

W okresie mi dzywojennym w kinie europej-skim pojawi o si kilku aktorów pochodze-nia alba skiego, w tym Aleksander Moisiu i piewak Kristaq Antoniu. Moisiu znany by przede wszystkim w Niemczech, ale tak e w Europie. Zagra w 10 lmach (w tym sie-dem niemych). S aw przynios y mu jednak role teatralne. Pierwsz aktork alba sk by a Elena Qirici, która pod koniec lat 30. wyst pi a w dwóch lmach wytwórni Metro Goldwyn Mayer.

W czasie okupacji w oskiej lmy doku-mentalne w Albanii kr ci Mihallaq Mone. Po wojnie zapomniano o jego twórczo ci, uznaj c j za przejaw kolaboracji. Mone by cz onkiem profaszystowskiej organiza-cji Tomorri. W 1942 r. Mone nakr ci „Orli synowie Skanderbega”.

Przed II wojn wiatow tak e obcokrajowcy kr cili w Albanii lmy, g ównie dokumen-talne, a tematyka alba ska przewija a si w zagranicznych kronikach.

W 1945 r. utworzono Alba sk Agencj Fil-mow , a w 1947 r. Pa stwowe Przedsi bior-stwo Kinematogra czne. Pierwsz alba -sk kronik lmow nakr cono w 1948 r. W 1947 r. powsta pierwszy po wojnie al-ba ski lm dokumentalny pt. „Komendant odwiedza rodkow i po udniow Albani ”. Operator Hamdi Ferhati towarzyszy Envero-wi Hod y w podró y po kraju. Potem S. Mu-sha, E. Keko, A. Fortuzi kr cili dokumenty o otwieraniu fabryk b d stacji kolejowych.

W 1952 r. w Tiranie powsta o studio lmo-we (Kino-Studio) „Shqipëria e Re” (Nowa Albania), dzi ki któremu Alba czycy mogli pracowa nad lmami artystycznymi. Obiekt zbudowano z rozmachem, w socrealistycz-nym stylu; tworzono tu ogromne plany l-mowe, niczym w Hollywood. Do dzisiaj na t dzielnic mówi si Kino-Studio.

By y mo liwo ci, rodki – opowiada dyrektor Kino-Studio Teodor Laço – gorzej by-o z poziomem artystycznym. Cenzur mieli my bardzo ostr . Sam Hod a uczestniczy

w kolaudacji wszystkich nowych lmów. W willowej dzielnicy, w której mieszka a komu-nistyczna nomenklatura, by o specjalne kino. Hod a lubi ogl da zarówno lmy krajo-we, jak i zagraniczne. Do tego kina mieli wst p tylko przyjaciele i operator. Ten ostatni, jak sobie przypominam, by porz dnym cz owiekiem. Od razu po pokazie mówi nam, co si nie podoba o. Trzeba by o przycina ta m , zanim si zrobi szum w Biurze Poli-tycznym KC APP.Mo e to nie do wiary, ale robili my równie normalne, dobre lmy. e potem ró nie z nimi bywa o, to ju inna kwestia. Na przyk ad „Guret e shtëpisë sime”(Kamienie mo-jego domu) Dhimitra Anagnostiego z 1985 r. mo na by o obejrze wy cznie w kinach. Telewizja ba a si go emitowa . Przedstawia bowiem zbyt realistycznie tematyk wojen-n we wsi, z której pochodzi o „paru bohaterów narodowych” i jeden ówczesny cz onek „politbiura”. „Hijet mbeten pas” (Cienie, które pozostaj w tyle) Esata Mysliu, lm z tego samego roku, opowiada o warstwie rz dz cej. Jednak moim zdaniem, najbardziej mia ym obrazem by lm Vladimira Priftiego „Dhe vjen një ditë” (I nadchodzi dzie )

z 1986 r., opowiadaj cy o deprawacji cz owieka, który zdoby w adz . Natomiast najbar-dziej kasowym lmem okaza a si „Dora e ngrohtë (Gor ca r ka) Kujtima Çashku z 1983 r., odwa ny jak na owe czasy i bardzo ciep o przyj ty przez zagraniczn krytyk .

Film

17

INFO

RMACJE O

GÓLN

E

W ramach przyja ni radziecko-alba skiej, w kooperacji z „Mos lmem” nakr cono w 1953 r. pierwszy kolorowy lm o Skander-begu, w re yserii Sergeja Jutkiewicza. Rol Skanderbega gra radziecki aktor – Gruzin Akaki Horava. W tamtym czasie lm ten mo na by o obejrze tak e w Polsce.Rodzima fabularna produkcja zacz a po-wstawa od 1958 r. By y to typowe socre-alistyczne produkcje. Pierwszym lmem by-a „Tana” w re yserii K. Dhamo.

W latach 60. powstawa rocznie tylko jeden lm fabularny. W latach 70. importowano mniej l-mów (w 1973 r. Hod a zabroni sprowadzania lmów z zagranicy), ale wi cej produkowano

w Albanii, na pocz tku 5-6, a pó niej nawet do 25 rocznie. Poruszano tematy walki z fa-szyzmem i budowy socjalizmu. Pierwsza komedia (z 1972 r.) nosi a tytu „Kapedani” (Kapitan) i dotyczy a problemu emancypacji kobiet. Powstawa y lmy dla dzieci, m.in. „Beni ecen vete” (Beni sobie poradzi) z 1975 r. w re yserii Xham se Keko. Produkowano tak e lmy dokumentalne (nie tylko propagandowe), od 20 do 40 rocznie. W latach 1976-1990 kilkakrotnie odbywa si Narodowy Festiwal Filmowy. Od 1981 r. powstaj lmy rysunkowe, ok. 10-15 rocznie. Od 1978 r. Telewizja Alba -ska (TVSH) rozpocz a produkcj lmów. Jeden z ciekawszych to wzruszaj cy lm o mi o ci „Flutura në kabinën time” (Motyl w mojej ci arówce), w re yserii V. Prifti. Zainteresowaniem cieszy si te inny lm tego re ysera pt. „Udha e shkronjave” (Droga liter) – przedstawiaj cy d ug i trudn drog do stworzenia alfabetu i obrony j zyka al-ba skiego w czasie okupacji).Do 1990 r. nakr cono ok. 200 lmów fabu-larnych. Liczba kin systematycznie si zwi k-sza a; w 1950 r. dzia a o 35 kin, a w po owie lat 70. ponad 100.W 1991 r. rma pa stwowa podzieli a si na kilka studiów i zacz to kr ci lmy we wspó pracy z zagranic . W Albanii odby y si dwa festiwale lmowe (w latach 1995 i 2000). Na festiwalu w 1995 r. g ówn na-

grod otrzyma obraz „Serce matki” Besni-ka Biszy (Bishy). Na festiwalu w 2000 r. pokazano 10 lmów fabularnych, 27 doku-mentalnych i 14 rysunkowych. Za najlepszy obraz uznano „Koloneli bunker” (Pu kow-nik Bunkier) w re yserii Kujtima Çashku (Czaszku). Film ten, produkcji francusko-polsko-alba -skiej (jednym z producentów by Filip Bajon, a g ówn rol e sk gra a Anna Nehrebec-ka), otrzyma w 1997 r. pierwsz nagrod na Festiwalu Filmu Europejskiego w Saint Etienne, zosta zauwa ony podczas prezenta-cji na festiwalach w Tunezji i Czechach.

Od ko ca lat 90. alba ska kinematogra a jest reformowana. Zmieni o si ustawodawstwo dotycz ce lmów. Zosta utrzymany mono-pol pa stwa, powsta o Narodowe Centrum Kinematogra i. Niestety, koszty powstania lmów wzros y, dlatego cho nie istnieje cen-

zura, bariery ekonomiczne ( nansowe) ha-muj rozwój alba skiej kinematogra i. Jej szans jest wspó praca z innymi krajami.

Najbardziej znanym na wiecie aktorem pochodzenia alba skiego by John Belu-shi (1949-1982). Stworzy z Danem Ay-kroydem zespó „The Blues Brothers”, by g ównym wokalist zespo u; nagrali 3 p y-ty. Zagra w oko o 50 ameryka skich l-mach, m.in. wspólnie z Johnem Landisem zrealizowa s ynny obraz „The Blues Bro-thers” (1980). Jego ojciec Adam by emi-grantem z rejonu Korczy. Matka Egna, cho-cia urodzi a si w Stanach Zjednoczonych, równie by a z pochodzenia Albank . James Belushi – brat Johna – debiutowa w 1979 r. w serialu „Who’s Watching the Kids”. Od 1983 r. wyst powa w progra-mach rozrywkowych. Popularno zdo-by w latach 80. po roli w „K-9”. Zagra m.in. w lmach: „Samotnik” w re . Mi-chaela Manna, „Salvador” w re . Olive-ra Stone’a, „Czerwona Gor czka” w re . Waltera Hilla.

Film

18

INFO

RMAC

JE O

GÓLN

E

Film dokumentalny z 1997 r. „Kënga” (Pie ) Plutona Vasi otrzyma pierwsze nagrody na festiwalach w Baden-Baden i Budapeszcie. Na 38 Mi dzynarodowym Festiwalu Filmo-wym w Salonikach w 1997 r. alba scy akto-rzy – Kadri Roshi i Margarita Xhepa (D epa) – otrzymali nagrody Grand Prix za role w l-mie greckim „Do widzenia” opowiadaj cym o losach alba skich emigrantów. Niezwykle interesuj cym dzie em alba -skiej dokumentalistyki sta si lm „Unë jam Ismail Qemali” (Jestem Ismail Qemal) z 1997 r., w re yserii Viktora Gjiki, opowie kr cona w 17 krajach, które odwiedzi ten al-ba ski dzia acz niepodleg o ciowy.Na uwag zas uguje te obraz Besnika Bishy „Bolero” z 1997 r.

Kujtim Çashku (ur. 1950) – jeden z naj-popularniejszych re yserów alba skich. Studiowa w Tiranie i Bukareszcie. Na-kr ci m.in. „Krew za krew” i „Srog zi-m ” na podstawie powie ci Ismaila Kada-re. Wi kszo jego lmów jest opartych na motywach historycznych. „Koloneli Bunker” (Pu kownik Bunkier) – pro-dukcja francusko-polsko-alba ska – to lm, jak twierdzi Çashku, o unikalnym

totalitaryzmie alba skim, o samoizolacji Albanii w okresie re imu komunistycz-nego i o mentalno ci Alba czyków. Film dokumentalny „Oczy Kosowa” mia pre-mier w 2000 r. w Tiranie.W 2004 r. nakr ci lm „Magiczne oko” w kooprodukcji z Niemcami, o wydarze-niach z 1997 r.

Do tej pory najwi kszym sukcesem kine-matogra i alba skiej jest francusko-alba -ski lm „Parullat” (Has a). Re yserowa go Gjergji Xhuvani (D uwani), a scenariusz napisa Ylljeta Aliçka. W 2002 r. w Cannes uhonorowany zosta Nagrod M odych, a na festiwalu lmowym w Tokio (2002) Grand Prix.

