Szpieg Watykanu Igor Haagida

Kapan greckokatolicki ks. Bazyli Hrynyk (18961977)

mo

no

gr

af

ie

SZPIEG WATYKANU

TOM 41MO

NO

GR

AF

IE

Swym dziadkom: Paraskewii (z d. Pryjma)

i Michaowi Horoszko ksik t dedykuj

I N S T Y T U T P A M I C I N A R O D O W E JKOMISJA CIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU

SZPIEG WATYKANUKapan grecKoKatolicKi

Ks. Bazyli HrynyK (18961977)

i g o r H a a g i d a

Praca powstaa w ramach projektw Instytutu Pamici Narodowej: Aparat bezpieczestwa w walce z Kocioem i wolnoci wyznania

oraz Aparat bezpieczestwa wobec mniejszoci narodowych

Projekt graficzny i typograficzny serii Krzysztof Findziski

Projekt okadki Tomasz Ginter

Redakcja Anna witalska-Jopek

Korekta Anna witalska-Jopek, Igor Haagida

Redakcja techniczna Andrzej Broniak

Indeks Igor Haagida

Fotografie na okadce i we wkadce pochodz ze zbiorw: Archiww IPN w Gdasku, Lublinie i Warszawie, Archiwum Domu Prowincjonalnego ss. Suebnic NMP w Warszawie, Archiwum parafii greckokatolickiej we Wrocawiu, Archiwum Salezjaskiego

Inspektorii Pilskiej, bp. Piotra Kryka, Tomasza Gintera, Igora Haagidy, Igora Juwiaka, Andrzeja Stepana i Jana aryna

Skad i amanie Tomasz Ginter, Katarzyna Szubka

Instytut Pamici Narodowej Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2014

Seria Monografie: tom 41 ISBN 978-83-7629-516-9

Zapraszamy na stron internetow www.ipn.gov.pl

oraz do ksigarni internetowej www.ipn.poczytaj.pl

5

SPIS TRECI

Uwagi wstpne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Ks. Bazyli Hrynyk (18961977) i jego losy na tle dziejw Kocioa greckokatolickiego w PRL

1. Pochodzenie, edukacja, kapastwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

2. W cieniu dwch totalitaryzmw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

3. W powojennej rzeczywistoci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

4. W obrzdku aciskim spr z prymasem Wyszyskim . . . . . . . . . . . . . . . . 62

5. W sidach bezpieki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

6. Aresztowanie, ledztwo, proces, uwizienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

7. W wirze popadziernikowych zmian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

8. Duszpasterzowanie na ziemiach zachodnich i pnocnych . . . . . . . . . . . . . . . 135

9. W Polsce poudniowo-wschodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

10. Pod nadzorem wadz i opiek SB. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

11. Powrt do Przemyla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214

12. Generalny wikariusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224

13. Figurant Hrynyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259

14. Choroba, mier i pogrzeb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273

Zamiast podsumowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280

6

Aneks rdowy

Nota wydawnicza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287Nr 1. 1954 marzec 25, Warszawa Wniosek ppk. Adama Humera i pk. Leona Andrzejewskiego do wiceministra MBP gen. Konrada wietlika o zatrzymanie ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288Nr 2.1954 kwiecie 19, Gdask Postanowienie o zatrzymaniu ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298Nr 3. 1954 kwiecie 20, Cyganek Protok rewizji u ks. Bazylego Hrynyka. . . . 299Nr 4.1954 kwiecie 20, Gdask Telefonogram naczelnika Wydziau XI WUBP w Gdasku por. Jzefa Mazusia do naczelnika Wydziau XI MBP . . . . . . . . . . . . . . 301Nr 5.1954 kwiecie [21], Warszawa Nakaz przyjcia ks. Bazylego Hrynyka do wizienia w Warszawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302Nr 6. 1954 kwiecie 21, Warszawa Postanowienie o tymczasowym aresztowaniu ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303Nr 7. 1954 kwiecie 22, Warszawa Postanowienie o wszczciu ledztwa prze-ciwko ks. Bazylemu Hrynykowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304Nr 8. 1954 kwiecie 23, Warszawa Plan ledztwa, jakie funkcjonariusze MBP zamierzali przeprowadzi wobec ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305Nr 9. 1954 kwiecie 28, Warszawa Zagadnienia do ledztwa planowanego w sprawie ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309Nr 10. 1954 kwiecie [nie pniej ni 30], Warszawa Uzupenienie planu ledztwa w sprawie ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311Nr 11. 1954 kwiecie 21, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318Nr 12. 1954 kwiecie 24, Warszawa Pismo naczelnika Wydziau II Departamentu ledczego MBP ppk. Jerzego obanowskiego do naczelnika Wydziau II Depar-tamentu III MBP w sprawie rzeczy zakwestionowanych u ks. Bazylego Hrynyka podczas rewizji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321Nr 13. 1954 kwiecie 24, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 322Nr 14. 1954 kwiecie 26, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 327Nr 15. 1954 kwiecie 27, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 329Nr 16. 1954 kwiecie 28, Warszawa Informacja dotyczca ks. Bazylego Hrynyka sporzdzona w MBP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332Nr 17. 1954 kwiecie 29, Warszawa Notatka subowa por. Jzefa Penara z Wydziau II Departamentu III MBP w sprawie ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . 336Nr 18. 1954 maj 3, Warszawa Notatka naczelnika Wydziau II Departamentu ledczego ppk. Jerzego obanowskiego dotyczca ledztwa przeciwko czonkom siatki Leona apiskiego Zenona. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337Nr 19. 1954 maj 4, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . . . . 339Nr 20. 1954 maj 5, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . . . . 342Nr 21. 1954 maj 6, Warszawa Anonimowa notatka dotyczca ks. Bazylego Hrynyka sporzdzona na podstawie informacji agenta celnego . . . . . . . . . . . . . . . . . 345Nr22. 1954 maj 7, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . . . . 350

7

Nr23.1954 maj 8, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . . . . 350Nr24. 1954 maj 10, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . . . 353Nr25. 1954 maj 12, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . . . 357Nr 26. 1954 maj 13, Warszawa Anonimowa notatka dotyczca ks. Bazylego Hrynyka sporzdzona na podstawie doniesie agenta celnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . 362Nr 27. 1954 maj 13, Warszawa Anonimowa notatka dotyczca ks. Bazylego Hrynyka sporzdzona na podstawie doniesie agenta celnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . 364Nr 28. 1954 maj 14, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . . . 365Nr 29. 1954 maj 17, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . . . 370Nr 30. 1954 maj 19, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . . . 373Nr 31. 1954 maj 20, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . . . 377Nr32. 1954 maj 20, Warszawa Anonimowa notatka dotyczca ks. Bazylego Hrynyka sporzdzona czciowo prawdopodobnie na podstawie donosw agenta celnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383Nr33.1954 maj 21, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . . . 385Nr34.1954 maj 22, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . . . 389Nr35.1954 maj 25, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . . . 395Nr 36. 1954 maj 29, Warszawa Anonimowa notatka z zezna ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398Nr 37. 1954 czerwiec 1, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 399Nr 38. 1954 czerwiec 2, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 402Nr 39. 1954 czerwiec 3, Warszawa Raport ppor. Jana Bogusza z przebiegu prze-suchania ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405Nr 40. 1954 czerwiec 5, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 406Nr 41. 1954 czerwiec 7, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 410Nr42. 1954 czerwiec 8, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 412Nr43. 1954 czerwiec 9, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 416Nr44.1954 czerwiec 10, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 418Nr45. 1954 czerwiec 12, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 420Nr 46. 1954 czerwiec 14, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 422Nr 47. 1954 czerwiec 25, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 425Nr 48. 1954 czerwiec 30, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 429Nr 49. 1954 lipiec 1, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . . 431Nr 50. 1954 lipiec 3, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . . 433Nr 51. 1954 lipiec 5, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . . 434Nr52. 1954 lipiec 6, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . . 437Nr53. 1954 lipiec 1617, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 440Nr54. 1954 sierpie 18, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 442Nr55. 1954 sierpie 19, Warszawa Anonimowa notatka dotyczca ks. Bazylego Hrynyka opracowana na podstawie informacji agentury celnej . . . . . . . . . . . . . . . . . 444Nr 56. 1954 sierpie 19, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 446Nr 57. 1954 sierpie 20, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 450Nr 58. 1954 wrzesie 20, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 452Nr 59. 1954 wrzesie 25, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 455

