II

Ryc . i . Żywiec. Stary " zamek. W i d o k z r. 1867 w g . r ysunku L . Łepkowskiego ze zbiorów M u z e u m ks . Czar torysk ich w K r a k o w i e .

JERZY SZABŁOWSKI.

STARY Z A M E K W ŻYWCU.

Do terenów zupełnie jeszcze niewyzyskanych, rzec można »nieod-krytych« dla historji sztuki należy Żywiecczyzna. O ile sąsiadujące z nią Podhale oddawna już zwracało na siebie uwagę polskich badaczy, w te okolice żaden z nich się nie zapuszczał — poza Józefem Łepkomskim, którego badania miały raczej charakter historyczno-opisowy A prze­cież zarówno sam Żywiec, jak bliższe i dalsze jego okolice, posia­dają szereg interesujących dzieł sztuki, może nie zawsze pierwszo­rzędnych, niemniej jednak zasługujących na naukowe ich zbadanie i opracowanie. Nieocenioną przytem usługę oddaje Kronika Żywiecczy­zny Andrzeja Komonieckiego, wójta żywieckiego 2), pisana wprawdzie dopiero na początku w. XVIII, opierająca się jednak, zwłaszcza gdy idzie o czasy wcześniejsze, na źródłach dawniejszych, dzisiaj już niejednokrotnie nieistniejących 3). Przeglądając tę kronikę w związku z przeprowadzanemi badaniami nad farą żywiecką, natrafiłem w niej na szereg interesujących wiadomości, odnoszących się do początków i rozbudowy zamku żywieckiego. Wiadomości te łącznie z badania­mi samego zabytku umożliwiają zrekonstruowanie poszczególnych o-kresów powstawania tej budowli.

Zamek żywiecki przechodził w ciągu wieków kolejno w posia­danie różnych rodów, a w związku z tem ulegała także zmianom je-

153

go s z a t a a r c h i t e k t o n i c z n a . P r a w i e każdy z j e go c z a s o w y c h p o s i a d a c z y bądź r o z b u d o w y w a ł go w miarę p o t r z e b i przerabiał, bądź ze zmianą ogó lnego g u s t u nadawał m u z m i e n i o n e o b l i c z e s t y l o w e . Za łożony p o d k o n i e c w . X V p r z e z Mikołaja K o m o r o w s k i e g o , h r a b i e g o n a L i ­p t o w i e i O r a w i e , pozostawał w rękach r o d z i n y K o m o r o w s k i c h przez , b l i s k o półtora w i e k u . O s t a t n i m z tego r o d u właśc ic ie lem z a m k u by ł Mikołaj K o m o r o w s k i , s t a r o s t a oświęc imski i n o w o t a r s k i , który w r . 1624 oddał w z a s t a w d z i e d z i c z n e d o b r a żyw ieck i e w r a z z z a m k i e m kró l owe j K o n s t a n c j i , żonie Z y g m u n t a III, z a sumę 600.000 zł. p . 4). Odtąd p r z e z pó ł w i e k u by ł z a m e k w p o s i a d a n i u r o d z i n y kró l ewsk ie j , p o c z e m w r. 1676 nabył go w r a z z d o b r a m i z a s t a w n e m i o d e g z e k u ­to rów t e s t a m e n t u J a n a K a z i m i e r z a J a n W i e l o p o l s k i , k a n c l e r z w i e l k i k o r o n n y , w i m i e n i u s w e g o p o t o m s t w a j a k o najbliższych k r e w n y c h r o d z i n y K o m o r o w s k i c h p r z e z matkę Konstancję Krystynę, wnuczkę os t a tn i e go właściciela dóbr żywieck ich Mikołaja 5). W rękach r o d z i ­n y W i e l o p o l s k i c h przetrwał z a m e k d o r. 1838, w k tórym drogą k u ­p n a przeszedł n a własność r o d z i n y Habsburgów &).

Z a m e k żywieck i w d z i s i e j s z y m s w y m s tan i e jest budowlą c z w o ­roboczną, trzypiętrową, zgrupowaną około prostokątnego dziedzińca ( ryc . 27). O d s t r o n y pó łnocno-wschodnie j łączy się z n i m c z w o r o ­b o c z n a wieża, zwieńczona krenelażami, przewyższająca n i e z n a c z n i e t y l ­k o zrąb murów z a m k u . Skrzydło po łudn iowe w y b i e g a w d w a w y ­d a t n e r y z a l i t y . D o wnętrza prowadzą d w a wejścia, j e d n o p r z e z sze­roką sień w s k r z y d l e w s c h o d n i e m , d r u g i e p r z e z w a z k i k o r y t a r z w s k r z y d l e pó łnocnem. S z e r e g s a l i u b i k a c y j z a m k u p r z e z n a c z o n y j es t dziś n a m i e s z k a n i a urzędników i służby o b e c n e g o właściciela, o r a z p i w n i c e i składy. I zby p a r t e r o w e i większość i z b piętra p i e r w s z e g o posiadają s k l e p i e n i a b e c z k o w e , i z b y zaś piętra górnego płaskie s u ­f i ty ( r yc . 3). Poszczególne s a l e z a m k u n i e budzą już dziś w i ększego z a i n t e r e s o w a n i a ze s t a n o w i s k a h i s t o r j i s z t u k i , późniejsze b o w i e m p r z e b u d o w y pozbawi ły j e w zupełności d a w n y c h szczegó łów k o n ­s t r u k c y j n y c h i d e k o r a c y j n y c h . Także s t r o n a zewnętrzna ( ryc . 4) u t r a ­ciła w s k u t e k z m i a n , zaszłych w d rug i e j po ł ow i e X I X w . , n i e m a l w zupełności swój s t a r o d a w n y c h a r a k t e r . J e d y n i e t y l k o p e w n e j e g o ślady d o s t r z e c można w s k r z y d l e pó łnocnem ( r y c 5), posiadającem dotąd j e s z c z e duże r e n e s a n s o w e o k n a o k a m i e n n y c h , s k r o m n i e o p r o ­f i l o w a n y c h o b r a m i e n i a c h . W p i e r w o t n e j s z a c i e zachował się n a t o ­m i a s t a r k a d o w y d z i e d z i n i e c z a m k u ( r y c . 6). P o s i a d a o n z c z t e r e c h s t r o n okazałe t rzyp ię t rowe ga ler je k o l u m n o w e o łącznej wysokośc i 12 m . N a p a r t e r z e tworzą j e a r k a d y o k o l u m n a c h toskańskich i pó ł ­k o l i s t y c h a r c h i w o l t a c h , n a p i e r w s z e m piętrze a r k a d y o k o l u m n a c h jońskich i a r c h i w o l t a c h zakreślonych łukami z n a c z n i e p łytszemi. G a l e r j e w r e s z c i e piętra górnego tworzą słupy żelazne, p o n a d któremi

