Integracja działania organizmu.

T: Krew i limfa.

Układ krążenia składa się z układu krwionośnego (blood circulatory system) i limfatycznego (lymphatic system).

Ponad połowę krwi stanowi osocze (plasma) czyli mieszanina wody, soli mineralnych, glukozy, białek, hormonów, mocznika i wielu innych. Trochę mniej niż połowę stanowią krwinki czerwone (red blood cells). Mały procent stanowią płytki krwi (platelets) i krwinki białe(white blood cells). Po skrzepnięciu nad skrzepem pozostaje warstwa surowicy - osocza bez fibryny/ włóknika (fibrin). Jest on białkiem które wchodzi w skład skrzepu. Osocze to płynna część krwi i limfy. Zawiera fibrynogen (fibrinogen) potrzebny do krzepnięcia krwi. Dostarcza do komórek ciała składniki odżywcze, odbiera produkty przemiany materii i dwutlenek węgla, rozprowadza hormony i enzymy oraz przeciwciała. Erytrocyty (erythrocytes) transportują tlen. Umożliwia to hemoglobina(haemoglobin), która ma zdolność nietrwałego łączenia się z tlenem (tworzy oksyhemoglobinę- ox haemoglobin). W dojrzałym erytrocycie jądro sterujące wytwarzaniem hemoglobiny zanika, aby nie zużywać tlenu w procesie oddychania komórkowego. Erytrocyty są wytwarzane w szpiku czerwonym. Są niszczone w śledzionie lub wątrobie po 3-4 miesiącach. Hemoglobina może się także łączyć nieodwracalnie z czadem (CO) co nie pozwala łączyć jej się z tlenem. I prowadzi do niedotlenienia organizmu. Leukocyty (leukocytes) powstają w szpiku kostnym i namnażają się w węzłach chłonnych. Dzielą się na limfocyty, granulocyty i monocyty mogące przekształcić się w makrofagi. Trombocyty to fragmenty komórek powstające w szpiku kostnym. Odgrywają ważną rolę w krzepnięciu krwi (blood clotting/ blood coagulation). Przerwanie naczynia krwionośnego jest sygnałem do gromadzenia się w uszkodzonym miejscu co powoduje skurcz naczynia. Zmniejsza to wypływ krwi. Poprzez wiele reakcji chemicznych fibrynogen przekształca się w nici fibryny, które tworzą skrzep (blood clot).

Limfa czy też chłonka (lymph) pośredniczy w wymianie między krwią, a komórkami - płyn międzytkankowy. Jest podobna do osocza krwi, ale zawiera więcej tłuszczy. Nie posiada trombocytów ani erytrocytów. Posiada limfocyty. Powstaje z przesączonego osocza krwi. Limfa obmywa każdą pojedynczą komórkę, krew nie.

T: Krew i równowaga wewnętrzna organizmu.

Krew służy utrzymaniu stanu równowagi w organizmie. Utrzymuje w komórkach względnie stały poziom związków. Utrzymuje stałą temperaturę (woda ma dużą pojemność cieplną). Leukocyty - obrona przed patogenami. Zapobiega utracie krwi (trombocyty).

Na powierzchni, na błonie erytrocytów występują różne białka. Od nich zależy grupa krwi (blood group). Może także występować białko Rh. Jeśli ono jest w grupie krwi zaznacza się Rh+, jeśli nie - Rh-. Limfocyty produkują przeciwciała jeśli obce białka znajdą się w organizmie. Przeciwciała sklejają obce krwinki (aglutynacja). Tworzą się zatory, które mogą prowadzić do śmierci. Oznacza się tylko

1

niektóre białka, a na powierzchni erytrocytów znajduje się ich wiele. Najlepiej jest stosować autotransfuzję, aby zapobiec niechcianym procesom.

Grupa krwi Białko na błonie erytrocytów

przeciwciała Dawca dla… Biorca od…

A A Anty B A, AB A, 0B B Anty A B, AB B, 0AB A i B Brak AB A, B, AB,00 Brak Anty A i B A, B, AB 0Rh + Obecność Rh Brak + +, -Rh - Brak Rh Anty Rh +, - -

Ilość erytrocytów może się zmieniać w zależności od różnych parametrów np. wysokości nad poziomem morza.

Zmiany zachodzące w organizmie szybko odbijają się na krwi. Za jej pomocą można określać stan fizjonomiczny ciała. Morfologia: ilość poszczególnych krwinek. Mało erytrocytów czy hemoglobiny wskazuje na anemię. Mało limfocytów na leukemię, białaczkę.

T: Serce.

Serce tłoczy krew do naczyń krwionośnych. Znajduje się w klatce piersiowej pod mostkiem. Zbudowane z mięśni poprzecznie prążkowanych sercowych. Składa się z czterech części: dwóch przedsionków (atrium cords) i dwóch komór (ventricle). Lewa i prawa część nie maja połączenia dzięki czemu krew utlenowana (lewa strona) z odtlenowaną (prawa strona) nie mieszają się. Komory są oddzielone grubą przegrodą międzykomorową(interventricular septum), a przedsionki cienką przegrodą międzyprzedsionkową. Dzięki zastawkom krew krąży w jednym kierunku. Między prawym przedsionkiem, a prawą komorą znajduje się zastawka przedsionkowo-komorowa trójdzielna (tricuspid valve), a między lewym przedsionkiem lewą komorą znajduje się zastawka dwudzielna (mitral valve). Nazwa zależy od ilości płatków, które ją tworzą. Z komór wychodzą tętnice - z lewej komory tętnica główna, aorta(aorta), a z prawej pień płucny(pulmonary trunk), który rozdziela się na tętnice płucne: prawą i lewą. Na granicy komór i tętnic znajdują się zastawki półksiężycowate(aortic semi lunar valve).