Malarstwo i rze ba

Okres do XVIII w.Do ko ca XVIII w. na terenie dzisiejszej Al-banii wyst powa o g ównie malarstwo sakral-ne – ikony i freski. W okresie bizantyjskim (XII-XIV w.) powsta y m.in. freski z Rubik i ko cio a w Vau i Dejës. Z okolic Mbor-je ko o Korczy pochodz ikony z XIV w. przedstawiaj ce Archanio a Micha a, a wi -cej alba skich ikon zachowa o si w miej-scowo ciach le cych wokó Jeziora Pre-spa skiego.W XVI w., ju w czasie dominacji osma -skiej, rol centrum sztuki sakralnej na zie-miach alba skich pe ni Berat. Tam te two-rzy Onufri, którego dzie a spotykane by y nie tylko na obszarze Albanii, ale tak e Grecji i Macedonii. Na ikonach Onufrego poza mo-tywami sakralnymi mo na zauwa y tak e sceny z ycia Alba czyków. W jego sztuce widoczne s wp ywy sztuki bizantyjskiej. Stworzy now szko malarstwa ikon, któ-re charakteryzowa y niezwykle bogate ko-lory. Jego jasna i intensywna czerwie prze-sz a do historii jako „czerwie Onufriego”. Do dzi nikt nie jest w stanie jej skopiowa . Nie uda o si to nawet jego synowi Nikolli i jego uczniom.

W nast pnych wiekach na terenie Albanii dzia ali równie inni znani malarze ikon, któ-rych dzie a mo na podziwia w starych ko-cio ach w Albanii i w s siednich krajach. Na

terenie Albanii znani byli bracia Konstandin i Athanas Zogra , a tak e Konstandin Shpa-taraku. W XVIII w. autorem monumental-nych fresków by David Selenica.

Okres Odrodzenia Narodowego i niepod-ległej Albanii Od XVIII w. widoczne s wp ywy sztuki europejskiej, a w okresie Rilindja poetyki romantyzmu. Zarówno w malarstwie, jak i w rze bie przewa a a tematyka patriotycz-na, narodowa, przedstawiano narodowych bohaterów.

Malarstwo i rzeźba

19

INFO

RMACJE O

GÓLN

E

Inspiracj dla twórców okresu Odrodzenia Narodowego by a przede wszystkim posta Skanderbega, ale powstawa y tak e obrazy z ycia ludu. Posta Skanderbega inspirowa a Simona Rrot . Jorgji Panariti i Kole Idrome-no malowali portrety Skenderbega. W tym czasie Kole Idromeno by najbardziej zna-nym artyst alba skim, autorem takich obra-zów, jak „Wesele w Szkodrze” czy s ynnego portretu kobiecego „Nasza matka”. Portrety Skanderbega, ale tak e wspó cze-snych im Alba czyków sta y si wa nym elementem w twórczo ci Spiro Xegi i Ndo-ca Martini. Spiro Xega przedstawia tak e al-ba skie pejza e. Po 1912 r. alba scy twórcy cz ciej malowali pejza e, sk aniaj c si ku realizmowi lub impresjonizmowi. Impre-sjonist by najs ynniejszy malarz okresu mi dzywojennego – Vangjush Mio, a tak e Zef Kolombi.Malarstwo historyczne, odwo uj ce si do tradycji, inspirowa o m ode pokolenie twór-ców, debiutuj ce w latach 30. Przedstawi-cielami byli m.in. F.Stamo czy Nexhmedin Zajmi, którzy po 1944 r. tworzyli w duchu socrealizmu.

Warto wspomnie , e równie znani poeci byli dobrymi malarzami, np. Gjergj Fishta i Lasgush Poradeci.

W okresie Odrodzenia Narodowego niewielu alba skich twórców wykonywa o rze by. Do tych wyj tków nale a Murat Toptani, autor popiersia Skanderbega. S aw pierwszego spo ród alba skich rze biarzy zyska Od-hise Paskali. Pierwsze jego dzie a powsta y w czasie studiów w Turynie. Po powrocie do Albanii w 1931 r. skupi si na wykonywa-niu monumentalnych rze b, po wi conych bohaterom powsta narodowych. W Korczy stan pomnik Themistokli Germenjego, w Gjirokastër – Cerciza Topulli. Najs ynniej-szym jednak dzie em Paskalego by pomnik „Nieznanego o nierza” z 1932 r., który sta-n w Korczy.

W 1920 r. otwarto pierwsz wystaw alba -skiego malarstwa w Korczy, a potem w Szko-drze by a pierwsza wystawa malarzy z tego regionu. W 1931 r. Towarzystwo Przyjació Sztuki zorganizowa o w Tiranie pierwsz ogólnonarodow wystaw . Rok pó niej po-wsta a Szko a Rysunku.

Okres po 1944 r. Dominacja realizmu socjalistycznego w sztu-ce alba skiej po 1944 r. przynios a szereg obrazów o tematyce historycznej, odwo u-j cych si do alba skich powsta i dzia a ruchu oporu w czasie II wojny wiatowej, ale te portrety robotników i realistyczne sceny z ich ycia. Przedstawicielami ma-larstwa historycznego byli m.in. N. Zajmi i K. Kodheli. Warto zauwa y , e niektóre obrazy odbie-ga y od sztampy narzuconej przez wymogi ideologiczne, czego przyk adem mog by „Kobieta z Lab” N. Zajmiego czy „Walka z susz ” – dzie o Agima Faji, porównywane z obrazami Paula Gauguina.

Po II wojnie wiatowej rze by, zwi zane ideowo z za o eniami socrealizmu, przedsta-wia y trud pracy robotnika, ale tak e przy-pomina y bohaterów narodowych z XIX w. i z okresu walk partyzanckich. Nowe poko-lenie rze biarzy (Thoma Dhamo, Jana Paco) nie mia o mo liwo ci odej cia od socreali-stycznych wymogów. Pewnym wyj tkiem i jedn z najciekawszych rze b powojennych by pomnik o ar wojny w Drashovice. W 1972 r. ods oni to we Vlorze (w 60. rocznic niepodleg o ci) wykonany w br -zie pomnik Niepodleg o ci. Dzie o trzech artystów (Kristaq Rama, Mumtaz Dhrami i Shaban Haderi) wznosi o si na wysoko 17 metrów i przedstawia o Ismaila Qemala w otoczeniu dwóch anonimowych postaci, symbolizuj cych Albani Pó nocn i Albani Po udniow . Do tego wzorca nawi zywa o wielu alba skich rze biarzy.

Malarstwo i rzeźba

20

INFO

RMAC

JE O

GÓLN

E

Ju w roku 1945 zorganizowano narodow wystaw , ale swe prace prezentowali tylko arty ci identy kuj cy si z nowym systemem w adzy. W 1954 r. zosta a otwarta pierwsza galeria sztuki. W tym czasie by o du o wy-staw i konkursów (m.in. konkurs na pomniki Skanderbega w Kruji i Tiranie oraz na mo-nument zwi zany z odzyskaniem niepodle-g o ci we Vlorze). W 1960 r. zosta a za o ona Akademia Sztuki. Do tej pory alba scy arty ci studiowali za granic , ale kiedy Albania zerwa a stosunki z krajami socjalistycznymi, tak e arty ci zo-stali odci ci od wiata sztuki. Cenzura by a ostra, jedynym dopuszczonym kierunkiem w sztuce by realizm socjalistyczny. Mala-rze, którzy nie chcieli tak tworzy , wybiera-li tematy historyczne lub tworzyli pejza e. Wielu artystów zaniecha o tworzenia b d byli wysiedlani. Od 1991 r. wszyscy arty ci mog pracowa swobodnie, bez cenzury, ale te bez wspar-cia pa stwa.

W latach 1992-1996 a 78 najs ynniej-szych alba skich dzie sztuki by o wysta-wianych poza granicami kraju, m.in. rze -by znajduj ce si obecnie w Albanii: Dea z Butrinti (dzie o szko y Praksytelesa) i z ota Artemida (I w. n.e.) odnaleziona w Curillaj ko o Durres. Prace konser-watorskie nad cennymi ikonami z Berat prowadz francuscy specjali ci. W wyniku wydarze z 1997 r. kultura al-ba ska ponios a ogromne straty (Art Da-de – minister kultury – okre li je szacun-kowo na 2 mln dolarów); policji greckiej uda o si odzyska cz wywiezionych z Albanii rze b.

Ro nie zainteresowanie sztuk alba sk ze strony w oskich i alba skich organizatorów wystaw. Istotn rol w promocji sztuki wi-zualnej odgrywa organizowany corocznie konkurs „Onufri”. W 1998 r. w Strasburgu otwarto wystaw sztuki alba skiej, gdzie

swoje prace prezentowali m.in. Ibrahim Kodra, Kel Kodheli, Skander Kamberi. W kr gu alba skiej diaspory w USA godne odnotowania s sukcesy Ylli Haruni, emi-granta z Elbasan. W 1996 r. prasa ameryka -ska umie ci a go w ród najoryginalniejszych artystów nowojorskich. W tym samym roku na mi dzynarodowym festiwalu karykatury w Antalli w Turcji, w którym uczestniczy o ponad 800 artystów z ca ego wiata, nagrod „Z otej Pomara czy” otrzyma Medi Belor-taja, odnosz cy sukcesy tak e w konkursach w Japonii i Korei.

W latach 90. poza granicami Albanii mieli szans zaistnie twórcy starszego pokole-nia, pejza y ci: Ismail Lulani, Ndoc Gura-shi, Agim Kadillari czy Liljana Cefa. W ród m odych twórców alba skich, których dzie a s w ostatnich latach obecne na wystawach (g ównie w oskich), warto wymieni Za -n Vas i Ali Riz Oseku – wystawiaj cego w kilkunastu krajach Europy.

Architektura

Rozkwit cywilizacji iliryjskiej to czasy od V w. p.n.e. do I w. n.e. Wtedy w g bi kraju na stokach gór powstawa y obwarowane mu-rami obronnymi miasta, jak np. Bylis, Lisi, Dimali, Phoinike czy Antipatrea. O wyso-kim poziomie techniki budowlanej wiadcz odkryte w wykopaliskach archeologicznych wi tynie, teatry, odeony, stadiony.

Ju przed VI w. p.n.e., g ównie wzd u wy-brze a, powstawa y kolonie greckie, m.in. Epidamnos, Butrinti, Apollonia, Oricum – ich urbanistyka i architektura nawi zuje do sztuki iliryjskiej, cho wyra nie domi-nuje styl hele ski i helenistyczny. W cen-trum miasta znajdowa a si agora (pó niej forum), by tam teatr, ulica spacerowa ze sklepami, obiekty sakralne i budynki w adz miejskich. W Amantii dobrze zachowa si stadion sportowy.

Architektura

46Przej cia graniczne

47

WYRUSZAMY W PODRÓ

Formalno ci

Paszport musi by wa ny jeszcze przez 6 miesi cy od dnia wjazdu. W momencie przekraczania granicy obywatele polscy nie powinni dokonywa adnych op at wizo-wych. Musimy o tym pami ta i domaga si respektowania tego prawa, gdy cz sto zdarza si , e alba skie s u by graniczne

daj od Polaków uiszczenia takich op at. Tylko na lotnisku, kiedy wyje d amy, musi-my p aci 10 euro.