154

56

157

fot. W . Fuc ik . Ryc . 4 Żywiec. Stary zamek. W i d o k od strony południowo-wschodniej.

p r z e r z u c o n e są łuki t r a n s w e r s a l n e g o s k l e p i e n i a b e c z k o w e g o . A r k a d y d w ó c h d o l n y c h pięter mają p r o p o r c j e n i e c o p r z y s a d k o w a t e , a t o s p o w o d u małej różnicy między i c h szerokością a wysokośc ią ( n a p a r t e r z e sze r . 3.15 m , w y s . 3.82 m , n a p i e r w s z e m piętrze sze r . 3 .15m, w y s . 3.27 m ). A r k a d y piętra ś r odkowego tracą n a swe j smukło-ści j e s z c z e w ięce j p r z e z w p r o w a d z e n i e w n i c h b a l u s t r a d y , która s k r a c a o p t y c z n i e i c h wysokość . K o l u m n y i a r c h i w o l t y a r k a d do lne j k o n d y g n a c j i dziedzińca zostały c e l e m w z m o c n i e n i a — w związku z przekształceniem t r z e c i e go piętra — s i l n i e w n o w s z y c h c z a s a c h o b m u ­r o w a n e , c o wp ł ynę ł o u j e m n i e n a i c h artystyczną postać. G a l e r j e p a r t e r u i p i e r w s z e g o piętra n a k r y t e są s k l e p i e n i a m i k r zyżowemi , któ­r y c h s t o p y wspierają się n a k o n s o l a c h w kształcie k a p i t e l i , z d o b ­n y c h w w i s i o r y . N a p i e r w s z e m piętrze zachowały się o n e t y l k o w s k r z y d l e w s c h o d n i e m i po łudniowem. D o o z d o b n i e j s z y c h szczegó łów a r c h i t e k t o n i c z n y c h w dziedzińcu należą d w a późnobarokowe p o r t a l e k a m i e n n e , znajdujące się n a p a r t e r z e i d r u g i e m piętrze skrzydła połu­d n i o w e g o u wstępu d o k l a t k i s c h o d o w e j . O t w ó r we j ś c i owy ujęty jes t w o b u p o r t a l a c h w boga to o p r o f i l o w a n e r a m y , opięte p o o b u s t r o n a c h w o l u t a m i , n a których stoją n a s a d n i k i , zakończone k u l a m i ; i m p o s t y p o d o w e m i w o l u t a m i ożywiają r a u t y . Nadproże d o l n e g o p o r t a l u , ż y w o o k o n t u r o w a n e , o z d o b i o n e jes t n a o s i dużą podwó jną muszlą, p o b o k a c h której wiją się boga t e s p l o t y a k a n t u . Nadproże p o r t a l u górnego piętra — w s k u t e k późnie jszych z m i a n w temże — dziś już n i e i s tn i e j e . O b o k t y c h d w ó c h b o g a t s z y c h p o r t a l i z a c h o w a -o się u> dziedzińcu j e s z c z e k i l k a i n n y c h , bądź suc i e j o p r o f i l o w a n y c h , bądź s k r o m n i e j s z y c h , j e d y n i e s f a z o w a n y c h . S k r o m n i e j s z e występują

158

fot. J . Szabłowski. Ryc . 5. Żywiec. Stary zamek. W i d o k od północy.

U J s k r z y d l e północnem, bogac i e j o p r o f i l o m a n e w s k r z y d l e południo-l u e m .

Z a m e k żywieck i o zewnętrznej s z a c i e dziś p r a w i e b e z s t y l o w e j u k r y w a j e d n a k p o d nową pow łoką t ynków swą starą konstrukcję, a bliższe w nią wniknięc ie p o z w a l a określ ić k o l e j n e fazy r o z r a s t a n i a się tej b u d o w l i , z a r a z e m od twor zyć najwspanialszą epokę w je j r o z w o j u — epokę r e n e s a n s u .

Dokładnej d a t y rozpoczęc ia b u d o w y z a m k u źródła h i s t o r y c z n e n i e podają. F a k t t en nastąpić musiał n iewątp l iw ie wkró tce p o o d ­z y s k a n i u p r z e z Mikołaja K o m o r o w s k i e g o dóbr żywieckich, u t r a c o n y c h przezeń w r. 1 4 7 7 w s k u t e k knowań z kró lem męgierskim M a c i e j e m p r z e c i w k ró low i p o l s k i e m u K a z i m i e r z o w i Jag ie l lończykowi . W z n i e s i e ­n i e n o w e g o z a m k u by ło d l a Mikołaja K o m o r o w s k i e g o n i eodzowną w ó w c z a s potrzebą, gdyż w w s p o m n i a n y c h wyże j z d a r z e n i a c h d a w n y a m e k żywieck i , wznoszący się n a górze Grójcu, został p r z e z w a j s k a kró l ewsk ie s p a l o n y 8 ) . Odnośnie d o rozpoczęcia b u d o w y tego n o w e ­go z a m k u poda j e k r o n i k a Żyw iecczyzny następujące d a n e : » W t e m t edy mieście naprzód z a m e k w y m u r o w a n o żywiecki , t o j e s t gd z i e się staroświeckie m i e s z k a n i e p o k a z u j e , j a k o to z b r a m y w c h ó d , k o r d y g a r n i a i n a t e m p o k o j e d w a i s k l e p , którego z a m k u t y l k o p r a ­w i e z n a k był , b o go p o t e m p a n J a n S p y t e k K o m o r o w s k i , a p o d c z a ­szy k ró lowe j p o l s k i e j , j a k o t e ra z jest , rozszerzył i w i e l c e p rzyozdob i ł

159

fot. J . Szabłowski. Buc . 6. Żywiec. Stary zamek. Dz i edz in i e c arkadotuy.

