RO CZN IK I G LEBOZNAW CZE T. X X X I, NR 1, W ARSZAW A 1980

K RYSTYNA CZARNOW SKA

AKUMULACJA METALI CIĘŻKICH W GLEBACH, ROŚLINACH I NIEKTÓRYCH ZWIERZĘTACH NA TERENIE WARSZAWY

Instytut G leboznaw stw a SG G W -A R w W arszaw ie

W STĘP I CEL PRACY

Zawartość metali ciężkich w glebach zależy przede wszystkim od zasobności skały macierzystej, procesów wietrzenia oraz od procesów glebotwórczych. Wpływ człowieka ma z reguły znaczenie drugoplanowe, chociaż nie można go lekceważyć, szczególnie w dużych miastach.

Źródłem zanieczyszczeń powietrza w miastach są przede wszystkim urządzenia komunalne: elektrociepłownie, gazownie, kotłownie oraz róż­ne zakłady przemysłowe, hałdy i wysypiska śmieci. Znaczny udział w zanieczyszczaniu powietrza mają też pojazdy samochodowe, których gazy spalinowe zawierają duże ilości toksycznych substancji [27]. W Pol­sce od kilku la t gwałtownie wzrasta liczba pojazdów mechanicznych. Przewiduje się, że w 1990 r. będzie ich około 6 milionów.

W wyniku wieloletniego oddziaływania zanieczyszczonego powietrza atmosferycznego zachodzą stale, pozornie niezauważalne, zmiany w gle­bach miast, m.in. gromadzą się w nich metale ciężkie [5, 9, 38, 45]. Ska­żenie roślin uprawnych ołowiem i innymi metalami ciężkimi, szczegól­nie na terenach działek pracowniczych, a także różnych plantacji ogrod­niczych i upraw rolniczych, może powodować nagromadzenie tych składników również w organizmie człowieka. Celem niniejszej pracy było znalezienie na przykładzie Warszawy wymiernych wskaźników antropogenizacji gleb terenów zurbanizowanych. Badania prowadzono nad:

— zmianami niektórych właściwości fizykochemicznych gleb,— zawartością m etali ciężkich w glebach różnie użytkowanych oraz

w glebach uprawnych i leśnych, leżących poza zasięgiem oddziaływaniazanieczyszczeń miejskich.

78 К. Czarnowska

— zawartością tych metali w roślinach i w tkankach niektórych zwierząt (dżdżownic i myszy polnych).

NIEKTÓRE DANE DOTYCZĄCE FIZJOG RAFII TERENU

Warszawa zajmuje powierzchnię 44 593 ha; z tego w 1973 r. przy­padało na grunty rolne 14 493 ha, a na grunty leśne 5450 ha. Największą powierzchnię, tj. 24 650 ha, zajmowały tereny zurbanizowane, w tym 2260 ha terenów zielonych (skwery, pasy zieleni ulicznej, zieleń osie­dlowa, parki i ogrody publiczne) [37].

Pod względem budowy geologicznej na terenie Warszawy wydzielono obszary wysoczyznowe tarasu warszawskiego i obszary tarasu Wisły. Na obszarze wysoczyzny występują osady pleistoceńskie morenowe, czę­ściowo zdenudowane, oraz osady akumulacji zastoiskowej. Moreny tarasu warszawskiego dochodzą w niektórych punktach miasta do wysokości 110 m n.p.m. Utwory pleistoceńskie, lodowcowe i wodno-lodowcowe re­prezentowane są przez gliny zwałowe, piaski gliniaste zwałowe, utwory pyłowe bądź piaski i gliny pylaste. Na obszarze tarasu Wisły wyróżniono trzy poziomy akumulacyjne: poziom wyższy wydmowy, poziom tarasu praskiego oraz poziom tarasu zalewowego i dolin bocznych. Po stronie prawobrzeżnej Warszawy poziom tarasu praskiego wznosi się do 85 m n.p.m. Na terenie tarasu Wisły występują utwory wodnego pochodzenia: częściowo rozwydmione piaski luźne, piaski słabo gliniaste, piaski gli­niaste, utwory pyłowe i utwory ilaste. Najstarsza część miasta położona jest na różnego rodzaju nasypach, które powstały w wyniku likwido­wania glinianek, starych fortyfikacji, podwyższania terenów nadwiślań­skich itp. [44].

Z badań K o s s o w s k i e j [24] wynika, że Warszawa ma klim at miejski, charakteryzujący się podwyższoną temperaturą, obniżoną wil­gotnością powietrza, wzrostem zachmurzenia i nieco większymi opadami oraz zmniejszoną prędkością wiatrów. Średnie roczne opady wynoszą 500-550 mm, średnia roczna tem peratura 7,9°C przy średnich wahaniach od — 3,2°C w styczniu do 18,9°C w lipcu. Zwarta zabudowa w mieście wywarła wpływ na tem peraturę, tworząc na przykład w śródmieściu wyspy cieplejszego i suchszego powietrza. W mieście i okolicy przewa­żają w iatry zachodnie i południowo-zachodnie.

Przeciętny opad pyłu w Warszawie kształtuje się poniżej obowią­zującej normy (250 t/km 2/rok), jednak w wielu dzielnicach miasta w ar­tość ta jest przekraczana. Przy trasach komunikacyjnych i głównych ulicach miasta zawartość ołowiu w powietrzu atmosferycznym często przekracza dopuszczalną normę stężenia — 1 \ig Pb/m 8 [27]. W powietrzu atmosferycznym poza ołowiem występują: wapń, magnez, potas, żelazo, miedź, cynk, mangan, chrom i inne metale.

Akumulacja metali ciężkich w glebach, roślinach i zwierzętach 79'

ZAKR5ES I METODY BAD AŃ

M A TERIA Ł GLEBOW Y

Badania na terenie Warszawy prowadzono w latach 1972-1976. Obej­mowały one gleby o naturalnym profilu, występujące na ogół na pery­feriach miasta, oraz gleby antropogeniczne: zieleńców przyulicznych i osiedlowych oraz parków.

Badane powierzchnie po przeanalizowaniu wyników wcześniejszych prac własnych [5, 13] zlokalizowano według schematu podanego na rys. 1. Z terenu Warszawy pobrano próbki gleb z 54 profilów. Dla porównania przeanalizowano próbki z 1 1 profilów gleb płowych uprawnych i leś­nych, znajdujących się poza zasięgiem oddziaływania zanieczyszczeń. miejskich (w promieniu 60 km od Warszawy).

Rys. 1. R ozm ieszczenie odkryw ek glebow ych na terenie W arszaw y1, 2, 3... — num ery odkryw ek glebow ych odpowiadają num erom pow ierzchni

^Distribution of so il 'profiles from W arsaw area1, 2, 3... — No. profiles refer\ to sand No. surface* of sam ple-tak ing

Materiał glebowy pobierano z poszczególnych profilów gleb antro­pogenicznych z głębokości: 0-5 cm, 5-10 cm, 10-20 cm i 70-90 cm, nato­miast z gleb o nie zmienionym profilu z głębokości: 0-5 cm, 5-10 cmr 1 0 - 2 0 cm oraz z głębszych warstw z różnych poziomów genetycznych (B, Bt, C, D).

W próbkach glebowych oznaczono: skład mechaniczny, procent węgla organicznego i CaCo3, pH w H20 i KGl, całkowitą 'zawartość Fe, M.n,. Zn, Cu, Ni, Co, Mo, Cr, Pb i Cd oraz formy rozpuszczalne: Zn, Cu i Pb.

Skład mechaniczny gleb oznaczono metodą Bouyoucosa według Casa- grande’a w modyfikacji Prószyńskiego, węgiel organiczny — metodą; Tiurina, CaC03 — metodą Scheiblera, zaś pH w H20 i KC1 mierzono- elektrometrycznie przy użyciu elektrody szklanej. Ogólną zawartość metali ciężkich w glebach oznaczono według metody Pejwe i Rinkisa w wyciągach stężonych kwasów (HN03, H 2S 0 4, HC1) po uprzednim spa­

К. Czarnowska

leniu substancji organicznej w piecu muflowym w tem peraturze 450°C. W sporządzonych roztworach metale ciężkie określono techniką atomowej spektrofotometrii absorpcyjnej (ASA) na aparacie Perkin-Elm er mo­del 300, z tym że nikiel, kobalt i kadm oznaczono po zagęszczeniu do iazy organicznej. Żelazo, mangan i molibden określono metodami kolo­rymetrycznymi. W glebach antropogenicznych oznaczono także formy rozpuszczalne cynku, miedzi i ołowiu. Miedź rozpuszczalną oznaczono w 0,02 M EDTA, a cynk i ołów w wyciągu 0,1 N HC1, w obu przypad­kach metodą ASA. Łącznie przebadano 65 profilów glebowych, wyko­nując około 4500 analiz.

Wyniki analiz opracowano statystycznie i przedstawiono w postaci współczynników korelacji liniowej.

M ATERIAŁ ROŚLINNY

W wybranych punktach (rys. 1) z powierzchni: 2, 1 2 , 41, 55, 55b, 70a, 76, 77, 97, 99, 100, 103, 105, 106, 108, 109, 116, 120, 123, 130, oraz z punktu kontrolnego pobierano do analiz w latach 1973-974 i 1976 (w pierwszych dniach sierpnia) liście z różnych gatunków drzew.

Wiosną w latach 1974-1976 pobierano traw y w fazie kwitnienia z powierzchni trawników przyulicznych i parków w odległości 2 0 0 m -od jezdni (rys. 1 — powierzchnie: 2, 15, 19, 55, 55b, 70a, 101, 108, 120, 123). W darni tych powierzchni dominowały: Poa pratensis, Lolium perenne, Dactylis glomerata, Festuca pratensis i Festuca rubra. Liście

drzew i traw y pobrano z tych samych powierzchni, z których analizo­wano próbki gleb. W sierpniu 1975 r. pobrano próbki mchu z powierz­chni: 15, 41, 55b, 63, 64, 65, 67, 6 8 , 69, 80, 91 i 93. Trawy i liście drzew nie były myte przed wykonaniem analizy chemicznej, ponieważ celem badań było ustalenie zanieczyszczenia m ateriału roślinnego metalami ciężkimi pochodzącymi zarówno z gleby, jak i bezpośrednio z powietrza.

Materiał roślinny po wysuszeniu w 60°C i zmieleniu spopielono na :sucho w piecu muflowym w tem peraturze 480°C i dopalono na mokro, używając małych ilości stężonych kwasów: azotowego i nadchlorowego oraz siarkowego. Po odparowaniu suchą pozostałość rozpuszczono w kwa­sie solnym 1:1. W sporządzonych roztworach zawartość Fe, Mn, Zn, Cu, Pb i Cr oznaczono metodą ASA, natomiast Mo — kolorymetrycznie. Łącznie na materiale roślinnym przeprowadzoo 1500 analiz.

M ATERIAŁ ZWIERZĘCY

W październiku 1976 r. z trzech kompleksów zieleni zebrano dżdżow­nice Lumbricus terrestris L. (rys. 1, powierzchnie: 43, 55b, 1,23). Próbki pobierano z dwóch miejsc: jedną z trawnika przy ulicy, drugą zaś w głę­

Akumulacja metali ciężkich w glebach, roślinach i zwierzętach 81

bi parku w odległości około 200 m od jezdni. Kontrolę stanowił materiał pobrany z powierzchni n r 64, położonej z dala od centrum miasta. W 1976 r. analizowano także wątrobę myszy polnej Apodemus agrarius (Pallas, 1771). Zwierzęta żyły w warunkach nie kontrolowanych w Parku Młocińskim, Lasku Bielańskim, Ogrodzie Botanicznym i w Łazienkach. Prowadzone były dwie serie odłowów: wiosną (maj-czerwiec) i jesienią (wrzesień-październik), a z punktu kontrolnego (Turew) zwierzęta od­łowione tylko jesienią. Łącznie zbadano wątroby 154 sztuk zwierząt, w tym 92 samców i 62 samiczek. Zakładano, że zwierzęta odłowione wiosną korzystają z innego pożywienia w warunkach naturalnych niż zwierzęta odłowione jesienią, co prawdopodobnie znalazło odbicie w skła­dzie chemicznym wątroby tych dwóch grup zwierząt. Materiał do analiz (dżdżownice i wątroby myszy) otrzymano z Instytutu Kształtowania Środowiska w Warszawie.

Dżdżownice, po sekcji i dokładnym usunięciu przewodu pokarmowego oraz wątroby myszy, suszono w tem peraturze 105°C. Suchy materiał spalono na mokro w stężonym kwasie azotowym. W uzyskanych roz­tworach oznaczono bezpośrednio Zn i Cu metodą ASA, a Pb i Cd — po zagęszczeniu do fazy organicznej.

W YNIKI BA D A Ń I ICH OMÓWIENIE

CHA RAKTERYSTYKA GLEB

Gleby na terenie Warszawy ulegały i ulegają stałym przekształce­niom. Cechy morfologiczne gleb stopniowo zostały zatarte bądź na­stąpiło przeobrażenie poziomów genetycznych. W warstwach wierzchr nich profilu glebowego występują domieszki gruzu, cegły itp.

Spośród badanych gleb najbardziej zmienione zostały gleby zieleń­ców przyulicznych i zieleńców osiedlowych oraz gleby na terenie nie­których starych parków. Gleby 4te zaliczono do grupy gleb antropo­genicznych silnie przekształconych, tzw. nasypowych bądź gruzowych. Zieleńce znajdujące się w śródmieściu Warszawy w wielu przypad­kach zostały założone na gruzach zniszczonych domów, a gleba przy ich urządzaniu była często nawieziona i wymieszana z podłożem (tab. 2 i 3).

Drugą grupę gleb antropogenicznych stanowią gleby słabiej prze­kształcone, w których poziomy genetyczne zostały często zachowane, a poziomy wierzchnie zawierają więcej próchnicy; często występują różne domieszki gruzu. Tę grupę gleb antropogenicznych można znaleźć na terenie parków, szkółek ogrodniczych oraz ogródków działkowych (tab. 4).

Działalność człowieka nie objęła całego obszaru miasta, spotyka się bowiem gleby o naturalnym profilu. W tej grupie gleb wyróżniono6 — R oczn ik i g leboznaw cze

82

gleby bielicowe, gleby płowe, czarne ziemie i mady. Gleby o natura l­nym profilu występują głównie na obszarach miasta i są użytkowane rolniczo bądź znajdują się pod lasami, a nawet spotyka się je spora­dycznie na terenie niektórych parków (tab. 5).

Gleby z terenu Warszawy mają różnorodny skład mechaniczny, wy­nikający z budowy geologicznej utworów powierzchniowych, jak również z różnego rodzaju domieszek. Gleby te wykazują skład mechaniczny piasków słabo gliniastych i gliniastych, często pylastych, utworów py­łowych przewarstwionych piaskiem lub gliną oraz glin lekkich, często pylastych (tab. 2-5). Można je zaliczyć do gleb próchnicznych (o zawar­tości węgla organicznego o warstwie 0-10 cm, od 1,0 do 5,0%), przy czym położone bliżej ulic zawierają więcej substancji organicznej.

Badane gleby wykazują odczyn obojętny bądź alkaliczny, niezależnie od stopnia przekształcenia. Alkalizacja gleb związana jest zarówno z opa­dem pyłów alkalicznych, jak również z ilością domieszek gruzu wa­piennego oraz ze stosowaniem chlorku sodu do odśnieżania ulic. Naj­wyższe wartości pH wykazują gleby znajdujące się w centrum miasta, jedynie gleby występujące na jego obrzeżu mają odczyn kwaśny i słabo kwaśny. W glebach antropogenicznych węglan wapnia występuje w w ar­stwach wierzchnich, często w całym profilu, a ilość jego na ogół nie przekracza 5%. Alkalizacja środowiska wywarła znaczny wpływ na ilość i skład kationów wymiennych w glebach atropogenicznych. Najwięcej kationów wapnia występuje w kompleksie sorpcyjnym. Zawartość ka­tionów wymiennych we wszystkich poziomach tych gleb układa się następująco: C a> M g > N a> K . Kwasowość hydrolityczna w tej grupie gleb jest niewielka. Stopień wysycenia zasadami wynosi w warstwach wierzchnich około 85-95% (rys. 2). W glebach słabiej przekształconych —

R y s . 2. P r o c e n t o w y u d z ia ł k a t i o n ó w w y m i e n n y c h w k o m p l e k s i e s o r p c y j n y m g l e b y a — gleba u p ra w n a k o n tro la , b — p łow a an tro p o g en icza , с — a n tro p o g en iczn a — p a rk , d —

an tro p o g en iczn a — tra w n ik

P e r c e n t a g e o f e x c h a n g e a b l e b â t i o n s in th e s o i l s o r p t i o n c o m p l e x a — arab le soil — con tro l, b — an tro p o g en ic p seudopodso ilc soil, с —an topogen ic soil — p a rk

d — an tro p o g en ic so il — law n n a e r s tre e t

Akumulacja metali ciężkich w glebach, roślinach i zwierzętach 83

profil 44, i w glebach płowych znajdujących się poza terenem War­szawy — profil 14, omówione właściwości układają się tak samo jak w glebach naturalnych [9].

ZAW ARTOŚĆ METALI CIĘŻKICH W GLEBACH

W badaniach naszych rozpatrywano zmiany w ilości metali ciężkich w wierzchnich warstwach gleb oraz ich rozmieszczenie w profilach. Podstawę do ustalenia tych zmian stanowiła zawartość badanych pier­wiastków w glebach płowych uprawnych i leśnych, występujących w promieniu 60 km od Warszawy, które potrakowano jako kontrolne (tab. 1 ).