8

Nr 60. 1954 wrzesie 27, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 457Nr 61. 1954 wrzesie 28, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 460Nr 62. 1954 wrzesie 29, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 464Nr 63. 1954 padziernik 23, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 467Nr 64. 1954 padziernik 23, Warszawa Anonimowa notatka dotyczca ks. Ba-zylego Hrynyka sporzdzona na podstawie informacji agenta celnego . . . . . . . . . . . 469Nr 65. 1954 listopad 8, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 470Nr 66. 1954 listopad 9, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 474Nr 67. 1954 listopad 9, Warszawa Anonimowa notatka dotyczca ks. Bazylego Hrynyka sporzdzona prawdopodobnie czciowo na podstawie donosw agenta celnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476Nr 68. 1954 listopad 23, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 477Nr 69. 1954 listopad 24, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 481Nr 70. 1954 listopad 25, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 485Nr 71. 1954 listopad 26, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 488Nr 72. 1954 listopad 29, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . 491Nr 73. 1954 grudzie 2, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 493Nr 74. 1954 grudzie 4, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 498Nr 75. 1954 grudzie 6, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 501Nr 76. 1954 grudzie 6, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 503Nr 77. 1954 grudzie 8, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 508Nr 78. 1954 grudzie 9, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 511Nr 79. 1954 grudzie 11, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 515Nr 80. 1954 grudzie 17, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka 517Nr 81. 1954 grudzie 22, Warszawa Postanowienie o wczeniu nowych dowodw do sprawy ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 522Nr 82. 1954 grudzie 27, Warszawa Postanowienie o wyczeniu ze sprawy czci osb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .523Nr 83. 1954 grudzie 29, Warszawa Anonimowa notatka dotyczca ks. Bazylego Hrynyka sporzdzona prawdopodobnie na podstawie doniesie agenta celnego. . . . 524Nr 84. 1954 grudzie 29, Warszawa Postanowienie o pocigniciu ks. Bazylego Hrynyka do odpowiedzialnoci karnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525Nr 85. 1954 grudzie 2930, Warszawa Protok kocowego przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 526Nr 86. 1954 grudzie 30, Warszawa Protok zaznajomienia ks. Bazylego Hrynyka z materiaami ledztwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532Nr 87. 1954 grudzie 30, Warszawa Postanowienie o zamkniciu ledztwa w sprawie ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533Nr 88. 1955 stycze 7, Warszawa Notatka informacyjna por. Aleksego Opaliskiego w sprawie ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534Nr 89. 1955 luty 4, Warszawa Informacja w sprawie moliwoci wykorzystania zezna ks. Bazylego Hrynyka przeciwko prymasowi Stefanowi Wyszyskiemu . . . 535Nr 90. 1955 marzec 9, Warszawa Notatka ppk. Leona Andrzejewskiego w sprawie ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537

9

Nr 91. 1955 kwiecie 27, Warszawa Postanowienie o uzupenieniu ledztwa przeciwko ks. Bazylemu Hrynykowi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 538Nr 92. 1955 kwiecie 27, Warszawa Drugie postanowienie o pocigniciu do odpowiedzialnoci ks. Bazylego Hrynyka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539Nr 93. 1955 kwiecie 30, Warszawa Postanowienie Naczelnej Prokuratury Wojskowej o przekazaniu sprawy do prokuratury cywilnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 540Nr 94. 1955 czerwiec 6, Warszawa Zezwolenie Prokuratury Generalnej na do-starczenie aresztowanemu ks. Bazylemu Hrynykowi odziey . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541Nr 95. 1955 lipiec 25, Warszawa Polecenie prokuratury wojskowej wydania winiw (m.in. ks. Bazylego Hrynyka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 542Nr 96. 1955 sierpie 26, Warszawa Postanowienie oficera ledczego por. Jana Bogusza o uzupenieniu ledztwa w sprawie ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . 543Nr 97. 1955 wrzesie 30, Warszawa Protok przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .544Nr 98. 1955 padziernik 1, Warszawa Drugi protok kocowego przesuchania ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546Nr 99. 1955 padziernik 3, Warszawa Notatka por. Jana Bogusza w sprawie ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 548Nr 100. 1955 padziernik 5, Warszawa Akt oskarenia ks. Bazylego Hrynyka . . . 549Nr 101. 1955 padziernik 15, Warszawa Postanowienie Prokuratury Generalnej w sprawie ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553Nr 102. 1955 padziernik 15, Warszawa Pismo Naczelnej Prokuratury PRL prze-kazujce spraw ks. Bazylego Hrynyka do rozpatrzenia przed sdem . . . . . . . . . . . . 554Nr 103. 1955 padziernik 23, Warszawa Pismo Wojskowego Sdu Garnizonowego w Warszawie w sprawie przeciwko ks. Bazylemu Hrynykowi. . . . . . . . . . . . . . . . . . 555Nr 104. 1955 padziernik 24, Warszawa Pismo ks. Bazylego Hrynyka w sprawie zezwolenia na korespondencj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 556Nr 105. 1955 listopad 3, Warszawa Pismo ks. Bazylego Hrynyka w sprawie powoania nowych wiadkw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557Nr 106. 1955 listopad 1524, Warszawa Protok rozprawy gwnej ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .558Nr 107. 1955 listopad 25, Warszawa Sprostowanie ks. Bazylego Hrynyka w spra-wie oskare o udzielanie pomocy dla rodzin duchownych greckokatolickich . . . . . 582Nr 108. 1955 listopad 28, Warszawa Wyrok Sdu Wojewdzkiego w Warszawie w sprawie ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583Nr 109. 1955 listopad 28, Warszawa Informacja Sdu Wojewdzkiego w War-szawie o wydaniu wyroku na ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 590Nr 110. 1956 stycze 13, Warszawa Opinia pracownikw wizienia przy ul. Rakowieckiej w Warszawie o ks. Bazylim Hrynyku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 591Nr 111. 1956 luty 2, Wronki Pismo ks. Bazylego Hrynyka do komendanta szpitala wiziennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 592Nr 112. 1956 luty 8, Wronki Raport stranika wiziennego w sprawie ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .593