Serce bije niezależnie od układu nerwowego. Nazywa się to automatyzmem serca. W sercu znajduje się rozrusznik, który pobudza serce do pracy. Jest to układ przewodzący złożony z wyspecjalizowanych komórek mięśniowych. Od generuje bodźce rozchodzące się po sercu. Cykl pracy serca:

Krew przedsionków jest tłoczona do komór. Krew z przedsionków wypełnia komory, skurcz przedsionków. Krew z komór jest tłoczona do tętnic, skurcz komór. Krew napływa do przedsionków, rozluźnienie.

Podczas cyklu pracy serca powstają impulsy elektryczne, które można zapisać na elektrokardiogramie - EKG. Pozwala to na ocenę pracy serca.

2

Serce oplecione jest siecią naczyń krwionośnych, tzw. naczyń wieńcowych, dostarczają one do serca tle i składniki odżywcze - tętnice wieńcowe (coronary circulation) i zabierają zbędne produkty przemiany materii - żyły wieńcowe. Tętnice wieńcowe odchodzą bezpośrednio od aorty, a żyły uchodzą bezpośrednio do prawego przedsionka. Ściany naczyń krwionośnych rytmicznie się rozciągają co jest konsekwencją pracy serca. Nazywamy to pulsem/ tętnem (pulse). Częstość pracy serca to ok. 70 skurczów na minutę. Prawidłowe ciśnienie krwi to ok. 120/80 mm Hg (pierwsza liczba - w czasie skurczu lewej komory serca, druga podczas rozluźnienia komór). Na ciśnienie i częstość pracy serca ma wpływ wiele czynników.

T: Naczynia krwionośne.

Tętnice (artery) i żyły(vein) zbudowane są (od zewnątrz) z tkanki łącznej, śródbłonka (endometrial) i mięśni gładkich. Tętnice mają grubą warstwę mięśni by wytrzymać duże ciśnienie krwi. Tętnice mają także mniejsze światło (miejsce przez które przepływa krew). Pulsują. Żyły mają duże światło, krew płynie wolniej. Zastawki zapobiegają cofaniu się krwi w żyłach. Nie ma pulsu. Tętnice i żyły służą do transportu.

Średnica kapilar jest zbliżona do średnicy erytrocytów. Są zbudowane tylko ze śródbłonka. Służą do transportu i wymiany.

Tętnice prowadzą z serca, a żyły do serca. W małym obiegu (pulmonary) tętnice płucne wychodzą z prawej komory i niosą odtlenowaną krew do płuc, a żyły niosą natlenowaną krew z płuc do lewego przedsionka. W dużym obiegu (systematic), tętnice niosą krew natlenowaną z lewej komory do naczyń włosowatych w całym ciele, a żyły odtlenowną z całego ciała do prawego przedsionka.

Zdarzają się wyjątki. Do wątroby prowadzi żyła wrotna wątroby (hepatic portal vein) dostarczająca składniki odżywcze, a z wątroby wychodzi ponownie żyła.

W nerkach do nefronów wchodzą tętniczki i wychodzą tętnice - sieć dziwna (oczyszczanie krwi).

T: Układ immunologiczny.

Badania nad nim pozwalają poznać przyczyny chorób. Nauka to immunologia.

Funkcją systemu odpornościowego jest walka z drobnoustrojami chorobotwórczymi.

Jest on otwarty - narządy wchodzące w jego skład są rozrzucone i niepołączone ze sobą. Przenika wszystkie narządy. Skład:

Migdałki (tonsills) Węzły chłonne (lymph nodes) Grasica (thymus) Śledziona (spleen) Naczynia limfatyczne (lymphatic vessels)- ochrona dociera do wszystkich komórek ciała.

Podstawą walki z chorobą jest identyfikacja zagrożeń - rozpoznanie obcych antygenów. Antygeny to obce związki chemiczne, najczęściej białka - fragmenty błony komórkowej, obca tkanka itp. Patogeny to czynniki chorobotwórcze. Rozpoznane zostają obce białka co uruchamia proces immunologiczny. W obronę zaangażowane są leukocyty. Dzieli się je na granulocyty (granulocytes) mające płatowate

3

jądra i dużą ilość ziaren i na agranulocyty. Agranulocyty to monocyty (monocytes) (makrofagi - macrophages) i limfocyty(lymphocytes). Monocyty mają zdolność fagocytozy(phagocytes) (zdolności żerne) - otaczają inne komórki i wchłaniają je do cytoplazmy. Limfocyty dzieli się na limfocyty B i T. Limfocyty B (B cells) produkują wyspecjalizowane przeciwciała do walki z konkretnym antygenem. Przeciwciał powodują, że komórka jest sklejana i nie może działać. Przyklejenie przeciwciał ułatwia także jej rozpoznanie przez komórki żerne. Limfocyty B dzielą się także na komórki pamięci (memory cells). Zapamiętują one konkretne przeciwciała aby w przyszłości szybciej mogła przebiec reakcja odpornościowa. Limfocyty T (T cells)dzielimy na: supresorowe (suppressor T cells), które wygaszają, zatrzymują reakcję immunologiczną, pomocnicze (helper T cells), które kierują reakcją odpornościową i cytotoksyczne (cytotoxic T cells), które atakują zakażone komórki naszego organizmu.