- ?i Ь o la 1Zaw artość m e ta l i c ię ż k ic h w g lebach płowych uprawnych - k o n tro la

/ ś r e d n ia z 11 p ro f i ló w /C onten t c f heavy m e ta ls in p?audopocLzolic s o i l s - a r a b l e - c o n t r o l

/mean from 11 p r o f i l e s /

G łębokośćD epth

cmFe%

Mn Zn Cu Ni Co Mo Cr Pb

ppm

0 - 1 0 0 ,65 359 33 6 ,4 5 ,9 2 ,7 0 ,97 24 19

10 - 20 0,65 359 33 6 ,4 5 ,9 2 ,7 0 ,9 7 24 29

25 - 40 0 ,9 0 307 24 4 ,2 6 ,5 3 ,3 0,91 2Q 11

4 5 - 6 0 1,45 240 32 0 ,4 10,8 3 ,7 1,72 33 14

60 - 110 1,38 254 30 9,1 11,0 4 ,6 2,38 34 11

Stosunek zawartości danego pierwiastka w glebie zanieczyszczonej do jego ilości w punktach odniesienia przyjęto za wskaźnik nagroma­dzenia. Wskaźnik ten obliczono jako stosunek średniej zawartości da­nego pierwiastka w poszczególnych warstwach gleb z terenu Warszawy do jego średniej zawartości w glebach z punktów kontrolnych.

Akumulacja metali ciężkich nie kształtuje się jednakowo w bada­nych profilach gleb. We wszystkich jednak profilach zaznaczyła się akumulacja metali ciężkich w wierzchnich warstwach gleb.

M i e d ź , c y n k i o ł ó w o g ó ł e m . Z badanych gleb antropo­genicznych najbardziej zanieczyszczone tymi pierwiastkami są gleby zieleńców przyulicznych i osiedlowych, a w mniejszym stopniu gleby parków (tab. 2-5). W warstwie powierzchniowej (0-5 cm) gleb zie­leńców przyulicznych występuje przeciętnie ponad 1 0 -krotnie więcej cynku i ołowiu oraz ponad 8 -krotnie więcej miedzi niż w glebach kon­trolnych (tab. 6 ). W niektórych przypadkach zawartość cynku dochodzi do 1024 ppm, ołowiu do 551 ppm, zaś miedzi do 160 ppm. Najwięcej ołowiu stwierdzono w wierzchniej warstwie gleb zieleńców przyulicz-

Zawartość metali ciężkich w glebach antropogenicznych /gruzowych/ - trawniki przyulieznoContent of heavy m-atals in antropogenic soilc- near traffic streets from Warsaw are л

u b u 1 a 200

i.'io.^eoe i nr p -o-'ilu

L o c a lity , p r o f i le lie.

GłębokośćDepth

cm

P rocen t f r a k c j i 0 <1 mm

P ercen t f r a c t io n o f 0 <1 mm

pHKCl

С с ь с а 3 Fe Mn Zn Cu Ni Cc г.: o Pb Cr Cd

1- 0,1 0 ,1-0 ,0 2 < 0,02 % ppm

2 i 4 . 5 6 __ 7 ... 8 9 10 11 12 14 15 1b 17 18

0 - 5 54 30 16 6 ,7 3 ,69 0 ,5 0 1,16 252 318 50,7 12,3 4 ,5 1,75 92 58 0,775 - 1 0 77 9 14 7,1 1,23 1,05 0 ,77 166 175 45,2 6 , 6 3 ,4 1,25 34 13 0,29

10 - 20 84 5 11 7 ,3 1,33 0 ,67 0 ,5 0 100 77 13,0 3,2 1,7 0 ,75 28 8 0,1080 - 90 84 6 10 7 ,3 1,19 0 ,25 0 ,35 78 33 5 ,8 1 ,4 1 ,3 0 ,75 10 8 0,10

0 - 5 63 27 10 6 ,9 3,17 2 ,0 3 1,15 194 300 39,6 11,4 3,5 1,75 201 45 1,085 - 1 0 60 30 10 7 ,4 1 ,36 1,35 0,72 174 90 20,6 8 ,3 3,5 1,75 38 25 0,37

10 - 20 66 23 11 7 ,4 1,15 1,44 0,77 164 88 19,0 7 ,6 4,1 1,80 45 25 0,3670 - 80 70 24 6 7 ,4 0 ,19 0 ,87 0 ,39 86 33 3 ,7 1 , 6 0 ,7 0 ,50 32 18 0,10

0 - 5 58 25 17 7,1 2 ,50 2 ,95 1,60 300 350 55,0 20,0 10,3 2,50 240 55 1, 125 - 1 0 46 36 18 7,1 1,15 1 , 12 1,53 310 210 35,0 16,5 6 ,4 1,00 120 40 1,00

0 - 5 58 27 15 6 ,4 3 ,40 - 1,92 300 243 69,2 26,0 10,0 2,25 210 45 1,805 - 1 0 62 20 18 6 ,3 3,00 - 1 ,80 300 240 69 ,2 22,0 9 ,9 2 ,1 0 100 44 0,70

0 - 5 59 27 14 7,1 5 ,40 3,36 1,38 272 542 81 ,8 17,7 7 ,5 3,50 551 53 2,005 - 1 0 45 37 18 7 ,2 2 ,46 1,14 1 ,0 0 268 220 62 ,5 13,5 4 ,7 2,25 125 30 0 ,69

10 - 20 42 38 20 7 ,2 2 , 1 2 1,15 0 ,90 278 200 52,5 1 1 , 2 4 ,0 2,25 110 27 0,5270 - 80 31 45 24 7 , ï 0 ,65 1,52 1,05 242 87 22,0 1 0 , 2 5 ,5 2,35 23 31 0 ,30

0 - 5 58 28 14 6,8 5 ,83 4 ,07 1,56 340 1024 114,0 14,2 6,0 3,50 157 44 1,255 - 1 0 53 28 19 7 ,2 1,13 3 ,44 0,60 208 190 16,7 4 ,5 2 ,3 1,75 34 24 0 ,21

0 - 5 74 10 16 6 ,9 3,58 1,65 1,10 198 275 52,0 1 8 ,0 4 ,6 1,25 170 30 1,505 - 1 0 56 31 13 7 ,2 3,54 1,40 0 ,85 205 225 40 ,0 9 ,0 3,2 1,40 70 30 0 ,85

10 - 20 60 25 15 7 ,0 2,06 1,60 0 ,70 215 250 40 ,0 7 ,0 3 ,0 1,75 50 20 0 ,4275 - 85 61 27 12 7 ,0 1,67 1,40 0 ,7 7 260 130 45 ,0 10,0 3 ,3 0 ,80 16 18 0 ,1 2

0 - 5 69 23 8 6,1 4 ,1 3 - 1,28 214 296 52,2 14,6 3,4 2,75 152 26 0 ,405 - 1 0 67 23 10 6 ,3 2 ,57 - 1,13 192 224 62 ,4 7 ,8 3,8 4,00 70 20 0,32

10 - 20 70 22 8 6 ,4 2,02 - 1,00 132 202 54,8 4 ,4 3,0 2,50 60 18 0 ,2780 - 90 72 19 9 6 , 6 0,46 - 1,05 210 157 61,0 5 ,0 3 ,0 1,25 76 32 0 ,40

1

u l,B ro n iew sk ie g o ,109

u l .S to łe c z n a /K ra s iń ­sk ie £ 0̂ 11б

u l,K asp rzak a /M łynar­ska. 21

u 1 -* i.'a г с ii 1 e w s k i e go /Św ierczewskiego^ 19

u l . Towar o.va /Z ło tru '»13

u l . f i l c z a /Poznańska 100

ul <,.'.'aruzałkow3ka /Ogród liaski^ 120

ul.Y/ybrzcż'? r .o .c iu a z - kowskio, 8 3

К.

Czarnow

ska

cd. tabeliÏ " '

. . . . s . ."3 4 ” 5 " ’ " ' b' - 7 ■ ■ — g - ' — 5 - - T1 - 42 ~ \ r " i *■- T5" "TT" т е - -

P la c U nii L u b e ls k ie j, 0 - 5 58 28 14 7 .3 3,95 1,40 1,66 360 400 99,0 18,0 7 ,2 2 ,00 185 40 1,50JĆ- 5 - 10 57 28 15 7 ,2 1 ,80 1,63 1,10 240 230 8 9 ,0 12,0 4 ,2 1,75 160 25 1,00

10 - 20 57 23 15 7,1 □ .o . 1 ,60 1,27 290 55 29,0 12,0 4 ,0 1,00 15 20 0 ,8 075 - 85 47 30 23 7 ,4 0 ,8 0 1,90 1,30 220 50 18,0 16,0 6 ,3 1,20 ś l . 25 0 ,12

A l.U jazdow skie , 106 0 - 5 44 26 30 6 ,4 3 ,60 0 ,29 1,22 288 246 43,8 11,4 5 ,5 2 ,00 196 48 0 ,485 - 10 46 34 20 6 ,4 2 ,93 0 ,08 0 ,89 280 182 50 ,0 10,5 5 ,5 2 ,00 72 28 0 ,4 0

10 - 20 46 32 22 6 ,6 2 ,02 0 ,29 0 ,80 328 146 47,6 7 ,4 5 ,6 2 ,00 38 25 0 ,3 080 - 90 55 28 17 7 ,0 0 ,98 2,14 0 ,80 268 96 34,0 7 ,6 5 ,0 1,75 80 24 0 ,9 3

ul.W oron icza /Komaro- 0 - 5 60 21 9 7,1 2 ,32 1,43 0,80 214 268 31,6 17,5 3,1 2 ,25 212 28 0 ,5 0waf 140 5 - 10 55 30 15 7,1 1,80 0,76 1,10 310 254 57,2 14,0 7 ,0 2 ,00 50 34 0 ,4 0

10 - 20 51 32 17 7,1 1,03 0,69 0,76 250 180 14,8 6 ,2 3 ,5 0 ,75 24 30 0 ,1 970 - 80 53 19 28 7 ,0 0 ,49 0 ,34 0 ,68 256 74 9 ,2 5 ,5 3 ,0 1,00 10 20 0 ,1 0

u l.P u ła w sk a , 123 0 - 5 72 13 10 7 ,3 3,54 1,02 1.42 210 202 70 ,0 18,0 5 ,3 1,00 120 34 0 ,9 25 - 10 64 25 11 7 ,0 2 ,39 0 ,6 3 1,03 240 110 60 ,0 3 ,4 3 ,5 0 ,9 0 60 20 0 ,4 0

10 - 20 62 25 13 7 ,4 0,91 0,76 1,43 330 135 70 ,0 8 ,5 3 ,5 0 ,9 0 50 34 0 ,1970 - 80 49 29 22 7 ,3 0 ,4 5 1,65 1,10 210 50 12,0 10,5 5 ,5 0 ,3 0 6 10 0 ,1 0

P I.N aru to w icza , 112 0 - 5 39 41 20 6 ,6 4 ,32 0,76 1,46 290 302 54,1 13.5 7 ,7 2 ,75 160 34 1,025 - 10 36 39 25 6 ,9 1.91 1.14 1,35 262 156 35,5 10,7 6 ,5 3,95 80 27 0 ,5 0

10 - 20 42 37 21 7,1 1,94 1,14 1,28 300 160 41 ,7 10,7 7 ,7 3 ,90 22 34 0 ,3870 - 80 55 25 20 7 ,2 2 ,64 2,96 1,76 350 208 160,0 12,0 10,0 7 ,5 0 44 29 0 ,75

A l.Ż w irk i i W igury,55 0 - 5 62 22 16 7 ,2 2 ,95 1,52 1,19 187 225 26 ,0 21.5 6 ,0 1,75 170 40 0 ,425 - 10 56 22 22 7 ,4 0 ,8 7 8,86 1,00 180 200 22,0 15.0 4 ,7 2 ,90 180 25 0 ,38

10 - 20 58 20 22 7 ,5 0 ,26 3.31 1.32 185 35 17,0 14 .3 4 ,2 2 ,8 5 14 30 0,2170 - 80 32 40 28 7 ,4 0 ,0 3 0 ,44 0 ,85 190 35 5 ,0 7 .0 3 ,5 0 ,3 0 12 30 0,11

u l.G ró je c k a /N aftow a. 0 - 5 55 25 20 7,1 3,31 3.01 1,28 250 252 70 ,5 12,0 6 ,4 4 ,00 128 48 2,56111 5 - 10 52 31 17 7,1 2 ,34 2,84 1.24 254 226 64 ,2 11,5 6 ,5 3,75 56 25 0 ,62

10 - 20 54 26 20 7 ,2 2 ,52 2,75 1,32 276 220 72,1 12,3 6 ,2 2 ,25 90 22 0 ,6070 - 80 34 36 30 7 ,4 0 ,9 7 4,66 1,28 240 76 20,5 10,7 5 ,2 5 ,00 8 20 0 ,1 9

A l. Świerczew skiego 0 _ 5 60 23 17 6 ,5 3,16 0 ,24 1,20 320 236 40 ,0 16,3 5 ,8 2 ,50 184 68 0 ,90/P a rk P ra s k i# 70a 5 - 10 58 22 20 6 ,6 3,12 0 ,1 6 1,30 340 152 58,2 8 ,7 3 ,0 2 ,20 198 34 0 ,4 010 - 20 40 25 35 7 ,0 1,18 0 ,24 1,30 280 158 64 ,6 11,8 4 ,2 1,65 122 26 0,3270 - 80 47 14 39 6 ,5 0 ,9 0 1,20 0 ,82 240 140 38,8 14,8 6 ,0 2 ,0 0 115 52 0 ,29

A l.W aszyngtona, 2 0 - 5 52 30 18 7 ,0 4 ,38 1,18 2,35 310 400 20,5 32,5 10 ,0 1.75 200 34 1,005 - 10 71 13 16 7 ,0 1,89 3,29 1,42 235 452 14,0 22 ,5 8 ,0 1*75 50 25 0 ,9 0

10 - 20 65 19 16 7 ,4 0 ,4 9 5.75 0,96 340 375 13,0 15,5 4 ,2 1,50 44 20 0 ,7070 80 57 21 22 7 ,2 1,02 0 ,97 1,40 300 120 6 ,0 14,0 4 ,3 1 ,50 33 27 0 ,05

Akum

ulacja m

etali ciężkich

w glebach,

roślinach i

zwierzętach

♦T a b e l a 3

oo0 5

Zawartość m etali ciężk ich w glebach antropogenicznych /gruzowych/ - trawniki osiedloweContent of heavy n o ta is in antropogenio s o i l s from settlem ent green from Warsaw area

M iejsce i n r p r o f i lu

L o c a li ty ,

G łęb o k o ^

Depth

Procen t f r a k c j i 0 <1 mm

P e rcen t f r a c t i o n o f 0 <1 mm

pHKCl

С CaCO-j Fe Kn Zn Cu Ni Co ;»'o Pb Cr Cd

p r o f i l e No. cm1-0,1 0 ,1 -

0,02 < 0 ,0 2 % ppm

Ö 3ied le P ia s k i , 101 0 - 5 31 49 20 6 ,6 0 ,91 0 ,28 0 ,7 7 204 400 15 ,0 11,1 4 ,2 2 ,:.o 26 >1 0 ,6 0

10 - 20 52 31 17 7 ,0 1,50 1,27 0 ,88 250 40 10,0 15,2 3 ,4 1 ,40 10 50 0 ,5 0

75 - 85 57 31 12 7 ,1 0 ,1 2 1,65 0 ,63 125 15 4 ,0 11,0 2 ,0 0 , ;0 . i 15 0 ,0 6

u l .E lb lą s k a , 81 0 - 5 47 41 12 6 ,9 3,25 0 ,5 0 0 ,8 7 202 192 36,2 12,1 2 ,6 2 ,25 70 26 0 ,5 0

5 - 10 47 41 12 6 ,9 1.91 1,50 0 ,8 4 208 198 35,6 12,7 2 ,7 2 ,20 58 19 0 ,40

10 - 20 47 41 12 7 ,0 1 ,50 1,00 0,78 196 156 34,2 12,1 2 ,0 1,60 22 20 0 ,30

80 - 90 70 24 6 7 ,3 1 ,35 2 ,5 1,24 186 310 13,6 13 ,8 3,1 4,00 124 45 0 , J5

ul.Pow stańców ś l ą ­s k ic h , 87

0 - 5 24 50 26 7 ,0 1,36 1,70 1.13 540 110 19 ,0 7 ,2 4 ,8 2 ,60 52 '14 0 ,90

5 “ 10 21 50 29 6 ,8 1,52 - 1,10 580 105 18 ,5 6 ,5 3,2 2 ,50 ;6 42 0 ,70

10 - 20 14 53 33 6 ,8 1,45 - 1,02 600 110 18,8 8 ,2 4 ,4 1,75 38 40 0 ,1 0

80 - 90 12 57 31 6 ,9 0 ,3 9 - 0,71 410 33 3 ,8 5 ,6 2 ,5 1,75 12 40 C,0S.

u l.K asp rz ak a /B e n a ,22 0 - 5 59 24 17 7,1 3 ,00 3,30 1,53 300 184 40 ,0 16,5 6 ,4 1,00 120 40 1,12

5 - 10 45 37 18 7 ,2 1,10 1,15 1,42 280 150 35 ,0 10,0 4 ,2 0 ,9 5 66 ::a 1,00

70 - 80 45 27 28 7,1 0 ,4 0 1,12 1,10 250 50 1C,0 5 ,8 3,5 1,10 15 20 0 ,06

O sied le W isrzbno# 77 0 - 5 25 54 21 6 ,9 2,31 0 ,6 8 С,84 276 240 21 ,4 9 ,0 4,1 1,75 58 Ъ 0 ,7 /

-5 - 10 53 32 15 7 ,0 2 ,6 7 1,28 1,01 275 220 18,2 8 ,7 5 ,2 2,25 60 25 0,53

10 - 20 38 41 21 6 ,8 2 ,76 0 ,6 4 0 ,9 9 310 174 2 2 ,0 10,0 5 ,2 2 ,00 52 ‘0 0 ,5 0