xu r o k u d o p i e r o 1 5 6 9 * 9) . Z w z m i a n k i tej w y n i k a , że w skład później­s ze j , w X V I w . p r z e z J a n a S p y t k a K o m o r o w s k i e g o m z n i e s i o n e j b u d o ­w l i wesz ły o w e w s p o m n i a n e w k r o n i c e r e m a n e n t y z a m k u Mikołaja K o m o r o w s k i e g o , a to d w i e i z b y n a p a r t e r z e , d w i e p o n a d n i e m i n a p ię t rze o r a z jakaś u b i k a c j a , n a z w a n a s k l e p e m . Doszukując się o w y c h p i e r w o t n y c h części w d z i s i e j s z y m p l a n i e z a m k u , przyjąć m u s i m y w związku z d a l s z e m i nienasuwającemi żadnych wątp l iwośc i w z m i a n ­k a m i a r c h i w a l n e m i o k i e r u n k u późniejszej r o z b u d o w y , iż j es t to par t j a pó łnocno-wschodnia (zaciągnięta n a p l a n i e w całości farbą czarną). T a część b o w i e m , po łożona p o p r a w e j s t r o n i e b r a m y w c h o d o w e j , wyodrębn ia się n a p i e r w s z y r z u t o k a j a k o n i e o r g a n i c z n i e związana z całością b u d o w l i . W szczególności o d c h y l a się o n a wyraźnie k u z a c h o d o w i o d l i n j i skrzydła, k tórego jes t przedłużeniem, a n a d t o je j m u r f r o n t o w y w y k a z u j e p e w n e cofnięcie w s t o s u n k u d o pozostałej częśc i f a sady . C o d o ilości u b i k a c y j ta część b u d o w l i z g a d z a się

160

zresztą z rozkładem tychże, p o d a ­n y m U J w s p o m n i a n e j w z m i a n c e a r c h i w a l n e j , a nazwą s k l e p u o z n a ­c z o n o tu n a j p e w n i e j przylegającą o d północy, sklepioną izbę c z w o ­r o b o c z n e j w ieży .

Z tejże e p o k i pochodzi ła z a ­p e w n e także nieistniejąca już dziś, okrągła t u r m a , p r z e z n a c z o n a n a więz ienie z a m k o w e , o której k i l k a ­k r o t n e z n a j d u j e m y w z m i a n k i w k r o ­n i c e żywieck ie j , a której ślad w i ­d o c z n y być musiał j e s z c z e w w . X I X , s k o r o w i d z i m y go n a j e d n y m z s t a r s z y c h p lanów, p r z e c h o w y w a ­n y c h w D y r e k c j i Dób r Żyw ieck i ch . P o d r. 1718 poda j e k r o n i k a , iż ko ło o w e j w ieży p r z e p r o w a d z a n o w t y m

czas i e p e w n e r o b o t y : »Dnia 6 l i p - f o t j Szabłowski, c a w e Środę W z a n i k u Żywieck im Ryc. 8. Żywiec. Fara . Portal z a c h o d n i ,

w i e r z c h t u r m y a l b o w i e że okrągłej , gd z i e w i ę źn iów sadzają, w y s t a w i o n o i g o n t a m i ob i t o , b o p r z e d t e m i n s z y w i e r z c h był, staroświecki d a c h w e środku m u r u k r y t y , a tej m u r u n a łokci t r zy z w a l o n o , a t ak z włoska ok ry t o « Z inne j zaś w z m i a n k i p o d r. 1706 d o w i a d u j e m y się, iż wysokość o w e j b a s z t y wynosi ła oko ło 18 m u ) - N a p l a n i e w i d o c z n a jest o w a t u r m a p r z y północno-Wbchodnim narożniku z a m k u . Połączona o n a była m u r e m , dziś już także nieistniejącym, z opisaną wyże j p ierwotną częścią z a m k u .

W d rug i e j po łow ie X V I w . został z a m e k z n a c z n i e r o z b u d o w a n y s u m p t e m ówczesnego p a n a n a Ż y w c u J a n a S p y t k a K o m o r o w s k i e g o , p o d c z a s z e g o kró lowe j p o l s k i e j K a t a r z y n y . N a przekształcenie ś r edn i o ­w i e c z n e j b u d o w l i w nowożytną rezydencję wpłynął n iewątp l iw ie p r z y ­kład z a m k u kró lewsk iego w K r a k o w i e , który t a k s i l n e m e c h e m o d e ­zwa ł się w s z e r e gu pałaców n a s z y c h X V I , a n a w e t X V I I w . Z d r u g i e j s t r o n y p e w i e n i m p u l s w t y m k i e r u n k u móg ł dać także b ra t p o d c z a ­szego K r z y s z t o f , współdz iedz ic Żywca , który oko ło tego c z a s u ( r . 1560 ) powróc i ł d o k r a j u z W ł o c h , gdz i e bawi ł n a n a u k a c h w u n i ­w e r s y t e c i e p a d e w s k i m 12) i którego s m a k , o s w o j o n y już z dz ie łami O d r o d z e n i a włosk iego , razić musiała średniowieczna sza ta z a m k u . N a d w ó c h k a m i e n n y c h t a b l i c a c h , w z a m k u niegdyś w m u r o w a n y c h , w y ­r y t y by ł pamiątkowy n a p i s , podający szczegó łowo , w j a k i sposób d o ­konała się ta r o z b u d o w a . T a b l i c e o w e , dziś już n i e istnieją, a treść i c h

161

Ryc. 9. Żywiec. Stary zamek. Rekonstrukc ja stanu z w . X V I .

z n a n a jest j e d y n i e z k r o n i k i K o m o n i e c k i e g o . W e d ł u g nie j »Roku Pań­s k i ego 1569 p a n J a n S p y t e k K o m o r o w s k i , p o d c z a s z y K a t a r z y n y kró lo -w e j p o l s k i e j , z a m e k żyw ieck i j a k o t e raz jest w swe j o z d o b i e z a c n i e w y m u r o w a ł , p r z y c z y n i w s z y k u s t a r y m i z b o m w i e l e ozdób k o s z t e m s w o i m , j a k o się t e ra z to w n i m p o k a z u j e . O c z e m jest m z a m k u n o t a n a k a m i e n n y c h d w u t a b l i c a c h w y r y t a w te niżej słon a:

J o a n n e s S p i t h e k de K o m o r ó w i n Ż y w i e c P o c i l i a t o r S a c r a e R e g i n a l i s P o l o n i a e C a t h a r i n a e A r c e m h a n c O c c a s s u m et S e p t e m t r i o n e m V e r s u s m u l t i s p a r t i b u s m a g n o s u m p t u r e s t a u r a r i et p l u r i b u s T r i c l i n i j s et a l i j s n o v i s s t r u c t u r i s a d d i t i s e x o r n a r i f ec i t A n n o D o m i n i M D L X I X « 13).