10

Nr 113. 1956 luty 23, Wronki Proba ks. Bazylego Hrynyka do naczelnika wizienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 594Nr 114. 1956 marzec 5, Warszawa Wyrok Sdu Najwyszego w sprawie ks. Bazylego Hrynyka dotyczcy rewizji wyroku z 28 listopada 1955 r. . . . . . . . . . . 595Nr 115. 1956 kwiecie 1, Wronki Pismo ks. Bazylego Hrynyka do naczelnika wizienia we Wronkach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 599Nr 116. 1956 kwiecie 28, Gdask Pismo ks. Bazylego Hrynyka w sprawie upra-womocnienia wyroku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 600Nr 117. 1956 maj 21, Gdask Pismo ks. Bazylego Hrynyka do naczelnika wizie-nia w Gdasku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601Nr 118. 1956 maj 25, Warszawa Postanowienie Sdu Wojewdzkiego w War-szawie, obejmujcy ks. Bazylego Hrynyka amnesti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 602Nr 119. 1956 czerwiec 23, Gdask Opinia wizienna wystawiona ks. Bazylemu Hrynykowi w areszcie w Gdasku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 604Nr 120. 1956 lipiec 7, Gdask Pismo ks. Bazylego Hrynyka do naczelnika wizie-nia w Gdasku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 605Nr 121. 1956 lipiec 18, Warszawa Zarzdzenie Prokuratury Wojewdzkiej w Warszawie w sprawie zwolnienia ks. Bazylego Hrynyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 606Nr 122. 1956 lipiec 18, Warszawa Nakaz zwolnienia ks. Bazylego Hrynyka z wizienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609

Summary. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613

Wykaz skrtw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 629

Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633

11

UWAgI WSTPNE

Ks. Bazyli (w jzyku ukraiskim Wasyl) Hrynyk1 powszechnie uznawany jest za jedn z czoowych postaci Kocioa greckokatolickiego2 w okresie PRL3. Przedwojenny proboszcz greckokatolickiej katedry w Przemylu, wykadowca diecezjalnego Semina-rium Duchownego i bliski wsppracownik przemyskiego ordynariusza bp. Jozafata Kocyowskiego ju przed 1939 r. wyrnia si zarwno wrd miejscowego ducho-wiestwa, jak i ukraiskiej spoecznoci miasta4.

Powojenne losy ks. Hrynyka byy rwnie tragiczne, jak losy wikszoci Ukraicw, ktrzy pozostali w Polsce po ustaleniu jej nowych granic. Nie unikn on inwigilacji ze strony organw bezpieczestwa, rewizji przeprowadzanych przez bezpiek w jego miesz-kaniu, uwizienia we wrzeniu 1945 r. w kazamatach rzeszowskiego WUBP (a pniej NKGB) i w kocu deportacji z bp. Kocyowskim w styczniu 1946 r. do ZSRR, skd obydwaj duchowni wrcili po kilkunastu dniach do Przemyla. P roku pniej, gdy

1 W niniejszej pracy wikszo imion i nazwisk ukraiskich spolszczono. W oryginalnym brzmieniu pozosta-wiono natomiast imiona osb, ktre nigdy si tak form zapisu swego imienia nie posugiway. Podobnie post-piono z ukraiskimi pseudonimami. Biogramy postaci, o ktrych wspomina si w publikowanych dokumentach, umieszczono w przypisach. Zrezygnowano te (poza nielicznymi wyjtkami) z podawania not biograficznych osb wystpujcych w tekcie poprzedzajcym cz rdow. W cytatach z przywoywanych dokumentw zachowano oryginaln pisowni i skadni, poprawiono jedynie bdy ortograficzne i interpunkcyjne.2 W publikacji uywane s zwroty: Koci greckokatolicki, katolicki obrzdek wschodni oraz grekokato-licy, katolicy obrzdku wschodniego. S one tutaj traktowane wymiennie. Z kolei wystpujce niekiedy w li-teraturze okrelenia Koci unicki i unici pojawiaj si tu tylko sporadycznie, najczciej w cytatach z przy-woywanych rde. Cho powszechnie byy one uywane do koca XIX w., a nawet niekiedy jeszcze w okresie midzywojennym, dzi mog mie cechy pejoratywne, gdy naznaczone s pitnem polemiki wyznaniowej. Dla wikszej przejrzystoci warto jednak doda, i zwrot Koci unicki nawizuje do zawartej w 1596 r. Unii Brze-skiej. W monarchii austro-wgierskiej urzdowo upowszechniona zostaa nazwa Koci greckokatolicki. Pojcie to jest jednak znacznie szersze i obejmuje og katolikw tradycji bizantyjskiej: Biaorusinw, Rumunw, Ukrai-cw, Wgrw. W okresie II Rzeczypospolitej oficjalnie uywano nazwy obrzdek grecko-rusiski, co znalazo chociaby wyraz w dokumencie konkordatowym z 1925 r. Z kolei po II wojnie wiatowej wrd ukraiskiej emi-gracji na Zachodzie popularny sta si termin Ukraiski Koci Katolicki (Ukrajinka Katoyka Cerkwa). Na Ukrainie obecnie powszechnie uywa si nazwy Ukraiski Koci Greckokatolicki (Ukrajinka Hrekokatoy-ka Cerkwa), z kolei w Polsce oficjalnie stosowane jest okrelenie Koci bizantyjsko-ukraiski, ktre odnosi si zarwno do jego rde, jak i narodowociowego charakteru wikszoci wyznawcw. Wystpujcy niekiedy w literaturze zwrot Wschodnie Kocioy katolickie to najbardziej oglne sformuowanie, obejmujce wszystkie Kocioy wschodnie zjednoczone z Rzymem. Por. M. Melnyk, Rola Kocioa greckokatolickiego w formowaniu si ukraiskiej wiadomoci narodowej w wietle historiografii polskiej lat 19451989 [w:] Etniczno a religia, red. A. Posern-Zieliski, Pozna 2003, s. 85, przyp. 1; Z. Wojewoda, Zarys historii Kocioa greckokatolickiego w Pol-sce w latach 19441989, Krakw 1994, s. 9. 3 Chodzi o cay okres funkcjonowania pastwa polskiego w latach 19441989, cho w rzeczywistoci nazwa ta wprowadzona zostaa dopiero w 1952 r.4 Zob. np. S. Dmochowkyj, Spomyny peremykoho szkoliara [w:] Peremyszl. Zachidnij bastion Ukrajiny, red. B. Zahajkewycz, New York Philadelphia 1961, s. 373.

12

wadze komunistyczne po raz drugi (i jak si miao okaza ostateczny) deportoway przemyskiego ordynariusza, ks. Hrynykowi udao si unikn wywzki. Dziki pomocy parafian, po krtkim ukrywaniu si w Przemylu, wyjecha on do Krakowa, a pniej do Warszawy i w kocu na Pomorze.

Po przesiedleniu pozostaej w Polsce ludnoci ukraiskiej na zachodnie i pnocne ziemie Polski w 1947 r. w ramach akcji Wisa ks. Hrynyk by jednym z tych ka-panw, ktrzy w nowych warunkach starali si nie posug duchow katolikom obrzdku wschodniego. Pocztkowo czyni to jako birytualista5, odprawiajc rwnie naboestwa w obrzdku aciskim, nastpnie za tylko jako duchowny greckokatolicki. Utrzymywa przy tym kontakty z innymi ksimi swego obrzdku oraz z hierarchi Kocioa rzymskokatolickiego. Relacje te nie zawsze ukaday si z rnych zreszt wzgldw poprawnie.