Przebieg reakcji odpornościowej: Dostanie się antygenu do organizmu → makrofagi o zdolnościach żernych rozpoznają antygen jako pierwsze. Na zasadzie fagocytozy pochłaniają bakterię. Niestrawione zostają fragmenty błony komórkowej antygenu. → powoduje to przekazanie informacji do limfocytów T → pobudzenie limfocytów B do konkretnej produkcji przeciwciał → limfocyty B pod wpływem limfocytów T dzielą się i powstają komórki pamięci. → przeciwciała oblepiają antygen pozwalając na jego łatwiejsze rozpoznanie.

Reakcja odpornościowa może trwać do 2 tygodni w przypadku nowych patogenów. Gdy patogen jest znany (są komórki pamięci) reakcja trwa kilka godzin.

Poznanie sposobów obrony może pozwolić je wspomagać .

Odmiana odpornościRodzaj odporności Naturalna (natural) Sztuczna (artificial)Czynna (active immunity) Przejście choroby Szczepienie (vaccinate)Bierna (passive immunity) Przez łożysko w czasie ciąży lub

z mlekiem matkiPodanie surowicy odpornościowej

Nabranie odporności czynnej odbywa się przez kontakt z antygenem wywołującym produkcję przeciwciał i wytworzenie komórek pamięci. Odporność ta jest długotrwałą, choć nie zawsze taka sama. Komórki pamięci obumierają w różnym czasie. Dlatego stosuje się doszczepienia. Odporność bierna polega na podaniu gotowych przeciwciał. Nie zachodzi reakcja odpornościowa i nie są wytwarzane przeciwciała ani komórki pamięci. Odporność nabyta jest krótkotrwała. Szczepionki pozwalają wykształcić komórki pamięci, dzięki którym szybciej zachodzi reakcja odpornościowa. Zapobiegają rozprzestrzenianiu się chorób.Surowica odpornościowa to gotowe przeciwciała podawane gdy nie ma czasu na naturalną ochronę (np. ugryzienie żmii). Podczas rozwoju płodu, przez łożysko podawane są dziecku przeciwciała matki. Dostaje je także wraz z mlekiem matki. Pierwsze mleko (siara), podane zaraz po narodzinach jest w nie szczególnie bogate i przez to wartościowe.

Układ odpornościowy może być rozregulowany. Gdy jest nadwrażliwy mamy alergię.

4

Przeszczepy (transplantation) pozwalają na uzupełnienie niepracujących narządów. Komórki naszego ciała różnią się od innych - są unikalne (mają sobie właściwe markery). Tylko osoby, które mają zbliżone białka na powierzchni komórek mogą mieć przeszczepy. Żeby nie było ryzyka odrzucenia przynajmniej 6 markerów musi się zgadzać. Inaczej narząd będzie traktowany jak ciało obce.

Nowotwory (cancer) to mutacje w genach, które nie zawsze są rozpoznawane. Limfocyty T cytotoksyczne usuwają także takie zmutowane komórki.

Konflikt serologiczny (Rh incompatibility / Rhesus incompatibility ) pojawia się gdy mąż ma czynnik Rh, a żona nie. Wówczas często dziecko ma czynnik Rh. Krew matki i dziecka nie mieszają się. Jednak podczas porodu dochodzi do uszkodzenia naczyń krwionośnych i dochodzi do kontaktu krwi. Matka niemająca czynnika Rh pod wpływem krwi dziecka zaczyna wytwarzać przeciwciała i komórki pamięci. Przy drugim dziecku matka ma komórki pamięci przeciw czynnikowi Rh. Przez łożysko mogą się one dostać do krwi dziecka i zacząć je atakować (jeśli drugie dziecko także ma czynnik Rh). Stanowi to zagrożenie życia, więc kobieta jest pod szczególną uwagą.

T: Układ hormonalny.