Z n a p i s u tego j a s n o w y n i k a , iż w o w y m c zas i e w z n i e s i o n e z o stały skrzydła z a m k u północne i z a c h o d n i e . N a nadprożu p o r t a l u s i e n i w c h o d o w e j skrzydła pó łnocnego o d s t o n y dziedzińca z a c h o w a ­ła się dotąd zresztą p o d umieszczoną n a n i e m sentencją, dziś z t r u ­d e m już dającą się odczytać, d a t a , wskazująca równ ież n a t e n s a m c z a s p o w s t a n i a o w e g o skrzydła:

S i T i b i opes s t e m a t a d e s u n t v i r t u t i s a m a t o r F i d e D e o desere t U l e n u n q u a m s u o s 1571.

D i u g i o k r e s z a t em w r c z u o j u z e m k u ż yw i eck i ego zaznaczył s i

162

c

À

I o s

Ryc . 10. Żywiec. Stary zamek. System krużganków.

r o z s z e r z e n i e m o w e j p i e r w o t n e j b u d o w l i o skrzydło północne, o r a z część skrzydła z a c h o d n i e g o , sięgającą w k i e r u n k u po łudn iowym p o k o n i e c t r z ec i e j a r k a d y dziedzińca. P o t w i e r d z a to — p o z a w z m i a n k a ­m i a r c h i w a l n e m i , dotyczącemi da l s z e j r o z b u d o w y z a m k u — różnica p o z i o m ó w n a piętrze między i z b a m i tego z a c h o d n i e g o skrzydła, a są­siadującą z n i e m i ubikacją o d s t r o n y po łudniowe j , podwyższoną o k i l k a s t o p n i ( ryc . 3, A A ) W o w y m c z a s i e przedłużono n iewątp l iw ie także, a to z chęci n a d a n i a z a m k o w i r e g u l a r n e j zamkniętej f o r m y , j e go skrzydło w s c h o d n i e n i e c o k u po łudniowi . Ż e b o w i e m i z b a p o l e w e j s t r o n i e b r a m y zakończała niegdyś o p i s a n e skrzydło, świad­czą ślady o k i e n , znajdujące się w jej m u r z e po łudn iowym, dziś wychodzące d o sąsiadującej z nią o d południa p i w n i c y ( ryc . 2). S z e s n a s t o w i e c z n a część z a m k u jest n a załączonym p l a n i e z a k r e s k o -w a n a . W z n i e s i o n e p r z e z J a n a K o m o r o w s k i e g o skrzydła z a m k u składały się, p o d o b n i e j a k p i e r w o t n a część z a m k u , z d w ó c h k o n -d y g n a c y j , to jes t p a r t e r u i piętra. D z i e d z i n i e c otaczały z t r z e c h s t r o n dwup i ę t r owe a r k a d y k o l u m n o w e , p o t r zy z każdej s t r o n y , c z w a r t y zaś b o k j ego , n i e z a b u d o w a n y , zamknięty był m u r e m . Skrzydła zw ieńczone były a t t y k a m i , kryjącemi w s o b i e wk lęs łe d a c h y . W s p o m i n a o t e m k r o n i k a K o m o n i e c k i e g o w związku z przekształ-

163

c e n i e m dachów z a m k u w r. 1717: »Dn ia 7 k w i e t n i a w e środę z a m k u ż yw i e ck i e go w i e r z c h y p o m u r o w a n e o d ś. pamięci I c h P P K o m o r o ­w s k i c h staroświecką modą, j a k n a k a m i e n i c y , gd z i e o s o b y różne i w z o r y n a c z a r n y m g r u n c i e p o m a l o w a n e były , a d a c h y w e środku z r y n n a m i zostawały, w t e n dzień poczę to zrzucać i z r zucono « H ) . W z m i a n k a o w a w s k a z u j e także n a pierwotną dekorację a t t yk z a m k u , o w e b o w i e m » o soby różne i w z o r y n a c z a r n y m g r u n c i e p o m a l o w a ­n e * n a a t t y k a c h , t o n i c i n n e g o j a k o z d o b y s g r a f f i t owe , t a k b a r d z o u n a s w ó w c z a s r o z p o w s z e c h n i o n e . Z d a j e się, iż w o w y m c z a s i e p r z y ­o z d o b i o n o attyką także o w ą okrągłą turmę, pochodzącą z p i e r w s z e g o o k r e s u b u d o w y z a m k u , k r o n i k a żyw iecka b o w i e m , wspominając o z m i a n a c h , j a k i c h d o k o n a n o w związku z w p r o w a d z e n i e m n o w y c h dachów w z a m k u ż yw i eck im i n a o w e j t u r m i e , określa a n a l o g i c z n i e w o b u w y p a d k a c h p i e r w o t n y s y s t e m zwieńczeń. J a k wyg ląda ły de­k o r a c y j n e szczegóły rzeźbiarskie z a m k u w w . X V I , może rzucić świa­tło k a m i e n n a , półkol ista płaskorzeźbiona t a b l i c a , w m u r o w a n a w r. 1924 p o n a d z a c h o d n i e m wejśc iem d o kościoła p a r a f i a l n e g o w Ż y w c u ( ryc . 8), pochodząca z z a m k u , gdz i e — j a k można wnos ić z jej kształtu — znajdowała się p o n a d bramą wjazdową. Środek jej z d o b i k a r t u s z z h e r b e m K o r c z a k , o k o l o n y w i eńcem l a u r o w y m , b o k i zaś wypełnia ją d w a r o g i obfitości. Z a m e k żyw ieck i z s w e m i w i d o c z n e m i o d zewnątrz g a l e r j a m i k o l u m n o w e m i , k o r o n k o w e m zw ieńczen iem a t t y k i d e k o r a ­cją sgraf f i tową tworzyć musiał okazałą i piękną całość i móg ł z n i e -małem p o w o d z e n i e m wspó ł zawodn iczyć z i n n e m i ówczesnemi r e ­z y d e n c j a m i pańskiemi w P o l s c e ( r y c . 9).