Kto przekracza granic samochodem, mu-si zg osi si do celnika (doganë), gdzie otrzyma dokument dotycz cy pojazdu. To wiadczy o legalnym wwozie samochodu

i mo e by potrzebne przy policyjnej kon-troli. Przy wje dzie pokazujemy dokument i na jego podstawie p acimy podatek drogo-wy wynosz cy 1 euro za samochód osobowy i 2 euro za furgonetk i dodatkowo 1 euro za op aty administracyjne. (Je eli sp dzimy wi cej ni 60 dni, musimy p aci podatek drogowy za ka dy dzie ). Nale y pami ta o mi dzynarodowym ubezpieczeniu OC po-jazdu (zielonej karcie). Osoby korzystaj ce z samochodów nieb d cych ich w asno ci , np. leasingowanych, powinny zaopatrzy si w pisemne upowa nienie w a ciciela do ko-rzystania z pojazdu poza granicami kraju, najlepiej by by o ono w j zyku angielskim. Wyje d aj cy do Albanii nie musz mie specjalnych szczepie .

Najwa niejsze przepisy celne

Zabronione jest wwo enie broni palnej, nar-kotyków i niebezpiecznych materia ów; nie wolno wywozi szlachetnych metali, antycz-nych monet, starych map i wytworów arty-stycznych muzealnych, stanowi cych cz dziedzictwa kulturowego kraju. Przywóz wa-luty nie jest ograniczony, wywóz do kwoty 10 000 euro; w praktyce na granicy nikt nie

da adnych informacji na ten temat.W Albanii nie istnieje obowi zek meldun-kowy.

Kiedy wyjechać do Albanii

Do zwiedzania kraju najlepszymi miesi cami s kwiecie , maj, a tak e wrzesie i pa dzier-nik; z kolei dla pragn cych rozkoszowa si g ównie s o cem i pla – pierwsza po owa czerwca, koniec sierpnia i pocz tek wrze nia. W tym okresie pogoda jest przyjemna, ludzi mniej ni w sezonie, a ceny ni sze. Od ma-ja do wrze nia panuje w Albanii prawdziwe lato, ma o jest opadów, a temperatura cz -sto si ga 30-35ºC. Czasem zdarzaj si te zimne dni z pot nymi wichurami. W gó-rach latem jest ch odno. Rano temperatura spada do 10ºC. Od po owy maja do pa dziernika morze jest ciep e i przyjemne, latem nawet górskie je-ziora osi gaj temperatur wystarczaj c do k pieli. Jezioro Szkoderskie jest p ytkie, dno ma muliste, ale za to woda szybko si nagrzewa. W lipcu i sierpniu bardzo du o lu-dzi wypoczywa w alba skich kurortach, po-nad 50% stanowi Alba czycy mieszkaj cy poza granicami kraju. W tym okresie k pie-

48

WYR

USZA

MY

W P

OD

RÓŻ

liska nad morzem i jeziorami s zape nione, restauracje pe ne turystów, a komunikacja jest s abo zorganizowana,. Od pa dziernika nad morzem rozpoczyna-j si ch ody i deszcze, w górach zaczyna si ostra zima, cz sto z metrowymi opada-mi niegu. Z tego powodu wiele mniejszych miejscowo ci zostaje odci tych od wiata nawet na kilka miesi cy.

Jak dojechać do Albanii

SamochodemGranic Albanii mo na przekroczy w ró -nych miejscach. Udaj c si przez Serbi i Czarnogór , mo emy jecha tras przez Nowy Sad, kieruj c si na po udnie do Po-egi, a stamt d do Czarnogóry w kierunku

Podgoricy, gdzie szukamy drogi na Tuzi i pó niej coraz bardziej zw aj c si drog doje d amy do przej cia granicznego Hani i Hoti. Jad c natomiast przez Dalmacj i Czarnogór , wzd u wybrze a Adriatyku, udajemy si przez Bar i przej ciem granicz-nym Muriqan do Szkodry; droga jest znacz-nie lepsza, posiada dobr nawierzchni .Jest te trasa szybsza, ale dro sza, która pro-wadzi przez Macedoni . W tym przypadku od granicy w gierskiej do Skopje jedzie-my p atn autostrad , pó niej kierujemy si w stron Jeziora Ochrydzkiego, gdzie mo-emy przekroczy granic Albanii.

Przez Kosowo droga jest jeszcze krótsza. Wtedy przekraczamy granic Albanii w Mo-rinë. Niedaleko le y miasto Kukës, sk d prowadzi w ska serpentyna do rodka kra-ju. Je eli wybierzemy t drog , we my pod uwag , e rednia pr dko , jak osi gniemy, to 30 km/h, wi c aby dotrze do Szkodry, potrzebujemy 4-5 godzin. Na przejazd do Rubik potrzebujemy 5-6 godzin. Zatem do centrum kraju nie dojedziemy szybciej ni ty-mi dwoma trasami. Rozpocz to ju budow szybkiej drogi mi dzy Kosowem a Durres.

Z Grecji mo na wjecha do Albanii przez trzy wi ksze przej cia graniczne. S one na drogach z Kakavijë do Gjirokastër, Kap-sthicë do Korczy i Tre Ure do Përmet.Z W och przyje d aj promy samochodowo-towarowe z Bari do Durres, z Brindisi do Vlory, z Triestu do Durres. Z kolei z Koper (S owenia) dotrzemy do Durres.

AutobusemMi dzynarodowe autobusy kursuj mi dzy Albani a Czarnogór (Tuzi, Ulcinj), Ma-cedoni (Tetovo, Skopje), Serbi – Koso-wem (Prisztina), Turcj (Stambuł), Grecj (Ateny, Saloniki).

Statkiem Do portów Albanii mo na dop yn , korzy-staj c z regularnych linii. Z greckiej wyspy Korfu codziennie wyruszaj promy do Sa-randy (po udniowa Albania). Drog t po-konuj w ci gu jednej godziny. Z W och z miasta Bari w ci gu dwóch i pó godziny mo emy dop yn wodolotem do Durres lub licznymi promami samocho-dowymi, m.in. takim, który p ynie ca noc. Z Brindisi wyp ywa w nocy prom do Vlory, wraca w ci gu dnia. Kilka razy w tygodniu p ynie prom ze s owe skiego Koper do Dur-res, za codziennie – z Triestu.

SamolotemNajkorzystniejsze dla Polaków po czenia lotnicze z Tiraną prowadz przez Wiede lub Budapeszt. Samoloty w gierskiej linii lotniczej MALÉV lataj codziennie do Tira-ny (lotnisko im. Matki Teresy). Czas przelotu wynosi oko o pó torej godziny. Bilet do Tira-ny jest dosy drogi (z Warszawy przez Buda-peszt to koszt ok. 1500 z w obie strony). Ti-ra skie lotnisko ma ograniczone mo liwo ci przyjmowania samolotów (dopiero od 2002 r. mo e przyjmowa loty nocne). Latem cz sto wszystkie miejsca w samolotach s zaj te. Lotnisko po o one jest w odleg o ci 25 km od stolicy, a 30 km od Durres. Do centrum Tirany mo na dojecha autobusem. Po cze-

Jak dojechać do Albanii

49

WYRUSZAM

Y W PO

DRÓ

Ż

nia autobusowe obs uguje Rinas Express. Autobusy odje d aj z lotniska co godzin . Kursuj mi dzy 8.00 a 18.00. Koszt przejazdu w jedn stron wynosi 200 leków (2 euro).

Pociągiem Nie ma po czenia kolejowego Albanii z Podgoricą w Czarnogórze. Zosta o ono przekazane do u ytku w 1988 r. i do 1992 r.u ywane by o wy cznie jako linia towaro-wa. W 1997 r. cz szyn rozkradziono i po pi ciu latach rozpocz to odbudow . W naj-bli szym czasie przewiduje si uruchomie-nie po czenia kolejowego.

Z Polski kolej mo na dojecha do Podgo-ricy w Czarnogórze z dwoma przesiadkami – w Wiedniu i Nowym Sadzie lub w Bu-dapeszcie i Belgradzie. Z Podgoricy do Szkodry kursuj mikrobusy i taksówki, ale planuje si uruchomienie poci gów osobo-wych. cznie w poci gu sp dzimy co naj-mniej 31 godzin.

Noclegi

Wi kszo go ci zagranicznych wybiera hotele, które przewa nie odpowiadaj dwu- i trzygwiazdkowemu poziomowi. Ceny za-czynaj si od 10 euro na osob bez niada-nia, ale w sezonie mog by dwa razy wy -sze. Zakwaterowania mo emy szuka tak e w kwaterach prywatnych (dhome private). Ceny zaczynaj si od 10 euro. W wi kszych miastach takie informacje otrzymamy w biu-rach turystycznych, ale cz sto warto zapyta w karczmach i sklepach.W Albanii brakuje kempingów na europej-skim poziomie. Spotkamy pola namiotowe przy restauracjach czy hotelach, gdzie s miejsca na roz o enie namiotu i mo na ko-rzysta z toalet, umywalni, restauracji, ale nie zawsze z natrysku. W takich miejscach p a-cimy za nocleg 3-5 euro. Je li podró ujemy samochodem, tanie noclegi znajdziemy przy drogach, w pobli u stacji benzynowych.

Nad morzem wybudowano kilka wydzielo-nych i ogrodzonych o rodków wczasowych. Ceny s bardzo wysokie, minimum 50 euro za osob na dob .W sezonie letnim hotele nad morzem przyj-muj tylko go ci, którzy zatrzymuj si przy-najmniej na tydzie .

Gdzie wypoczywać latem

Oczywi cie nad morzem. Ale gdzie?Pla e nad Adriatykiem s piaszczyste, oto-czone rzadkimi lasami iglastymi, woda robi si g boka dopiero w znacznej odleg o ci od brzegu. Przemieszczaj c si od pó nocy, napotykamy pierwsz miejscowo wypo-czynkow Velipojë. Rejon uj cia do morza rzeki Bunës, przy granicy z Czarnogór , jest pi knie zalesiony, moczarowata ro linno tworzy rezerwat przyrody. Hotele zosta y wybudowane na ko cu asfaltowej drogi do Velipojë. W zwi zku z tym, e region ten le y najbli ej Kosowa, okolice Szkodry s latem zawsze przepe nione, za poziom us ug nie jest wysoki.

Na po udnie od Lezhy le y Shëngjin. To ma-y port, kiedy wa na baza marynarki wojen-

nej Albanii. Znajdziemy tutaj kilka dobrych hoteli. Przewiduje si sta e rejsy pasa erskie do tego portu.

Mi dzy Lezh a Durres nie ma du ych baz turystycznych, ale w przysz o ci maj tutaj powsta znacz ce inwestycje turystyczne. Oczywi cie, do tego czasu trzeba rozbudo-wa drogi i infrastruktur komunaln .