Ks. Hrynyk od koca lat czterdziestych by poszukiwany przez komunistyczne orga-na bezpieczestwa, a nastpnie usilnie przez nie rozpracowywany. Szczeglnie kom-promitujcym duchownego w oczach funkcjonariuszy bezpieki faktem byo to, e o sytuacji duchowiestwa i wiernych greckokatolickich w powojennej Polsce stara si on informowa Stolic Apostolsk. Poniewa moliwoci utrzymywania jakiejkolwiek cznoci z Zachodem z czasem coraz bardziej byy ograniczane, w 1952 r. kapan na-wiza kontakt z dziaajc w Polsce siatk ukraiskiego podziemia kierowan przez Leona apiskiego Zenona, ktra w rzeczywistoci bya struktur fikcyjn, powoan do ycia przez bezpiek i w peni przez ni kontrolowan. Sam apiski od 1948 r. by agentem MBP o ps. Bogusaw6. Kontakty ks. Hrynyka z ow konspiracj byy powodem aresztowania kapana w maju 1954 r. Po niemal rocznym ledztwie prowa-dzonym w Warszawie skazany on zosta na sze lat wizienia. Na wolno dziki amnestii wyszed w 1956 r.

Po zwolnieniu, na fali popadziernikowych przemian, ks. Hrynyk sta si jednym z organizatorw odnowionego ycia religijnego grekokatolikw w Polsce. To przede wszystkim dziki jego staraniom, czynionym zarwno u wadz kocielnych (gwnie prymasa Stefana Wyszyskiego), jak i wieckich, ju w 1957 r. mogy powsta w Polsce pierwsze, jeszcze nieoficjalne i nieuznawane de iure przez wadze komunistyczne, dusz-pasterskie placwki katolickiego obrzdku wschodniego. Sw dziaalno duchowny kontynuowa te w latach nastpnych, stajc si nieformalnym liderem duchowie-stwa greckokatolickiego. Uwieczeniem aktywnoci ks. Hrynyka byo mianowanie go w 1967 r. przez prymasa generalnym wikariuszem grekokatolikw w Polsce.

Niniejsza publikacja powstaa gwnie w oparciu o nieznane lub niebdce w szerszym obiegu naukowym archiwalia odnalezione przez autora tej pracy w ramach kwerendy przeprowadzonej w latach 20062007. Przede wszystkim wykorzystano tu materiay proweniencji kocielnej obydwu obrzdkw z: Archiwum Archidiecezji Gdaskiej, Archiwum Archidiecezji Wrocawskiej, Archiwum Diecezji Zielonogrsko- -Gorzowskiej, Archiwum Diecezji Warmiskiej, Archiwum Prymasa Polski, Archiwum

5 Birytualizm moliwo odprawiania przez kapana naboestw katolickich w dwu obrzdkach bez formalnej przynalenoci do jednego z nich.6 Wicej o tej operacji organw bezpieczestwa zob. I. Haagida, Prowokacja Zenona. Geneza, przebieg i skutki operacji MBP o kryptonimie C-1 przeciwko banderowskiej frakcji OUN i wywiadowi brytyjskiemu (19501954), Warszawa 2005. Tam te dalsza literatura.

13

Archidiecezji Przemysko-Warszawskiej (obrzdku greckokatolickiego) oraz z archi-wum klasztoru oo. bazylianw w Warszawie7. Oprcz tego signito do dokumentacji wytworzonej przez aparat pastwowy i partyjny. Na szczeblu centrali byy to gwnie materiay Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Ministerstwa Administracji Publicznej, Ministerstwa Ziem Odzyskanych i Urzdu do Spraw Wyzna przechowywane w Archiwum Akt Nowych, a na szczeblu lokalnym akta komitetw wojewdzkich PZPR oraz wydziaw (referatw) do spraw wyzna i wydziaw spraw wewntrznych prezydiw wojewdzkich rad narodowych przechowywane w archiwach pastwowych w Gdasku, Koszalinie, Olsztynie, Rzeszowie, Suwakach, Szczecinie, Wrocawiu i Zielonej Grze. Po raz pierwszy wykorzystano te dokumentacj peerelow-skiego aparatu bezpieczestwa znajdujc si w archiwach Instytutu Pamici Narodowej w Biaymstoku, Gdasku, Krakowie, Rzeszowie, Warszawie i Wrocawiu8. Szczegowy wykaz zespow i jednostek archiwalnych, jak te pozostaych rde i literatury przed-miotu podano w bibliografii.

Ksika skada si z dwu czci. Przedstawiane tu materiay rdowe obrazuj niemal dwa lata z ycia ks. Hrynyka: od momentu aresztowania duchownego, poprzez ledztwo w murach mokotowskiego wizienia, warszawski proces, pobyt w wizieniu we Wronkach oraz w areszcie w Gdasku i w kocu wyjcie na wolno. Spord pre-zentowanych dokumentw szczeglnie interesujce dla badaczy s zeznania, jakie udao si od duchownego wydoby przesuchujcym go funkcjonariuszom bezpieki, gdy zawieraj niemao informacji z dziejw grekokatolikw w czasie wojny i pierwszych lat powojennych. Jednak przy lekturze tego materiau pamita naley, e przedstawiane w nim fakty nie zawsze odzwierciedlaj stan rzeczywisty, a niekiedy mog by [wrcz] projekcj oczekiwa i wyobrae przesuchujcych9. Wida to zarwno na przykadzie notatek i charakterystyk, jak te samych protokow przesucha, gdzie ledczy MBP skupili si gwnie na sprawozdaniach przekazywanych przez ks. Hrynyka do Stolicy Apostolskiej, pomocy finansowej ze strony Watykanu, ewentualnej wsppracy kleru greckokatolickiego z podziemiem ukraiskim lub wadzami hitlerowskimi w czasie wojny oraz kontaktach z siatk agenta Bogusawa. Taki kierunek prowadzonego przez bezpiek dochodzenia mia jednoznacznie ukaza duchownych greckokatolickich w Polsce jako wywiadowcz ekspozytur Watykanu, a take wywoa w spoecze-stwie polskim wraenie, e byli oni zwolennikami i propagatorami ukraiskiego nacjonalizmu (czy wrcz faszyzmu). Pytania przesuchujcych wskazuj rwnie, e

7 Mimo podejmowanych stara, nie udao si mi uzyska dostpu do materiaw zgromadzonych w Archiwum Archidiecezji Przemyskiej i Archiwum Diecezji Tarnowskiej obrzdku rzymskokatolickiego. Przypuszcza jedynie mona, e przechowywane tam dokumenty mogyby uzupeni poruszane tu zagadnienia, a moe nawet wpyn na ich inn interpretacj.8 Waciwie po 1944 r. ks. Hrynyk znajdowa si niemal stale pod obserwacj aparatu bezpieczestwa. Cz z tych dziaa jak si wydaje moga by podejmowana w porozumieniu ze subami specjalnymi ZSRR. Jednak ten wtek mona bdzie przeledzi dopiero po otwarciu archiww postsowieckich. Wicej na ten temat w dalszych partiach pracy.9 Na temat wykorzystania akt ledczych wytworzonych w okresie PRL w badaniach historycznych zob. R. mie-tanka-Kruszelnicki, Protok przesuchania jako rdo historyczne, Pami i Sprawiedliwo 2003, nr 1, s. 199 207. Ten sam tekst zosta te opublikowany w niezwykle cennym zbiorze artykuw dotyczcych metodologicz-nych aspektw wykorzystania materiaw szeroko rozumianego aparatu represji (Wok teczek bezpieki zagad-nienia metodologiczno-rdoznawcze, red. F. Musia, Krakw 2006). Zob. te W krgu teczek. Z bada nad zasobem i funkcjonowaniem archiwum Instytutu Pamici Narodowej, red. J. Bednarek, P. Perzyna, Toru 2007.