D l a uzupełnienia powyżs zego o p i s u dodać t r z e b a j e s z c z e parę s łów o p r o p o r c j a c h , j a k i e z a s t o s o w a n o w k o m p o z y c j i r e n e s a n s o w y c h krużganków żywieck ich. P r z e p r o w a d z o n a w t y m k i e r u n k u a n a l i z a 15) p o z w a l a stwierdzić z a s t o s o w a n i e t. z w . z ło tego c ięc ia ( sec t i o a u r e a , d i v i n a p r o p o r t i o n e ) o r a z f u n k c y j z łotego cięcia ( ryc . 10). W s z c z e ­gólności p r z y w y z n a c z a n i u wysokośc i pięter posłużono się podz ia łem w s t o s u n k u f u n k c y j z łotego cięcia, gdyż większa f u n k c j a (F = 0,528) o d wysokośc i całości ( A C ) p o k r y w a się z wysokośc i ą p r z y z i e m i a (An) , m n i e j s z a zaś f u n k c j a (f = 0,472) z wysokośc ią piętra p i e r w ­s zego (nC) . P r z y wykreślaniu n a t o m i a s t e l ementów k o n s t r u k c y j n y c h poszczegó lnych pięter znalazło z a s t o s o w a n i e z łote cięcie, p r z y c z e m w p r z y z i e m i u w iększym z ło tym o d c i n k i e m (Z = 0,618) w y z n a c z o n a jest k o l u m n a (AB) , m n i e j s z y m z ło tym o d c i n k i e m (z = 0,382) w y s o ­kość łuku a r c h i w o l t y (BC) , n a p i e r w s z e m piętrze w i ęks zym z ło tym o d c i n k i e m k o l u m n a ( C D ) , m n i e j s z y m z ło tym o d c i n k i e m mysokość łuku a r c h i w o l t y (DE ) .

R e n e s a n s o w a s z a t a z a m k u przetrwała d o n a s z y c h czasów w t a k szczupłych f r a g m e n t a c h , że n i e p o d o b n a n a i c h p o d s t a w i e p r z e p r o -

164

wadz ić ścisłej a n a l i z y w c e l u u s t a l e n i a g enezy f o r m tego z a b y t k u . Już j e d n a k i z t y c h s k r o m n y c h przesłanek wnos ić można o w y r a ź n y m związku nasze j b u d o w l i z k ró l ewsk im z a m k i e m n a W a w e l u , które­go w p ł y w n i e ograniczył się t y l k o d o r o l i i d e o w e g o bodźca w k i e r u n k u przekształcenia z a m k u żyw ieck i ego w n o w o ­czesną rezydencję , l e c z z a z n a ­czył się także w j ego k o n ­s t r u k c j i i szczegółach a r c h i ­t e k t o n i c z n y c h . Pomijając już, że i z a m e k w a w e l s k i jest wła­śc iw ie budowlą tró jskrzydło-wą, zamkniętą m u r e m z a m i a s t Ryc . u . Żywiec. P l an sytuacyjny starego z a m k u

c z w a r t e g o skrzydła, — j ak - z P o c z - U J - ^ g - p l a n u w Dyrekc j i Dóbr

k o l w i e k naśladującym s k r z y - Żywieckich,

d ło m i e s z k a l n e — podkreśl ić t r z e b a duże podob ieńs two w k o n s t r u k c j i krużganków o b u pała­c ów l 6 ) , j a k i w kształcie o r a z o b r a m i e n i a c h niektórych o k i e n »7 ) . Ściślejsze ana l og j e z n a s z y m z a b y t k i e m , gdy i d z i e o układ cało­ści, z n a j d u j e m y w s z e r e g u zamków z w . X V I i p o c z . X V I I , r o z s i a ­n y c h g ł ówn ie n a t e r en i e Małopolski Z a c h o d n i e j . Są to b u d o w l e trój-skrzyd łowe , ujmujące c z w o r o b o c z n e dziedzińce, zamknięte z c z w a r ­tego b o k u m u r e m , n i e t r a k t o w a n y m jednakże j a k o skrzydło m i e s z ­k a l n e . Dziedz ińce posiadały krużganki, bądź obiegające w s z y s t k i e skrzydła z a m k u , bądź też t y l k o j e d n o z n i c h l u b n a w e t część j e go . Taką formę otrzymał n p . z a m e k w Szydłowcu, w z n i e s i o n y p r z e z Mikołaja Szyd łow ieck iego w p i e r w s z e j po ł ow i e w . X V I l 8 ) , z a m e k w Ogrodz ieńcu, z b u d o w a n y p r z e z S e w e r y n a B o n e r a w tymże c z a ­s i e • 9), da le j z a m e k a racze j pałac b iskupów k r a k o w s k i c h w B o d z e n ­t yn i e , w z n i e s i o n y p r z e z b i s k u p a F r a n c i s z k a Krasińskiego w d r u g i e j p o ł ow i e X V I w . 2 ° ) , a także z a m e k w S p y t k o w i c a c h ko ło Z a t o r a , w z n i e s i o n y w X V I I w . p r z e z b i s k u p a M a r c i n a S z y s z k o w s k i e g o 21).

N a p o d o b n y m r z u c i e założony jest r ówn ież z a m e k w S u c h e j ko ło Żywca , w p r a w d z i e n i e o d r a z u w o w y m kształcie z b u d o w a n y , w k a ­żdym r a z i e j e d n a k już n a początku X V I I w . p r z e z P i o t r a K o m o r o w ­s k i e g o d o o w e j f o r m y d o p r o w a d z o n y 22).

K t o był a r c h i t e k t e m tego r e n e s a n s o w e g o z a m k u w Żywcu, n i e ­w i a d o m o . C y t o w a n a już k r o n i k a K o m o n i e c k i e g o w y m i e n i a w p r a w -