Rozleg e tereny turystyczne w Albanii znaj-duj si na po udnie od Durres. Miasto jest wa nym portem i le ca przy nim pla a zalicza si do szczególnie ch tnie odwie-dzanych miejsc wypoczynkowych. Na tych obszarach stoj najwy szej klasy hotele, a z pobliskiej Tirany kursuj nawet bezpo-rednie poci gi. Wybudowano tu wiele hoteli

Noclegi

50

WYR

USZA

MY

W P

OD

RÓŻ

i wysokie apartamentowce. Latem miejsce to jest bardzo przepe nione, a woda i brzegi zanieczyszczone. Troch dalej – w okolicy Golem oraz Mali i Robit – po drugiej stronie zatoki Durres sytuacja wygl da ju korzyst-niej, ale za to jest mniej miejsc noclegowych i przez to mniej turystów.Bardziej na po udnie znajduje si najpi k-niejszy odcinek wybrze a alba skiego nad Adriatykiem – Divjakë. Tutaj znajduje si Park Narodowy – laguna Karavastasë, co jest przyczyn ograniczania liczby przyje -d aj cych. Brzegi chroni si przed inwe-stycjami bez zezwole , hotele oferuj ma-o miejsc, a na drodze prowadz cej do ce-

lu znajduje si posterunek ze szlabanem, co umo liwia ograniczanie liczby odwiedzaj -cych. Divjakë le y na terenie moczarowym, st d cz ste inwazje komarów.Wzd u morza mi dzy Divjakë a Vlorą znaj-duje si wiele terenów niewykorzystanych turystycznie. Jest tu teren niezabudowany, a wybrze e zanieczyszczone rop .W okolicach Vlory czeka na nas kilka pla . Rejony le ce na pó noc od miasta zosta y niedawno odkryte przez turystów. Po udnio-wy odcinek wybrze a zatoki Vlory zaczyna si zabudowywa . Najwi ksz inwestycj jest nowoczesny hotel z portem jachtowym, który z daleka wygl da jak mury obronne z basztami. Brzeg jest bia y, czysty, kamieni-sty – wirkowaty. Na pó wyspie Karaburun znajduje si stosunkowo du a baza marynar-ki wojennej wykorzystywana przez NATO. Wyspa Sazan od dziesi cioleci by a terenem wojskowym. Znad zatoki Vlory kr t drog w kierunku po udniowym dostajemy si do prze czy Llogara le cej na wysoko ci 1200 m n.p.m. Jest to jedno z najpi kniejszych miejsc wi-dokowych w Albanii. Tu znajdujemy si ju nad Morzem Jo skim. Na samej prze czy wybudowano w latach 70. urocz wiosk turystyczn .Za prze cz Llogara istnieje wiele pi k-nych zatoczek, gdzie mo na sp dza waka-cje. Jedna z nich po o ona jest przy Palasë

ko o Dhërmi – tu znajduje si kilka hoteli, mi dzy innymi hotel wypoczynkowy dla rz -du alba skiego.W nast pnej zatoce mo na sp dzi urlop w Himarë – malowniczo po o onym mie-cie, z niedu ym portem rybackim. Zatoka

Porto Palermo by a terenem wojskowym i baz dla okr tów podwodnych. W zatok wrzyna si ma y pó wysep, na którym znaj-duje si warownia z najstarszymi fragmen-tami murów rzymskich, rozbudowana przez Ali Pasz Tepelen . To bardzo ciekawa bu-dowla, wewn trz niezagospodarowana, ale jeszcze w latach 90. wykorzystywana by a jako magazyn wojskowy. Niestety, nie ma tu mo liwo ci zakwaterowania. W pobli u znajduje si kilka barów.Do kolejnej pi knej zatoki z gajami oliwnymi dojedziemy przy Qeparo i Borsh. Noclegi znajdziemy w miasteczkach z przyjemn pla-

, po o onych na zboczach gór. Dalej w kierunku po udniowym znajduje si Saranda, której kamieniste pla e le na po-udnie od miasta. W ostatnich latach wybudo-

wano tutaj mo e nawet za du o hoteli. Kilka kilometrów od jeziora Butrintit rozpo ciera si Ksamil, gdzie w zatoce morskiej znajdu-je si du o ma ych wysepek. Jeszcze przed rokiem 1997 by o wielu ch tnych na wybu-dowanie tu wiosek wczasowo-wypoczynko-wych, ale ambitne plany jeszcze nie zosta-y zrealizowane i tylko kilka ma ych hoteli

oczekuje na go ci. Brzeg morza naprzeciw wyspy Korfu by kiedy pasem granicznym i obecnie pozo-staje niezabudowany.Oprócz miejscowo ci letniskowych nad morzem, jest jeszcze kilka kurortów nad Je-ziorem Ochrydzkim w okolicy Pogradec. Widoki s pi kne, ale okolice miasta zanie-czyszczone. Obecnie buduje si oczyszczal-ni cieków. Im dalej od miasta, tym woda jest czystsza, ale tam z kolei brakuje odpo-wiedniej infrastruktury. W Albanii wcze niej dzia a o kilka robot-niczych o rodków wczasowych w górach. Obecnie niewiele z nich jest czynnych, po-

Gdzie wypoczywać latem

51

WYRUSZAM

Y W PO

DRÓ

Ż

niewa s k opoty z dojazdem. Brakuje te tras narciarskich i mo liwo ci zakwatero-wania. Hotele o charakterze górskim mo -na spotka na Dajti w okolicach Tirany i na prze czy Llogara.

Plany podró y

W adnych woja ach po Europie nie spotka-my tego, co w Albanii. Zapewniam, z w asne-go do wiadczenia, e w trakcie zwiedzania tego kraju ka dy przyje d aj cy zapami ta co takiego, z powodu czego b dzie pragn tu powróci . Je eli nie mamy du o czasu, to proponujemy odwiedzi Tiranę i Durres oraz okolice tych miast, gdzie z pewno ci znajdziemy wiele interesuj cych rzeczy. Warto tak e obejrze staro ytne ruiny miasta Apollonia, mia-sto muzeum – Berat, miasto Skanderbega

– Kruję, a zwolennikom przyrody propo-nujemy gór Dajti i Park Narodowy le cy przy wybrze u w Divjakë. W tych rejonach istniej po czenia kolejowe i autobusowe oraz dobre drogi. Je eli chcemy Albani zwiedza wzd u wybrze a, nie zapomnijmy si zatrzyma na kilka dni w Sarandzie, sk d mamy bli-sko do Butrinti i Gjirokastër. Zostawmy sobie przynajmniej jeden dzie na zwiedza-nie Riwiery Alba skiej, tutaj nie wolno si spieszy . O ile chcemy odwiedzi Albani z s sied-niego kraju i przyjecha na jeden, dwa dni, to wtedy koniecznie zatrzymajmy si na pó -nocy w Szkodrze. Je li jedziemy od strony Macedonii, to naszym celem mo e by Je-zioro Ochrydzkie i Korcza. Rejsy s orga-nizowane z Korfu do Butrinti. Z kolei, b d c w pó nocnej Grecji, warto przejecha si do Gjirokastër.

Plany podróży

54

INFO

RMAC

JE P

RAKT

YCZN

E

S u ba zdrowia i opieka lekarska

W Albanii nie istniej jakie szczególne za-gro enia zdrowotne. Przy wyje dzie do Alba-nii nie ma obowi zkowych szczepie .

Naturalnie nale y przestrzega zasad higie-ny w celu unikni cia choroby. Owoce przed spo yciem trzeba zawsze umy , w ulicznych barach kupujmy tylko tam, gdzie widzimy, jak przygotowuj jedzenie albo wybierzmy restauracje, które budz zaufanie (na ogó w restauracjach jedzenie jest dobre, wie e, a obs uga mi a). Wody z kranu nie pijmy, wsz dzie uda nam si naby wod w bu-telkach. W górach mo emy pi wod ró-dlan . Niestety, na biegunk zawsze mo emy li-czy i chocia Alba czycy w takim przy-padku proponuj herbat z oregano, my jednak za yjmy w asne, bardziej wiarygod-ne lekarstwa.Je li kto le znosi upa y, to lepiej, eby nie wyje d a do Albanii w miesi cach letnich (lipiec, sierpie ).

Poziom pa stwowej opieki lekarskiej jest do niski, ale dzia aj ju prywatne, niestety bar-dzo drogie, przychodnie lekarskie. W przy-padku konieczno ci uzyskania nag ej pomocy lekarskiej zwró my si do szpitala miejskiego, gdzie z pewno ci j otrzymamy. Apteki s w ka dym mie cie, ale wybór le-karstw (cz sto z importu) jest bardzo skrom-ny. Mi dzy innymi z tego powodu najpo-trzebniejsze lekarstwa zabierzmy ze sob . Niestety, Albania nie posiada centralnego telefonu pierwszej pomocy.

Numery telefonów pogotowia ratunkowego:127 – z ka dej sieci112 – z ka dej sieciTirana, pogotowie: 0-42-53364, 0-42-53365Lezha, szpital: 0-215-2513Szkodra, pogotowie: 0-224-2789Durres, pogotowie: 0-52-22222Kavajë, szpital: 0-554-2729Vlora, szpital: 0-63-22657Saranda, szpital: 0-852-2442Pogradec, szpital: 0-832-2614

Podró owanie z dzieckiem

Brzegi Adriatyku s piaszczyste, morze p yt-kie przy brzegu, co jest bardzo przyjemne dla dzieci. Alba czycy uwielbiaj dzieci. W wi kszo ci miast s parki, gdzie dzieci mog si dobrze bawi .

Osoby niepe nosprawne

Niestety tej grupie turystów nie mo emy pro-ponowa odwiedzenia Albanii. Kraj nie jest przygotowany na przyj cie takich go ci.

Kobiety w Albanii

Albania jest spo ecze stwem, gdzie cen-traln postaci w rodzinie jest m czyzna. W miastach przyj te jest równouprawnienie kobiet, ale na wsiach – oboj tnie czy muzu -ma skich, czy chrze cija skich – wygl da to nieco inaczej. Niemniej jednak o tym, e ko-biety traktowane s obecnie zupe nie inaczej ni dawniej, wiadczy du a liczba kobiet na stanowiskach ministerialnych (wieloletnim ministrem spraw zagranicznych by a kobieta) i to, e s szefami rm prywatnych, zajmuj odpowiedzialne stanowiska w bankach.

Służba zdrowia i opieka lekarska

55

INFO

RMACJE PRAKTYCZN

E

Jak si ubierać

Latem jest bardzo gor co i mo na chodzi w przewiewnej odzie y. Udaj c si w góry, pami tajmy, e rano b dziemy marzli nawet w najcieplejszych miesi cach, je li nie za-bierzemy ze sob ciep ej odzie y. Zim nad brzegiem morza nie jest ciep o, przydaje si odzie zimowa, a w górach trzeba przygo-towa si na du e opady niegu i niskie temperatury. Chocia znaczna wi kszo mieszka ców Albanii to muzu manie, nie mo na tego specjalnie odczu na ulicach, obserwuj c ich ubiory. Oczywi cie nie wchod my do ko cio ów i meczetów w „lu nej” odzie y, u m czyzn zaleca si d ugie spodnie i polo z r kawami, u kobiet spódnice poni ej kolan i zakryte ramiona.

Toalety publiczne

Toalety publiczne przewa nie znajduj si w okolicach g ównych ulic, zwykle pod zie-mi . Z toalet i umywalek mo emy tak e ko-rzysta w du ych restauracjach, w wi kszych kawiarniach i muzeach.

Komunikacja

Sie kolejowa jest bardzo s abo rozwini ta. Planuj c podró po Albanii samochodem, musimy si liczy z tym, e mo e ona trwa d u ej, ni zak adali my. Z powodu z ego stanu dróg musimy zapomnie o pr dko-ciach rozwijanych w Europie; w niektó-

rych regionach, szczególnie na terenach gó-rzystych, pr dko mo e by ograniczona nawet do 30 km/h. Piesi, niestety, nigdzie nie maj pierwsze -stwa. Trzeba uwa a na skrzy owaniach z sygnalizacj wietln , poniewa samochody skr caj , cho piesi maj zielone wiat o. Je li

chcemy przej przez jezdni w nieoznakowa-nym miejscu, raczej musimy lawirowa i uska-kiwa przed nadje d aj cymi samochodami. Podró poci giem polecam tym, którzy maj czas i lubi taki rodek lokomocji.