70 80 71 20 9 6 ,9 0 ,3 5 0 ,16 0 ,8 5 267 27 9 ,2 7 ,2 3 ,6 1,55 12 iii 0 ,Ы

Czarnow

ska

Akum

ulacja m

etali ciężkich

w glebach, roślinach

i zw

ierzętach 87

cd. tabeli 3

P ro cen t f r a k c j i 0 M iejsce Głębokość <1 mm

i nr p r o filu Percent fr a c tio n o f 0 ^ c 09C0 pe lIn Zn Cu lt i Co Mo pb Cl cdL o ca lity “«P*11 < 1 m KC1 _I __________________________________________________________________________

p r o f i l e No. „ -------------°m 1 -0 ,1 < 0 .0 2 % ppm

u l.P o s tę p u , 76 0 - 5 50 35 15 6 ,9 1,02 1,04 0 ,9 2 238 188 13,6 10 ,5 7 ,4 1,40 50 20 0 ,2 6

5 - 10 41 40 1 9 7 ,0 0 ,7 0 0 ,48 0 ,7 8 196 71 9 ,4 7 ,5 3 ,3 1,40 30 20 0 ,2 7

10 - 20 50 32 18 7 ,0 0,71 0 ,6 4 0 ,7 7 182 51 9 ,8 3 ,0 1 ,3 1,75 20 20 0 ,2 4

70 - 80 45 33 22 6 ,5 0 ,15 - 1 ,00 200 35 9 ,2 3 ,0 3 ,0 1,30 10 30 0 ,1 0

u l.B o rsu c z a , 74 0 - 5 34 34 21 6 ,7 3,69 1,76 1 ,59 310 526 55 ,6 12,2 7 ,5 2 ,75 73 24 0 ,50

5 - 10 36 36 23 6 ,7 3 ,6 ? 1 ,60 1,80 316 374 30 ,6 11 ,7 7 ,8 2 ,75 70 25 0 ,42

10 - 20 35 35 20 6 ,8 2,91 1,52 1 ,59 294 336 2 9 ,4 13 ,6 8 ,2 2 ,75 70 22 0 ,4 5

70 - 80 40 30 30 6 ,4 0 ,5 0 - 1 ,30 285 165 15 ,0 6 f8 4 ,5 2 ,00 15 22 0 ,08

u l.D lc k e n s a , 73 0 - 5 67 20 13 6 ,8 4 ,70 1,68 1,23 184 170 17,2 8 ,4 5,1 1,60 74 14 0 ,33

5 - 10 67 21 12 7 ,0 4 ,26 2 ,08 1,19 196 200 19 ,2 7 ,2 4 ,9 1,75 30 16 0 ,2 2

u l .B a s z ty , 105 0 - 5 40 35 25 6 ,5 2 ,3 4 0 ,13 0 ,7 6 364 186 22 ,4 7 ,3 4 ,2 2 ,00 82 28 0 ,2 7

5 - 10 32 45 23 6 ,6 1,59 0 ,1 3 0 ,86 362 82 2 1 ,0 7 ,5 4 ,0 1,25 20 28 0 ,1 9

10 - 20 44 35 21 6 ,7 1,36 0 ,1 7 0 ,8 4 348 96 22 ,4 7 ,7 4 ,2 1,30 24 32 0 ,1 7

60 - 70 45 33 22 6,1 1,27 2,18 1,10 316 106 30 ,4 14,2 8 ,1 1,75 27 32 0 ,15

u l .P ię k n a , 103 0 - 5 75 16 9 6 ,9 1,85 1,30 1 ,00 206 280 32 ,8 7 ,2 3 ,7 2 ,30 70 20 0 ,4 0

5 - 10 78 13 9 7 ,3 0,71 1,26 0 ,6 4 168 110 38 ,2 6 ,5 3,1 0 ,85 76 14 0 ,36

ul.K oszykow a, 99 0 - 5 39 41 20 7 ,0 2 ,15 0 ,6 0 0 ,78 290 172 26 ,2 7 ,1 4 ,0 1,75 76 30 0,31

5 - 10 41 40 19 7,1 2 ,0 0 0 ,9 0 0,81 298 222 32 ,0 7 ,2 3 ,7 1,75 60 28 0 ,46

u l.:;pasow ekiego ,84 0 - 5 69 23 8 7 ,0 2 ,9 9 1 ,50 1,62 290 250 44 ,6 8 ,0 5 ,0 6 ,25 92 56 0,41

5 - 10 67 23 10 6 ,6 1,48 - 1 ,6 1 286 250 47 ,2 7 ,0 4 ,0 4 ,00 110 30 0,31

. 10 - 20 70 22 8 6 ,5 1,27 - 1 ,26 276 252 51 ,4 6 ,0 3 ,0 4 ,70 110 22 0 ,2 7

70 - 80 72 19 9 6 ,7 0 ,5 0 - 1 ,10 2 ю 110 25 ,0 6 ,0 3 ,0 2 ,50 70 23 0 ,10

Zawartość metali ciężkich w glebach antropogenicznych - parkiContent of heavy metale in antrpogenic soils from parks

T a b e l a 40000

Mioj3ce i n r p ro f i lu

L o c a lity , p ro f i le No.

GłębokośćDepth

cm

Procent f r a k c j i #< 1 mm

P ercen t f r a c t io n o f 0 <1 mm

pHKCl

С СаС03 Fe Mn Zn Cu .Ti Co :.:o :’b Cr Cd

1- 0 , 1 о о

V-

ro 1 <0,0 2 % ppn

1 2 4 4 5 6 7 8 9 1ö 11 12 n 14 i3 16 ' 17 "Ogród K ra s iń sk ic h ,82 0 - 5 59 29 12 6 ,5 2,32 - 0 ,9 5 298 190 24,0 18,0 7 ,0 1,50 88 30 0 ,9 С

5 - 1 0 56 29 15 6 , 6 3,71 - 0,96 290 150 23,8 10,0 5 ,0 0 ,50 78 20 С, ;C10 - 20 59 28 13 6,8 0,99 1,00 0,85 274 172 И6 . 6 7 ,0 4 ,0 1,75 50 22 С, 1080 - 90 79 14 7 6 ,5 1,54 - 0,52 254 30 25 , 6 7 ,0 4 ,0 1,50 60 8 0 ,05

Ogród S a s k i, 43 0 - 1 0 55 30 15 6 ,3 1,59 - 0 ,94 300 179 3 7 ,2 9 ,0 3,5 2,35 58 35 С, 9010 - 20 56 28 1б 6 ,9 0 ,75 - 0 , 6 1 280 33 1 6 , 6 5 ,7 2 ,4 1,50 32 4 0 ,4045 - 55 57 39 10 6,8 0 ,1 3 - 0,38 160 11 6 ,6 4 ,0 1,8 0,75 12 40 0 , :270 - 80 56 37 17 6 ,4 :;1. - М 3 280 20 9 ,3 9,1 3 ,4 0,50 8 62 С, 29

115 -125 39 44 17 6 ,7 ś l . - 0 , 6 1 200 Ь 7,4 4,6 2,0 0,95 b 59 С ,17

Park U jazdowski, 85 0 - 5 44 26 30 6, 1 2,07 - 1.17 224 155 i9 ,3 7 ,2 4 ,6 3,50 M 28 0,405 - 1 0 46 34 20 6,2 1, 66 - 1,13 220 100 19,4 5 ,7 4 ,2 1,60 24 .■Э 0,30

10 - 20 46 32 22 6,1 1,41 - 1.14 212 77 16,5 4,8 3,9 1,60 18 2 4 0, 2640 - 50 60 19 21 6 ,4 0,60 - 1,00 180 65 12,6 4 ,5 3, 3 1,50 15 22 0 , 1 680 - 90 55 28 17 6,6 0,57 - 1,08 190 50 10,0 6 ,9 3,9 1,55 12 18 0,10

Park Ł az ien k i, 97 0 - 5 74 15 11 7 ,2 1,47 1.2 1 , 1 1 380 186 22,0 )7,8 6 ,5 1,10 88 38 1,505 - 1 0 75 15 10 7,4 1,10 0, 2 0 ,9 4 1*90 127 15,5 15,0 5 ,4 1, 60 85 37 1,00

10 - 20 67 20 13 7 ,0 1,00 - 0 ,93 450 111 15,0 15,7 4,8 1,65 70 ;8 0 ,2030 - 40 56 21 23 6,0 0,41 - 0 ,93 400 70 9,0 8,0 4 ,0 1,00 30 38 0 ,1070 - 80 53 21 1б 6 , 2 0, ?7 - 0 ,72 500 42 8,0 7 ,3 .-,9 0 ,75 15 32 0,С6

Park Ł az ien k i, 107 0 - 5 36 45 19 5 ,9 2,49 - 0 ,76 >30 270 19,6 9 ,5 5 ,5 1,60 26 28 0,275 - 1 0 40 37 2j> 6 ,3 1,92 - 0 ,7 9 272 226 17,3 8 , 2 5 ,0 ' 1 , 5 C 38 24 0,36

10 - 20 35 37 33 6,2 1,8 3 - 0,76 316 72 10,8 6 ,3 4,8 1,50 30 22 0 , 2 370 - 80 62 19 19 6 ,5 0 ,30 0,25 1,10 372 44 10,1 8 , 0 4 ,2 4,00 22 21 0 ,15

Ł az ien k i, 108 0 - 5 44 33 23 6 ,5 2,54 0,12 0,99 256 93 13,0 7 ,6 4 ,7 2,50 14 28 0,195 - 1 0 52 24 24 6 ,7 2,25 0 ,25 0,8 8 222 91 12,4 7 ,6 4 ,2 1,75 10 23 0 ,17

10 - 20 43 21 26 6 ,7 1,71 0 ,67 0 ,93 244 89 11,8 7 ,0 4,5 1,75 • 2 43 0 ,1780 - 90 64 16 20 7 ,0 0 ,82 0,71 0 ,8 8 248 33 11,0 6,8 3,7 1,00 2 28 0,06

К.

Czarnow

ska

cd. ta b e li 4

4 ■ ■ -g --- 5 ” T " " - - & — — 7 - - — ET " 1--■9 - ■ 10 11 ■ł 2 - ~ 13 14 1$ 1 *> 17 1S

Park Dąbrow skiego,129 0 - 5 69 22 9 6 ,7 2,20 _ 1,20 220 124 15,5 16,5 4 ,2 1.75 45 25 0 ,1 95 - 1 0 67 23 10 6,0 1,30 - 1 ,10 120 90 9 ,2 15,0 3 ,4 0 ,75 18 20 0,10

7 0 - 9 0 73 20 7 5 ,6 0,1 0 - 0 ,32 90 30 3 ,3 9 ,0 2,0 0,50 9 8 0 ,05

Park D re sz e ra , 130 0 - 5 44 35 21 6 ,5 2,10 _ 0 ,8 0 280 206 62 ,0 17,0 6 ,2 2,00 70 35 0 ,9 05 - 1 0 32 45 23 6,6 1,40 - 0 ,90 270 150 50,0 8 ,4 4 ,3 1,00 65 28 0 ,80

10 - 20 44 32 24 6,6 1,20 - 0 ,95 260 120 35,0 7 ,5 3 ,3 0 ,9 0 40 20 0,1 070 - 80 44 30 26 6 ,1 0,36 - 1 ,10 220 49 10,0 9 ,0 3 ,7 1.15 8 15 0,06

C m .Ż ołnierzy R adzieo- 0 - 5 23 50 27 6 ,1 2,19 - 0,88 420 105 17,8 10,0 6,0 0 ,90 39 42 0 ,1 9k ic h , 55d 5 - 1 0 21 50 29 6 ,7 1 ,6 6 0 ,17 1,07 440 85 17,0 9 ,0 5 ,0 0 ,9 0 20 44 0,18

10 - 20 22 51 27 7 ,0 1,44 0 ,87 1,07 420 108 16,0 8,0 3.0 '1 ,6 5 10 36 0 ,1780 - 90 26 44 30 4 ,6 0,12 - 1 ,2 2 610 33 4 ,0 7 ,0 3 ,0 2,00 14 46 0,08

OgaJód Z oolog iczny , 0 - 5 54 26 20 6 ,7 1,70 - 1,17 360 156 38 ,4 9 ,8 3 ,8 1,67 73 38 1,20131 5 - 1 0 60 19 21 6 ,9 1,70 0,50 1,06 300 137 33 ,0 8 ,4 3 ,4 1 ,5 0 55 36 1,00

15 - 25 56 22 22 7 ,2 1,42 1 ,0 0 1,20 300 148 34,9 3,4 3 ,3 1,50 59 34 0 ,70

Ogród Z oolog iczny , 0 - 5 54 26 20 6,8 2,43 1,35 1 ,1 0 560 179 55,6 9 ,3 3 ,6 1,65 66 24 1,20142 10 - 20 59 17 24 6,8 1,85 0 ,24 1,05 520 139 60.0 Éli 4 3 ,4 1,00 64 21 1,18

35 - 45 64 14 22 6,8 1.47 0,41 1,02 500 78 36,0 8 ,4 3,1 1,30 68 37 0 ,4060 - 70 57 21 22 6,8 0 ,9 3 0 ,37 0 ,75 640 46 19,2 7 ,4 2 ,5 0 ,75 43 37 0 ,0875 - 85 61 20 19 6 ,9 0 ,5 5 - 0,72 700 39 15,8 6 ,4 3 ,9 1,50 25 42 0,08

100 -110 45 25 30 6,6 0 ,5 5 - 1,70 520 33 6 ,3 1 1 ,0 6 ,5 4 ,25 12 60 -

Park S k a ry szew sk i,41 0 - 5 57 23 20 6 ,6 1.55 1 . 1 2 1,2 1 360 148 48,8 15,2 5 ,0 0 ,80 82 34 0 ,9010 - 20 55 25 20 6 ,9 1,17 0 ,99 1 ,1 0 400 П19 46,2 12»4 4,8 0 ,50 74 41 0,2040 - 60 63 18 19 7 ,0 0 ,9 7 0,41 1,13 500 116 43 ,8 n .o . n .o . 1.25 94 45 0 ,1 170 - 90 60 19 19 7,1 1 ,2 0 0 ,75 0,72 300 28 9 ,7 7,1 2 ,5 0 ,50 49 40 0,03

115 -125 40 34 26 7 ,0 2 ,09 1,41 1,60 400 160 43,3 22,5 7 ,6 2 ,75 56 30 0,38

00ÎP

Akum

ulacja m

etali ciężkich

w glebach,

roślinach i

zwierzętach

ï à il ô i a 5Zawartość metali ciężkich w giebach o naturalnym profilu /płowe,ćżarne ziemie zdegradowane i mady/ z terenu Warszawy

Content of heavy metals in pseudopodsolic soils, black earth and alluvial soils from Warsaw area

M iejsce i n r p r o f i lu

L o c a li ty , p r o f i le No.

Głębokość

Depthcm

P rocen t f r a k c j i 0 <1 mm P e rcen t f r a c t io n o f 0

<1 mmpHKCl

С СаС03 Ре Mn Zn Cu Ni Co Mo Pb Cr Cd

% ppm1- 0,1 0,1-0,02 <0,02

1 'г 3 4 5 6 7 Ii a iI 9 10 111 Ii 12 II V II 14 Il 15 !I !I 17 II 10Gleby płowe P seu d o p o so lic :s o i l s

M ory-pole, 87 0 - 5 24 50 26 7 ,0 1,25 1,10 1,13 338 158 14,4 8,6 5 ,20 2,40. 40 38 0 ,7 3a ra b le 5 - 1 0 21 50 29 6,8 1,30 0,30 1,17 446 170 15,0 5 ,4 3 ,60 2,50 32 40 0 ,59

10 - 20 14 53 33 6,8 1 , 12 - 1.15 434 142 15,8 5 ,0 2 ,90 2,60 32 40 0 ,5 080 - 90 12 57 31 6,9 0,41 - 0 ,99 443 50 7 ,6 11,1 4 ,80 1,50 12 44 0 ,1 3

J e lo n k i - p o le ,96 0 - 5 29 46 25 6,9 1.38 1,00 1,15 590 110 18,6 7 ,2 4 ,8 0 2 ,60 36 44 0,28arable" 5 - 1 0 26 49 25 6,9 1.51 0 ,5 0 1 ,1 2 580 108 18,4 6,5 3 ,20 2 ,50 50 42 0 ,29

10 - 20 29 46 25 7 ,0 1 ,50 0,10 1,02 600 110 18,8 8,2 4 ,40 1.75 36 40 0 ,2580 - 90 16 58 26 6 ,3 0,68 - 0 ,73 410 30 3 ,8 5 ,6 2 ,50 1.75 14 40 0 ,03

TJrlic h o w -p o le ,7 1 0 - 5 32 52 16 6 ,3 1,48 - 0 ,7 0 280 106 16,6 4 ,3 3 ,60 1,50 52 24 0 ,52a ra b ie 5 - 1 0 32 53 15 6 ,3 1,42 - 0 ,73 280 75 18,0 4 ,2 2 ,6 0 1,30 50 28 0 ,3 4

10 - 20 34 50 16 6,1 1.42 - 0 ,73 280 57 15,4 4 ,2 1 ,90 0 ,80 46 20 0 ,3240 - 45 31 52 17 4 ,7 0 ,2 5 - 0 ,6 4 232 24 5 ,0 4 ,0 1 ,80 1,25 20 18 0,2070 - 90 54 33 10 4 ,8 0,10 - 0 ,91 128 24 5 ,8 6,0 2 ,3 0 1,80 14 12 0 ,2 1

Park Sow ińskiego, 0 - 5 29 50 21 7 ,0 2,22 - 0 ,8 0 440 124 31,8 6,0 3 ,5 0 0 ,55 70 40 0 ,75park 62 5 - 1 0 27 49 24 6,7 1,60 - 0,72 450 76 20 ,7 6,0 2 ,3 0 0 ,55 58 36 0 ,55

35 - 45 27 50 23 6,8 0 ,3 3 - 0 ,6 6 440 28 9 ,2 4 ,9 2,00 0,30 26 32 0 ,1560 - 70 5 68 27 6,9 0 ,08 - 0 ,83 360 24 5 ,0 6 , 1 2 ,90 1,00 5 40 0,12

100 -110 68 22 10 5 ,4 0,03 - 0,66 150 20 5,4 4 ,8 1,60 0 ,75 10 26 0,25130 -140 72 18 10 5,3 0 ,0 7 - 0 ,5 5 160 19 4 ,7 3 ,9 1 ,50 1t 00 12 26 0 ,05

Mokotów / Ш 0 / . 0 - 5 26 50 24 6,8 1,69 0 ,4 0 2,23 248 93 17 ,3 5 ,4 3 ,40 1,75 26 38 0,34p o le , 78 a rab lo 5 - 1 0 29 45 26 6,8 1,36 0 ,4 0 2,20 250 96 18,8 5,9 3 ,20 1.75 20 38 0 ,26

. 3 5 - 4 5 11 60 29 6,4 0 ,34 - 2,02 250 25 7 ,0 2 ,9 2 ,40 1,50 8 35 0,1160 - 65 12 ' 51 37 4,6 0,21 - 3 ,84 302 40 19,0 7 ,5 7,20 3,50 8 44 0,1090 -110 42 35 22 4 ,8 0,10 - 1.21 376 26 7 ,9 7 ,8 4 ,8 0 1,80 10 39 0,10

J a n k i- p o le ,86 0 - 5 53 33 14 5,9 1,24 - 0,75 336 113 20,6 6,2 2 ,4 0 2,25 40 30 0 ,28a ra b ie 5 - 1 0 60 28 12 5,6 1,20 - 0 ,71 342 110 17,6 4 ,6 2 ,8 0 2,25 35 24 0,10

10 - 20 50 34 16 6,3 0,90 - 1,80 303 85 17,2 4 ,0 2,60 1,75 24 26 0 ,1 070 - 80 66 23 11 6,5 0,10 - 0 ,93 84 11 2 , 6 2 .9 1,20 0 ,90 6 20 0,06

К.