14

prbowano od ks. Hrynyka wydoby zeznania, ktre mogyby obciy nie tylko innych kapanw katolickich obrzdku wschodniego, ale te hierarchw Kocioa rzymskokato-lickiego przebywajcego wwczas w odosobnieniu prymasa, bp. Antoniego Baraniaka czy ks. Wojciecha Zinka, ktrych niejednokrotnie oskarano o reprezentowanie obcych interesw i dziaanie na szkod pastwa. Z tej te przyczyny tytu niniejszej publikacji nawizuje wprost do znanej ksiki pod redakcj ks. Romana Dzwonkowskiego traktu-jcej o represjach wadz sowieckich wobec duchownych katolickich w ZSRR10.

Tekst poprzedzajcy fragment dokumentacyjny mia by pocztkowo jedynie wpro-wadzeniem do edycji rde i szkicem przedstawiajcym w oglnym zarysie posta ks. Hrynyka. Jednak w trakcie pracy nad ksik i w miar docierania do kolejnych nieznanych materiaw pierwotny biogram przeksztaci si w nieco obszerniejsze opracowanie. Nie pretenduje ono do miana penej biografii kapana, gdy przygotowanie takiej publikacji wymagaoby jeszcze przeprowadzenia dodatkowej kwerendy chociaby w archiwach na Ukrainie czy a moe przede wszystkim w Rzymie (mimo podejmo-wanych prb nie udao mi si uzyska dostpu do takich rde), jednak staraem si ukaza w nim losy ksidza nie tylko przez pryzmat dziejw spoecznoci ukraiskiej czy Kocioa greckokatolickiego, ale rwnie patrzc z nieco szerszej perspektywy: zawi-ych relacji polsko-ukraiskich, skomplikowanych odniesie midzy katolikami rytw zachodniego i wschodniego oraz ich stosunku do wiernych czy duchownych Kocioa prawosawnego (i vice versa) w pastwie komunistycznym. Na ile prba ta okazaa si udana osd naley do Czytelnikw.

Zdaj sobie spraw, e niektre zawarte tu stwierdzenia mog si wyda kontrowersyj-ne i wzbudzi opory czy sprzeciwy w rodowiskach greckokatolickich, prawosawnych i rzymskokatolickich. Dlatego ju na wstpie chciabym podkreli, e za ca zawart w tej publikacji tre ponosz wyczn odpowiedzialno, liczc jednak na rzeczow dyskusj. Mam take wiadomo, e praca ta nie wyczerpuje zagadnienia relacji mi-dzy wsplnotami religijnymi w PRL ani te roli peerelowskiego aparatu partyjnego czy organw represji w polityce wyznaniowej pastwa. Dlatego mam nadziej, e stanie si ona impulsem dla podjcia dalszych studiw przez kolejnych badaczy.

Ksika niniejsza nie powstaaby, gdyby nie yczliwa pomoc wielu osb. Przede wszystkim dzikuj Jego Eminencji ks. kard. Jzefowi Glempowi prymasowi Polski, Jego Eminencji ks. abp. Janowi Martyniakowi metropolicie przemysko-warszawskie-mu i Jego Ekscelencji ks. bp. Wodzimierzowi (Romanowi) Juszczakowi OSBM ordy-nariuszowi wrocawsko-gdaskiemu za wyraenie zgody na poszukiwania w archiwach kocielnych, ich aktywne wspieranie i wszelk inn pomoc. Efektywna kwerenda nie byaby moliwa, gdyby nie yczliwo osb pracujcych w archiwach lub opiekujcych si poszczeglnymi zbiorami. Dlatego sowa podzikowania kieruj take wobec s. Kingi z Archiwum Prymasa Polski, ks. dr. hab. Andrzeja Kopiczki z Archiwum Archidiecezji Olsztyskiej, byego protoihumena prowincji bazyliaskiej w Polsce o. Juliana (Bog-dana) Kowala OSBM, ks. dr. Romualda Kufla z Archiwum Diecezji Zielonogrsko- -Gorzowskiej, ks. Macieja Kwietnia z Archiwum Archidiecezji Gdaskiej, ks. mitr. dr. Eugeniusza Popowicza z Kurii Archidiecezji Przemysko-Warszawskiej, dr. Stanisawa

10 R. Dzwonkowski, Skazani jako szpiedzy Watykanu. Z historii Kocioa katolickiego w ZSRR 19181956, Zbki 1998.

15

Stpnia z Poudniowo-Wschodniego Instytutu Naukowego w Przemylu, pana Mariana Bogdana Biyja z Przemyla, a take wobec innych niewymienionych tu osb, w tym wszystkich pracownikw archiww pastwowych i archiwstw z Biura Udostepniania i Archiwizacji Dokumentw IPN w caym kraju, z ktrymi miaem przyjemno spotka si i wsppracowa w czasie swych poszukiwa. W kwerendach archiwalnych i pracy nad ksik zawsze te mogem liczy na wsparcie i rady swych przeoonych i kole-gw z Biura Edukacji Publicznej IPN: dr. hab. Jana aryna i dr. ukasza Kamiskiego z kierownictwa BEP oraz dr. Janusza Marszalca i dr. Sawomira Cenckiewicza (dawnego i obecnego naczelnika Oddziaowego Biura Edukacji Publicznej IPN w Gdasku). Dr. Stpniowi, dr. Cenckiewiczowi oraz o. Igorowi (Janowi) Harasimowi OSBM obecnemu protoihumenowi oo. bazylianw dzikuj te za wnikliwe zapoznanie si z maszynopisem pracy i cenne uwagi, dziki ktrym nabraa ona ostatecznego ksztatu.

Igor HaagidaGdask, luty 2008

16

17

KS. BAzYlI HRYNYK (18961977) I JEgO lOSY NA TlE DzIEJW KOCIOA gRECKOKATOlICKIEgO W PRl

18

19

POCHODzENIE, EDUKACJA, KAPASTWO

Ks. Bazyli Hrynyk urodzi si 27 grudnia 1896 r. w Koszelowie pow. kiew, jako jedno z piciorga dzieci, w chopskiej (6 hektarw ziemi) rodzinie Jakuba i Paraskewii z domu Stehnij1. W przyszoci oprcz niego stan duchowny miao wybra jeszcze dwoje jego rodzestwa: brat Teodozy zosta rwnie ksidzem greckokatolickim2, a nieznana z imienia siostra wstpia do zgromadzenia ss. suebnic Najwitszej Maryi Panny Niepokalanie Pocztej. O pozostaym rodzestwie nie udao si zebra adnych infor-macji. Przyszy kapan sw edukacj rozpocz w Szkole Powszechnej w Koszelowie (ukoczy j w 1907 r.) i kontynuowa w Gimnazjum we Lwowie, gdzie 9 sierpnia 1915 r. uzyska wiadectwo dojrzaoci3. Po zdaniu matury powoany zosta do armii austro- -wgierskiej otrzyma przydzia do suby sanitarno-medycznej. Wcielenie do wojska uniemoliwio mu wstpienie do seminarium duchownego (pocztkowo mia zamiar stu-diowa biologi), cho ju od 25 marca 1915 r. by on dziki swoim staraniom wpisany w poczet przyszych duchownych greckokatolickiej diecezji przemyskiej4. Przebieg jego