Podró samochodem

Najwygodniej przemieszcza si po Albanii w asnym samochodem. Ca kowita d ugo dróg samochodowych wynosi 18 000 km, z czego 7450 km to drogi g ówne. Nowe drogi maj d ugo czn 650 km. Nieste-ty, kierowcy nie przestrzegaj przepisów, kto posiada wi kszy samochód, ten ma pierw-sze stwo. Wcze niej cz ciej u ywano klak-sonów, a rzadziej migaczy, dzi si to zmieni-o. W Albanii wystarczy nam zwyk e prawo

jazdy (nie jest wymagane posiadanie mi -dzynarodowego prawa jazdy).

Jest du o warsztatów samochodowych, ser-wisów i myjni, ale posiadaj one prymitywne wyposa enie i niezbyt fachow obs ug , któ-ra – paradoksalnie – potra naprawi wszyst-ko. O niebywa ej pomys owo ci Alba czy-ków wiadcz samochody dziwol gi zmaj-strowane wed ug ich w asnych pomys ów i b d ce – jak by si zdawa o – zaprzecze-niem nauk technicznych. Jednak niezmiennie od wielu lat te niezwyk e pojazdy przemie-rzaj z e alba skie drogi.

Stacje benzynowe przy g ównych drogach s na poziomie europejskim. Mo na kupi ben-zyn bezo owiow i zwyk oraz dwa rodza-je oleju nap dowego: ta szy produkcji miej-scowej i dro szy z importu. Kupujmy raczej ten ostatni. W mniejszych miejscowo ciach z dala od g ównych dróg mo na spotka sa-motny dystrybutor z olejem nap dowym, ale lepiej zatankowa do pe na, zanim zjedziemy z g ównej drogi.W niektórych stacjach mo na te kupi au-togaz.

Jak się ubierać

56

INFO

RMAC

JE P

RAKT

YCZN

E

W miastach i na drogach jest wielu policjan-tów, którzy cz sto zatrzymuj samochody z zagraniczn rejestracj , poniewa wielu Al-ba czyków je dzi takimi samochodami, nie przestrzegaj c przepisów celnych i podatko-wych. Oczywi cie ka dy, kto z amie przepi-sy, mo e spodziewa si ukarania, a szcze-gólnie je li wjedzie na teren, gdzie obowi -zuje zakaz ruchu. Kara wynosi najcz ciej kilkaset leków. Wi kszo policjantów mówi tylko po alba sku, ale to nie przeszkadza im w prowadzeniu konwersacji z turystami. Przepisy s zgodne z europejskimi, tylko nie za bardzo przestrzegane. Oznakowanie dróg pozostawia wiele do yczenia, cho zale y to te od rejonu, w którym si znajdujemy. Spe-cjalno ci alba sk jest ograniczanie ruchu ko owego w okre lonym czasie; szczegól-nie w miastach na g ównych ulicach wpro-wadza si zakaz wje d ania samochodami na te odcinki, gdzie wieczorami spaceruj mieszka cy. Oczywi cie w takich miastach ruch skierowywany jest na inne ulice b d

Dystrybutor w Parku Narodowym Qafë e Shtamës

na obwodnic . Zdarza si te , e z powodu t oku w mie cie mo emy zosta skierowani na obwodnic . Je eli parkujemy, to róbmy to w taki sam sposób jak inni. Na ulicach do rzadko ci nale p atne parkingi (me page-se). Du o jest parkingów strze onych, które zape niaj si najcz ciej na noc.

Przed rokiem 1991 w Albanii istnia za-kaz posiadania samochodu przez osoby prywatne. Z tego powodu sie dróg i jej infrastruktura jest prymitywna. Po zmianie sytemu do kraju sprowadzane by y samochody u ywane w bardzo z ym stanie technicznym i dlatego na poboczach dróg sta o pe no wraków. G ówne drogi s w tej chwili odnawiane, ale tam, gdzie istniej stare drogi, przygo-tujmy si na z nawierzchni oraz na brak znaków drogowych i sygnalizacji. Drogi budowane w ostatnich latach s ju na po-ziomie europejskim.

Podróż samochodem

57

INFO

RMACJE PRAKTYCZN

E

Uwa nie i ostro nie nale y prowadzi samochód, bo jest wielu ma o do wiad-czonych kierowców, a pozostali trudno przyzwyczajaj si do zwi kszonego ru-chu drogowego. Nigdy nie jed my szyb-ko, gdy nawet na drodze szybkiego ruchu mo e kto przechodzi . Na pozosta ych drogach cz sto spotkamy zwierz ta i za-prz gi konne b d przebiegaj ce dzieci. Du ym niebezpiecze stwem s kierowcy, którzy cz sto zatrzymuj si na rodko-wym pasie czy na zakr tach, z niewiado-mych przyczyn naciskaj klakson, a przy ruszaniu nie u ywaj migaczy, tylko za-je d aj drog . Cz sto zdarzaj si wypadki z powodu du ych pr dko ci, poniewa kierowcy nie potra oceni sytuacji na drodze. Na prowincji na drogi odprowadza si wody deszczowe i pe no jest ka u przy myjniach samochodowych. Na wiejskich drogach, w celu zmuszenia do zmniejsze-nia pr dko ci, ustawia si ró nego rodzaju atrapy, np. „le cego policjanta”.

Proponowane trasy

W Albanii dopiero od 2003 r. zacz to wpro-wadza numeracj dróg (na wielu mapach nadal jej brakuje). Nowe drogi s numerowa-ne i oznaczane niebiesk tablic , np. droga z Tirany do Durres ma nr 2, a z Vlory do Szkodry – nr 52.Je li chcemy zwiedza Albani samocho-dem, proponuj trzyma si ni ej opisa-nych tras. – Wje d amy od strony Hani i Hoti, które

le y na brzegu Jeziora Szkoderskiego. Do Szkodry prowadzi stara droga, któ-

ra jest obecnie remontowana. Niedaleko granicy, skr caj c w lewo, mo emy uda si w kierunku Vermosh, ale samemu i samochodem osobowym lepiej nie pró-bujmy, daleko nie zajedziemy. Droga do Szkodry prowadzi przez Bajzë i Ko-

plik. (Z Koplik mo emy odbi do Theth, miejscowo ci po o onej w Górach Pó -nocnoalba skich, ale droga jest przejezd-na tylko dla samochodów ci arowych i terenowych).

– Wje d amy od strony Ulcinj w Czarno-górze przez Muriqan.

St d dobra droga prowadzi do Szkodry przy górze zamkowej, gdzie przez w ski drewniany most przejedziemy przez rze-k Bunës.

– Wje d amy od strony Kosowa. Udaj c si w kierunku Szkodry, jedziemy

przez Kukës, dalej przez Pukë, a potem przez Vau i Dejës. Z Kosowa, jad c na po udnie, wybieramy drog w kierunku Rubik i przy Milot docieramy do nowej g ównej drogi.

– Szkodrę opuszczamy przy mo cie na rzece Drin.

Od tego miejsca do Tirany przez Lezhę prowadzi droga w dobrym stanie. Stara droga znajduj ca si u podnó a wzgórz jest mocno zniszczona. W Fushë-Krujë mo emy wybiera mi dzy kierunkami do Kruji, Tirany albo Durres (jedno-cze nie na lotnisko Rinas). Wybieraj c ostatni kierunek, dojedziemy te do Vlo-ry. Z Fushë-Kruji prowadzi dobra, ale zat oczona, droga do Tirany.

Je eli mamy do dyspozycji kilka dni i chce-my zwiedzi rodkową Albanię, proponuj zatrzyma si w Tiranie albo w Durres. St d mamy blisko do wielu bardzo intere-suj cych miejsc historycznych, takich jak: Berat, Apollonia, Ardenica. Drogi s tam dobre, stanowi fragment europejskiego korytarza drogowego nr 8 między Durres i Stambułem przez Elbasan. Dobra droga prowadzi na po udnie do Fier. Je li chcemy podziwia pi kne górskie widoki, powinni-my wybra drog mi dzy Elbasan a Tira-

ną, niestety bardzo kr t .

Je li mamy wi cej czasu, warto zobaczy południową Albanię.

Proponowane trasy

78

79

ZWIED

ZANIE

1

Czytaj c opisy przedstawione w przewodni-ku, w pewnym sensie te odbywamy podró po Albanii, poznajemy ten kraj, zatem atwiej nam zdecydowa , co chcieliby my zobaczy . W tej ksi ce niektóre miejsca zosta y po-mini te, gdy autor ich nie odwiedzi i nie móg by dokona opisu w sposób wiarygod-ny. Mamy nadziej , e w nast pnych wyda-niach uda nam si to uzupe ni . W ka dym b d razie najwa niejsze i naj atwiej do-st pne osobliwo ci zosta y opisane w tym przewodniku.

1. TIRANA – DURRES – BERAT – APOLLONIA – VLORA

Miejsca godne zwiedzania w rodkowej Al-banii s po o one wzd u tras, po których je dzi najwi cej grup turystycznych. Jest to dobry sposób na poznanie kraju i polecamy go osobom podró uj cym samochodem.

TIRANA

Ka dy, kto przyjedzie do Albanii, powinien oczywi cie zobaczy Tiran . Tirana jest je-dynym miastem, którego nazwa przychodzi wi kszo ci z nas do g owy, gdy my li si o Albanii. Dlatego te znajomi spytaj nas zapewne, czy widzieli my to miasto.Stolica kraju le y w odleg o ci 40 km od morza, u stóp 1600-metrowej góry Dajti, w kotlinie, przez co powietrze latem strasz-nie si tu nagrzewa, nie ma wiatrów, a wi c atwo powstaje smog. W Tiranie jest ok. 200

skwerów i parków; najwi kszy zajmuj cy setki hektarów znajduje si w po udniowo--wschodniej cz ci miasta, ro nie tu ponad

ZWIEDZANIE

100 gatunków ro lin, m.in. cyprysy, euka-liptusy, mimozy.

Dojazd– samolotem:Lotnisko im. Matki Teresy po o one jest w odleg o ci 20 km od Tirany, w kierunku na Durres. Na lotnisku oczekuj na przylatu-j cych taksówki i mikrobusy, które za 20-25 euro zawioz nas do stolicy od strony za-chodniej. Szukajmy samochodów z tablicami rejestracyjnymi TR (Tirana). Do centrum Ti-rany zawioz nas autobusy Rinas Express.

– samochodem:Do stolicy od strony pó nocnej wje d amy autostrad z kierunku Durres. Mijamy rondo Zogu i Zi, jedziemy dalej prosto Ruga Durres a do g ównego placu Skanderbega (Sheshi Skanderbeg). Je li wje d amy od strony Elbasan, dojazd nie jest tak prosty. Kiedy dotrzemy do ob-wodnicy, która czy brzegi rzeki Lany, skr -camy w lewo i doje d amy do le cego przy Piramidzie bulwaru, który doprowadzi nas do placu Skanderbega.

– pociągiem:Dworzec kolejowy znajduje si na ko cu sze-rokiego bulwaru. Id c na wprost, dojdziemy do placu Skanderbega.