Czarnow

ska

Akum

ulacja m

etali ciężkich

w\ glebach, roślinach

i zw

ierzętach 91

cd. tabeli 5. . . . , , - . g ------------ r . ^ ---------- Г . - , 4 . , Т - 1 Г , Г Т „ _ Г . Т , . | , g ..........p - g ..........Г 1 Д - Г f i - r n r r .y ■ -u . г - 1 7 , - T g —

Czarne ziem ie zdegradowane - B lack e a r th s

Warszawa-Włochy, 0 - 5 41 45 14 5 ,7 1,18 - 0 ,4 7 208 136 8 ,6 3 ,0 1,20 1,25 44 20 0 ,2 9a ra b le 72 5 - 10 43 44 13 6 ,0 1,08 - 0 ,4 0 106 36 6 ,8 3,6 2 ,0 0 0 ,85 34 20 0 ,2 9

10 - 20 43 43 14 6 ,0 1,14 - 0 ,4 2 110 37 8 ,6 3,6 1 ,80 0 ,85 26 20 0 ,3 050 - 60 54 36 10 5 ,4 3 ,36 - 0 ,2 7 68 17 2 ,4 2 ,5 1,30 0 ,75 6 16 0 ,2 085 - 95 75 29 6 5 ,6 0 ,1 0 - 0 ,28 58 9 1 ,4 2 ,4 1 ,20 0 ,7 5 3 10 0 ,0 9

O k ęc ie -p o le , 75 0 - 5 19 51 30 6 ,7 2 ,04 2 ,04 1,27 380 148 10 ,7 7 ,5 3 ,30 1,00 44 38 0 ,3 2a ra b ie 5 - 10 24 47 29 6 ,9 1,84 1,84 1,08 320 46 10,5 7 ,8 3 ,20 1,30 20 38 0 ,3 3

10 - 20 21 50 29 6 ,7 1,79 1,78 1,17 320 49 10,5 8 ,4 3 ,90 2 ,35 18 40 0 ,4 080 -100 18 53 29 6 ,9 0,31 0,31 1,15 192 26 8 ,0 8 ,0 2 ,6 0 1,25 10 40 0 ,26

W ilanów-park, 63 0 - 5 76 12 12 6 ,4 2 ,00 - 0 ,5 0 200 40 8 ,2 4 ,4 1,50 0 ,5 0 9 21 0,11park 5 - 10 77 1 2 1 2 6 ,0 1,59 - 0 ,6 3 210 4 4 5 ,5 5 ,9 1 ,80 0 ,55 8 32 0 ,08

30 - 50 83 8 9 5 ,8 0 ,4 9 - 0 ,5 0 180 25 4 ,2 4 ,0 1,20 0 ,50 5 31 0 ,0870 - 80 98 1 1 5 ,9 0 ,0 3 - 0 ,1 6 50 1 4 1 ,0 2 ,0 0 ,30 0 ,3 0 10 20 0 ,08

130 -150 94 3 3 5 ,5 0 ,0 5 - 0 ,1 4 60 14 1 ,0 1,7 0 ,5 0 ś l . 5 16 0 ,06

Mady - A llu v ia l s o i l s

,7iśniew o-sad 0 - 5 29 40 31 4 ,9 3,76 - 1 ,27 640 105 16,0 11,2 6 ,9 0 1,00 28 39 0 ,1 4ul.:.lod lińoka^a 6l 5 - 10 29 33 38 5 ,2 1,77 - 1 ,32 700 58 12,2 8 ,6 3,20 0 ,85 22 44 0 ,1 5

2 0 - 4 0 23 35 42 4 ,7 0 ,38 - 1 ,54 640 46 11,6 11,9 4 ,0 0 1,00 22 62 < 0 ,0 760 - 70 14 39 37 4 ,4 0 ,1 9 - 1 ,43 720 41 4 ,8 8 ,8 3,90 1,00 10 54 0 ,07

100 -120 11 31 58 4 ,0 0 ,28 - 2 ,2 3 920 52 1 9 ,8 23 ,5 5 ,50 2 ,30 16 78 0 ,5 3

Park S karyszew ski,park , 12 0 - 5 19 52 29 6 ,4 2 ,22 0 ,0 5 2 ,2 0 700 90 2 2 ,0 20 ,0 8 ,6 0 3,00 40 55 0 ,3 2

5 - 10 19 35 36 6 ,8 0 ,9 4 0 ,26 2 ,10 680 87 1 6,2 20 ,0 3 ,40 3,00 33 50 0,1120 - 30 13 49 38 6 ,9 0 ,76 0 ,43 2 ,84 740 65 17 ,4 25 ,0 4 ,85 2 ,50 24 50 0,2890 -100 18 44 38 6 ,8 0 ,69 0 ,1 7 2 ,25 860 67 17 ,6 29 ,0 6 ,0 0 2 ,00 24 64 0 ,08

120 -130 14 36 50 6 ,8 0 ,7 3 0 ,7 3 2 ,52 1040 63 17,0 28 ,5 6 ,0 0 1,57 28 62 0 ,0 3

Ząwady-sad, 15 0 - 5 33 52 15 5 ,3 0 ,67 - 1 ,80 518 68 32 ,0 24 ,0 9 ,50 1,60 16 25 0 ,39o rch a rd 4Q _ 5Q ^ ?3 1Q 6 ^2 _ 1>Q3 ^ 5Ą 1Q^ 2^ 0 1(^ 90 ^ ?5 ^ 3Q 0 ^lQ

95 -110 21 75 14 7 ,0 0 ,1 9 - 1,35 548 56 14 ,0 35 ,0 14,70 2 ,50 15 33 0 ,15150 -170 28 61 11 7 ,0 0 ,08 - 1,46 382 38 7 ,0 21 ,5 9 ,40 1,00 8 30 0 ,0 9

.Sie k ie r k i - p o le , 90 0 - 5 36 39 25 6,1 1,95 - 1 ,20 532 99 2 4 ,4 12,2 5 ,40 2 ,00 46 35 0 ,2 0a ra b ie 5 - ю 39 40 21 6 ,3 1,21 - 1 ,22 390 73 11,8 12,2 4 ,9 0 1,75 13 36 0,11

10 - 20 38 41 2 1 6 ,4 1,39 - 1 ,17 38 2 5 9 9 ,8 11,7 4 ,70 1,75 1 0 3 2 0 ,2880 - 90 36 55 9 6 ,6 0,11 - 0 ,8 0 176 25 4 ,8 8 ,1 3 ,1 0 1,40 3 18 0 ,06

92 К. Czarnowska

T a b e l a bW skaźnik nagrom adzenia* m e ta l i c ię ż k ic h w g leb ach z te re n u Warszawy Index o f accu m u la tio n /1А / o f heavy m e ta ls in s o i l s from Warsaw a re a

Grupy g leb y Group o f s o i l s

G łębokośćDepth

cmZn Cu Pb Cd Fa Co î:i Mo Cr

G leby an tro p o g en iczn e A n tropogen ic s o i l s- z ie leń có w p rz y u lic z n y ch

g reen n e a r s t r e e t s0 - 55 - 1 0

10,46 ,3

8 ,77 ,3

10 ,34 ,6

12,55 ,7

2 ,11 ,6

2 ,31 ,9

3,12 ,0

2 ,42 ,2

1.81,1

10 - 20 5 ,0 6 ,1 2 ,6 4 ,2 1 ,6 1 ,5 1,6 1 .9 1 ,070 - 90 3,1 3 ,5 3 ,1 4 ,3 0 ,8 1 ,0 0 ,8 0 ,8 0 ,7

- z ie leńców osied low ych s e t t le m e n t greetv

0 - 55 - 1 0

7 .35 .4

4 ,54 ,3

3 ,72 ,9

5 .74 .7

1 ,71 ,6

1,81 ,5

1,61 ,5

”2 ,42 ,0

1 ,21 ,0

10 - 20 4 ,6 3 ,8 2 ,3 2 ,5 1 ,5 1 ,5 1,6 2 ,2 1 ,270 - 90 3,1 1 ,5 3 ,0 2,1 0 ,7 0 ,8 0 ,8 0 ,7 0 ,8

- parków - pa rks 0 - 5 5 ,0 4 ,8 3 ,0 8 ,1 1 ,5 1,8 2 ,0 1.8 1 ,35 - 1 0 3 ,9 3 ,4 2 ,3 5 ,2 1 ,5 1 ,6 1 ,6 1 .3 1 ,2

10 - 20 3 ,2 4 ,1 2 ,1 3 ,6 1 ,4 1 ,3 1,3 1 ,4 1 ,270 - 90 1 ,2 1 ,2 1 ,9 1 ,3 0 ,7 _0 » 7 0 ,6 0 ,6 0 ,8

Gleby o na tu ra lnym p r o f i lu N a tu ra l p r o f i l e o f s o i l s

0 - 5 5 - 10

3 ,32 ,5

2 ,92 ,2

2 ,01 .6

4 ,02 ,8

1,8'1 , 7

1 ,61 ,3

1 ,51 .3

1 .71 .7

1 .41 .4

10 - 20 2 ,3 2,1 1 ,4 3 ,3 1 ,6 1,1 1 ,2 1 ,7 1 ,370 - 90 .1.0 0 ,7 1 ,0 1 ,8 0 ,7 0 ,8 0 ,9 0 ,6 1 ,0

Stosunek z a w a rto ś c i danego p ie rw ia s tk a w g le b ie z an iec z y sz c zo n e j n i e s i e n i a p rz y ję to za w skaźnik nagrom adzenia

do j e j i l o ś c i w punk tach od-

The in d ex o f a ccu m u la tio n /1 А / o f heavy m e ta ls was c a l c u la te s a s r a t i o o f t h e i r c o n c e n tr a tio n in c o n tam in a tio n s o i l s w ith c o n te n t o f heavy m e ta ls in th e c o n tro l s o i l s

nych, położonych przy arteriach komunikacyjnych bądź przy ruchli­wych ulicach (tab. 2 ).

W glebach parków i zieleńców osiedlowych największy wskaźnik nagromadzenia w warstwie powierzchniowej (0-5 cm) wykazuje cynk, a najmniejszy ołów. Gleby zieleńców osiedlowych są mniej narażone na zanieczyszczenia komunikacyjne, jednak i tu w warstwie 0-5 cm wskaźnik nagromadzenia ołowiu wynosił 3,7 (tab. 6 ). Także gleby par­ków od strony ruchliwych ulic są w większym stopniu zanieczyszczone ołowiem w porównaniu z glebami położonymi w głębi parków (tab. 4, profile 41, 82, 97, 130, 131, 142).

Należy podkreślić, że nawet w glebach z terenu Warszawy o nie­zmienionym profilu (gleby płowe, czarne ziemie i mady) zaznaczyła się wyraźna akumulacja tych trzech pierwiastków, szczególnie w warstwie 0-10 cm (tab. 5).

Zawartość cynku, ołowiu i miedzi w profilach badanych gleb maleje wraz z głębokością. Świadczy to o niewielkim przemieszczaniu oma­wianych pierwiastków w głąb profilu glebowego przy odczynie obojęt­nym oraz w obecności węglanu wapnia. W profilach silnie przekształ­conych gleb zieleńców przyulicznych i osiedlowych stwierdza się wy­

Akumulacja metali ciężkich w glebach, roślinach i zwierzętach 93

stępowanie znacznych ilości cynku, ołowiu i miedzi nawet na głębo­kości 70-90 cm (profile 83, 41, 84, 81, 82, 74, 70a, 105, 112, 120).

We wszystkich warstwach badanych gleb nie stwierdzono zależności między ilością części spławialnych a zawartością Cu, Zn i Pb ogółem, natomiast występuje istotna korelacja między ilością węgla organicz­nego a ogólną zawartością tych trzech pierwiastków (tab. 7). Uzyskano

T a b e l a 7Zależność m iędzy z a w a rto śc ią m e ta l i c ię ż k ic h a i l o ś c i ą c z ę ś c i sp ław ia ln y ch

lub i l o ś c i ą w ęgla o rgan icznegoR e la tio n s h ip s between c o n te n t o f heavy m e ta ls and c o n te n t o f p a r t i c l e s l e s s

th a n 0 ,0 2 mm o r o rg a n ic m a tte r

0 - 5 cm 5 - 10 cm 10 - 20 cm 70 - 90 cm

W spółczynnik k o r e la c j i C o r re la t io n c o e f f ic ie n t

I n I I I I I IV

Fe - % c z . s p ł . a ^ 0,0924 0,4304** 0 ,1492 0 ,5 3 6 7 ^Mn - % c z . s p ł . 0 ,5534** 0 ,7248х* 0 ,5050х* 0 ,5640х*Cr - % c z . 3 p ł. 0 ,1990 0,6992** 0 , 4183х* 0,5685**Fe - % С o r g .k / 0,3785** 0 ,1577 0,1331 0 ,2313Zn - % С o rg . 0 ,6554** 0,4283** 0,3260* 0 , 6166**Cu - % С o rg . 0,6404** 0,3228х 0,3219* 0,7185**Ni - % С o rg . 0,3807** 0 ,0594 0,1165 0,1866Pb - % С o rg . 0,6382х* 0 ,1920 0,2258 0 ,4589х*Cd - % С o rg . 0 ,4089** 0,0825 0,3328* 0,4172**

n - l ic z b a próbek - sam ples: / I / n=54, / I I / n -4 9 , / I I I / n«40, / I V / n=49 a / - 0 < 0*02 mm b / - o rg a n ie m a tte r z - P » 0 ,05 я - P « 0,01

T a b e l a 8

Zależność m iędzy badanymi m etalam i c ię żk im i r e l a t i o n s h ip s between c o n te n t o f heavy m e ta ls

0 - 5 cm 5 - 10 cm 10 - 20 cm 70 - 90 cm

W spółczynnik k o r e la c j i C o r re la t io n c o e f f i c i e n t s

Fe i Ni 0 ,5998х* 0.5354** 0 ,3 0 8 1 х 0,6265**

Fe i Co 0,6695** 0 ,4925х* 0 ,4 4 0 6 xx 0 ,5908х*

Fe i Cr 0 ,4038х* 0,4896** 0,21б2 0 ,4960ХХ

Fe i Mo 0,2948* 0 ,3900х* 0 ,4066х* 0,5264*Х

Ni i Co 0,7495** 0,6837х* 0 ,5568** 0 ,5 0 5 7 '“

Zn 1 Cu 0,6997** 0,4396ХХ 0,4 4 3 2 х* 0 ,5759х*Zn i Pb 0,5385** 0 ,4072х* 0 ,5 5 6 4 х* 0,7033**Zn i Ci 0 , /,268х* 0 ,3 4 SS2 0 ,3 1 4 6 х 0 ,4 7 -4 * *Cu i Fb 0,9901** 0,6263** 0 ,2140 0 ,3 7 9 2 '" '

Cu i Cd 0,6869** 0,4092** 0 ,3277* 0,6657**

Pb i Cd 0 , 6 11 1 х* 0 ,4343* 0 ,2645 0 ,4731х*

X - P = 0',05XX - P = 0 ,01

94 К. Czarnowska

także wysokie współczynniki korelacji między zawartością Zn i Cu, Zn i Pb oraz Cu i Pb we wszystkich warstwach gleb (tab. 8 ).

Większe ilości rozpuszczalnych form Zn, Cu i Pb występują na ogół w warstwach wierzchnich (0 - 1 0 cm), jednak w glebach zieleńców przy­ulicznych i osiedlowych stwierdzono w tych warstwach więcej roz­puszczalnego cynku i ołowiu niż w glebach parków (tab. 9). Zawartość

T a b e l a 9

Zaw artość Zn, Cu 1 Pb w form ach ro zp u szcza ln y ch w g leb ach an tropogen icznych C onten t o f s o lu b le Zn, Cu, Pb In a n tro p o g e n ic s o i l s

G łębokość ppmlîrNo.