Funkcją układu hormonalnego jest kontrola i regulacja czynności życiowych. Organy wchodzące w jego skład nie są połączone ze sobą w żaden sposób. Układ zbudowany jest z gruczołów hormonalnych/ wydzielania wewnętrznego / endokrynowych (endocrine glands). Gruczoły te nie mają dróg wyprowadzających, wydzielają bezpośrednio do krwi (kontrolna organizmu związana jest z komunikacją). Przeciwieństwem tych gruczołów są gruczoły wydzielania zewnętrznego (egzokrymowe) jak ślinianki czy gruczoły potowe, które wydzielają poza komórki i mają swoje kanały wyprowadzające. Gruczoły endokrynowe zbudowane są z tkanki nabłonkowej i są silnie ukrwione. Mają dużo mitochondrii i silnie rozbudowane retikulum endoplazmatyczne. Są to komórki sekrecyjne, zawierają dużo pęcherzyków zawierających produkty. Substancją produkowaną są hormony. Są one związkami chemicznymi produkowanymi w jednym miejscu, a działającymi w drugim. Rozprzestrzeniają się poprzez krew. Są wydzielane w niewielkich ilościach - bardzo silne, działają w niskim stężeniu. Działają powoli, ale ich działanie jest długotrwałe. Hormony są rozprowadzane po całym organizmie - są przez nie obmywane wszystkie komórki, ale nie wszystkie mają odpowiednie receptory by je wychwycić.

Gruczoły wchodzące w skład: Przysadka mózgowa (pituitary gland) - nadrzędna rola (master gland) dla innych gruczołów. Podwzgórze (hypothalamus) - funkcja nadrzędna nad przysadką; połączenie z układem

nerwowym. Tarczyca (thyroid gland) i przytarczyce (parathyroid gland) Grasica (thymus) Nadnercza (adrenal glands) Trzustka (pancreas) Jajniki (ovaries)/ jądra (testicles)

5

gruczoł hormon działanie niedoczynność nadczynność

6

podwzgórze wazopresyna Zmniejszenie ilości wody w moczu

moczówka prosta

Oksytocyna Skurcze macicy i wydzielanie mleka

Neurohormony pobudzają lub hamują przysadkę mózgową

Przysadka mózgowa

Hormon wzrostu - somatotropina

Pobudzanie wzrostu

karłowatość U dzieci - gigantyzm u dorosłych - akromegalia

Prolaktyna Pobudzanie produkcji mleka

Hormony tropowe

Pobudzanie czynności gruczołów (tarczycy, kory nadnerczy, gonad)

tarczyca Tyroksyna Regulacja tempa metabolizmu

U dzieci - niedorozwój umysłowyU dorosłych - wole i obrzęki

Choroba Basedowa

Kalcytonina Gospodarka wapniowa (zmniejsza zawartość we krwi)

Przytarczyce Parathormon Gospodarka wapniowa, antagonista kalcytoniny (zwiększa zawartość we krwi)

Niski poziom wapnia we krwi

Łamliwość kości

Grasica Tymozyna Wzrost poziomu odporności

Nadnercza - kora Glukokortykoidy (kortyzol)

Hamowanie czynności układu odpornościowego, regulacja metabolizmu związków organicznych

Nadnercza - rdzeń Adrenalina Przyspieszenie czynności organizmu

Trzustka Glukagon Podwyższenie

7

poziomu glukozy we krwi

Insulina obniżenie poziomu glukozy we krwi

cukrzyca hipoglikemia

Jajniki Progesteron wpływ na przyrost endometrium (nabłonek macicy) i utrzymanie ciąży

Estrogen regulacja cyklu miesięcznego, rozwój drugorzędnych cech płciowych

męska budowa ciała, zaburzenia popędu i płciowości

Jądra Testosteron rozwój narządów rozrodczych i cech płciowych, popęd, dojrzewanie i ruchliwość plemników

wysoki głos, niemęska budowa ciała, brak owłosienia

T: Układ nerwowy.

Układ nerwowy jest zbudowany z pojedynczych komórek zwanych neuronami (neuron). Neuron ma dendryty(dendrites) - odbiór impulsów z aksonów i receptorów i przesłanie ich w kierunku ciałka komórki - perikarionu; oraz akson (axon) - wysyłanie impulsów do drugiej komórki lub do efektora (komórki mięśniowej czy gruczołu). Aksony są otoczone osłonkami mielinowymi (myelin sheath). Przekaz informacji następuje w synapsie - miejscu gdzie akson jednego neuronu styka się z dendrytem drugiego lub inną komórką. Komórka nerwowa ma silnie rozbudowane retikulum endoplazmatyczne. To odpowiedzialne za syntezę białek (retikulum szorstkie) i to za produkcję lipidów (retikulum gładkie). Wchodzą one w skład przekaźników - neurotransmiterów. Dlatego są potrzebne w zakończeniach aksonu. Do transportu potrzebna jest duża ilość energii - dużo mitochondriów. Nerwy to zebrane wiązki aksonów.

Układ nerwowy dzielimy na: - centralny / ośrodkowy układ nerwowy (central nervous system)* mózg (brain) i rdzeń kręgowy (spinal cord)- obwodowy układ nerwowy (peripheral nervous system)* nerwy odchodzące - 12 par od mózgu, 31 par od rdzenia kręgowego

Podział czynnościowy: Somatyczny (somatic) - mamy na niego wpływ

- działa na mięśnie prążkowane- odbieranie bodźców ze środowiska

8

Autonomiczny / wegetatywny, trzewiowy (automatic) - jest niezależny od naszej woli- praca mięśni gładkich- serce- praca gruczołów - przede wszystkim bodźce z wnętrza organizmu

Autonomiczny jest zbudowany z dwóch części: Współczulnej - pobudzanie Przywspółczulnej - uspokajanie, przywracanie normalnego działania

Działają na zasadzie antagonistycznej. Może albo pobudzać, albo uspokajać.