– autobusem, mikrobusem, taksówką:Cz autobusów przyje d aj cych z innych miast zatrzymuje si przy dworcu albo przy stadionie Dynamo, od którego, id c prosto w kierunku góry Dajti, dojdziemy do g ów-nej arterii komunikacyjnej miasta. Wsz dzie wida taksówki. Autobusy liniowe przecinaj

80

ZWIE

DZA

NIE

1

miasto w ró nych kierunkach, a prawie ka da linia dochodzi do g ównego placu.

Orientacj u atwia nam szeroki bulwar prze-cinaj cy miasto z pó nocy na po udnie (na pó nocy Zogu i Parë, na po udniu Shëtitar-ja e Dëshmoret). Od po udnia wzd u rzeki Lany dojdziemy do centrum. Doskona ym punktem orientacyjnym jest góra Dajti, któr wida z ka dej strony miasta. Hotel Tirana, dawniej najwy szy budynek stolicy, jest oto-czony nowo wybudowanymi wysoko ciow-cami i nie stanowi punktu orientacyjnego. W zwi zku z cz stymi zmianami nazw ulic nale y ostro nie podchodzi do planów miasta. Do miejsc, które warto zobaczy , mo emy dotrze , nie korzystaj c z komu-nikacji miejskiej.

NoclegiW Tiranie brakuje tanich hoteli i schronisk m odzie owych. Ceny w hotelach, które za-liczane s do tanich, rozpoczynaj si od 15 euro za osob , ale rednia cena wynosi oko o 40 euro. Takie ceny obowi zuj w ho-telach niedawno wybudowanych i komforto-wo wyposa onych. Spotka je mo na w bocz-nych uliczkach, odchodz cych od g ównych arterii. Polecamy dobry i tani hotel Lugano. Jedyne schronisko m odzie owe znajduje si na ulicy Elbasani, natomiast najbli sze po-za miastem – w Shalom Center. Tanie hote-le mo emy znale wy cznie w okolicach dworca kolejowego. Tanie kwatery prywatne – w cenie 10-15 euro – znajdziemy w biurach turystycznych b d korzystaj c z og osze na wystawach sklepowych. Szczegó owe in-formacje otrzymamy w miejscowym biurze turystycznym. Dla posiadaczy wi kszej go-tówki s do dyspozycji: Hotel Tirana oraz Sheraton, oddany do u ytku w 2003 r., a tak-e znajduj cy si przy g ównej ulicy Rogner

– Hotel Europapark.

Hotel TiranaSheshi Skanderbeg tel. +355(4)234185

Hotel SheratonSheshi Italia tel. +335(4)274707

Rogner – Hotel EuropaparkBulevardi Deshmoret e Kombittel. +355(4)235035

GastronomiaW Tiranie mo na kupi tanie i smaczne potrawy. W mie cie jest wiele restauracji, pizzerii, kawiarni, gdzie ka dy znajdzie co odpowiedniego dla siebie. W najbardziej schludnej dzielnicy miasta mi dzy parkiem M odzie y a stadionem klubu Dynamo s usytuowane najlepsze restauracje, nastawio-ne g ównie na cudzoziemców. W parku M o-dzie y mo emy wej do pi knie po o onej restauracji i pizzerii Juvenilja, gdzie ceny s znacznie ni sze. Restauracja Era oferuje naj-wi kszy wybór potraw alba skich. Najlepsze dania rybne otrzymamy w restauracji Rozafa, która znajduje si w pobli u g ównego rynku, w s siedztwie Klubu Jazzowego. W budynku Vodafonu – Sky Tower, naprzeciw Pirami-dy, znajduje si restauracja panoramiczna, do której wje d amy oszklon wind . Roztacza si z niej wspania y widok na ca stolic . Niestety, kuchnia nie jest najlepsza, a ceny s bardzo wysokie. Taki sam widok mo emy podziwia pi tro wy ej na obrotowej platfor-mie w kawiarni. Niedaleko od centrum, cz sto w przero-bionych mieszkaniach na parterze bloków, mieszcz si bary byrektore.Restauracje z pi knymi widokami znajduj si poza miastem – w okolicach góry Dajti, wzd u drogi do Elbasan i w parku po o o-nym w pobli u uniwersytetu. Ceny s tu sto-sunkowo wysokie.

HistoriaChocia u podnó a góry Dajti znaleziono la-dy osadnictwa z ery neolitu i twierdz iliryjsk z epoki rzymskiej, to wybudowana w tej oko-licy Tirana nale y do m odych miast. Zosta a za o ona w 1614 r. przez panuj cego w tej oko-

TIRANA

81

ZWIED

ZANIE

1

licy Turka – Sulejmana Pasz Bargjini (Mulle-ti), który 10 km od dzisiejszego centrum miasta wybudowa ma twierdz , a w miejscu, gdzie dzi stoi pomnik Partyzanta kaza postawi me-czet, a ni , piekarni i kilka sklepów. Na prze omie XVIII i XIX w. osada rozwi-n a si i powsta o wiele budynków publicz-nych. Tirana zosta a stolic w 1920 r., nie tyle z powodu swojego znaczenia, ile ze wzgl du na centralne po o enie oraz niezale no te-rytorialn od wp ywów klanów. Ówczesna Tirana liczy a 15 000 mieszka ców, których liczba wzros a do 25 000 w 1939 r. Przed zaj ciem Albanii przez wojska w oskie stworzono plany urbanistyczne miasta, które wykorzystali W osi, a pó niej tak e Alba -czycy przy rozbudowie stolicy. W centralnej cz ci miasta, od po udniowej strony obecne-go placu Skanderbega powsta a dzielnica ad-ministracji pa stwowej. Wybudowano Hotel Dajti. W tym czasie wykszta ci a si obecna struktura miasta.Podczas wojny wiele rodzin schroni o si w stolicy i tak wzros a liczba mieszka ców. Tutaj 8 listopada 1941 r. powsta a Alba ska Partia Komunistyczna. W czasie okupacji w oskiej i niemieckiej dzia a ruch oporu, szczególnie w okresie okupacji niemieckiej. Bitwa, która doprowadzi a do wyzwolenia Tirany, rozpocz a si 15 wrze nia 1944 r. Samoloty bombardowa y miasto, zniszczenia by y du e. Garnizon niemiecki, licz cy 2500 o nierzy, zosta pokonany. Po trzech tygo-

dniach walk partyzanci zaj li miasto – 17 li-stopada Tirana zosta a wyzwolona. W okresie socjalizmu Tirana by a nie tylko administracyjnym centrum kraju, ale tak e przeobrazi a si w miasto przemys owe. Po-wsta o wiele zak adów, g ównie z bran y tek-stylnej i chemicznej. Pomoc ze strony ZSRR tak e zostawi a lady. Sowieci wybudowali centrum kultury, osiedla mieszkaniowe, a na peryferiach miasta wytwórni lmów fabu-larnych „Kino-Studio”. W ró nych punktach Tirany powstawa y podobne do siebie bloki mieszkalne. Przewa nie by y to trzypi trowe b d czteropi trowe budynki, ale niedaleko

centrum zdarza y si te siedmiopi trowe wie owce. W latach 80. wzd u przecinaj -cego miasto bulwaru M czenników Narodu wzniesiono reprezentacyjne budynki, m.in. Centrum Kongresowe i Piramid , gdzie mie ci o si muzeum Envera Hod y. Tu do 1990 r. spogl da y na siebie pomniki Leni-na i Stalina. Od tego miejsca rozpoczyna a si dzielnica aparatczyków i funkcjonariuszy re imu, w tamtych czasach zamkni ta przed zwyk ymi mieszka cami.Na placu Skanderbega sta poz acany pomnik towarzysza Envera, który zosta ods oni ty 16 pa dziernika 1988 r. w 80. rocznic uro-dzin przywódcy. Wtedy otwarto te muzeum. W lutym 1991 r. pomnik usuni to, a muzeum zlikwidowano. Po zmianie ustroju liczba ludno ci Tirany – która w 1990 r. wynosi a ok. 200 000 – w ci gu dziesi ciu lat wzros a do powy ej 500 000. Wielu Alba czyków, maj c nadzie-j na lepsze ycie, przenios o si do stolicy z biedniejszych prowincji, szczególnie z pó -nocnej cz ci kraju. yj oni w fatalnych wa-runkach na peryferiach miasta, w nielegalnie wybudowanych domach.

Nowa Tirana

TIRANA

82

ZWIE

DZA

NIE

1

Na szcz cie, nie te daleko po o one od cen-trum dzielnice decyduj o charakterze mia-sta, lecz znajduj ce si blisko centrum wy-soko ciowce. Jeszcze w po . lat 90. stoj cy przy placu Skanderbega 15-pi trowy hotel Tirana by najwy szym budynkiem Albanii, ale obecnie spotkamy wy sze budynki.

ZwiedzanieW Tiranie wi kszo zabytków mo na obejrze podczas krótkiego spaceru. Miasto rozci ga si po dwóch stronach d ugiej ulicy, która rozpo-czyna si od dworca, a ko czy przy gmachu Uniwersytetu (plan Tirany na ok adce).

W po owie bulwaru znajduje si centrum z placem Skanderbega (pow. 20 000 m2). Tutaj w roku 1830 wybudowano 35-metrow wieżę zegarową, która stoi obok meczetu Hadżi Ethem Beja powsta ego na prze o-mie XVIII i XIX w. Budowle te nale do najstarszych w stolicy. Za czasów Hod y do tego meczetu mogli wchodzi tylko obco-krajowcy, g ównie z korpusu dyplomatycz-nego, wyznaj cy islam. Meczet jest dost pny

i do zwiedzania, i do mod ów. Wyposa enie d ami jest surowe: kryszta owy yrandol, zegar i zielony dywan.

Na placu Skanderbega, spogl daj c od me-czetu w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara, najpierw ujrzymy Pałac Kultury, potem Hotel Tirana, Narodowe Muzeum Historyczne, dalej fundamenty pomnika Envera Hodży, budynek Banku Narodowego oraz spi owy pomnik boha-tera narodowego – Gjërgj Kastrioti Skan-derbega, od którego pochodzi nazwa placu. Pomnik zosta ods oni ty w 1968 r., w 500 rocznic mierci Skanderbega. Autorem pro-jektu by alba ski rze biarz Odhise Paskali. Pomnik ma 11 m wysoko ci.

Je li chcemy pozna przesz o Albanii, war-to wej do Narodowego Muzeum Histo-rycznego. Jest ono czynne od poniedzia ku do pi tku w godz. 8-13 i 16-18, w sobot 8-13, zamkni te w niedziel ; w okresie letnim: od po-niedzia ku do pi tku w godz. 8-13 i 17.30-19.30, w sobot 8-13; zamkni te w niedziel . Cena biletu wynosi: 200-300 leków.Plac Skanderbega, widoczne Narodowe

Muzeum Historyczne

Plac Skanderbega. Meczet Ethem Beja, wie a zegarowa

TIRANA

83

ZWIED

ZANIE

1

Muzeum zosta o otwarte w 1981 r. Jest to budynek 3-poziomowy z klimatyzacj . Na jego frontonie wykonano mozaik „Albania”. Przedstawia ona alegori pa stwa i narodu. W muzeum prezentowane s eksponaty od czasów prehistorycznych, poprzez rzymskie, a do wspó czesno ci.