Gleby - S o i ls Depth Zn Cu Pbcm Od - do

RangeCd - do

RangeOd - do

Range

1 Gleby a n tro p o g en iczn e z ie leńców p rz y ­u lic z n y c h i osied low ych A ntropogenic s o i l3 from gxeen n e a r s t r e e t s

05

10-

51020

35.632.6 26 ,4

-150.0108.0 118,0

7 .26 .32 .3

-33 ,741.327 .4

14 ,0 - 96 ,0 4 ,0 - 6 3 ,0 3 ,5 - 59 ,0

70 - 90 3 ,8 - 91,8 2 ,7 - 62,1 1 ,5 - 28 ,5

2 G leby a n tro p o g en iczn e parków 0 - 5 14,3 - 128,0 5 ,9 - 37,9 10 ,0 - 57 ,0A ntropogenic s o i l s from parks 5 - 10 6 ,9 - 8 0 ,0 5 ,7 - 28 ,8 7 ,0 - 49 ,0

10 - 20 5 ,4 - 6 1 , 0 4 ,0 - 17,4 4 ,0 - 53,070 - 90 3 ,6 - 26 ,0 1 ,5 - 13,6 ś lad y - 14,0

3 Gleby płowe - uprawne /k o n t r o l a / 0 - 10 5 ,8 - 8 ,0 1 ,9 4 ,5 2 ,5 - 3 ,0Pceudopodso lic s o i l s - a r a b l e / c o n t r o l /

1025

~ 2040

1 ,72 ,1

4 .03 .0

1 ,41 ,2

“ 2 ,21.8

1 ,7 - 22 ,0 ś la d y - 1 ,0

70 - 100 1 ,5 - 2 ,0 0 ,8 - 1,1 ś la d y - 1 ,0

rozpuszczalnych form Zn, Pb i Cu maleje na ogół wraz z głębokością. Duża ilość tych metali w formach rozpuszczalnych łączy się niewątpli­wie z wysoką ich zawartością ogółem. Potwierdzają to obliczone współ­czynniki korelacji, które wynoszą dla miedzi ogółem i rozpuszczalnej 0,7971**, dla cynku ogółem i rozpuszczalnego 0,5290**, zaś dla ołowiu ogółem i rozpuszczalnego — 0,7985**. Należy podkreślić, że wahania w rozpuszczalności cynku, miedzi i ołowiu są bardzo duże i wynoszą od 7 do 75°/<> w stosunku do ich ogólnej ilości. Zawartość form rozpusz­czalnych omawianych metali układa się w warstwie 0 - 2 0 cm w kolej­ności: Z n > P b > C u .

K a d m . Według A l l o w a y a [1] średnia zawartość kadmu w gle­bach wynosi 0,06 ppm. W glebach uprawnych spoza terenu Warszawy stwierdzono więcej kadmu w poziomie próchnicznym niż w skale ma­cierzystej [8 ]. Stąd za punkt odniesienia przyjęto występowanie kadmu w glebach płowych leśnych, w których jego ilość w warstwie 0 - 2 0 cm wynosi 0,09 ppm, a w poziomie skały macierzystej — 0,06 ppm.

Zarówno w glebach antropogenicznych, jak i o naturalnym profilu zaobserwowano znaczny wzrost zawartości kadmu (tab. 2 - 6 ).

Pionowe rozmieszczenie kadmu w profilu glebowym jest podobne

Aikumulacja metali ciężkich w glebach, roślinach i zwierzętach

jak trzech omawianych poprzednio pierwiastków; najwięcej kadmu wy­stępuje w wierzchnich warstwach, a ilość jego zmniejsza się wyraźnie wraz z głębokością. Należy dodać, że zawartość kadmu w glebach nie koreluje z zawartością części spławialnych. Natomiast uzyskano istotną korelację między zawartością węgla organicznego a ilością kadmu. W e wszystkich warstwach profilu glebowego zawartość kadmu koreluje z ilością cynku, miedzi i ołowiu (tab. 7 i 8 ).

Ż e l a z o , n i k i e l i k o b a l t o g ó ł e m . Stopień nagromadzenia żelaza niklu i kobaltu w glebach z terenu Warszawy jest mniejszy niż o- mawianych wyżej pierwiastków. W badanych glebach antropogenicznych większa ich zawartość występuje w warstwach powierzchniowych, m niej­sza w skale macierzystej (tab. 2-5). Większą zawartość tych pierwiastków stwierdzono w glebach antropogenicznych zieleńców przyulicznych niż. w glebach parków i zieleńców osiedlowych, podobnie w wierzchnich war­stwach gleb o naturalnym profilu (tab. 5 i 6 ). Stwierdzono, że w gle­bach kontrolnych zawartość tych pierwiastków wzrasta z głębokością, natomiast w glebach z terenu Warszawy ilość ta wraz z głębokością maleje.

W badanych glebach (w warstwie 5-10 i 70-90 cm) uzyskano istotne współczynniki korelacji między zawartością części spławialnych a ilością żelaza, jak również między zawartością żelaza i pozostałymi pier­wiastkami (tab. 8 ).

M o l i b d e n . W arstwy powierzchniowe gleb z terenu Warszawy są wyraźnie bogatsze w molibden w porównaniu z glebami punktów kon­trolnych (tab. 2-5). Największy wskaźnik nagromadzenia molibdenu (2,4) stwierdzono w glebach zieleńców przyulicznych i osiedlowych, natom iast w parkach i w glebach morfologicznie nie zmienionych jest on mniejszy i wynosi 1,8 (tab. 6 ). Poziomy głębsze gleb miejskich są na ogół uboż­sze w molibden w porównaniu z poziomami wierzchnimi. W niektórych profilach gleb silnie przekształconych (profile 111, 112, 81, 84, 107, 142,. 41) stwierdzono jednak wysoką zasobność warstw głębszych w ten pier­wiastek, niejednokrotnie wyższą niż w skale macierzystej gleb płowych z punktów kontrolnych. W glebach kontrolnych zawartość molibdenu w profilu glebowym z reguły wzrasta wraz z głębokością i jest naj­większa w skale macierzystej.

Podobnie jak i przy omawianych wyżej pierwiastkach w glebach z te­renu Warszawy nie stwierdzono istotnej korelacji między zawartością części spławialnych a ilością molibdenu. Natomiast występuje istotna korelacja między zawartością żelaza a molibdenu (tab. 8 ).

M a n g a n . Zawartość manganu w glebach warszawskich wykazuje duże wahania (tab. 2-5). Stwierdzono największą ilość tego pierwiastka w glebach o nie zmienionym profilu (mady i gleby płowe), mniejszą w glebach antropogenicznych parków, zieleńców osiedliwych i przyu­licznych. Wskazuje to, że zawartość manganu w badanych glebach łączy

m

się przede wszystkim ze składem mechanicznym, składem mineralnym i zawartością próchnicy, a wpływ zanieczyszczeń powietrza atmosferycz­nego nie ma większego znaczenia.

Rozmieszczenie manganu w profilach badanych gleb nie wykazuje prawidłowości; stosunkowo większe ilości manganu występują na ogół w warstwach wierzchnich. Najmniej manganu zawierają warstwy głęb­sze o składzie mechanicznym piasków luźnych i słabo gliniastych.

Obliczenia statystyczne wykazały, że tylko w warstwie 70-90 cm za­chodzi istotna zależność pomiędzy ilością węgla organicznego i zawar­tością manganu. We wszystkich warstwach otrzymano wysokie współ­czynniki korelacji między zawartością manganu i ilością części spła- wialnych (tab. 7). W skale macierzystej zawartość manganu korelowała z ilością żelaza (r = 0,5585**), niklu (r=0,4905**), kobaltu (r=0,4284**) i chromu (r=0,6874**).

C h r o m . W warstwach powierzchniowych (0-5 cm) gleb z terenu Warszawy występuje nieznaczna akumulacja chromu w porównaniu z glebami punktów kontrolnych (tab. 2-5). Zwiększoną zawartość tego pierwiastka obserwuje się tylko w warstwie wierzchniej gleb antropoge­nicznych zieleńców przyulicznych (tab. 6 ). W głębszych warstwach gleb z terenu Warszawy zawartość chromu jest na ogół zbliżona do ilości tego pierwiastka w glebach z punktów kontrolnych. Chrom przeważnie nie przemieszcza się w głąb profilu glebowego. Zawartość chromu w ba­danych glebach wiąże się ściśle ze składem mechanicznym. Do takiego stwierdzenia upoważniają uzyskane wysokie współczynniki korelacji między ilością części spławialnych i zawartością chromu (tab. 7). Jedynie w warstwie powierzchniowej (0-5 cm) wzbogaconej w chrom nie stw ier­dzono tej zależności.

ZAWARTOŚĆ METALI CIĘŻKICH W ROŚLINACH

Najwięcej metali ciężkich zawierały liście drzew rosnących przy arteriach komunikacyjnych i ruchliwych ulicach. Stwierdzono tu jednak ■duże wahania zależnie od tego, w jakim punkcie Warszawy próbki po­bierano.

W badanych liściach drzew występuje najwięcej żelaza, przy czym wahania w jego zawartości są bardzo duże (tab. 10). Liście drzew (klonu pospolitego, kasztanowca, lipy krymskiej i lipy warszawskiej) rosną­cych przy ulicach zawierają znacznie więcej żelaza niż liście drzew tych .samych gatunków występujących w parkach. Wskazuje to na pocho­dzenie tego pierwiastka z pyłów pokrywających liście.

Zawartość manganu w liściach drzew wykazywała również znaczne wahania. Najmniejsze ilości manganu zawierały najczęściej liście drzew rosnących na glebach o odczynie obojętnym i alkalicznym. W czasie prowadzonych badań terenowych zaobserwowano na niektórych drze-

Ak

um

ulacja

metali

ciężkich w

gleb

ach,

roślinach i

zwierzętach

97Zaw artość F e , Mn, 2n , Cii, C ï, Pb W l i ś c i a c h drzew /w ahan ia i ś re d n ie z 3 l a t / C on ten t o f F e , Mn, Zn, Cu, Cr, Pb in t r e e l iv e s /ra n g e and mean from 3 y e a r s /

T a b e l a 107 —

Roczniki

glebo

znaw

cze

Fe Mn Sn Cu Cr РЪ

L iż c ie drzew P ow ierzchn ia Od - do Od - do Od - do Od - do Od - do Od - doф . / ś r e d n ia / / ś r e d n i a / / ś r e d n ia / / ś r e d n i a / / ś r e d n ia / / ś r e d n ia /i.ree l i v e s Area Flange /m ean / Hange /m ean / Kange /m ean/ Range /m ean/ Kange /m ean/ Hange /m ean/

___________________________________________ Efim______________________________________ ___________Acer D la tan o id o s L. I 500 - 1600 24 - 130 37,0 - 124,0 8 ,2 - 23 ,0 1,0 - 7 ,0 10 ,0 - 60 ,0

/1 0 5 5 / /6 2 / /9 3 ,5 / / 1 2 ,0 / / 3 , 0 / /2 8 ,0 /I I 340 - 500 27 - 240 2 6 ,0 - 50 ,0 6 ,0 - 7 ,8 - 2 ,0 2 ,5 - 15,0

/3 8 2 / /1 1 5 / / 3 4 ,5 / / 7 , 0 / / 0 , 8 / / 7 , 0 /К 240 175 20 ,0 7 ,8 0 ,8 4 ,0

Acer negundo U I 410 - 580 58 - 126 42 ,6 - 8 5 ,0 6 ,8 - 15,0 4 ,0 - 15,0 20 ,0 - 62 ,0/4 8 5 / /9 4 / /5 9 ,0 / /1 0 ,5 / / 8 , 5 / /5 0 ,0 /

I I 330 - 430 100 - 126 29 ,0 - 39 ,0 5 ,8 - 6 ,4 0 ,2 - 4 ,0 2 ,5 - 5 ,7/3 8 7 / /1 1 1 / / 3 3 ,0 / / 6 , 0 / / 0 , 8 / / 4 , 0 /

К 195 180 22 ,0 6 ,0 ś lad y - t r a c e ś lad y - tract?

Acsr oaccharinum L. I 310 - 580 58 - 126 42 ,0 - 8 5 ,0 7 ,4 - 12,4 4 ,0 - 15 ,0 2 0 ,0 - 62 ,0/4 8 5 / /9 4 / / 5 9 ,0 / / 9 , 4 / / 8 , 5 / / 5 0 ,0 /

I I 200 - 530 28 - 42 29 ,0 - 32,0 5 ,5 - 7 ,8 0 ,2 - 1 ,0 2 ,0 - 6 ,0/3 2 5 / / 3 3 / /3 0 ,3 / / 6 , 0 / / 0 , 8 / / 3 , 5 /

К 180 140 25 ,0 5 ,7 ś lad y - t ra c e 2 ,0

Acer poeudopla tanus L, I 400 - 700 48 - 258 42 ,0 - 67 ,0 7 ,4 - 12,4 2 ,0 - 11,0 8 ,0 - 33 ,0/4 9 8 / /1 6 7 / /5 7 ,0 / / 9 , 2 / / 6 , 5 / / 2 0 ,0 /

I I 400 - 560 40 - 70 32,0 - 35,0 5 ,9 - 9 ,4 Ś1. - 6 ,0 2 ,8 - 3 ,0/4 4 3 / /5 8 / Л -3 ,0 / / 7 , 1 / / 1 , 7 / / 2 , 3 /

?; 2_:5 190 28 ,0 5 ,9 ś lad y - t ra c e 1,5

Aii-.culuc hinr.ocujtunum L, I 440 - 1200 12 - 260 34 ,0 - 1^2,0 7 ,4 - 18,0 2 ,0 - 4 ,0 10 ,0 - 50 ,0/7 0 0 / /5 6 / /6 0 ,9 / /1 2 ,8 / / 2 , 8 / /3 0 ,0 /

I I 300 - 620 46 - 146 26 ,0 - ‘5 ,0 5 ,2 - 11,2 s i . - 2 ,0 4 ,0 - 20 ,0/ / 8 0 / /8 6 / / 2 7 ,5 / / 8 , 8 / / 0 , 2 / / 1 2 ,5 /

К 200 245 25 ,0 8 ,0 ś lad y - t r a c e 2 ,0

ü i l i i ; с-uch lo ra ü . I 360 - 3320 18 - 88 32 ,0 - 1 U , 0 6 ,4 - 19,6 2 ,0 - 11,0 9 ,0 - 70 ,0/9 7 2 / /4 0 / /5 0 ,5 / / 1 3 ,2 / / 4 , 0 / / 3 0 ,5 /

I I 220 - 780 26 - 166 17,0 - 46 ,0 5 ,0 - 10 ,0 1 ,0 - 3 ,0 4 ,0 - 18,0/4 4 3 / /5 5 / /3 0 ,6 / / 7 , 2 / / 1 , 3 / / 8 , 8 /

К 110 557 24 7 ,8 0 ,8 ś lad y - tra c e

■Лl i a V a i3av ien3 ia I 320 - 1550 20 - 54 35 ,0 - 115,8 7 ,8 - 13,1 2 ,0 - 6 ,0 9 ,0 - 70 ,0/5 7 1 / /2 7 / /5 6 / / 1 0 , 3 / / 3 , 0 / / 2 9 ,2 /

I I 220 - 380 14 - 166 25 ,0 - 45 ,8 5 ,0 - 8 ,5 0 ,5 - 5 ,0 3 ,0 - 12,0/3 1 3 / /5 3 / / 3 2 ,5 / / 6 , 9 / / 1 , 3 / / 6 , 2 /

К 210 450 30,0 7 ,2 ś lad y - t r a c e ś lad y - tra c e

I - “ł z y u l ic y - n e a r r . t r e e t ; I I - w pa rkach - p a rk ; К - k o n tro la - c o n t r o l

98 К. Czarnowska

wach, szczególnie w centrum miasta, odbarwienia liści, które mogą być wywołane niedoborem manganu lub nadmiarem innych pierwiastków, np. chloru, a także obecnością różnych gazów i aerozoli w powietrzu.

Większe ilości cynku wystąpiły w liściach drzew przyulicznych, a mniejsze w liściach drzew z parków i zieleńców osiedlowych. Nie stwierdzono na ogół większych różnic w zawartości cynku w liściach różnych gatunków drzew, a znaczne wahania w ilości tego pierwiastka związane są raczej z lokalizacją badanych punktów.

Liście drzew przyulicznych wykazują większą koncentrację międzi niż liście z parków. Należy podkreślić, że w przeciwieństwie do omó­wionych powyżej składników wahania w zawartości miedzi w liściach drzew z poszczególnych punktów są mniejsze. Zawartość miedzi w li­ściach wynosząca więcej niż 1 0 ppm wskazuje na pochodzenie jej z za­nieczyszczeń środowiska.

Według A l l o w a y a [1] zawartość chromu w roślinach waha się od 0 , 2 do 1.0 ppm. W naszych badaniach w liściach drzew przyulicz­nych ilość chromu dochodziła do 15 ppm, a w pozostałych punktach (parki) wahała się od ilości śladowych do 6 ppm.

Zawartość ołowiu w liściach drzew waha się od 1,8 do 70,0 ppm, natomiast w roślinach ze środowisk naturalnych — od śladów do 4 ppm. Przy porównywaniu zawartości ołowiu w liściach drzew rosnących przy ulicach i w parkach stwierdzono wyraźnie większą koncentrację w li­ściach drzew przyulicznych, narażonych na działanie zanieczyszczeń wy­nikających z motoryzacji. Gatunek badanych drzew natomiast nie miał większego wpływu na zróżnicowanie stężenia tego pierwiastka.

W trawach pobranych z zieleńców położonych przy ruchliwych uli­cach stwierdzono, podobnie jak w liściach drzew, znacznie więcej ba­danych metali ciężkich niż w analizowanych trawach z parków (rys.3-7). Zanieczyszczenia komunikacyjne miały więc również i tu istotny wpływ na zawartość metali ciężkich w trawach zieleńców przyulicznych. Ilość żelaza, ołowiu i chromu, a także cynku i miedzi w trawach zie­leńców była 3- do 7-krotnie wyższa niż w punkcie kontrolnym (Jakto­rów poza Warszawą).

W trawach pobranych z terenu miasta i z punktu kontrolnego nie stwierdzono na ogół większych różnic w zawartości manganu (rys. 4).

Trawy zieleńców przyulicznych, jak i parków wykazują dużą za­wartość molibdenu w porównaniu z trawam i z punktu kontrolnego. Zwiększona zawartość molibdenu ogółem w glebie i wysoki odczyn wpłynęły prawdopodobnie na większą przyswajalność molibdenu, co wy­raźnie odbiło się na jego zawartości w roślinności trawiastej. Trudno też wykluczyć oddziaływanie zanieczyszczonego powietrza na zawartość molibdenu w trawach. Trawy zieleńców przyulicznych zawierają 3- do 8-krotnie więcej molibdenu, zaś traw y z parków — od 1,3- do 2,5- -krotnie więcej niż z punktu kontrolnego.