T: Mózg .

Mózg dzielimy na 5 podstawowych części: Kresomózgowie Śródmózgowie Rdzeń przedłużony Móżdżek Międzymózgowie

Najbardziej rozwinięte jest kresomózgowie pokryte korą mózgową.

Wyróżniamy istotę/substancję szarą i białą (white and grey matter). Szara to skupisko perikarionów i dendrytów, biała to aksony z otoczkami mielinowymi. Osłonki dają jaśniejszy kolor. Zewnętrzna część to perikariony, pod nią jest istota biała. Substancja biała jest drogą przepływu impulsów do i z kory mózgowej, między częściami mózgu czy z innymi komórkami.

Podział na płaty (lobes) w korze mózgowej jest odzwierciedlaniem kości budujących czaszkę. W każdym płacie zachodzą inne procesy.

Płat czołowy(frontal lobe) - myślenie Płat ciemieniowy (parietal lobe) - dotyk, poruszanie się Płat potyliczny(occipital lobe) - wzrok (tylko odbieranie bodźców) Płat skroniowy(temporal lobe) - mowa (także inne części ze względu na złożoność procesu

mowy), słuch

Rdzeń kręgowy jest skoncentrowany wokół kanału z płynem mózgowo-rdzeniowym. Otacza go istota szara, na zewnątrz jest istota biała. Rdzeń przedłużony przewodzi impulsy z i do mózgu (istota biała). Kontrolowanie czynności odruchowych. Odruch to reakcja na bodziec zachodząca za pośrednictwem układu nerwowego. Odruchy bezwarunkowe to te nad którymi nie panujemy. Za każdym razem przebiegają one tak samo. Działają bardzo szybko. Można je opisać na zasadzie łuku odruchowego. Od receptora biegnie neuron czuciowy pośredniczący. Przechodzi on przez rdzeń kręgowy, przez istotę białą, a następnie szarą i wraca nerw ruchowy idący do efektora. Dlatego np. pod wpływem gorąca bardzo szybko zabierzemy

9

rękę. Dzięki połączeniu neuronów z wieloma komórkami, także z mózgiem wystarczy aby dana sytuacja przebiegła tylko raz, później działa się na pamięć.

Odruch warunkowy(conditioned reflex) Odruch bezwarunkowy (unconditioned reflex)Źródło w czynnikach zewnętrznych Źródło w czynnikach zewnętrznychZmodyfikowany bodziec bezwarunkowy Nie można go modyfikować Zanikają niepowtarzane Nie zanikająNabyte Wrodzone Indywidualne Jednakowe

Centralny układ nerwowy kieruje wszystkimi działaniami. Jest bardzo delikatny, wiec jest dobrze chroniony. Mózg chroniony przez czaszkę, rdzeń kręgowy przez kręgi. Ponadto układ chroniony jest trzema błonami zwanymi oponami (meninges): opona miękka (pia mater), pajęczynówka(arachnoid) i opona twarda (dura mater). Między oponą miękką, a pajęczynówką znajduje się płyn mózgowo-rdzeniowy chroniący przed urazami mechanicznymi.

T: Wzrok.

Receptory to pojedyncze komórki, zakończenia nerwowe lub całe narządy. Wzrok jest jednym z najważniejszych narządów. Dostarcza ponad połowy informacji o świecie. Powieki (eyelid), rzęsy (eyelash), brwi (eyebrows), kanaliki łzowe (lacrimal duct) czy spojówka (conjunctiva) chronią oko. Łzy zawierają lizozym.

Główną masę zajmuje ciałko szkliste(vitreous body). Jest ono transparentne. Otoczone błonami: twardówka(sclera) (od zewnątrz) - ochrona, sztywność; tkanka łączna. W przedniej części przechodzi ona w rogówkę(cornea) - przeźroczysta. Rogówka działa jak soczewka. Na niej załamują się promienie świetlne. Pod twardówką jest naczyniówka (choroid) - odżywia, bogata w naczynia. Dużo komórek pigmentowych - wewnątrz oka czarna barwa. Z przodu naczyniówka przechodzi w tęczówkę(iris). Między naczyniówką, a tęczówką jest ciałko rzęskowe(ciliary body). Przytrzymuje ono soczewkę, jest odpowiedzialne za jej kształt. Tęczówka zbudowana jest z mięśni i pigmentów. Kontroluje ilość światła wpadającego do oka. Ma dwie pary antagonistycznych mięśni, które pozwalają na rozszerzanie i zwężanie. Zbyt duża ilość światła mogłaby zniszczyć oko. Otwór, przez który światło wpada to źrenica(pupil). Wewnętrzna błona to siatkówka(retina) - warstwa zawierająca komórki czułe na światło - fotoreceptory. Istnieją dwa rodzaje receptorów: pręciki (działają przy rozproszonym świetle) i czopki (w pełnym świetle). Pręciki dają czarno biały obraz, a czopki zielony, niebieski i czerwony - widzenie kolorowe. Czopki rozmieszczone są naprzeciwko źrenicy. Plamka żółta - tylko czopki. Pręciki są dookoła. Plamka ślepa(blind spot) - miejsce przyczepu nerwu wzrokowego który opuszcza gałkę oczną. Nie ma tam ani czopków ani pręcików. Oko ma zdolność do akomodacji(accommodation). Jest to zdolność do zmiany kształtu soczewki (lens). Pozwala to widzieć obiekty z daleka i z bliska. Ciałko ma mięśnie, które przymocowują je do ciałka rzęskowego. One zmieniają kształt soczewki. Jeśli soczewka jest płaska widzimy z daleka, skurcz sprawia że się uwypukla, lepiej widać z bliska.