Dalej plac troch si zw a i przechodzi w szerok alej (Deshmoret e Kombit), na pocz tku której stoj wybudowane przez W ochów budynki rz dowe. Po prawej stronie znajduje si park Mło-dzieży (Parku i rinisë). Widzimy tu fontan-n , która przyci ga turystów muzyk i gr wiate . W parku jest kompleks rozrywkowy,

restauracja i kr gielnia. W pobli u stoj wyso-kie, nawet 20-pi trowe, budynki, w ród nich Sky-Tower, gdzie znajduje si restauracja Panorama.

Dalej zaczyna si ulica Myslym Shyri – dawniej teren zamkni ty – z willami by ych funkcjonariuszy partyjnych. Naprzeciw ho-telu Grand zobaczymy dom Envera Ho-dży. Do dzisiaj okolica nale y do najbardziej uporz dkowanych. Usytuowano tutaj wiele zagranicznych przedstawicielstw i hoteli. Miej-

sce to sta o si modne ze wzgl du na du ilo dobrych barów, restauracji i kawiarni.

Za budynkiem dawnego Hotelu Dajti bulwar przecina rzeka Lana. Dalej za mostem nad rzek widzimy charakterystyczn budowl zwan Piramidą – dawne muzeum Envera Hod y. Szklan piramid wybudowano kosz-tem 700 mln dolarów. Teraz w Piramidzie odbywaj si du e mi dzynarodowe imprezy, m.in. targi, wystawy.

Kieruj c si wzd u bulwaru w kierunku po u-dniowym, dochodzimy do reprezentacyjnych budynków Urz du Rady Ministrów, luksuso-wego hotelu Rogner oraz do kancelarii Par-lamentu i niektórych ministerstw mieszcz cych si w by ym budynku Komitetu Centralnego, gdzie urz dowa Hod a. Nast pnie mijamy po-o one po obu stronach bulwaru Pałac Prezy-

dencki i Pałac Kongresowy. Bulwar ko -czy si przy placu, na wprost jest budynek Uniwersytetu, a w g bi hotel Sheraton. Po prawej stronie znajduje si Akademia Sztuk Pięknych, a po lewej budynek biblioteki uni-wersytetu oraz Muzeum Archeologiczne. Na pl. Matki Teresy (obok Akademii Sztuk Pi knych) stoi pomnik Chopina.

Park M odzie y

TIRANA

84

ZWIE

DZA

NIE

1

Skr caj c przed g ównym budynkiem uni-wersytetu w prawo, dojdziemy do du ego, po o onego na wzgórzu parku, który umo -liwi nam chwil odpoczynku w upalne po-po udnie. W bezpo rednim s siedztwie tego parku znajduje si sztuczne jezioro, a na jego obrze ach wiele kawiarni i restauracji. Po dru-giej stronie tamy widzimy kompleks sporto-

wy, a dalej ogród zoologiczny. Gdy przy jego bramie skr cimy w prawo, id c w sk drog , dojdziemy do parkanu ogrodu botanicznego (skr caj c obok niego w prawo, znajdziemy si przy wej ciu). Op ata za wej cie wyno-si 50 leków, ale od panny m odej daj na-wet 1000 leków, wi c nie wybierajmy si tam w odzie y podobnej do lubnej, bo mo e nas to kosztowa maj tek. Tak wysoka cena jest spowodowana tym, e m ode pary lubi si fotografowa w ród pi knych kwiatów. Ogród botaniczny, podobnie jak ogród zoologiczny, nie posiada adnych specjalnych eksponatów. To mi e miejsca na wypoczynek.

Edi Rama – znany artysta, burmistrz Tira-ny, wywodz cy si z partii socjalistycznej – zaprowadzi w mie cie porz dek. Barw-nie pomalowano stare bloki mieszkalne. Nie uwzgl dniaj c interesów ró nych partii i koterii, zburzono budynki posta-wione bez zezwole , g ównie bary w par-kach i wzd u rzeki Lany. Miasto sta o si czystsze i racjonalnie zagospodarowane z nowoczesn infrastruktur . Cho , jak niektórzy s dz , Tirana straci a te co z ba ka skiej atmosfery.

Piramida

Rektorat Uniwersytetu

TIRANA

85

ZWIED

ZANIE

1

Ruszaj c z g ównego placu mi dzy Pa acem Kultury a meczetem i id c w kierunku góry Dajti ulic 28. Nëntori, dojdziemy do ma ego parku, gdzie znajduje si grób muzułma ski sk adaj cy si z o miu s upów bez zadaszenia. Tutaj pochowano Pasz Kaplana, którego otru-a córka, bo kaza zabi jej narzeczonego.

Je li skr cimy w prawo na ulic Punetoret e Rilindjës, to dojdziemy do mostu z XVIII w., zwanego Mostem Garbarzy (Ura e Tabake-ve). Jest to pó okr g y most, typowo turecki. Prowadz ca do niego droga ma przypomina jej pierwotny wygl d. W jego bezpo rednim s siedztwie znajduje si jedna z najbardziej popularnych kawiarni w mie cie, zwana Lulishte. Naprzeciw niej, w parku, miesz-cz si budynki Parlamentu i Alba skiej Akademii Nauk.Proponujemy tutaj zawróci i pój dalej pod arkadami domów przy ulicy Luigji Gurakuqi a do placu Pazari i Ri, gdzie znajduje si najwi kszy rynek stolicy (handluje si tu g ównie artyku ami ywno ciowymi, owo-cami, warzywami). Po dokonaniu zakupów, wracaj c do centrum, idziemy wzd u muru z czasów tureckich i dochodzimy do szero-kiego bulwaru.

Wyruszaj c z placu Skanderbega w kierunku zachodnim, mo emy albo przej obok Ban-ku Narodowego i doj do ulicy Kavajë, albo tu przed Narodowym Muzeum Historycz-nym, skr ci w lewo, w ulicę Durres, przy której mie ci si m.in. ambasada polska. Obydwie te ulice maj charakter handlowy. Znajduj si tu sklepy, agencje turystyczne oraz kawiarnie, warto wi c wróci na wie-czorny spacer. Aby przej z jednej ulicy na drug , mo emy skorzysta ze skrótu, prze-chodz c ulicą Skanderbega. Niestety, usytu-owano tu wiele ambasad i ulica bywa czasem zamkni ta. Na ulicy Naim Frashëri (blisko ulicy Kavajë) warto obejrze mozaik zdo-bi c zachowan pod og Ko cio a wi tego Jerzego z prze omu IV i V w.

Obwodnica, biegn ca wzd u rzeki Lany pro-wadzi do ulicy Elbasanit, gdzie mie ci si kilka ambasad, mi dzy innymi W och i Fran-cji. Dalej dojdziemy do budynków wydzia-ów humanistycznych uniwersytetu, za któ-

rymi znajduje si rozleg e miasteczko uni-wersyteckie. Kontynuuj c spacer t drog , po lewej stronie na pobliskim wzgórzu zobaczymy Cmentarz Męczenników – miejsce pochów-ku bohaterów narodowych. Tu znajduje si pomnik Matki Albanii, przy którym przyby-waj ce delegacje sk adaj wie ce. Po prawej stronie mijamy pa ac króla Zogu, zwany rów-nie Pałacem Brygad (Pallati i Brigadeve). Wielu mieszka ców udaje si na wzgórza przy drodze do Elbasan, szukaj c schronie-nia przed letnimi upa ami. Znajdziemy tutaj wiele restauracji, miejsc sportowo-rekreacyj-nych i rozrywkowych.

Chodz c po bocznych ulicach, mo emy przekona si , jak wygl da miasto rozbudo-wywane bez planów urbanistycznych. Ulice na ogó s tu w skie i kr te. Mi dzy bloka-mi mieszkalnymi stoj otoczone wysokimi murami stare domki i pi trowe wille, które pami taj jeszcze czasy tureckie. Zdarza-j si tak e domy dobudowane do bloków z wielkiej p yty – czasem po jednej, czasem po dwóch stronach, a nawet zobaczymy bu-dynki cz ce dwa bloki. Do zaskakuj cych rozwi za urbanistycznych nale tak e wy-soko ciowce stoj ce w rodku ogrodów. Kto lubi w óczy si po takich rejonach, tra te na ciekawe obiekty, np. stare tureckie domy czy wi tynie bektaszytów, zwane teqe. Po zapadni ciu zmroku proponujemy spa-cer po o wietlonych ulicach odchodz cych z g ównego placu. Wieczorne tradycyjne space-ry mieszka ców odbywaj si mi dzy Uniwer-sytetem a placem Skanderbega. Bardzo pi kny jest zachód s o ca, gdy promienie, padaj c na zbocze góry Dajti, sprawiaj , e mieni si ona niezwyk ym blaskiem czerwieni.

TIRANA

152

ZWIE

DZA

NIE

3

Je li w odleg o ci ok. 15 km przed Korcz skr cimy w lewo, w kierunku zachodnim, to drog biegn c wzd u rzeki i niedu ego je-ziora górskiego dojedziemy do miejscowo ci Vithkuq (znajduje si 26 km od Korczy). By a tu redniowieczna osada, a w XVII w. jeden z najbardziej rozwini tych o rodków w tym rejonie. Znajduj si tu pozosta o ci monastyru Świętego Piotra i Pawła, gdzie obejrze mo emy pi kne freski. St d pochodzi Naum Panajot Bredhit (1767-1846) – twórca pierwszego alba skiego alfa-betu sk adaj cego si z 33 liter. Okolice tej miejscowo ci, pi knie po o one wzd u lasów mieszanych, znane s z uprawy zió leczniczych. S yn te ze znakomitego klimatu. Szczególnie rozwin a si tu tury-styka rodzinna.

Korcza

Miasto le y na rodku p askowy u i jest widoczne z daleka. To wyj tkowo zielone miasto, ma bardzo du o parków i skwerów. Po o one jest na wysoko ci 700 m n.p.m. Ma klimat kontynentalny o ch odnych zimach.Liczba ludno ci wynosi ok. 50 000. W Korczy dominuje europejska architektura lat 20. i 30. XX w., s tu szerokie ulice, bulwary. Na po-cz tku XIX w. powsta a jedna z najstarszych szkó alba skich. Bardzo wysoki poziom pre-zentuje uniwersytet. Miasto ma silne tradycje francuskie (najlepsze w Albanii liceum z j -zykiem francuskim); znajduje si tu cmentarz o nierzy francuskich z I wojny wiatowej.

W ostatnim czasie w Korczy nast pi a eksplo-zja budownictwa mieszkaniowego. Powstaje te wiele wi ty , a inne si przebudowuje; odrestaurowano najstarsze meczety.Korcza znana jest w pierwszym rz dzie z istniej cego tu przemys u spo ywczego. Sta a si te centrum produkcji napojów alkoholowych.

Informacje praktyczne Je li nie podró ujemy samochodem, mo emy dojecha do Korczy autobusem, nawet z Gre-cji. W mie cie jest du o hoteli, które s dosy drogie, ale na pewno spe ni nasze oczeki-wania. Na ceny us ug hotelowych ma wp yw du a liczba go ci odwiedzaj cych miasto z powodu o ywionego ruchu handlowego. Na g ównym placu stoi hotel Grand, wiadcz cy us ugi na poziomie europejskim. Przy rynku znajduje si hotel Hani i Elbasanit, posiada-j cy wiele ma ych pokoi, w których jest jedno lub dwa ó ka i szafka. Cena za pokój wynosi 200-400 leków. Za u ywanie natrysku p aci-my dodatkowo 200 leków.