165

d z i e dujóch artustóm, pozostających n a usługach J a n a S p y t k a K o m o ­r o w s k i e g o , t r u d n o j e d n a k związać z i c h działalnością o w ą budowę . P i e r w s z y z n i c h G i o v a n n i R i c c i , W ł o c h , s p r o w a d z o n y d o Ż y w c a z O p a w y , r o z s z e r z a w l a t a c h 1582-83 farę żywiecką, zdobiąc ją d w o m a okazałemi p o r t a l a m i i mznosząc p r z y n i e j piękną w i e żę renesansową 23). D r u g i M a c i e j Świętek, k a m i e n i a r z k r a k o w s k i , p r o w a d z i r o b o t y k a ­m i e n i a r s k i e ko ło owe j wieży , a n a d t o w r. 1583 w y k o n y w a ołtarz k a m i e n n y t. z w . c y b o r j u m , chrzcielnicę o r a z t r z y g r o b o w c e : J a n a S p y t k a K o m o r o w s k i e g o ( w y k o n a n y z a j ego życia ) , j e go o j c a J a n a , k a s z t e l a n a połanieckiego i j ego żony A n n y W a l a s z k ó w n y 24). W s p o ­m n i a n a wieża, łącząca się j a k najściślej z grupą r e n e s a n s o w y c h w i e ż m o r a w s k o - c z e s k i c h , w y k a z u j e j e d n a k t ak wyraźne różnice w s zc ze ­gółach k o n s t r u k c y j n y c h , c z y d e k o r a c y j n y c h , z z a m k i e m żyw ieck im, iż udział R i c c i e g o p r z y b u d o w i e tegoż s t a n o w c z o wyk luczyć należy. Z p r a c n a t o m i a s t żywieck ich M a c i e j a Świętka — dziś zresztą z a w y ­jątkiem f r a g m e n t u o w e j c h r z c i e l n i c y i f r a g m e n t u j e d n e g o z g r o b o w c ó w n i e z a c h o w a n y c h — w y n i k a j a s n o , iż by ł o n p r z e d e w s z y s t k i e m k a m i e ­n i a r z e m . Zachowa ły się w p r a w d z i e d w i e b r a m k i z m a r m u r u chęciń­s k i e g o , w y k o n a n e p r z e z n i e g o w r. 1601 d o k a t e d r y k r a k o w s k i e j 25), a l e i t y c h n i e można wiązać z a r c h i t e k t o n i c z n e m i szczegółami z a m ­k u żyw ieck iego .

W i e k X V I I n i e przyniósł żadnych większych z m i a n w a r c h i t e k ­t o n i c z n e j s zac i e z a m k u żyw ieck i ego . P o z a budową w l a t a c h 1629-3 0 okazałej b r a m y , o p a t r z o n e j m o s t e m z w o d z o n y m i zwieńczone j w górze piąterkiem, z w a n e m altaną, p o d e j m o w a n e w t y m c z a s i e r o ­b o t y ograniczały się g ł ówn ie d o n i e z n a c z n y c h t y l k o n a p r a w i o d ­now i eń 26). Z a s a d n i c z y c h z m i a n , przekształcających w zupełności d a ­wną renesansową postać z a m k u , dokonał d o p i e r o w i e k X V I I I . Już w r . 1708 zastąpiono częśc iowo d a w n e d a c h y wklęs łe , j a k o n i e o d p o -wiadające już n o w e m u g u s t o w i »w ł o sk im n o w y m d a c h e m i w i e t r z n i -kami « 27). W r o k u znów 1716 przekształcono s ta re sa l e z a m k o w e o d s t r o n y w s c h o d n i e j n a n o w e , wprowadza jąc p r z y t e m o k n a i d r z w i dużych rozmiarów. W t e d y też p r z y b u d o w a n o o d s t r o n y s a d u »ga-b inet « 28). Była to p r a w d o p o d o b n i e o w a c z w o r o b o c z n a p ię t rowa d o ­budówka, p r z y s t a w i o n a d o z a m k u o d s t r o n y z a c h o d n i e j , dziś n i e i s t ­niejąca, z n a n a j e d y n i e t y l k o z s t a r s z y c h p lanów z a m k u . W r. 1717 p o z r z u c a n o a t t y k i , zdobiące m u r y z a m k u , a d a c h y wklęs łe n a d całym już z a m k i e m zastąpiono n o w e m i : » N o w y p o k r o k i d a c h z w łoska n i s k o w y b u d o w a n o z w i e t r z n i k a m i , a b y r y n i e n n i e by ło d l a częste­g o z n i c h z r z u c a n i a śniegów, a l e i n s z y m s p o s o b e m , j a k o t e raz jest , k om inów n a m u r o w a w s z y , wys t aw i ono « . P r z y tej przeróbce p o d n i e ­s i o n o z a m e k o d r u g i e piętro, wprowadza jąc cały s z e r e g i z b m i e s z k a l ­n y c h 29).

166

Głóujne j e d n a k p r a c e oko ł o z a m k u przypadają d o p i e r o n a l a t a

1721 — 1723. W r .1721 rozpoczęto budowę c z w a r t e g o skrzydła z a m k u

o d s t r o n y po łudn iowe j , p r z y c z e m wyd łużono d a w n y d z i e d z i n i e c k o ­

l u m n o w y w k i e r u n k u po łudn iowym o długość j edne j a r k a d y . N o w e

skrzydło u b r a n o n a w z ó r d a w n y c h krużgankami a r k a d o w e m u Dokła­

d n e w t y m wzg l ędz i e w iadomośc i p r z e k a z u j e k r o n i k a Żyw i e c c z y zny

p o d r . 1721: » T e g o ż r o k u w z a m k u żyw ieck im zaczęto murować

z a m k u kąt z n a c z n y z południowej s t r o n y o d b r o w a r ó w i m ł y n ó w

pańskich, p r z y c z y n i w s z y i z b k i l k a t ak n a d o l e i n a górze poko jów

z a c n y c h i n a kapl icę za łożono m i e j s c e o d z a c h o d u słońca, także a b y

d z i e d z i n i e c o b s z e r n i e j s z y by ł w e środku, c o p r z e d t e m n i e g r z e c z y

by ło , a l e t y l k o p o l e p u s t e m u r e m o b m u r o w a n e zostawało . I k a m i e ­

n i a r z y o d D o b c z y c zaciągniono, którzy słupy k a m i e n n e i cerkuły r o b i l i

d l a p r z y c z y n i e n i a dz iedz ińca« 3 ° ) . P r a c e te ciągnęły się p r z e z c zas dłuż­

s z y , gdyż d o p i e r o p o d r . 1723 zna jdu j e się w iadomość , iż w r o k u t y m

»dokończono murów i d o w i e r z c h u o n e w y s t a w i o n o i w ięźbą d l a

p r z y k r y c i a d a c h u nakry to « . D o o s t a t e c z n e g o wykończen ia p o z o s t a ­

w a ł o już t y l k o w y t y n k o w a n i e murów i urządzenie poko jów 31).