Akumulacja metali ciężkich w glebach, roślinach i zwierzętach 99

R ys. 6. Z aw artość m iedzi i m olibdenu w traw ach (średnia z trzech lat)objaśnienia jak w rys. 3

C ontent o f Cu and Mo in 'grass (m ean from 3 years)exp lanations as in Fig. 3

Rys. 7. Z aw artość chromu i ołow iu w traw ach (średnia z trzech lat) objaśnienia jak w rys. 3

C ontent of Cr and Pb in grass (m ean from 3 years)exp lanations as in Fig. 3

Rys. 3. Z w artość żelaza w traw ach (średnia z trzech lat)A — traw niki, В — parki, К — kontrola

Content o f Fe in grass (m ean from 3 years)A — law n naer street, В — parks, К — control

ly s . 4. Z aw artość m anganu w traw ach (średnia z trzech lat) objaśnienia jak w rys. 3

C ontent of Mn in grass (m ean from 3 years)e x p la n a tio n s as in Fig. 3

Rys. 5. Z aw artość cynku w traw ach (średnia z trzech lat)objaśnienia jak w rys. 3

C ontent of Zn in grass (m ean from 3 years)exp lanations as in Fig. 3

100 К. Czarnowska

T a b e l a 11Zaw artość m e ta l i c ię ż k ic h w mchach z te re n u Warszawy C ontent o f heavy m e ta ls in m osses from Warsaw a re a

Uchy - Mosses

Nr po­w ie rz ­ch n i No. o f a re a

Fe Lin Zn Cu Ni Co Pb Cr Cd ZnsCcL

ppm

Entodon s c h r e b e r i 91 1800 330 322 22 ,0 17,0 5 ,0 85 20 1 ,70 189

Entodon s c h r e b e r i S3 3140 200 166 35 ,2 10,0 4 ,3 80 24 0,86 193

Entodon s c h r e b e r i 69 3000 140 268 25 ,0 13,0 3 ,5 82 24 1,80 148

B rachythecium ru tabulum 63 1900 300 185 19 ,0 6 ,6 3,1 42 44 1,18 157

Entodon s c h r e b e r i 30 1720 218 16? 16,6 3,8 1,6 42 16 1,06 157

Entodon s c h r e b e r i 65 1650 230 “! 12 17,0 4 ,2 1,6 46 32 0 ,9 2 121

Entodon s c h r e b e r i 67 2000 350 231 20 ,5 4 ,8 2»4 68 28 1,18 195

B rachythecium ru tabulum 3 1876 38 270 26 ,6 4 ,9 0 ,8 134 16 0 ,9 3 290

B rachythecium a lb ic a n s 130 1390 43 230 34 ,0 3 ,0 1 ,0 109 16 0 ,9 8 234

B rachythecium a lb ic a n o 20 1600 45 180 35 ,0 2 ,9 1 .3 40 7 0 ,9 8 183

BrŁChythecium ru tabu lum 64 694 48 95 10 ,0 1 .2 0 ,6 22 5 0 ,5 7 166

Scleropodium purum 63 728 64 64 11,8 1,6 1 ,0 28 5 0 ,6 4 100

P h y tid ia d e lp h u s s q u a r ro -

Entodon s c h re b e r i Kû / 650 140 56 8 ,0 1.1 0 ,8 10 2 0 ,1 5 373

a / K o n tro la - l a s - C o n tro l « f o r e s t

Badane mchy zawierały więcej metali ciężkich niż traw y (tab. 1 1 ). Mchy zebrane z powierzchni będących w zasięgu oddziaływania zanie­czyszczeń przemysłowych (powierzchnie 67, 6 8 , 69, 80, 91, 93) i komu­nikacyjnych (powierzchnie 41, 15, 55b) wykazywały większą koncentra­cję Fe, Zn, Cu, Ni, Cd i Cr w porównaniu z mchami pobranymi w Wila­nowie [63] i Ursynowie [64], a więc w części miasta o małym zapyleniu powietrza. Natomiast zawartość manganu związana jest w mniejszym stopniu z zanieczyszczeniem atmosfery, a więcej z odczynem gleb, czego przykładem są mchy rosnące w centrum miasta. Zawartości kadmu w mchach są zbliżone do ilości tego pierwiastka w wierzchniej warstwie gleb z terenu Warszawy.

Reasumując można ustalić ogólną tendencję wykazującą zwiększanie się zawartości badanych metali ciężkich (z wyjątkiem manganu) w ma­teriale roślinnym w zależności od zanieczyszczenia atmosfery i stopnia antropogenizacji gleb.

ZAW ARTOŚĆ N IEK TÓ RY CH M ETA LI CIĘŻK IC H W TK A N K A CH ZW IERZĄT

Zmiany ilościowe metali ciężkich w środowisku nie pozostają bez wpływu na ich zawartość w organizmach zwierzęcych.

Uzyskane wyniki analiz zawartości Zn, Cu, Pb i Cd w dżdżownicach wskazują na akumulowanie tych pierwiastków w tkankach zwierząt

T a b e l a Yd

S aw arto ić i w skaźnik nagrom adzenia / I Л / Zn, Ju, Pb i Cd w g le b ie i tkankach dżdżownic C ontent and index accum ula tion /1А / o f "n , Cuf Fb, Cd in a o i l s and earthworm s

Zn Cu Pb Cd ZnjCd Pb: Cdi-ow lerzchria

; r - ag le b'i u o i l

tkankaearthworm s

g leb as o i l

tkankaearthworm s

Cle3oi

>baLI

tkankaearthworm s

g leb as o i l

tkankaearthworm s w tkankach

in earthw orm sС IA С IA С IA С IA С IA С IA С IA С IA

4 ; przy u lic y n ear a tro e t 275 6,8 1960 2 ,6 52,0 6 ,0 27 ,3 5.5 170 8 .5 63 ,4 11,3 1,10 10,0 17,5 5,8 112 3,6

200 m od u l ic y 200 m from s t r e s t 10 .i 2,5 1620 2,1 26 ,8 3,1 11,9 2 ,4 64 3.2 43 ,0 8 ,6 0 ,30 2 ,7 10,3 3 ,4 157 4 ,6

120 przy u lic y near 3 tr e e t 170 4,2 1600 2,1 54,9 6 ,4 27 ,0 5 ,4 130 6 .5 49,5 8 ,3 0 ,92 8 ,4 14,5 4 ,8 110 3.4

200 m od u lic y 200 m from o t r e e t 57 1,4 i:'2o 1.8 15,4 1,8 19,0 3,8 30 1 .5 14,0 2 ,5 0,23 2,5 9 ,2 3,0 144 1,5

55b przy u lic y near s t r e e t 225 5,6 1300 1.7 2 6 ,3 3 ,0 18,0 3,6 170 8 .5 55 ,0 9 .8 0 ,62 5 ,6 12,2 4 ,0 106 4 .5

200 m od u l ic y 200 m from u t r e s t 105 2,6 1250 1,7 17,6 2 ,0 12,0 2 .4 39 1 ,9 17,8 3,2 0 ,29 2 ,4 7 ,6 2 ,5 1б4 2 .3

64 k o n tro la con tro ] 40 - 750 - 8 ,6 - 5 .0 - 20 - 5 ,6 - 0,11 - 3 ,0 - 250 1,8

С - zaw artość - co n ten t ppmI/i - wskaźnik nagrom adzenia - index accum ula tion

Aikum

ulacja m

etali ciężkich

w glebach,

roślinach i

zwierzętach

101

102 К. Czarnowska

(tab. 1 2 ). W ystępują jednak wyraźne różnice w ilości Pb, Cd i Cu w za­leżności od miejsca pobrania próbki. Więcej tych pierwiastków stwier­dzono w tkankach dżdżownic zebranych z trawników przyulicznych, mniej w tkankach tych zwierząt zebranych z parków. W wyniku analiz stwierdzono, że tkanki dżdżownic zawierają od 16 do 34 razy więcej kadmu i od 6 do 23 razy więcej cynku niż gleba. Duże różnice między zawartością tych pierwiastków w dżdżownicach i glebie wskazują na silną kumulację kadmu i cynku w tkankach badanych zwierząt. Stosu­nek Zn : Cd w tkankach dżdżownic waha się w przedziale od 106— do 165 (punkt kontrolny — 250) i układa się podobnie jak w mchu.

Ilościowe zmiany metali ciężkich w środowisku mogą wpływać rów­nież na ich zawartość w organizmie ssaków. W badanej wątrobie myszy polnych Apodemus agrarius odłowionych wiosną stwierdzono średnio więcej cynku (34 |mg/g) niż w wątrobie zwierząt odłowionych jesienią (27 ng/g) tab. 13). Prócz tego stwierdzono także znaczny wzrost kadmu

U J ' i 1 G . 1 3

Sc. Z n v Cu, Tb i Cd w w ątrob ie nys~v p o ln e j - Apodemus a g ra r iu s/wûhc;ïiia i ś r e d n ie /

C ontent o f Zn> Cu, Fb, Cd in the l i v e r o f f i e l d mice - Apodemus a g ra r iu s /niinimum-naximum and m ear/

M iejsca - L o c a li ty I lo ś ć osobników

Zn Cu Pb Cd

Sample s is e / * / g św ież e j n n e y f r e s h w eight

Wiosna - S p rin g

Park M io c iń sk i, 17 19 - 69 2 ,9 - 7 ,4 0 ,31 - 0 ,99 0 ,1 0 - 0 ,99/3 4 / / 5 , 4 / / 0 ,5 0 / /0 ,5 4 /

Lasek B ie la ń s k i •- re z e rw a t, 21 26 - 49 3 ,6 - 13 ,7 0 ,2 7 - 0 ,82

соiоо

/ 3 6 / / 5 , 8 / /0 ,5 2 / / 0 ,5 0 /

Ogród B otan iczny i Ł a z ie n k i, 27 20 - 56

/3 3 /

2 ,7 - 8 ,3

/ 4 , 9 /

0 ,28 - 0 ,7 9

/0 ,5 3 /

ś la d y - 0 ,92 t r a c e

/0 ,2 4 /

J e s ie ń - Autumn

P ark M ło c iń sk i, 34 16 - 43 3 ,5 - 17 ,4 0,41 - 1,31 0,11 - 1,56/2 8 / / 6 , 9 / / 0 ,7 4 / / 0 ,6 8 /

Lasek B ie la ń s k i - re z e rw a t, 30 15 - 35 3 ,7 - 10,6 0 ,3 5 - 2 ,69 0 ,0 3 - 1 ,26/2 6 / / 6 , 0 / / 1 ,0 3 / / 0 ,3 3 /

Ogród B otan iczny i Ł a z ie n k i, 19 16 - 69 00io\Csl 0 ,1 3 - 1 ,64 0 ,0 3 - 0 ,7 4/ 2 7 / / 5 , 0 / / 0 , 7 7 / /0 ,2 6 /

Turew, 6 - k o n tro la - c o n t ro l 26 - 41 5 ,0 - 7 ,6 0 ,2 8 - 0 ,81 0 ,0 4 - 0 ,13/3 7 / / 6 , 4 / / 0 ,4 9 / /0 ,0 8 /

w porównaniu z grupą kontrolną. Na przykład w wątrobie myszy z Lasu Młocińskiego stwierdzono wiosną średnio 6 -krotny, a jesienią 8 -krotny wzrost zawartości kadmu. Wątroba zwierząt z Lasku Bielańskiego za­wierała średnio 5 razy więcej kadmu, a z Ogrodu Botanicznego tylko 3 razy więcej kadmu niż w grupie kontrolnej. Las Młociński leży w za­

Akumulacja metali ciężkich w glebach, roślinach i zwierzętach 103

sięgu oddziaływania licznych zanieczyszczeń przemysłowych, co wyraź­nie wpłynęło na wzrost kadmu w badanym materiale zwierzęcym i ro­ślinnym. Stosunek cynku do kadmu w wątrobie populacji myszy z Lasu Młocińskiego wynosi od 19 do 95, a w 23% badanych wątrób o m niej­szej zawartości kadmu wynosi od 126 do 350. Średnia zawartość ołowiu V/ wątrobie zwierząt odłowionych wiosną z terenu Warszawy jest zbli­żona do ilości tego pierwiastka w wątrobie myszy z punktu kontrolnego. W ątroby wszystkich zwierząt odłowionych jesienią zawierały na ogół więcej ołowiu w porównaniu z grupą kontrolną, co można łączyć ze zmianą pożywienia zwierząt w okresie letnim. Zawartość miedzi w wą­trobie A. agrarius waha się od 2,7 do 17,4 |ig/g, a osobników z Ogrodu Botanicznego wynosi często poniżej 4 |ig/g.

DY SK U SJA I PODSUM OW ANIE WYNIKÓW

Z licznych prac prowadzonych obecnie na świecie wynika, że wszędzie urbanizacja prowadzi do wzrostu ilości metali ciężkich w glebach i ro­ślinach. Najwięcej badań dotyczy akumulacji ołowiu w terenach poło­żonych przy autostradach [3, 12, 15, 32, 33, 38, 43, 45, 47]. Zawartość ołowiu w glebie i materiale roślinnym pozostaje w ścisłej zależności od natężenia ruchu drogowego, odległości od jezdni, a w przypadku roślin zależy ponadto od okresu wegetacyjnego.

Podobne wyniki dały własne badania nad zawartością ołowiu w gle­bach z terenu Warszawy. W glebach z pasów zieleni przyulicznej jest ołowiu 2-krotnie więcej niż w glebach parków. Wcześniejsze badania przeprowadzone na terenie Parku Łazienkowskiego wykazały, że gleby dużych kompleksów zieleni miejskich, a zwłaszcza ich obrzeża przy­legające do ruchliwych ulic, są także narażone na zanieczyszczenia me­talami ciężkimi, szczególnie ołowiem i cynkiem [13].

Stwierdzono [9], że nawet niewielkie różnice w odległości od jezdni (25 bądź 50 m) wpływają na zmniejszenie ilości ołowiu w glebie. W cen­trum miasta, przy dużym zanieczyszczeniu powietrza, zawartość ołowiu w glebach jest mniej uzależniona od odległości od jezdni. Ołów gro­madzi się głównie w warstwie powierzchniowej (0-5 cm) badanych gleb, co potwierdzają wyniki badań innych autorów [2, 25, 43, 46].

Zawartość ołowiu (do 550 ppm) w wierzchnich warstwach gleb w ar­szawskich zieleńców przyulicznych (tab. 2 i 3) jest zbliżona do ilości tego pierwiastka w glebach dużych miast innych krajów [1 1 , 41, 4 3 , 4 7 ]. Podobne wyniki otrzymali Tu r s к i i wsp. [45] oraz R o s z y k i Ro- s z y k o w a [38], badając gleby terenów zurbanizowanych Lublina i Wro­cławia.

Z badań W a r d a i wsp. [46] wynika, że w glebach zieleńców Pal-

104 К. Czarnowska

merston North (Nowa Zelandia) zawartość ołowiu dochodziła do 3000 ppm. gdy tymczasem w glebach terenów rolniczych — zaledwie 15 ppm.

Znacznie mniej prac poświęcono występowaniu innych metali cięż­kich, to jest Cu, Zn, Cd, Ni, Co, Cr [2, 17, 32, 35, 36, 41, 45]. P u r v e s [35] oraz P u r v e s i M a c k e n z i e [36], badając zawartość miedzi i cynku w glebach ogrodów i parków miejskich, stwierdzili ponad4-krotny wzrost ogólnej ilości miedzi i miedzi rozpuszczalnej oraz po­nad 3-krotny wzrost cynku rozpuszczalnego w porównaniu z glebami uprawnymi. Z badań B e a v i n g t o n a [2 ] wynika, że w warstwie 0-5 cm gleb aglomeracji miejskiej Wollongong (Australia) występuje szczególnie duża zawartość rozpuszczalnych form miedzi (490 ppm) i cyn­ku ( 1 0 0 ppm), przekraczająca wielokrotnie całkowitą zawartość tych pier­wiastków w glebach nie zanieczyszczonych; dotyczy to szczególnie miedzi.

W glebach z terenu Warszawy stwierdzono dużą akumulację cynku i miedzi, przeważnie w warstwie 0-5 cm. Zawartość miedzi ogółem w badanych glebach jest zbliżona do wyników otrzymanych przez in­nych autorów [38, 45]. Natomiast zawartość miedzi rozpuszczalnej jest znacznie mniejsza od ilości podawanych przez Beavingtona, prawdopo­dobnie skutkiem zanieczyszczenia powietrza w Wollongong tym pier­wiastkiem.

Zawartość cynku w glebach Warszawy jest podobna do ilości wyka­zanych w glebach innych miast [17, 41]. W niektórych glebach warszaw­skich stwierdziliśmy jednak bardzo dużą zawartość cynku ( 1 0 2 0 ppm) zbliżoną do ilości występujących w glebach terenów przemysłowych [45].

Zawartość kadmu w warstwach powierzchniowych badanych gleb przekracza wielokrotnie ilości tego pierwiastka otrzymane przez O b u - c h o w s k ą w glebach okolic Warszawy [34], być może dlatego, że stosowała ona inne metody przy oznaczaniu tego pierwiastka. Znacznie więcej kadmu (do 40 ppm) w glebach miasta przemysłowego otrzymali G o o d m a n i R o b e r t s [17]. Prace innych autorów [8 , 25, 32, 33] wskazują, że akumulacja kadmu w glebach wiąże się zarówno z zanie­czyszczeniami komunikacyjnymi, jak i rolniczą bądź przemysłową dzia­łalnością człowieka.

O stopniu zanieczyszczenia gleb kadmem można wnioskować na pod­stawie stosunku Zn : Cd. W skałach magmowych stosunek ten kształtuje się w granicach 700-900 [28]. W glebach z terenu Warszawy w warstwie 0-5 cm stosunek cynku do kadmu waha się od około 100 do 300, w gle­bach zaś mniej zanieczyszczonych kadmem stosunek ten wynosi na ogół od 300 do 750.