W mie cie znajduje si te du o barów i re-stauracji, a ko o rynku wiele byrektore. Korcza do dzisiaj zachowa a charakter mia-sta handlowego. Posiada olbrzymi rynek. Artyku y spo ywcze kupimy w hali targo-wej, a oprócz tego handel odbywa si na s siednich uliczkach, gdzie wystawionych jest wiele sto ów. St d dojdziemy przez atrium do rynku owocowego. Kiedy w tym pomieszczeniu by a sala muzealna, niestety obecnie s u y ono jako magazyn, ale warto przyjrze si szczegó om architektonicznym. Wielu Greków przyje d a tu po zakupy ze wzgl du na niskie ceny towarów, zarówno miejscowych, jak i z importu.Punkty wymiany walut znajdziemy na g ów-nym placu i rynku.

HistoriaRejon Korczy by zamieszka y ju w neoli-cie. Miasto zosta o za o one w ko cu XV w., kiedy to za panowania su tana Mehmeda II miejscowy w adca o nazwisku Iljaz Mirahori, buduj c meczet i a ni , stworzy warunki do rozwoju osady. Kiedy upad o s siednie mia-sto Voskopojë, Korcza zacz a si napraw-d rozrasta . Mieszkali tu g ównie Grecy wyznaj cy prawos awie. Mimo to w a nie w Korczy w roku 1887 za o ono pierwsz szko z alba skim j zykiem wyk adowym, a w 1891 szko e sk .

Korcza

153

ZWIED

ZANIE

3

W czasie wojen na Ba kanach miasto ponio-s o du e straty. Dwa razy by o zaj te przez Greków (w latach 1912 i 1914), nast pnie przez wojska austro-w gierskie, a pó niej znów przez Greków. Dzi ki pomocy wojsk francuskich w roku 1916 proklamowano sa-modzieln Republik Korczy, która istnia a do roku 1920 i wydawa a w asne monety. Wp yw francuskiej kultury mo na by o zauwa y tak-e w latach pó niejszych; w powsta ym tutaj

liceum francuskim uczy si i pracowa Enver Hod a, który piel gnowa kontakty z Francj . Miejscowi z przyjemno ci nazywaj swoje miasto Ma ym Pary em.

Korcza by a o rodkiem ruchu robotnicze-go i komunistycznego, a w czasie wojny koncentrowa y si tu dzia ania partyzantki alba skiej. Po wojnie sta a si miastem prze-mys owym; obok ju istniej cego przemys u lekkiego rozwin si przemys spo ywczy.

Zwiedzanie

Czasy wojen i lady socjalizmu nie omin y tak e tego miasta. Wiele zabytkowych bu-dowli, które pozosta y po po arach w XIX w.i po wojnach ba ka skich, zburzono w la-tach 70.

1. Meczet D ami Mirahori2. Muzeum Sztuki redniowiecznej3. Muzeum Archeologiczne

Korcza

4. Muzeum Edukacji5. Muzeum Artystów Wschodu

154

ZWIE

DZA

NIE

3

Korcza by a wa nym szlakiem handlowym ju w czasach antycznych (w pobli u przebiega a m.in. Via Egnatia); ju w staro ytno ci miasto by o nastawione na obs ug przechodz cych t dy karawan handlowych. Czeka o tu na po-dró nych 16 miejsc (gospod), w których mo-gli zatrzyma si wraz ze zwierz tami, przeno-cowa i spo y posi ek. Zachowa y si Hani i Monastirit oraz Hani i Elbasanit. Po sta-rym bazarze pozosta a tylko jedna uliczka, dzi znajduje si tu rynek, jednak nastrój pchlego targu jest wci odczuwalny.

Bezpo rednio przy rynku pi knie usytuowa-ny jest hotel kuriozum – Hani i Elbasanit. Mie ci si w zabytkowym XVIII-wiecznym budynku, w którym przed wiekami zatrzy-mywa y si karawany. Niedaleko rynku stoi Dżami Mirahori z roku 1494. Jest to jeden z najstarszych mecze-tów w Albanii. Na cianach dostrzegamy liczne malowid a ukazuj ce Mekk i Medyn . Mina-ret zniszczony zosta w XVIII w. podczas trz -sienia ziemi. W ogrodzie meczetu widoczne s zej cia do bunkrów przeciwatomowych.

Hotel Hani i Elabasanit

D ami Mirahori

Korcza

155

ZWIED

ZANIE

3

Jad c od strony Ersekë, tra my prosto na sze-rok ulic (Shëtitorja Fan Noli) prowadz c do centrum. Skr caj c w prawo, dojedziemy do browaru za o onego w roku 1933. Po dro-dze mo emy obejrze nowoczesne Muzeum Artystów Wschodu oryginalnie wymalowa-ne kolorem morskim, w sposób przypomina-j cy fale. Budynek zosta o arowany przez fotografa z Korczy, obecnie yj cego w Ame-ryce. W muzeum znajduje si 5000 ekspona-tów z Dalekiego Wschodu. Otwarte jest od wtorku do niedzieli, w godz. 10.00-14.00.

Na g ównym placu znajduje si budynek sa-morz du, teatr, hotel Grand i ta szy hotel Ko-cibelli. Tu zaczyna si Bulwar Shën Gjërgji, gdzie znajduje si Muzeum Edukacji. Mie ci si ono w budynku, w którym 7 marca 1887 r. otwarto pierwsz szko w Albanii (7 marca jest w Albanii Dniem Nauczyciela). W muzeum zo-baczymy m.in. stare podr czniki, zdj cia, li-sty. Za bulwarem, na du ym placu, w latach 2004-2007 zbudowano ogromn cerkiew. Z ty-u cerkwi znajduje si muzeum s ynnego mala-

rza Korczy – Vangjusha Mio (w miejscu domu, w którym y ). Niedaleko – na ulicy Mihal Gra-

meno – jest Muzeum Archeologiczne. Mo e-my zobaczy tu wiele zabytków od neolitu do redniowiecza. Muzeum mie ci si w starym

budynku zbudowanym przez Turków i chocia -by z tego powodu warto tu zajrze . Niedaleko na ulicy Thimi Mitko znajduje si korcza skie Muzeum Sztuki redniowiecznej. Mie ci si ono w nowym budynku szko y, zbudowanym w miejscu cerkwi zniszczonej w 1967 r. Obec-nie cerkiew jest w tym samym budynku, w sali gimnastycznej. Muzeum prezentuje wyroby ar-tystyczne ze redniowiecza, zebrane ze wszyst-kich zamkni tych ko cio ów i meczetów. Bilet wst pu kosztuje 200 leków. Id c do ko ca szerok , dwupasmow ulic , dojdziemy na peryferie miasta, gdzie rozpo-czyna si nowa droga wiod ca do granicy z Grecj (Kapsthicë) oraz do Pogradec.

Okolice Korczy

Na po udnie od a cucha gór Moravës, 18 km od Korczy, na wysoko ci 1350 m n.p.m. le y wioska Dardhë. Znaczna cz mieszka ców wyemigrowa a st d do Stanów Zjednoczonych.

Ulica w Korczy

Korcza

156

ZWIE

DZA

NIE

3

Posiada ona kamienn zabudow – charaktery-styczn dla wi kszo ci wiosek górskich tego re-gionu. Niepowtarzaln atmosfer wspó tworz zbocza pokryte lasami o urozmaiconym drze-wostanie. Stoki zach caj te do uprawiania sportów zimowych. Znajduj si tu równie ród a lecznicze. Z nazw tej miejscowo ci

kojarzy si charakterystyczny strój, jak rów-nie taniec ludowy. Doceniaj c mo liwo ci turystycznego wykorzystania tego pi knego regionu, mieszka cy rozpocz li rozbudow porzuconych starych domów i utworzyli wio-sk turystyczn . Znajduje si tu równie motel, dobrze wyposa ony i czynny ca y rok.

Voskopojë

Wyje d aj c z Korczy w kierunku zachod-nim (ale nie centraln drog krajow ), doje-dziemy do Voskopojë (le y 21 km od Kor-czy). Prowadzi do niej dobra asfaltowa dro-ga. Miejscowo jest po o ona na wysoko ci 1160 m n.p.m., otoczona wspania ymi lasami iglastymi. W pobli u znajduje si wiele czy-stych, krystalicznych róde wody. Obecnie Voskopojë jest znana jako miejsco-wo turystyczna o stosunkowo dobrze rozbu-dowanej infrastrukturze. W dawnym budynku wczasowym dla dzieci mie ci si jedyny ho-tel w mie cie – hotel Akademia. Wielu miesz-ka ców Korczy kupi o tutaj domki, w których wypoczywaj w weekendy. Okolica jest spo-kojna, a wed ug pomiarów dokonanych przez Francuzów powietrze okaza o si wyj tkowo czyste. Nic dziwnego, e zbudowano tu zespó sanatoryjny dla chorych na p uca.W sezonie zimowym stoki przygotowane s do uprawiania sportów narciarskich. Tu odbywaj si zawody narciarskie, m.in. mi-strzostwa Albanii.

Voskopojë wymieniano w ród ach ju w 1330 r. Kronikarze wzmiankuj miasto pod nazw Moschopolis i podaj , e w cza-sie panowania tureckiego by o powa nym

centrum handlowym i utrzymywa o kontakty z Pesztem i Bud . Jako du y o rodek miejski najwi kszy roz-kwit prze ywa ok. 1760 r. Wtedy mieszka o tu ponad 30 000 osób, by y 24 ko cio y, szko a wy sza, biblioteka oraz drukarnie (powsta a tu w 1720 r. pierwsza drukarnia w Albanii). O bogactwie miasta wiadczy y te szerokie ulice z chodnikami oraz utrzymywanie insty-tucji socjalnych dla mieszka ców. Niestety, wskutek wydarze politycznych miasto ule-g o du emu zniszczeniu, najpierw w 1769 r., a pó niej w 1779 r. Ostatecznie upad o w 1916 r.,kiedy to zosta o zaj te przez wojska austro-w gierskie, pó niej francuskie i greckie.Do cennych zabytków nale klasztor Świę-tego Prokopa, zbudowany w latach 1632--1634, bazylika Świętej Marii z 1712 r. i sto-j cy w rodku wsi, dobrze zachowany, ko-ció pod wezwaniem Shen Kolle z 1722 r.

W wi tyniach tych znajduj si znakomite freski jednego z najwybitniejszych malarzy alba skich – Davida Selenicy.Voskopojë wzbudzi a zainteresowanie francu-skich organizacji, które z pomoc mi dzyna-rodow rozpocz y inwentaryzacj historycz-nych budynków i renowacj kilku ko cio ów. W planach jest og oszenie Voskopojë mia-stem-muzeum.Niedaleko wsi Voskopojë le y ma a wioska Vithkuq. Za o ona w redniowieczu osada, w XVIII w. liczy a ponad 15000 mieszka -ców i uchodzi a za jeden z najbardziej roz-

Okolice Korczy

Obecna ma a wioska kiedy by a du ym miastem. Jego za o yciele Arumenowie – po alba sku vllah – to rumu scy imigran-ci, których potomkowie do dzi u ywa-j swojego j zyka. W j zyku alba skim i rumu skim jest wiele wspólnych s ów, np. z alba skiego s owa bukur (pi kny) powsta a podobno nazwa Bukareszt. W j -zyku alba skim wiele s ów dotycz cych hodowli zwierz t pochodzi z j zyka ru-mu skiego, np. pasterz w obu j zykach brzmi: czoban.