1 Posta ks. Hrynyka bya ju przedstawiana zarwno w pracach naukowych, jak i publikacjach o charakterze bardziej popularnym (ich wykaz zawiera bibliografia), jednak w niemal wszystkich znalazy si niedokadne czy nieprecyzyjne dane biograficzne. Cennym uzupenieniem dotychczasowej wiedzy o duchownym i prb peniej-szego ukazania jego losw jest praca magisterska ks. Romana Storoniaka obroniona na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (R. Storoniak, ycie i dziaalno ks. mitrata Bazylego Hrynyka (18961977), Lublin 2006, mps), cho i tam wkrady si pewne niecisoci. Fragmenty tej pracy zostay nastpnie opublikowane: idem, Ote mitrat Wasyl Hrynyk Mojsej Hreko-katoykoji Cerkwy w Polszczi XX st., Kaendar Bahowista 2007, s. 85121. 2 Teodozy Hrynyk (18931973) kapan greckokatolicki, ur. w Koszelowie pow. kiew, wywicony w 1919 r., onaty. W latach 19191925 administrator, w okresie 19251931 proboszcz w Teniatyskach pow. Rawa Ruska, a od 1931 r. proboszcz w Czernilawie pow. Jaworw. Po 1939 r. deportowany przez Sowietw do agru w Karagan-dzie, skd po 10 latach powrci do Nowego Jaru pow. Jaworw, gdzie do mierci by kapanem greckokatolickim. Wedug innych rde by od 1946 r. duchownym prawosawnym (WAW, fond IX, spr. 1, odyn. 2.14, Spohady o. W. Hrynyka, b.d., k. 30; I. Huk, Seo nad Sookijeju, Warszawa 1996, s. 170; R. Storoniak, ycie i dziaalno..., s. 62). Sprzecznoci wystpujce w literaturze wydaj si bardziej zrozumiae, gdy spojrzymy na nie przez pryzmat zachowania duchownego w przededniu tzw. soboru lwowskiego z 1946 r., co znalazo nawet wyraz w jednym z dokumentw NKGB (Likwidacija UHKC (19391946). Dokumenty radiankich orhaniw derawnoji bezpeky, t. 1, red. W. Serhijczuk i in., Kyjiw 2006, s. 603604, dok. nr 269: Depesza zastpcy ludowego komisarza NKGB USRR gen. P. Drozdzieckiego do NKGB ZSRR i sekretarza KC KP(b)U N. Chruszczowa o dziaalnoci Soboru Kocioa greckokatolickiego, 9 III 1946 r.). Jak si wydaje, ostatecznie duchowny ten rzeczywicie wzi udzia w lwowskim soborze (Neskorena Cerkwa. Podwynyctwo hreko-katoykiw Ukrajiny w borotbi za wiru i derawu, red. W. Serhijczuk, Kyjiw 2001, s. 104, dok. nr 7: Wykaz uczestnikw lwowskiego soboru sporzdzony przez jego komisj mandatow, 8 III 1946 r.).3 AAN, UdSW, 41/537, yciorys ks. B. Hrynyka, 25 VIII 1953 r., k. 60; R. Storoniak, ycie i dziaalno..., s. 63.4 APPrz, Biskupstwo Greckokatolickie w Przemylu, 386, Pismo B. Hrynyka do bp. J. Kocyowskiego, 23 VI 1918 r., k. 295; R. Storoniak, ycie i dziaalno..., s. 63. Diecezja przemyska bya najdalej na zachd wysunit struktur greckokatolickiej metropolii halicko-lwowskiej (w jej skad wchodziy jeszcze archidiecezja lwowska i diecezja stanisawowska). Obejmowaa okoo 40 tys. km2 i w 1918 r. liczya 687 parafii, 805 duchownych (w tym 88 sistr zakonnych) i ponad 1 200 tys. wiernych. Ordynariuszowi przemyskiemu podporzdkowana te bya od 1851 r.

1

20

suby wojskowej rwnie nie jest znany. Wiadomo jedynie, e po rozpadzie monarchii Habsburgw w 1918 r. znalaz si on w szeregach Ukraiskiej Halickiej Armii siy zbrojnej Zachodnioukraiskiej Republiki Ludowej, lecz z wojska zwolniony zosta lub wystpi najprawdopodobniej zim 1918 lub wiosn 1919 r.5

Po powrocie do rodzinnej wsi przyszy duchowny rozpocz starania o przyjcie do Greckokatolickiego Seminarium Duchownego w Przemylu. Nie zostay one jednak z powodu braku wolnych miejsc uwieczone powodzeniem. Nowy budynek seminaryjny, wybudowany tu przed wojn ze rodkw pastwowego Galicyjskiego Funduszu Religijnego i jeszcze niewykoczony, zosta po 1914 r. zajty i uytkowany przez wojsko jako lazaret. Dlatego te klerycy greckokatoliccy koczyli w Przemylu z reguy jedynie czwarty rok nauki, natomiast przez pierwsze trzy lata przebywali w Greckokatolickim Seminarium Duchownym we Lwowie, studiujc jednoczenie na Wydziale Teologicznym miejscowego Uniwersytetu Franciszka I (od 1919 r. Uniwersytet Jana Kazimierza). Dopiero w 1921 r., dziki interwencji nuncjusza apostolskiego abp. Achille Rattiego (pniejszego papiea Piusa XI), budynki seminaryjne uytkowane po 1918 r. przez Wojsko Polskie przekazane zostay biskupstwu greckokatolickiemu6. Z wyej wspomnianych powodw przyszy kapan w 1918 r., za zgod bp. Jozafata Kocyowskiego, wstpi do seminarium lwowskiego7. Pozwolenie przemyskiego ordy-nariusza uwarunkowane zostao zadeklarowaniem przez przyszego ksidza pozostania w celibacie, co jak si wydaje byo efektem postanowie biskupw podjtych we Lwowie w 1919 r.8 Po dwch latach studiw we Lwowie ks. Hrynyk przenis si w 1920 r. do Przemyla, gdzie ju po roku dalszej nauki (a wic szybciej, ni przewidywa to