W warstwach próchnicznych gleb z terenu Warszawy akum uluje się także żelazo, molibden, kobalt i nikiel. Natomiast w glebach użytkowa­nych rolniczo bądź leśnych (szczególnie gleby płowe i brunatne) zaob­serwowano ubożenie warstw wierzchnich w te pierwiastki [4 , 7 , 14].

Akumulacja metali ciężkich w glebach, roślinach i zwierzętach 105

Większą zawartość tych pierwiastków stwierdza się w glebach położo­nych w pobliżu tras komunikacyjnych. Przeprowadzone analizy posłu­żyły do obliczenia średnich wskaźników nagromadzenia poszczególnych pierwiastków w różnych grupach gleb wydzielonych na terenie War­szawy. Wskaźniki te zostały obliczone w stosunku do zawartości metali w glebach uprawnych i leśnych, występujących na terenie Niziny Ma- zowiecko-Podlaskiej [4, 7, 14]. Nawiasem mówiąc, w glebach innych obszarów Polski znajdują się często większe ilości tych pierwiastków [22].

W porównaniu do Cd, Zn, Pb i Cu znacznie mniej zanieczyszcza gleby Mo, Fe, Ni i Co. Wskaźnik nagromadzenia chromu jest najmniejszy (tab. 6 ). Z przeprowadzonych analiz wynika również, że gleby miejskie są nieznacznie zanieczyszczone manganem.

Obliczono także korelację między niektórymi właściwościami gleb a zawartością w nich metali ciężkich. Zbadane gleby odznaczają się dużą zawartością węgla organicznego, szczególnie w warstwie powierzchnio­wej (0-5 cm). W warstwie tej nastąpiła także akumulacja metali cięż­kich. Stąd stwierdzono wysoce istotną korelację między ilością Zn, Cu,. Pb, Cd, Ni i Fe a zawartością węgla organicznego w tej warstwie (tab. 7).

Wiele wyników badań wskazuje na to, że dwu wartościowe kationy metali ciężkich (Cu, Zn, Mn, Co, Pb) tworzą trw ałe połączenia komplek­sowe i chelatowe z substancją organiczną gleby [19, 21, 25, 42]. Metale ciężkie sorbowane są także przez m inerały ilaste [2 0 , 2 1 ] oraz uwodnione tlenki żelaza i manganu [21]. Modelowe badania H i l d e b r a n d a i B l u - ma [19, 20]. wykazały, że odczyn gleby silnie wpływa na wiązanie oło­wiu przez minerały ilaste i substancję organiczną, np. kwasy huminowe przy pH 8,0 wiązały 5-krotnie więcej ołowiu niż przy pH 3,0. W tych warunkach przy odczynie obojętnym lub alkalicznym toksyczność ołowiu i innych metali dla roślin może być w dużym stopniu zmniejszona [16].

Zaobserwowano, iż w warstwie powierzchniowej badanych gleb roz­puszczalność cynku, ołowiu, a czasem i miedzi jest mniejsza niż roz­puszczalność tych pierwiastków w warstwach głębszych. W ystępuje to szczególnie intensywnie w warunkach odczynu obojętnego, typowego dla gleb antropogenicznych.

Wykazano w glebach uprawnych korelację między zawartością części spławialnych a zawartością Cu i Mo [4]. W glebach z terenu Warszawy nie stwierdzono na ogół tej zależności. Jak widać, zależność między właś­ciwościami gleb a zawartością metali ciężkich w układach naturalnych bądź modelowych nie odpowiada warunkom glebowym zmienionym przez człowieka. Pierwiastki, które w mniejszym stopniu zanieczyszczają gleby, np. nikiel, kobalt, molibden i chrom, wykazują zależność od występo­wania żelaza, podobnie jak w glebach naturalnych [22]. Natomiast pier­wiastki znacznie zanieczyszczające glebę, jak Zn, Cu, Pb i Cd, korelują tylko każdy z każdym (tab. 8 ). Na podstawie badań terenowych oraz

106 К. Czarnowska

wskaźników zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi wydzielono w aglo­m eracji warszawskiej gleby:

— antropogenicznie silnie przekształcone, tzw. gruzowe, najczęściej zieleńców przyulicznych,

— antropogeniczne zieleńców osiedlowych,— antropogeniczne o częściowo zachowanych naturalnych cechach

morfologicznych,— o nie zmienionym profilu.Wartości współczynników nagromadzenia poszczególnych metali cięż­

kich w warstwie 0-5 cm różnych gleb z terenu Warszawy układają się następująco:

— gleby antropogeniczne, tzw. gruzowe, zieleńców przyulicznych:C d > Z n = P b > C u > N i> C o = M o > F e > C r,

— gleby antropogeniczne zieleńców osiedlowych:Z n > C d > C u > P b >M o>Fe==Co = N i>C r,

— gleby antropogeniczne parków o częściowo zachowanych natu­ralnych cechach morfologicznych:

C d > Z n > C u > P b > N i> C o = M o > F e > C r,— gleby o nie zmienionym profilu:

C d > Z n > C u > P b > F e = M o > C o = N i> C r.W glebach antropogenicznych parków o częściowo zmienionym pro­

filu i w glebach o nie zmienionym profilu zawartość rozpatrywanych metali ciężkich maleje wraz z głębokością. Uzyskane wyniki dotyczące tej grupy gleb potwierdzają badania innych autorów [2, 3, 25, 45, 50, 8 6 ], którzy stwierdzili także, że zawartość metali ciężkich (Pb, Zn, Cd, Cu, Ni) zmniejsza się w profilu gleb skażonych wraz w głębookścią i w w ar­stwie 40-70 cm dochodzi do wartości spotykanych w glebach natural­nych. W glebach antropogenicznych tzw. gruzowych, zieleńców przy­ulicznych i osiedlowych prawidłowość ta nie występuje. W glebach tych na głębokości 70-90 cm stwierdzono 3-krotnie więcej cynku i ołowiu, od 2- do 4-krotnie więcej kadmu oraz od 1,5- do 3,5-krotnie więcej miedzi niż w glebach kontrolnych na tej samej głębokości.

Zmiany w środowisku glebowym warszawskich zieleńców przyulicz­nych wpływają na zmniejszenie liczebności drobnoustrojów [40]. Na­stępuje obniżenie aktywności biologicznej gleb, co w konsekwencji po­woduje w pewnym stopniu zahamowanie procesu humifikacji materii organicznej [30].

Roślinność, podobnie jak gleba, stanowi wskaźnik zanieczyszczenia •atmosfery [3, 5, 9, 1 1 , 1 2 , 17, 18, 23, 26, 31, 36, 38, 39, 45, 46, 47]. Me­tale ciężkie pobierane przez rośliny z pyłów osiadających na powierzchni samych roślin zwiększają zawartość metali, a szczególnie ołowiu w ma­teriale roślinnym. Według L a g e r w e r f f a [26] ponad 40% ołowiu, cynku i kadmu, zawartych w częściach nadziemnych roślin, pochodziło z zanieczyszczenia atmosfery.

Akumulacja metali ciężkich w glebach, roślinach i zwierzętach 107

Badania prowadzone z radioaktywnym ołowiem potwierdzają pogląd, że skażenie roślin tym pierwiastkiem zależy przede wszystkim od za­nieczyszczenia atmosfery spalinami samochodowymi [3, 25]. Niektórzy autorzy uważają, że dobrym wskaźnikiem zanieczyszczenia atmosfery jest ilość metali ciężkich nagromadzona w korze drzew [46]. Jednak występują tu znaczne różnice wynikające z właściwości samej kory, często spękanej.

Inni autorzy przyjęli mchy Jak o rośliny wskaźnikowe, które mogą służyć do określania stopnia zanieczyszczenia środowiska metalami cięż­kimi [5, 17, 18, 39].

Z wielu badań wynika, że metale ciężkie w warunkach dużej ich koncentracji w podłożu kum ulują się głównie w korzeniach roślin i w niewielkich ilościach przenoszone są do ich części nadziemnej [23, 26].

Spośród badanych przez nas roślin największą zdolność kumulacji metali ciężkich wykazują mchy. Z wcześniejszych analiz dotyczących zawartości Fe, Zn, Mn i Cu w gametofitach i sporofitach mchu wynika, że kumulacja tych pierwiastków zachodzi głównie w protoplastach ko­mórek chlorofilowych liści gametofitów [6]. Stwierdzono, że mchy, bę­dące w zasięgu oddziaływania zanieczyszczeń przemysłowych i komu­nikacyjnych, akum ulują Pb, Zn, Cd, Cu i Cr w ilości często zbliżonej do ilości tych pierwiastków w wierzchnich warstwach gleb. Stosunek między cynkiem a kadmem w mchach jest wąski i według naszych badań ukła­da się podobnie jak w glebach o dużej zawartości kadmu (tab. 11).

Wskaźnikowa rola mchów podkreślana przez R ü h l i n g a i T y l e r a [39], G o o d m a n a i R o b e r t s a [17] co do zanieczyszczenia atmosfery metalami ciężkimi potwierdza się i w naszych badaniach. Więcej żelaza i kadmu stwierdzono w mchu parków Krakowa [18]niż znaleźliśmy na terenie Warszawy.

W trawach z zieleńców przyulicznych jest od 2- do 3-krotnie więcej ołowiu niż przewiduje dopuszczalna norma dla zawartości tego pier­wiastka w paszach wynosząca 10 ppm Pb [23]. Zawartość żelaza, man­ganu i cynku w trawach z parków jest zbliżona do ilości tych pierwia­stków w naturalnej roślinności łąkowej [29].

Badane traw y zieleńców przyulicznych Warszawy zawierają więcej ołowiu niż traw y z zieleńców Krakowa i Wrocławia [18, 38]. Zawartość żelaza w trawach i liściach drzew jest zbliżona do ilości znalezionych w Krakowie. Jednak materiał roślinny z terenów przydrożnych, silnie zanieczyszczonych spalinami samochodowymi, zawiera więcej oło­wiu w trawach i liściach różnych gatunków drzew niż uzyskane ilości w przedstawionej pracy [3, 11, 23, 46, 47]. Więcej cynku stwierdzono także w liściach klonów Acer platanoides, rosnących przy ulicach w Bru­kseli, zaś zawartość miedzi była zbliżona do ilości w liściach klonów z terenu Warszawy [12]. Zawartość chromu w badanych liściach różnych

108 К. Czarnowska

gatunków drzew jest zgodna z wynikami M a e n o [31] otrzymanymi w badaniach w Tokio.

Rozbieżności w wynikach uzyskanych przez różnych autorów, a do­tyczące zawartości m etali ciężkich w m ateriale roślinnym, są często związane z odmiennym przygotowaniem m ateriału do analiz. Stosowane nieraz mycie roślin przed analizą obniża zawartość pierwiastków ślado­wych w roślinie. Zrozumiałe jest również, że próbki roślin pobrane po okresie deszczu będę zawierały mniej ołowiu [11].

Przedstawione badania nie miały na celu przeanalizowania obiegu metali ciężkich w układzie gleba—roślina—zwierzę. Niemniej fragm enty prowadzonych badań w tym zakresie sygnalizują, iż niektóre metale ciężkie włączają się do łańcucha pokarmowego przez glebę i resztki roślin, co wykazano na przykładzie dżdżownic [10]. Więcej tych metali występowało w dżdżownicach zebranych z trawników przyulicznych, mniej w tkankach dżdżownic z parków. W tkankach dżdżownic zebra­nych z zieleńców miejskich stwierdzono od 2,5 do 4 razy więcej miedzi, od 5 do 7 razy więcej ołowiu i od 4 do 6 razy więcej kadmu niż w tkan­kach tych zwierząt z punktu kontrolnego. W badanych dżdżownicach Lumbricus terrestris stwierdzono znacznie więcej cynku, natomiast mniej ołowiu w porównaniu z danymi G i s h a i C h r i s t e n s e n a [15].

Prowadzono również badania nad zawartością niektórych metali cięż­kich w wątrobie myszy polnej Apodemus agrarius (Pallas, 1771) zamie­szkującej tereny Warszawy o różnym stopniu urbanizacji. Wyniki włas­nych nie publikowanych jeszcze badań wskazują, że w wątrobie doro­słych osobników odłowionych jesienią nastąpił od 1,5- do 2-krotnego wzrost zawartości ołowiu i 3- do 8-krotnego wzrost zawartości kadmu n porównaniu z grupą kontrolną. W wątrobie zwierząt zawierającej wię­cej kadmu wartość stosunku Zn : Cd wahała się od 15 do 95, natomiast u 45% badanych zwierząt stosunek ten mieścił się w granicach od 105 do 830. Wąski stosunek cynku do kadmu w wątrobie zwierząt wskazuje, że biologiczna przyswajalność kadmu jest proporcjonalnie większa niż cynku.

Na podstawie otrzymanych wyników można stwierdzić, że pasy zie­leni przyulicznej działają w okresie wegetacji roślin jak filtr, zatrzy­mują bowiem część pyłu i innych zanieczyszczeń powietrza, szczególnie z niskich źródeł emisji, które przeważają na terenie Warszawy. Rola ochronna żywopłotów niskich i wysokich została już wcześniej omówio­na [9]. Należy dodać, że zawartość metali ciężkich w materiale roślin­nym i zwierzęcym zależy przede wszystkim od lokalizacji powierzchni w stosunku do źródła zanieczyszczenia.

Należy podkreślić, że na każdy hektar gleb z terenu Warszawy zosta­ło doprowadzone w wyniku wieloletnich zanieczyszczeń: cynku od 167 do 616 kg (średnio 390 kg/ha), ołowiu od 40 do 277 kg (średnio 126 kg/ha), miedzi od 27 do 123 kg (średnio 70 kg/ha) i kadmu od 0,66 do 1,8 kg

Akumulacja metali ciężkich w glebach, roślinach i zwierzętach 109

średnio 1,2 kg/ha). Mając na uwadze ciągły dopływ metali ciężkich bez­pośrednio do gleby i przez rośliny, skażenie gleb ekosystemu miejskie­go jest stosunkowo duże i będzie się zwiększało. Szczególnie niebezpie­czne wydaje się podwyższenie ilości m etali ciężkich wchodzących do łańcucha pokarmowego gleba-roślina-zwierzę.

WNIOSKI

Na podstawie otrzymanych wyników badań prowadzonych na tere­nie Warszawy nasuwają się następujące wnioski.

1. Różnorodna działalność człowieka naruszyła naturalny układ pro­filów gleb zieleńców warszawskich: poziomy gentyczne zostały przeobra­żone; nastąpiła akumulacja substancji organicznej w warstwach po­wierzchniowych, wzrost zawartości węglanu wapnia, alkalizacja gleb oraz nagromadzenie metali ciężkich.

2. W glebach z terenu miasta metale ciężkie gromadzą się głównie w warstwie powierzchniowej (0-5 cm). Największy wskaźnik nagroma­dzenia wykazuje kadm, cynk, ołów i miedź, znacznie mniejsze i zbliżone do siebie są wskaźniki nagromadzenia molibdenu, żelaza, niklu, kobaltu i chromu. Jedynie mangan nie gromadzi się w tych glebach; na każdy hektar (biorąc pod uwagę warstwę 0-20 cm) gleb zostało doprowadzone w wyniku zanieczyszczeń: cynku — od 167 do 616 kg, ołowiu — od 40 do 277 kg, miedzi — od 27 do 123 kg i kadmu — od 0,66 do 1,7 kg.

3. Na podstawie zawartości metali ciężkich i zmian cech morfolo­gicznych wydzielono na badanym terenie cztery grupy gleb charaktery­zujące się różnym stopniem przekształcenia i różnym zanieczyszczeniem:

— antropogeniczne silnie przekształcone, tzw. gruzowe, zieleńców przyulicznych,

— antropogeniczne z dużą zawartością próchnicy zieleńców osiedlo­wych,

— antropogeniczne o częściowo zachowanych cechach morfologi­cznych,

— o nie zmienionym profilu.4. W glebach Niziny Mazowiecko-Podlaskiej (punkty kontrolne) za­

wartość m etali ciężkich jest niższa niż w glebach Warszawy. Wierzchnie poziomy (0-10 cm) są uboższe w żelazo, miedź, nikiel, kobalt, molibden i chrom w porównaniu ze skałą macierzystą. W warstwie wierzchniej stwierdzono akumulację manganu (współczynnik koncentracji wynosi 1,4) oraz wzrost ołowiu (współczynnik koncentracji wynosi 1,7).

5. Zawartość metali ciężkich w materiale roślinnym zależy od odle­głości od źródła zanieczyszczenia. W liściach drzew i trawach z po­wierzchni położonych przy arteriach komunikacyjnych stwierdzono wię­cej metali ciężkich (Fe, Pb, Cr, Mo, Zn i Cu) niż w materiale roślin­nym pobranym z parków.

1 1 0 К. Czarnowska

6. Mchy należy przyjąć jako podstawowe biowskaźniki zanieczyszcze­nia powietrza atmosferycznego na terenie Warszawy.

7. Zawartość cynku, kadmu, ołowiu i miedzi w tkankach dżdżownic z powierzchni gleb zanieczyszczonych metalami wskazuje na silną ku­mulację tych pierwiastków w organizmie zwierzęcym. Zawartość kadmu i ołowiu w wątrobie A. agrarius świadczy o zanieczyszczeniu tym i me­talami również terenów leżących na peryferiach miasta, a będących w zasięgu oddziaływania zanieczyszczeń przemysłowych.

8. Za wymierne wskaźniki antropogenizacji gleb, a w szerszym uję­ciu antropogenizacji środowiska miejskiego, należy przyjąć akumulację metali ciężkich w glebach oraz bio wskaźniki tej akumulacji, tj. zawar­tość metali ciężkich w mchach, liściach drzew, trawach i tkankach zwie­rząt.

Oznaczenia niektórych metali ciężkich w roztworach wykonała Pra­cownia Analiz Fizykochemicznych pod kierunkiem dra H. Goźlińskiego, za co serdecznie dziękuję.