Krótkowzroczność (short-sightedness) - soczewka jest za długa. Obraz ogniskuje się przed siatkówką i pada na nią rozmyty. Dalekowzroczność (far-sightedness) - pojawia się wraz z wiekiem. Soczewka staje się mniej plastyczna. Nie ma zdolności do zaokrąglania się. Oko jest za krótkie, obraz ogniskuje

10

się za siatkówką. Astygmatyzm (astigmatism)- rogówka działa jak soczewka. Jeśli nie jest idealnie symetryczna to obraz na krawędziach jest rozmyty.

Obraz podający na siatkówkę jest pomniejszony i odwrócony. Zostaje on przetworzony w mózgu.

T: Ucho.

Ucho dzieli się na trzy części: ucho zewnętrzne(external ear), ucho środkowe (middle ear) i ucho wewnętrzne (inal ear).

Ucho zewnętrzne: małżowina uszna (pina) - tkanka chrzęstna, skóra; antena, skupienie dźwięków. Kanał słuchowy/ przewód słuchowy zewnętrzny (external auditory canal / ear tube). Na granicy błona bębenkowa (eardrum). Dźwięk to fale mechaniczne, które poruszają cząsteczkami powietrza. Drganie przenoszone jest na błonę. Ucho środkowe to niewielka przestrzeń, w której znajdują się kosteczki słuchowe: młoteczek(hummer), kowadełko(arwil) i strzemiączko(stirrup). Odbierają one i przekazują zwielokrotnione wibracje na okienko owalne (oval window). Aby błona mogła drgać, ciśnienie powietrza między uchem środkowym i w kanale zewnętrznym musi być jednakowe. Do ucha środkowego dochodzi trąbka słuchowa (Eustachiusza). Łączy ona ucho z gardłem i pozwala na wyrównanie ciśnień. Przez trąbkę mogą się dostać drobnoustroje. Część drgań przenoszona jest przez czaszkę. Ucho zagłębione jest w kości skroniowej. Błędnik kostny - przestrzeń w kości. Wypełnia ją błędnik błoniasty. Całe ucho wewnętrzne jest wypełnione płynem. Odpowiada za odbieranie dźwięków i poczucie równowagi. Kanały półkoliste (semicircular canals) są ułożone pod kątem prostym względem siebie. Poruszenie głową, czy ciałem powoduje poruszenie płynu w kanałach. Znajdują się w nich otolity - kamyczki węglanu wapnia, które spadają na dół zgodnie z działaniem grawitacji. Działają receptory. Wszystko to pozwala utrzymywać równowagę. Drgania powietrza przechodzą z błoniastego okienka owalnego na płyn. Niskie i wysokie dźwięki poruszają różne części w ślimaku (cochlea).

T: Węch i smak.

W jamie nosowej znajduje się opuszka węchowa (olfactory bulb). Składa się z wyspecjalizowanych komórek węchowych, z których każda wyposażona jest w rzęski węchowe. Rzęski rozpoznają konkretne cząsteczki substancji zapachowych i przesyłają informacje o nich do mózgu. Zmysł węchu jest bardzo czuły, ale szybko się adaptuje i przestajemy odczuwać zapachy.

Smak wyczuwamy dzięki kubkom smakowym (taste buds) rozmieszczonym przede wszystkim na języku. Są one receptorami chemicznymi. W kubkach znajdują się receptory rozpoznające 5 smaków: słodki, kwaśny, słony, gorzki i umami. Zmysł smaku jest sprzężony ze zmysłem węchu.

T: Układ rozrodczy.

Męski układ rozrodczy(male reproductive system) Produkcja komórek rozrodczych - plemników (sperm/ spermatozoa)

11

Dostarczanie gamet męskich do układu rozrodczego żeńskiego Oddawanie moczu Produkcja hormonów, gruczoły dokrewne.

Dzieli się go na części zewnętrzne i wewnętrzne.Zewnętrzne:

Prącie(penis) Worek mosznowy(scrotal sack), w którym znajdują się jądra(testes) (poza jamą ciała, ale w

worku mosznowym. W jamie ciała jest zbyt wysoka temperatura.) Najądrze(epididymis) - miejsce gdzie dojrzewają plemniki.

Plemniki są wyprowadzane przez nasieniowód (vas defferens) gdzie dodawane są elementy spermy. Wewnętrzne:

Pęcherzyk nasienny (seminal capsule) - produkcja cieczy nasiennej, zapewnienie wodnego środowiska.