parafia greckokatolicka w Krakowie, leca poza obrbem diecezji (S. Stpie, Organizacja i struktura terytorialna greckokatolickiej diecezji przemyskiej w latach 19181939 [w:] Polska Ukraina. 1000 lat ssiedztwa, t. 3, red. idem, Przemyl 1996, s. 192; por. A. Krochmal, Konflikt czy wsppraca? Relacje midzy duchowiestwem aci-skim i greckokatolickim w diecezji przemyskiej w latach 19181939, Lublin 2001, s. 1720).5 Nie wiadomo wic, czy a jeeli jak, to gdzie bra on udzia w wojnie polsko-ukraiskiej o Lww i Galicj Wschodni. W zeznaniach skadanych przed funkcjonariuszami MBP w 1954 r. podawa, e z wojska zwolniony zo-sta jeszcze w 1918 r.; por. APmsW, Sd Wojewdzki dla wojewdztwa warszawskiego, IV AK 44/55, t. 1, Protok przesuchania ks. B. Hrynyka, 21 IV 1954 r., k. 6v zob. dok. nr 11.6 M. Kaminkyj, M. Kozak, Ote mitrat Wasyl Hrynyk, 1981, mps, k. 1; S. Stpie, Organizacja i struktura teryto-rialna..., s. 202.7 APPrz, Biskupstwo Greckokatolickie w Przemylu, 386, Pismo B. Hrynyka do bp. J. Kocyowskiego, 23 VI 1918 r., k. 295; R. Storoniak, ycie i dziaalno..., s. 64. We Lwowie mody kleryk zamieszka w budynku przy ul. Bernardyskiej 1. 8 R. Storoniak, ycie i dziaalno..., s. 64. Prawo duchownych greckokatolickich do zakadania rodzin zagwa-rantowa jeszcze w 1595 r. papie Klemens VIII (Hipolit Aldobrandini) w bulli Magnus Dominus i praktyka ta obowizywaa a do XX w., a podejmowane co jaki czas prby narzucenia celibatu koczyy si niepowodzeniem. W 1919 r. na konferencji hierarchw metropolii halicko-lwowskiej uchwalono wprowadzenie stanu bezennego, jednak metropolita Andrzej Szeptycki traktowa to postanowienie jedynie jako udzielenie pewnego pierwsze-stwa dobrowolnemu celibatowi. Mimo to w praktyce ordynariusze diecezji przemyskiej (bp Jozafat Kocyowski) i stanisawowskiej (bp Grzegorz Chomyszyn) chtniej widzieli w seminariach duchownych, ktrzy deklarowali bezenno. W diecezji przemyskiej doszo nawet z tego powodu do konfliktu midzy ordynariuszem a czci du-chownych i wiernych, popularnie okrelanego wwczas wojn o ony. Wicej zob. D. Iwaneczko, Biskup Jozafat Kocyowski (18761947). ycie i dziaalno [w:] Polska Ukraina..., t. 3, s. 254255; A. Krochmal, Konflikt czy wsppraca..., s. 41, 113115; S. Stpie, Koci greckokatolicki w II Rzeczypospolitej, Znaki Czasu 1990, nr 18, s. 138140; idem, Ksztatowanie si warstwy inteligenckiej w warunkach braku wasnego pastwa. Ukraiska inte-ligencja w Rzeczypospolitej Polskiej w latach 19181939, Rocznik Dziejw Spoecznych i Gospodarczych 2006, t. 66, s. 113114; T. liwa, Koci greckokatolicki w Polsce w latach 19181939 [w:] Koci w II Rzeczypospolitej, red. Z. Zieliski, S. Wilk, Lublin 1981, s. 156157. Tam te dalsza literatura.

21

program nauczania) bp Kocyowski wyrazi zgod na dopuszczenie modego kleryka do wice diakonatu, a pniej prezbiteratu. Ceremonia odbya si 31 lipca 1921 r. w prze-myskiej katedrze greckokatolickiej, gdzie ks. Hrynykowi i dwunastu innym kandydatom do stanu duchownego wice udzieli ordynariusz przemyski9. Wedug przepisw pontyfikau gr[ecko]kat[olickiego] przyprowadzi nas przed p. biskupa, siedzcego na tronie w carskich wrotach, ks. archidiakon Kapituy gr[ecko]kat[olickiej] w Przemylu ks. Aleksander Zubrycki10 i powiedzia, e Cerkiew Boa yczy sobie, abymy my, diakoni, zostali kapanami wspomina ks. Hrynyk t uroczysto p wieku pniej w tzw. obinyku (kurendzie) do duchownych. Biskup zapyta ks. archidiakona, czy zna nas i uwaa za godnych kapastwa. Na co ks. archidiakon odpowiedzia, e o ile niemoc ludzka to dopuszcza, wie on o naszej godnoci. Zoywszy wyznanie wiary naszej i za-przysigszy nasz wierno wyznawanej nauce Kocioa kat[olickiego], posuszestwo Ojcu w. i naszemu p. biskupowi, na dany znak padlimy krzyem na posadzk solei [podwyszone miejsce w cerkwi przed ikonostasem I.H.] katedralnej. Ksidz archidia-kon pod gos najwikszego dzwonu katedralnego Iwana, ktry gosi wiatu nasz miertelno dla wiata, odpiewa ekteni [modlitwa zawierajca proby I.H.] nad nami, a p. biskup mczennik pokropi nas wod wicon. Wstalimy, z potrjnym pokonem co kilka krokw, podeszlimy do biskupa dalej siedzcego na tronie w car-skich wrotach i zoylimy mu hod oraz obietnic wiernoci przez potrjny pocaunek zoony mu na piercie biskupi, nabiedrzec [cz szaty liturgicznej zawieszana na biodrze nad kolanem I.H.] i rami. Potem wchodzilimy pod otarz i caowalimy czte-ry rogi otarza, w ktrym byy zoone relikwie mczennikw za wiar w mensie otarza, a w rogach jego obrazki ewangelistw. [...] Po tym do ez wzruszajcym i pocaunkiem otarza wzmocnionym przyrzeczeniu, wychodzilimy przed carskie wrota i biskupa ju stojcego przy otarzu, [a potem] wchodzilimy [...] na stopnie otarza przed biskupa konsekratora, klkalimy zwrceni do otarza na obydwa kolana, gow opierajc o kra-wd wierzchni otarza. p. biskup nakrywa gowy nasze po kolei swoim omoforem [element szaty biskupiej I.H.], jego kocem, kad na omofor swoj rk i modli si, eby aska Boa, ktra niedostatki uzupenia, zesza na kadego z nas osobno i uczynia nas godnymi kapanami. Potem przekazywa nam szaty kapaskie, tumaczc nam zna-czenie kadej i obowizki na nas nakadajce, msza, kielich z paten, gwiazd, yeczk do komunii w. W kocu stanlimy dookoa otarza [i] koncelebrowalimy z biskupem

9 APPrz, Biskupstwo Greckokatolickie w Przemylu, 7, Matricula Capitula rit[us] Graecicath[olicae] Premislien-sis, b.d., k. 176; M. Kaminkyj, M. Kozak, Ote mitrat..., k. 2; D. Blazejowskyj, Historical ematism of the Eparchy of Peremyl including the Apostolic Administration of Lemkivchyna (18281939), Lwiw 1995, s. 666. W pniej-szych zeznaniach duchowny podawa jako rok wice 1922 (APmsW, Sd Wojewdzki dla wojewdztwa war-szawskiego, IV AK 44/55, t. 1, Protok przesuchania ks. B. Hrynyka, 21 IV 1954 r., k. 6v zob. dok. nr 11), wydaje si jednak, e chodzio tu o dat ukoczenia studiw, albowiem jak sam pisa w przededniu jubileuszu pwiecza swego kapastwa w latach 19211922 przerabia IV rok studiw teologicznych [...], absolutorium studiw teo-logicznych otrzyma z wynikiem celujcym w kocu czerwca 1922 r. (APP, Teczka Ksia obrzdku wschodniego 1971, Pismo ks. B. Hrynyka do prymasa S. Wyszyskiego, 15 III 1971 r., b.p.).10 Aleksander Zubrycki (18531932) kapan greckokatolicki, wywicony w 1877 r., celebs, w latach 18771878 wikariusz w Leajsku pow. acut, a nastpnie w Sokalu (18781887) i proboszcz w Besku pow. Sanok (18871900); w okresie 19001932 rektor katedry przemyskiej i dziekan dekanatu Przemyl-miasto, kanclerz Kurii prze-myskiej 19121920 i archidiakon w okresie 19201932; zmar w Przemylu i tam zosta pochowany.