LITERATURA

[1] A l l o w a y W. H.: A gronom ie controls over the environm ental cycling of trace elem ents. Adv. Agron. 1968, 20, 235-271.

[2] В e a v i n g t o n F.: C ontam ination of soil w ith zinc, copper, lead and cad­mium in the W ollongong city area. Autr. J. Soil Res. 11, 1973, 1, 27-31.

[3] C h o w T. J.: Lead accum ulation in roadside so il and grass. Nature 1970, 225, 295-296.

[4] C z a r n o w s k a K.: Badania nad rozm ieszczeniem Mn, Zn, Cu, Mo w glebachw ytw orzonych z glin zw ałow ych. Rocz. glebozn. 23, 1972, 2, 25-30.

[5] C z a r n o w s k a K.: The accum ulation of heavy m etals in soil and plantsin W arsaw area (exem plified by grasses and m osses). Pol. J. Soil Sei. 1974, 7, 2, 117-122.

[6] C z a r n o w s k a K., R e j m e n t-G г о с h o w s k a I.: C oncentration o f heavy m etals — iron, m anganese, zinc and copper in m osses. A cta Soc. Bot. Pol. 1974, 43, 39-44.

[7] C z a r n o w s k a K.: Zawartość m etali ciężkich w glebach p łow ych W y­soczyzny Siedleckiej. Zesz. nauk. SGGW -AR 1977. R oln ictw o 16, 39-47.

[8] C z a r n o w s k a K.: Kadm w glebach okolic W arszaw y. Rocz. glebozn. 29,1978, 1, 57-64.

[9] C z a r n o w s k a K. , K o n e c k a - B e t l e y K.: W pływ zanieczyszczeń atm o­sfery na w łaściw ości gleb i akum ulację m etali ciężkich w glebach i roślinach na terenie W arszaw y. C złow iek i Środow isko 1977, 4, 73-90.

n 0] C z a r n o w s k a K. , J o p k i e w i c z K.: H eavy m etals in earthw orm s as index off soil contam ination. Pol. J. Soil. Sei. 11, 1978, 1/, 5 1 -$ 2 .

[11] D a v i e s В. E, H o l m e s P. L.: Lead contam ination of roadside so il and grass in Birm ingham , England, in relation to naturally occuring levels. J. Agr. Sei. 79, 1972, 479-484.

Akumulacja metali ciężkich w glebach, roślinach i zwierzętach 1 1 Г

[12] D e l e a r t e E., N a n g n i o t P., I mp e n s R.: La determ ination d ’e lem en ts m étalliques dans les soils et les végétaux , en sites industriels et urbains. A n­nales de G em bloux 1973, 79, 141-149.

[13] D o b r z a ń s k i В., C z a r n o w s k a K. , C z e r w i ń s k i Z., K o n e c k a - - В e t l e у K. , P r a c z J.: B adania gleboznaw cze Parku Ł azienkow skiego w W arszaw ie w naw iązaniu do ochrony środow iska. Cz. II. W pływ aglom eracji m iejsk iej na gleby i rośliny. Rocz. Nauk. roi. Ser. A, 101, 1975, s, 141-158.

[14] G a ł c z y ń s k a B., P i o t r o w s k a M.: Zaw artość p ierw iastków śladowych' w niektórych glebach pow iatu Piaseczno. Pam. puł. 53, 1972, 99-116.

[15] G i s h C. D., C h r i s t e n s e n R. E.: Cadmium, nickel, lead and zinc in .. earthw orm s from roadside soil. Environ. Sei. Tecbnol. 7, 1973, 1060-1062.

[16] G ł a z o w s k a j a M. J.: O principach k łassifik acji poczw po ich ustojeziw osti w w ozdiejstw iju technogiennych chim iczeskich w ieszczestw . T ezisy dokładow V W sesojuznogo sjezda poczw ow iedow , M ińsk, 11-15.VII.1977, 2, 80-82.

[17] G o o d m a n G. T., R o b e r t s Т. M.: P lant and soils as indicators o f metals* in the air. N ature 231, 1971, 5301, 287-292.

[18] G r o d z i ń s k a K. , K a ź m i e r c z a k o w a R.: H eavy m etal content in the plants of Cracow parks. B ull. Acad. Pol. Sei. Ser. Sei. B iol. 25, 1977, 4, 227-234.

[19] H i l d e b r a n d E. E., B l u m W. E.: Lead fixa tion by so il hum ic acids. N atu­rw issenschaften 61, 1974, 3, 128-129.

[20] H i l d e b r a n d E. E., B l u m W. E.: Lead fixation by c ly m inerals. N a­turw issenschaften 61, 1974, 4, 169.

[21] H o d s o n J. P.: C hem istry o f the m ikronutrient elem ents in soil. Adv. Agron.. 15, 1963, 119-159.

[22] К a b a t a-P e n d i a s A.: Badania geochem iczno-m ineralogiczne gleb w ytw o­rzonych z granitów i bazaltów Dolnego Śląska. Rocz. Nauk. roi. 1965, 90-A -l,. 1-60.

[23] K l o k e A. , R i e b a r t s c h K.: V erunreinigung von K ulturpflanzen m it B le i aus K raftfahrzeugenabgassen. N aturw issenschaften 51, 1964, 367-368.

[24] K o s s o w s k a U.: O sobliw ość klim atu w ielkom iejsk iego na przykładzie W ar­szaw y. Prace i Studia Inst. G eografii UW, z. 12, K lim atologia 7, 1973, 141-185.

[25] L a g e r w e r f f J. V.: H eavy-m eta ls contam ination of soils. A griculture and the quality of our environm ent. N. C. Brady ed. Amer. Assoc. Adv. Sei. PubL 85, 1967, 343-364.

[26] L a g e r w e r f f J. V.: U ptake of cadm ium , lead and zinc by radish from, so il and air. Soil Sei. I l l , 1971, 2, 129-133.

[27] L i s i c k a I., О z i ę b ł o A.: M etale w pyłach atm osfery m iejskiej na przy­k ładzie m. st. W arszawy. Ochrona Pow ietrza 3, 1977, 69-72.

[28] L i s к D. J.: Trace m etals in soils, plaint and anim al. A dvan. agron. 1972r 24, 267-325.

[29] L i w s k i A.: M ikroelem enty Mn, Fe, В, Cu, Со, Zn w roślinności łąkowej: i bagiennej. Rocz. Nauk. roi. ser. F, 1965, 75, 1.

[30] Ł a k o m i e ć I.: Substancja organiczna w glebach traw ników i parków w ar­szaw skich. Wyd. Inst. K ształtow ania Środow iska, W arszawa 1979.

[31] M a e n o М.: E ffect of air pollution on trees (VIII). H eavy m etals in lea v es o f street trees: lead, n ickel, chrom ium and cadmium. J. Jap. Soc. A ir. Poll- 6, 1971, 1, 153.

[32] M i l l s J. G., Z w a r i c h M. A.: H eavy m etal content of soils on M anitoba. Can. J. Soil. Sei. 55, 1975, 295-300.

[33] M i n a m i K. , A r a k i K.: D istribution of trace elem ent in arable soil a f­fected by autom obile exhausts. Soil Sei. P lant Nutr. 21, 1975, 2, 185-188.

112

'[34] O b u c h o w s k a I.: Kadm w glebie n iektórych okręgów przem ysłow ych. Roczniki PZH 17, 1966, 3, 317-322.

[35] P u r v e s D.: C ontam ination of urban garden soil w ith copper and boron. N ature 210, 1966, 5040, 1077-1078.

[36] P u r v e s D., M a c k e n z i e E. J.: T race-elem ent contam ination in urban areas. J. Soil. Sei. 20, 1969, 2, 288-290.

[37] Rocznik S tatystyczny W arszaw y 1974, s. 172,[38] R o s z y k E., R o s z y k o w a S.: Ołów w glebach i roślinach w pobliżu dróg

na terenie W rocław ia. Rocz. glebozn. 26, 1975, 1, 177-185.[39] R ü h l i n g A., T y l e r G.: E cology of haevy m etals a regional and historical

study Botaniska N otiser 1969, 122, 248-259.[40] R u s s e l S.: Badania m ikrobiologiczne gleb zieleńców W arszaw y (m aszyno­

pis). Instytut Ekologii PAN, D ziekanów L eśny 1976.[41] S c h a r p e n s e e l H. W. , B a c k m a n n M.: Schw erm etalluntersuchungen an

terrestrischen hydrom orphen und sulfhydrischen Böden aus ländliche sow ie stadt- und industrienalen B ereichen. L andw irtschaft. Forsch. 28, 1975, 2, 129-134.

[42] S c h n i t z e r M., S k i n e r S. J.: O rgano-m etalic in teraction in soils: 7 sta­b ility contants o f Pb++, N i++, Mn++, Co++, Ca++ and Mg++ fulvdc acid com plexes. S oil Sei. 1.03, 1967, 247-3:52.

[43] S i n g e r M. J., H a n s o n L. D.: Lead accum ulation in so il near h ighw ays in the tw in cities m etropolitan area, So il Sei. Soc. Am . Proc. 33, 1969, 152-153.

[44] S u j k o w s k i Z., R ó ż y c k i Z.: Geologia W arszaw y. Wyd. Wodoc. i K analiz. oraz Wydz. Technicznego Zarządu M iejskiego w m. st. W arszaw ie, W arsza­wa 1937.

[45] T u r s k i R., B a r a n S., W a r d a Z.: Z astosow anie spektralnej analizy em i­syjnej do badania zanieczyszczeń rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Probl. A grofizyki 1974, 12, 16-42.

[46] W a r d N. J., В r o o k s R. R., R e e v e s R. D.: E ffect of lead from m otor- -veh icle exhausts on trees along a m ajor thoroughfare in Palm erston North, N ew Zealand. Envir. Poll. 6, 1974, 2, 149-158.

i[47] W i k l a n d e r L.: B ly i mark och växter. II. Vid. m otorväg i skane. G rund- förbättring 24, 1971, 2, 65-67.

К . Ч А РН О В С К А

НАКОПЛЕНИЕ ТЯЖ ЕЛЫ Х МЕТАЛЛОВ В ПОЧВАХ, РАСТЕНИЯХ И НЕКОТОРЫ Х Ж И ВО ТН Ы Х ТЕРРИТОРИИ ВАРШ АВЫ

Институт почвоведения Варшавской сельскохозяйственной академии

Ре з юме

Исследования по содержанию тяж елы х металлов в почвах и растениях тер­ритории Варшавы проводились в 1972-1976 гг. Образцы отбирались из почв обла­даю щ их естественным профилем располож енны х -на окраине города и из антро­погенетических почв: зелёны х насаж дений при улицах, зелёны х .насаждений вблизи заселенны х домов и парков.

Целью работы было определение измеримых показателей, а-нтропосгенизации

Akumulacja metali ciężkich w glebach, roślinach i zwierzętach 113

почв на градостроительных территориях. Для этого проводились исследования по:

1) (изменениям некоторы х физикохимических свойств почв,2) содерж анию Fe, Mn, Zn, Cu, Ni, Co, Mo, Cr, Pb и Cd в почвах территории

Варшавы, подвергающ имися различным загрязнениям (промышленным, комму­нальным и коммуникационным),

3) содержанию Fe, Mn, Zn, Cu, Cr, Pb и Cd в травах листьях разны х видов деровьев и в мхах,

4) содерж анию Za, Cu, Pb и Cd в тканях ж ивотны х (дож девы е черви — L u m b r i c u s t e r r e s t r i s L., полевые мыши — A p o d e m u s a g r a r i u s , P allas 1771). И с­следовались такж е образцы почв, растений и материал животны х и з контроль­ных пунктов находящ ихся вне предела воздействия городских загрязнений.

На основании провезённы х исследований установлено:1. Деятельность человека изменила естественные профили почв городских

зелёны х насаждений. Это проявилось в а) изменении морф ологических призна­ков почв; б) нагромождения органического вещества в верхних слоях антропо- генических почв; в) повышении содерж ания углекислой извести (до 5%); г) изменении pH с кислого на щелочное; д) накоплении тяж елы х металлов.

2) В почвах с территории города обнаруж ено следую щ ее содерж ание т я ж е­лы х металлов: а) тяж ёлы е металлы накопляются в основном поверхностном слое (0-5 см), как в почвах морфолотикески изменённых, так и в почвах с неизме­нённым профилем таб. 2-6); б) самый большой показатель накопления обнару­ж ено для кадмия, цинка, свинца и меди, значительно меныцие и сходные оказа­лись показатели накопления молибдена, ж ел еза, никеля и хрома (таблица 6), в этих почвах не -неблюдалюсь накопления марганца; в) в антропогенических почвах зелёны х насаж дений при улицах и вблизи ж илы х домов распределение тяж ёлы х металлов в проф иле было следую щ ее: на глубине 70-90 см обнаруж ено ещ ё в три раза больше цинка и свинца, а два-четы ре больше кадмия и 1,5-3,5 больш е меди чем в почвах контрольных пунктов (таб. 6); г) на 1 га этих почв (слой 0-20 см) поступило в связи с загрязнением: цинка от 167 до 616 кг, свинца от 40 до 277 кг, меди от 27 до 123 кг и кадтия от 0,66 до 1,7 кг.

3. Самое большое накопление тяж ёлы х металлов в почве, растительном ма­териале и материале животны х появляется вблизи коммуникационных артерий и промышленных предприятий. Чем дальш е от источника загрязнения воздуха, тем количество этих элементов значительно уменьш ается (рис. 3-6, таблица 1-13).

4. С одерж ание цинка, кадмия, свинца и меди в тканях дож девы х червей указывает на включение этих металлов в кормовую цеп, почва^растение-живот- ное. Повышенное содерж ание кадмия и свинца в печени польной мыши указы ­вает на загрязнение среды этими металлами в пределах воздействия промы­шленности.

5. За измеримые показатели антропогенизации почв, а в более широком смысле антропогенизации городской среды, необходимо принять нагромождение тяж ёлы х металлов в почвах и биопоказатели этого нагромождения, то есть со­держ ание тяж ёлы х металлов в мхах, листьях деревьев, травах и тканях ж и ­вотных.

8 — R oczn ik i g leboznaw cze

114 К. Czarnowska

K. CZARNOW SKA

HEAVY METALS ACCUM ULATION IN SOILS, PLANTS A N D SOME A NIM ALSFROM W ARSAW AREA

D epartm ent of Soil Science, A gricultural U niversity at W arsaw

S u m m a r y

The research concerning the content o f heavy m etals in so ils as w ell as the plant and anim al m ateria l w ere carried out in the W arsaw c ity area in th eyears 1972 to 1976. The soil sam ples w ere taken from the soils of natural profile,located on the city outskirts, as w ell from the antropogenic so ils-low n s near tra ffic arteries, settlem ent green and parks.

The purpose of the w ork w as to find m easurable indicators of the antropogeni- zation o f the soils in urban area. In searching for these indicators, the in vesti­gations concentrated on:

1) changes in certain physiochem ical properties of the soils,2) the content o f Fe, Mn, Zn, Cu, Ni, Co, Mo, Pb and Cd in the soils from

the W arsaw city area, subject to various types o f air pollu tion (industrial, com ­m unal activ ity and m otor veh icle pollution),

3) the content o f Fe, Mn, Zn, Cu, Cr, Pb, Cd in the grass and leaves of various species of trees and in m osses,

4) the content of Zn, Cu, Pb and Cd in anim al tissues (earthw orm s — L u m b r i - e u s t e r r e s t r i s L., field m ice — A p o d e m u s a g r r iu s , Pallas 1771).

E xam ined also w ere sam ples of rural soils, plants and anim al m aterial from control points located far from the in fluence of city pollution.

The fo llow ing observations w ere made as a result of the investigations:1. The man activ ity has destroyed the natural arrangem ent of the profiles o f

soils of W arsaw green areas w hich is evident in: a) the change m orphology of soil profiles; b) the accum ulation of organic substance in upper layers o f antro­pogenic soils; c) increase in the calcium carbonate content (up to 5 per cent); d) change of the reaction o f these soils from acidic to alkaline; e) accum ulation of heavy m etals.

2. In urban soils the heavy m etals content in arranged, as fo llow s: a) heavy m etals gather m ain ly in the top layers (from 0 to 5 cm), both in antropogenic soils as w ell as in the ones natural profiles; b) the highest accum ulation index is show n by Cd, Zn, Pb and Cu, m uch low er and sim ilar accum ulation index are those of Mo, Fe, Ni and Cr (Table 6); only m anganese is not being concentrated in those soils; c) in the antropogenic soils of the street and settlem ent green the distribution o f heavy m etals in the profile is characteristic, for at the depth o f 70 to 90 cm there is still 3 tim es m ore lead and zinc, 2 to 4 tim es more cadm ium and 1.5 do 3.5 tim es m ore copper than in soils from control points; d) one hectare of those soils (layer 0 to 20 cm) w as infiltrated as a result of contam ination w ith 167 to 616 kg of zinc, 40 to 277 kg of lead, 27 to 123 kg o f copper, and 0.66 to 1.7 kg o f cadm ium .

3. The highest concentration of heavy m etals in the so ils, plants and anim al m aterials w as detected for nearest the streets and industrial plants; for these ones from the farther from the air pollution source, the low est is the am ount of those com ponents (Figures 3 to 6, Tables 1 to 13).

4. The content o f zinc, cadm ium , lead and copper in th e tissue o f earthw orm s showed on the introduction of these m etals to the food chain: soil-p lant-an im al.

Akumulacja metali ciężkich w glebach, roślinach i zwierzętach 115

The increased content of cadm ium and lead in the liver of the fie ld m ice — A. agrarius (points to the contam ination w ith these m etals of the environm ent being w ith in the reach of the in flu en ce of industry.

5. A s the m easurable indicators o f the antropogenization of the soils and in broader sense the antropogenization o f the urban environm ent w e should take the accum ulation of heavy m etals in the soils and the bioindicators o f that accu­m ulation, that is, the content o f heavy m eta ls in m osses, tree leaves, grasses and anim al tissues.

D r hab. K r y s ty n a C zarnow ska In s ty tu G leb o zn a w stw a SG G W -A R W arsza w a , u l. R a k o w ie c k a 26