T e n o w e przekształcenia z a m k u ( o b w i e d z i o n e n a r z u c i e p o z i o ­

m y m g r u b y m k o n t u r e m ) zmieni ły w zupełności d a w n y j ego c h a r a k t e r ,

nadając m u wyg l ąd okazałego pałacu. D z i w n e f a t u m , ciążące n a d

z a m k i e m żyw i eck im, n i e pozwo l i ł o j e d n a k i tej j e go p o s t a c i p r z e ­

t rwać w n i e z m i e n i o n y m s tan i e d o n a s z y c h czasów. Z o s i e m n a s t o ­

w i e c z n y c h szczegó łów a r c h i t e k t o n i c z n y c h zachowało się t y l k o —

p o z a g a l e r j a m i k o l u m n o w e m i p r z y z i e m i a i p i e r w s z e g o piętra — k i l k a

p o r t a l i , a wś ród n i c h d w a o k a z a l s z e , p rowadzące d o k l a t k i s c h o d o ­

w e j . T r z e c i e piętro dziedzińca uległo n a t o m i a s t przekształceniu w

w . X I X . Z z a c h o w a n y c h s t a r s z y c h przekro jów z a m k u ( r y c . 3) widać,

ż e w m i e j s c u d z i s i e j s z y c h s łupów żelaznych tego piętra znajdowały

s ię p r z e d t e m słupy d r e w n i a n e , n a których wspiera ł się s iod łowy d a c h

b u d o w l i . J a k przedstawiała się zewnętrzna s z a t a z a m k u można s o b i e

w y r o b i ć pojęcie j e d y n i e z n i e l i c z n y c h j e go w i d o k ó w , w y k o n a n y c h

w r . 1867 p r z e z L u d w i k a Łepkowsk i ego ( r y c . i ) 3 2 ) . W i d a ć n a n i c h

p i e r w o t n e b a r o k o w e o b r a m i e n i a o k i e n , z n a c z n i e wyższe o d d z i s i e j ­

s z y c h d a c h y s iod łowe , a w r e s z c i e dawną architekturę b r a m y w j a ­

z d o w e j , ujętej w d w i e b o n i o w a n e k o l u m n y .

Parę s łów poświęc ić j e s z c z e należy o t o c z e n i u z a m k u n a począt­

k u X V I I I w . , o c z e m daje po jęc ie o b o k dokładnych w z m i a n e k w

k r o n i c e żywieck ie j także p l a n s y t u a c y j n y ( r y c . 11), p r z e c h o w y w a n y

w D y r e k c j i Dóbr Żywieck ich , pochodzący w p r a w d z i e z p o c z . w . X I X ,

oddający j e d n a k s t a n z w . X V I I I 33). O d w s c h o d u przy legał d o z a m ­

k u o b s z e r n y podwórzec , n a którym p o b u d o w a n o w r . 1709 o f i c y n y

i b u d y n k i g o s p o d a r c z e 34). O d s t r o n y po łudniowe j znajdowały się

167

b r o w a r y i młyny. P o z a t e m i b u d y n k a m i w k i e r u n k u po łudn iowo -w s c h o d n i m rozciągał się o b s z e r n y og ród założony w r. 1712 » w łoską m o d ą « p r z e z n i e m i e c k i e g o o g r o d n i k a . Og ród t e n w r. 1715 został z n a c z n i e r o z s z e r z o n y i wyposażony w b u d y n e k c i e p l a r n i a n y 35). W r . 1721 o z d o b i o n o ó w włoski og ród fontanną, wykonaną r ówn i e ż p r z e z jakiegoś N i e m c a 36). W X V I I I w . powsta ł z a p e w n e także t. z w . d o m e k chiński. H e r b Starykoń, u m i e s z c z o n y n a chorąg iewce p o n a d d a c h e m , w s k a z u j e wyraźn ie n a związek z W i e l o p o l s k i m i . Równ i e ż o d z a c h o d u przy legały d o z a m k u o g r o d y i s a d y .

W d rug i e j p o ł o w i e X I X w . został z a m e k — j a k wyże j z a z n a c z o ­n o — g r u n t o w n i e z m o d e r n i z o w a n y . W D y r e k c j i Dób r Żyw i e ck i ch zna j ­du je się k i l k a pro jektów za równo rzutów p o z i o m y c h , j a k i e l e w a c y j , związanych z o w e m i przekształceniami, w y k o n a n y c h w l a t a c h 1850 , 1870 i 1871 p r z e z a r c h i t e k t a K a r o l a Pietschkę. P i e r w s z y e tap p r z e b u ­d o w y objął j e d y n i e najstarszą partję z a m k u w r a z z c zworoboczną wieżą; n a r y s u n k a c h L u d w i k a Łepkowsk i ego z r . 1867 w i d z i m y ją b o w i e m już w s tan i e d z i s i e j s z y m . D r u g i e tap (po pożarze z a m k u w r. 1870) objął resztę b u d o w l i z a m k o w e j . W t e d y też przekształcono górne piętro dziedzińca, dając m u słupy żelazne, c o poc iągnę ło z a sobą także o b m u r o w a n i e d o l n y c h a r k a d . W o s t a t n i c h c z a s a c h (r. 1910) powz ię to z a m i a r połączenia s ta rego z a m k u z n o w y m z a m k i e m , w z n i e ­s i o n y m tuż o b o k p o d k o n i e c w . X I X i n a początku w . X X , a p r z y ­g o t o w a n i e p lanów p o w i e r z o n o a r c h i t e k t o m k r a k o w s k i m T a d e u s z o w i Stryjeńskiemu i F r a n c i s z k o w i Mączyńskiemu. Z m o d e l u t y c h b u d o w l i wnos ić można, iż p r o j e k t o w a n e by ło w o w y m c z a s i e u w o l n i e n i e s ta r ego z a m k u o d późnie jszych naleciałości z w . X I X 3 7 ) . D o z r e a ­l i z o w a n i a tego p l a n u j e d n a k n i e doszło .

P R Z Y P I S Y .

1) J . Ł e p k o^w s Łk i : Przegląd zabytków przeszłości UJ oko l i c a ch K r a k o w a . Roczn ik Towarzys twa N a u k o w e g o Krakowsk i ego , t. V . Kraków 1861, o raz o sobna odb i tka . Wa r s zawa 1863. — Równocześnie z niniejszą rozprawą ukazał się w »Z iemi« artykuł autora p. t. Zaby tk i sztuki w Żywiecczyźnie. Z i e m i a , i lus t rowany miesięcznik krajoznawczy, r. X X V I . W a r s z a w a 1936, nr. 1, str. 46—60, oraz o sobna odbi tka.

2) Chronograph ia A l b o Dz i e i op i s z Zyw i e c zk i ; W Którym Roczne dz ie ie Spraw przesłych S tarodawnych Mias ta Z y w c z a y p o b l i s k i c h iego M i eysc znayduią s ie . A ten iest Z rożnych Authorow, P i sm, y wiadomości zebrany y wyp iszany A w żywą y trwałą pamiec Mias tu Z y w i e c z k i e m u iako Oyczyzn ie swo iey miłey Of f i a rowany R o k u Pańskiego 1704 P r z e z Sławnego A n d r z e i a Komon iec zk i ego W o y t a na ten czas Zy -wieczk iego mppra . Rkps w A r c h i w u m miasta Żywca.