Prostata, gruczoł krokowy (prostate gland) - odżywcze składniki dla plemników Gruczoł opuszkowo-cewkowy (Cowper’s gland)

Nasieniowody łączą się z cewką moczową (urethra) w prąciu. Jądra zbudowane są z cienkich kanalików, kanalików nasiennych (somniferous tubules). Gonady męskie produkują androgeny - męskie hormony. Najważniejszy to testosteron. Jest on odpowiedzialny z pojawienie się cech męskich oraz za regulację wydzielania plemników. Plemniki podczas wytrysku (ejakulacji) poruszają się w sposób bierny. Od osiągnięcia dojrzałości płciowej permanentna produkcja plemników.

Żeński układ rozrodczy (female reproductive system) Produkcja komórek rozrodczych - komórek jajowych (egg cells) Miejsce, w którym rozwija się zarodek (embryo) i później płód (fetus) Miejsce gdzie dochodzi do zapłodnienia (fertilisation) Produkcja hormonów - estrogen (cechy kobiece) i progesteron.

Budowa:Zewnętrzne - srom niewieści:

Wargi sromowe mniejsze(labia minor) i większe (labia major), które chronią wejście do pochwy i łechtaczkę

Łechtaczka (clitoris) - jest ona zbudowana z ciał jamistych i gąbczastych tak jak męskie prącie. Ujście cewki moczowej (brak połączenia z układem rozrodczym)

Wewnętrzne: Parzyste gonady - jajniki (ovary) Jajowody (oviduct)Jajowody nie są połączone z jajnikami. Na końcu są rozszerzone i wyłapują uwolnioną komórkę jajową. Macica (uterus) Pochwa (vagina)

W gonadach produkowane są komórki rozrodcze i hormony. Jajowody wychwytują komórkę i to w nich dochodzi do zapłodnienia. Transportują zapłodnioną komórkę do macicy. W macicy dochodzi do zagnieżdżenia (implantacji) i rozwija się zarodek. Pochwa to droga rodna. Także przez nią usuwany

12

jest naskórek z macicy. Macica jest silnie umięśniona - mięśnie gładkie (poród przebiega bez udziału woli kobiety). Jajniki są wypełnione pęcherzykami jajnikowymi (ovarian follicles). Pęcherzyk otoczony jest komórkami towarzyszącymi. Dojrzały pęcherzyk jajowy - pęcherzyk Graffa (Graafia follicle) w procesie owulacji (ovulation) uwalnia komórkę jajową. Jest ona wychwytywana przez jajowody. Cały proces kontrolują hormony. Pęcherzyk jajnikowy pozostaje w jajniku i przekształca się w ciałko żółte (corpus luteum) - produkcja progesteronu. U kobiet produkcja komórek jajowych zaczyna się w okresie płodowym. Zostaje zatrzymana i wznowiona po osiągnięciu dojrzałości płciowej. Co miesiąc, raz z jednego raz z drugiego jajnika uwalniany jest pęcherzyk. Cykl trwa 28 dni (umownie).

Cykl miesięczny (menstrual cycle):Faza cyklu Co w jajniku? Co w macicy?1-4 krwawienie Początek rozwijania się

pęcherzykaZłuszczanie się nabłonka macicy

5-8 względnej niepłodności Rozwój pęcherzyka jajnikowego Odbudowa wyściółki macicy, regeneracja

9-17 płodny Do 14 dnia dojrzewanie pęcherzyka; ok. 14 owulacja; przejście komórki do jajowodów, przekształcenie pęcherzyka w ciałko żółte

Rozwój macicy

18-28 niepłodny Od 25 dnia ciałko żółte zaczyna degenerować

Obumieranie nabłonka w macicy

Cykl menstruacyjny jest kontrolowany przez hormony FSH i LH produkowane przez przysadkę mózgową. FSH - na początku cyklu, wybudzanie. FSH i LH - 12-13 dzień - pęknięcie pęcherzyka Graffa.

Plemnik zbudowany jest z główki (head), części środkowej/ wstawka (middle piece/neck) i witki (tail/flagellum). W główce znajduje się akrosom (acrosome), w którym znajdują się soki trawienne umożliwiające przejście przez błony komórki jajowej oraz jądro. W części środkowej znajdują się mitochondria wytwarzające ATP w procesie oddychania komórkowego potrzebne do poruszania witką. Plemnik porusza się czynnie tylko w ciele kobiety. Używa w tym celu witki oraz pomocne są skurcze macicy i ruch rzęsek.

Komórka jajowa uwolniona z pęcherzyka Graffa po owulacji jest największą komórką ludzką. Jest otoczona przez komórki folikularne/ pęcherzykowate (folicle cells), otacza ją otoczka przejrzysta (zona pellucida) pod nią znajdują się ziarna korowe (cortical granules). W cytoplazmie zawieszone jest jądro komórkowe.

Gdy pierwszy plemnik dotrze do komórki jajowej, przerywa osłonkę przejrzysta. Z plemnika wykorzystywane jest tylko jądro, które zlewa się(to fuse) z jądrem komórki jajowej i dochodzi do zapłodnienia (fertilization). Powstaje zygota (zygote) - jedna komórka. Po dostaniu się pierwszego plemnika do komórki jajowej, osłonka przejrzysta twardnieje i nie przepuszcza plemników. Aby

13

doszło do zapłodnienia potrzebne jest wiele plemników towarzyszących. Do 24h po zapłodnieniu komórka zaczyna się dzielić i tworzy się zarodek(embryo). Do zapłodnienia i podziałów dochodzi w jajowodzie, którym komórka dalej wędruje. Ok. 7 dnia zarodek zagnieżdża się w ścianie macicy (implantacja). Wynikiem implantacji jest wytworzenie łożyska(placenta). Jest budowane przez ścianę macicy i zarodek. Przez łożysko matka przekazuje dziecku przeciwciała, tlen i produkty odżywcze, a dziecko matce mocznik i dwutlenek węgla - uboczne produkty przemiany materii. Wytworzona przez zarodek zostaje także pępowina - są to naczynia krwionośne dziecka (umbilical cord). Embrion otoczony jest przez błony płodowe, które sam wytwarza m.in. owodnię(amnion), w której znajduje się płyn owodniowy absorbujący działania mechaniczne i zapewniający środowisko wodne. Ok. 8 tyg. Zostają wykształcone wszystkie organy i mówimy o płodzie (fetus).

Jeśli zarodek zagnieździ się poza macicą, mamy ciążę pozamaciczną. Zarodek obumiera. Może się także zagnieździć na którymś z narządów w jamie brzusznej. Ciąże mnogie: dwujajowa - dwie komórki jajowe i dwa plemniki, jednojajowa - jedna komórka i jeden plemnik, ale dzieli się na dwie zygoty.

czas Co się dzieje?6-9 dnia Implantacja2 tyg. Rozwój zarodka. Jest niewidoczny3 tyg. U kobiet brak krwawienia, produkcja progesteronu (ciałko żółte się utrzymuje); u

dziecka rozwój układu nerwowego1 mieś. Serce, naczynia krwionośne, wątroba (produkcja krwi)5 tyg. Mózg, zawiązki kończyn6 tyg. Oczy i uszy, można rozróżnić płeć7 tyg. Wykształcone zostały wszystkie ważne organy, rysy twarzyDo 12 tyg. Mięśnie, kości. Zaczyna się poruszaćOd tego czasu

Intensywny wzrost

Do 20 tyg. Włosy, linie papilarne16-20 tyg. Matki zaczynają odczuwać ruch dzieckaDo 24 tyg. Otwierają się oczyPo 26 tyg. Po porodzie dziecko ma szansę przeżyć. Od 26 tyg. Dziecko odpowiada ruchem na dotyk, dźwiękOk. 30 tyg. Odwraca się głową w dółOk. 40 tyg. Wydziela się oksytocyna, poród

Poród:Najpierw są skurcze macicy, pękają błony płodowe. Odpływają wody płodowe. Następnie poród dziecka, najczęściej najpierw głowa (poród pośladkowy - najpierw nogi). Ostatecznie urodzenie łożyska.

T: Etapy życia człowieka. Noworodkowy (neonatal) Niemowlęcy (babyhood/ infancy) Dzieciństwa (childhood) Dojrzewania (maturation) Dojrzałości biologicznej (maturity) Starzenia się (ageing)

14

a) Okres noworodkowy trwa od urodzenia i trwa ok. 1 miesiąca. Dziecko przystosowuje się do życia poza ciałem matki. - oddychanie powietrzem atmosferycznym- samodzielne trawienie- rozpoznawanie matki- zmiany temperatury i wilgotności (termoregulacja)- przystosowania oczu (zmiana koloru z niebieskiego)

b) Okres niemowlęctwa trwa od 1 miesiąca życia do ok. roku, gdy dziecko nauczy się chodzić. - intensywny rozwój- pojawienie się zębów (ok. 5-6 miesiąc)- pierwsze słowa, próby komunikacji- rozwój układu nerwowego- produkcja łez- dużo snu

c) Okres dziecięcyDzieli się na: poniemowlęcy, przedszkolny i wczesnoszkolny- rozwój pamięci- nabywanie umiejętności- ciekawość świata- usamodzielnianie- 6-7 lat wymiana zębów- wzrost (skok tuż przed dojrzewaniem)- szybka regeneracja sił

d) Etap dojrzewania- 12-15 rok. Dziewczęta szybciej- pod wpływem hormonów z przysadki mózgowej rozwój cech płciowych- u dziewcząt: cienka skóra, rozwój gruczołów mlekowych, szerokie biodra, wąskie ramiona, delikatne rysy twarz, pojawianie się miesiączki, owłosienie na wzgórku łonowym i pod pachami. - u chłopców: grubsza skóra, wąskie biodra, szerokie ramiona, Większa masa mięśniowa, owłosienie klatki piersiowej, pach, zarost, mutacja głosu (obniżenie), polucje (zmazy nocne)- niestabilność psychiczna

e) Etap dojrzałości biologicznej- ok. 20 roku życia- ustabilizowana praca układów rozrodczych- zakładanie rodziny

f) Starzenie się- spadek aktywności biologicznej organizmu

15

- u kobiet zjawisko tzw. przekwitania (klimakterium) - zanikanie czynności jajników. Czasem zmniejszenie wytwarzania plemników u mężczyzn- ludzie maleją- zmarszczki, siwienie- spadek aktywności fizycznej i psychicznej

16