3) W . H e c k: K r o n i k a Andrze ja Komon ieck i ego i jej znaczenie d l a Żywca i Żywiecczyzny. Sprawozdan ia A k a d e m j i Umiejętności w Krakow i e , t. VI . Kraków 1901, nr . 6, str. 14—20. — Tenże: K r o n i k a Andrze ja Komon i e ck i e go . P r z ewodn ik N a u ­k o w y i L i t e rack i , t. X X X I . Lwów 1903, str. 958—960 i 1083—1089.

168

4) Chronograph ia f. 17. — S. U r u s k i : Rodz ina , t. VII . W a r ­szawa 1910, str. 141. — Zob . także dodatkowy akt „darowizny" dóbr żywieckich z 10 s i e rpn ia r. 1624, zeznany przez Mikołaja Komorowsk i e go przed aktami kanc ler -s k i e m i w Wars zaw i e . Castr. Osv . 241, 1305—1312. A r c h i w u m Ak t G r o d z k i c h i Z i e m ­s k i c h w K r a k o w i e .

5) T . Ż y c h 1 i ń s k i : Złota księga szlachty po lsk ie j , t. IX. Poznań 1887, str. 187, 221—222.

6) C h r o n i k v on Seypusch oder Co l l e c t aneum zu e iner Chron ik gesammelt v on Franz August in Pfarrer in Seypusch 1840. Rkps w Bibl jo tece Jagiellońskiej nr . 2777 (bez paginacj i ) .

7) D o w y k o n a n i a rzutu poz iomego , dołączonego do niniejszej rozprawy (ryc. 1), zużytkowano dawny p l an zamku z czasu ok. r. 1850, p r z e chowywany w Dy ­rekcj i Dóbr Żywieckich. Pominięto j ednak wsze lk ie uw idoc zn i one w n im, w czasie późniejszym dokonać się mające zmiany , wskutek czego wspomn iany rzut poz iomy oddaje faktyczny stan z końca w . XVIII . Przez odmienne zac i en iowan ie poszczególnych partyj p l anu , zaznaczono nadto ko le jne fazy rozrastania się tej b u d o w l i .

8) J . D ł u g o s z : His tor iae Po lon icae (Ed. A . Przezdziecki ) , t. V . Kraków 1878, str. 659—660.— M . B i e l s k i ; K r o n i k a (wyd. K. J . Turowsk iego ) , t. II. Sanok 1856, str. 868—869. — A . B o n i e c k i : Herbarz po l sk i , t. X I . W a r s z a w a 1907, str. 2.

9) Chronog raph ia ff. 47', 48. 10) Ib idem, f. 429'. 11) Ib idem, f. 266'. 12) Ib idem, f. 62. 13) Ib idem, f. 66. 14) I b idem, f. 417'. 15) Przy p r zeprowadzan iu tej anal izy oparłem się na pracy A . Ż u k o w a :

Z rozmów z mistrzem o złotem cięciu, A p o l l i n i e B e l w e d e r s k i m i Pa i thenon ie . A r c h i ­tektura i Budown i c two . W a r s z a w a 1934, r. X , nr. 6, str. 175-176 oraz na pracy O . S o s n o w s k i e g o : Sys tem krużganków w a w e l s k i c h . B iu l e t yn Histor j i Sztuki i K u l ­tury. W a r s z a w a 1934, r. III, nr. 2, str. 69-71.

16) W . T a t a r k i e w i c z : Nowożytna achi tektura w Po lsce . Sztuka Po l ska . O d b i t k a z W i e d z y o Polsce . W a r s z a w a s. a., tabl . VII.

17) S. T o m k o w i c z: W a w e l , I (atlas). Kraków 1908, tabl . 62. 18) J . K i e s z k o w s k i : Kanc le r z Krzysztof Szydłowiecki. Poznań 1912, str.

56-59, tabl . X V I I i X I X .

19) A . S z y s z k o - B o h u s z : Trzy nasze zamki , Czersk, Chęciny, Ogrodz ie ­n iec . Sprawozdan ia Komis j i do badan ia historj i sztuki w Polsce , t. VIII. Kraków 1912, szp. 258-265, fig. 27,28.

20) A . S z y s z k o - B o h u s z : Zamek biskupów k rakowsk i ch i kościół w Bo­dzentynie z jego zabytkami . S p r a w o z d a n i a K o m . do badan ia hist. sztuki w Polsce , t. IX . Kraków 1915, szp. 79-85, f ig. 36-40.

21) J . Ł e p k o w s k i : Przegląd zabytków przeszłości w oko l i cach K r a k o w a . W a r s z a w a 1863, str. 152.

22) Por. w i d o k z a m k u w Suchej na litografj i , wykonane j przez Brudera u L . Letronne (wym. 487 m m x 401 mm) tu M u z e u m N a r o d o w e m w K r a k o w i e .

23) Chronograph ia , f. 72'. 24) I b idem, f. 72. 25) S. T o m k o w i c z: P r zyczynk i do historj i kul tury K r a k o w a w pierwszej

połowie X V I I w . Lwów 1912, str. 126, fig. 18. 26) Me t r yka l i t ewska , dział IX, nr. 53, f. 85', 86, 86', nr . 116, f. 16, 17', 18',

19', 20. Archiwum^Główne w W a r s z a w i e . — Chronog raph ia f. 211.

169

27. Chronog raph ia , f. 279. 28) Ib idem, f. 411'. 29) Ib idem, f. 417'. 30) Ib idem, f. 450. 31) Ib idem, f 461'. 32) J e d e n z n i ch (ryc. 1) znajduje się w szk i co iun iku L . Łepkowskiego U J M u z e u m

X X . Czar torysk ich UJ Krakowie . N r . i n w . R. r. 1593, trzy zaś w M u z e u m przy Zakła­dzie His tor j i Sztuki U . J . w tzw. T e k a - h J . Łepkowskiego (Archi tektura) .

33) N a p lan i e tym rzut poz iomy zamku, t raktowany ty lko schematyczn i e , został do reprodukc j i skorygowany z jego faktycznym stanem na pocz . w . X I X .

34) Chronograph ia , f. 294'. 35) Ib idem, f. 322, 393. 36) Ib idem, f. 449'.

37) Świat, p ismo tygodn iowe i lus t rowane . W a r s z a w a 1910, r. V , t. X , Nr . 41, str. 10.

170