22

pierwsz nasz Msz w.11 Prymicyjn liturgi ks. Hrynyk odprawi w Teniatyskach, gdzie miejscowym proboszczem by jego brat Teodozy.

Po wiceniach kapan kontynuowa w roku szkolnym 19211922 studia w se-minarium przemyskim, a 7 lipca 1922 r. mianowany zosta wikariuszem przy cerkwi katedralnej w Przemylu12. Pierwszego marca 1923 r. jednak odwoano go z tego stano-wiska i mianowano ojcem duchownym w przemyskim Greckokatolickim Seminarium Duchownym13. Jak si wydaje, by to spory wyraz zaufania bp. Kocyowskiego do mo-dego kapana. Sw funkcj ks. Hrynyk peni do 1 marca 1928 r., gdy powoany zosta w skad grona wykadowcw seminarium. Rwnoczenie w okresie od 15 marca do 30 sierpnia 1923 r. wykonywa on obowizki spowiednika w Przemylu14, a od padzier-nika 1922 r. do 1944 r. by katechet w kilku miejscowych ukraiskich (eskich i m-skich) szkoach zawodowych, jak te przez krtki okres 19231924 w przemyskim gimnazjum pastwowym z ukraiskim (ruskim) jzykiem wykadowym15. Duchowny peni take szereg funkcji diecezjalnych. Midzy innymi by sdzi Sdu Posynodalnego (od 1938 r.)16, czonkiem Rady dla Zachowania Czystoci Wiary i Obyczajw oraz cen-zorem wydawnictw religijnych. W 1926 r. powoany zosta w skad greckokatolickiej Kapituy w Przemylu17.

Ks. Hrynyk reprezentowa to pokolenie duchownych greckokatolickich, ktre w doro-se ycie wchodzio w latach pierwszej wojny wiatowej lub tu po niej i ju na pocztku swego kapastwa zmuszane byo do podejmowania trudnych niejednokrotnie decyzji. Jak odnosi si do obcej wadzy rosyjskiej i polskiej, czy utrzymywa dobre stosunki ze starostwami i urzdami wojewdzkimi, w jakim jzyku prowadzi ksigi metrykalne, czy obchodzi polskie wita pastwowe, kogo wspomina w trakcie naboestwa, jak je odprawia, jak odnosi si do ssiedniego proboszcza obrzdku aciskiego, czy celebro-wa wita wsplnie z acinnikami, jak zwalcza wpywy prawosawia i sekciarstwa, radykalizmu, socjalizmu i komunizmu, czy bra udzia w ukraiskich uroczystociach narodowych, jak odnosi si do dziaalnoci UWO i OUN18 tego rodzaju pytania musiay nurtowa niejednokrotnie przynajmniej cz greckokatolickiego duchowie-stwa, w tym i ks. Hrynyka. Pamita bowiem naley, e decyzja Rady Ambasadorw Ligi Narodw z 1923 r. o wczeniu Galicji Wschodniej w granice II Rzeczypospolitej

11 APP, Teczka Kapani obrzdku wschodniego 1971, Tumaczenie kurendy na 5/71 przesanej prymasowi S. Wyszyskiemu, 16 VI 1971 r., b.p. 12 APPrz, Biskupstwo Greckokatolickie w Przemylu, 7, Matricula Capitula rit[us] Graecicath[olicae] Premislien-sis, b.d., k. 176; Peremyki Eparchialni Widomosty 1922, nr 4, s. 91.13 Zob. Juwiejnyj almanach ukrajinkych katoykych bohosowiw peremykoji eparchiji, Peremyszl 1937, s. 114; R. Storoniak, ycie i dziaalno..., s. 65.14 APPrz, Biskupstwo Greckokatolickie w Przemylu, 7, Matricula Capitula rit[us] Graecicath[olicae] Premislien-sis, b.d., k. 176; Peremyki Eparchalni Widomosty 1923, nr 2, s. 34.15 Ukrajinka Derawna Czoowicza Himnazija u Peremyszli, upor. I. Hnatkewycz, Drohobycz 1995, s. 75.16 Peremyki Eparchalni Widomosty 1928, nr 9, s. 137.17 Peremyki Eparchalni Widomosty 1926, nr 4, s. 99; S. Nabywaniec, M. Lignowski, Stan greckokatolickiej diecezji przemyskiej w pozostaej w granicach Polski jej czci wedug danych z 10 III 1946 r. [w:] Koci na drogach historii. Ksiga jubileuszowa dedykowana ks. prof. Tadeuszowi liwie, red. J. Woczaski, Krakw Lww 1999, s. 232. Prawdopodobnie pierwsze posiedzenie Kapituy z udziaem ks. Hrynyka odbyo si 22 padziernika 1926 r. (APPrz, Kapitua greckokatolicka, 6, Protok z posiedzenia Kapituy, 22 X 1926 r., k. 89).18 A. Sorokowski, Z dziejw przemian mentalnoci greckokatolickiego duchowiestwa parafialnego w Galicji 19001939 [w:] Metropolita Andrzej Szeptycki. Studia i materiay, red. A. A. Ziba, Krakw 1994, s. 70.

23

przekrelaa nadzieje zamieszkujcych te tereny Ukraicw na rozwizanie polsko-ukra-iskiego sporu o to terytorium drog dyplomatyczn. Doprowadzio to do stopniowej polaryzacji nastrojw spoecznych i pogldw politycznych. Z jednej strony powstawa zaczy umiarkowane i legalne ukraiskie partie polityczne dce do zapewnienia jak najszerszej autonomii narodowociowej, z drugiej za radykalne ugrupowania kontynu-ujce walk o niepodlego metod sabotau i terroru indywidualnego19. Z kolei rzdy II Rzeczypospolitej nie potrafiy (z rnych wzgldw) wypracowa w caym okresie przedwrzeniowym adnego modus vivendi. Ich polityka wahaa si midzy asymilacj narodowociow czyli de facto polonizacj, a asymilacj pastwow (zapewnieniem rozwoju kulturalnego i gospodarczego za cen lojalnoci wobec pastwa)20.

Wbrew obiegowym opiniom i wystpujcym niejednokrotnie w literaturze sdom, ani hierarchia greckokatolicka z metropolit Andrzejem Szeptyckim na czele, ani te prze-waajca wikszo duchowiestwa nie popieraa w adnej mierze dziaa skrajnych21. Starsze pokolenie [ukraiskich] dziaaczy politycznych w obronie praw Ukraicw postpowao bardziej lojalnie, pragmatycznie; modzie umieszczaa swe sympatie po stronie podziemnej walki nacjonalistw pisa znawca najnowszych dziejw Kocioa greckokatolickiego Bogdan Bociurkiw. Metropolita Szeptycki, biskupi Chomyszyn i Kocyowski, ich biskupi pomocniczy (sufragani), w oparciu o moralne i teologiczne wymagania opowiedzieli si za pierwszym rozwizaniem; po 1923 r. Koci naucza o koniecznoci posuszestwa obecnej wadzy, o ile jej rozporzdzenia nie s sprzeczne z prawami Boymi oraz potpia terror i zabjstwa polityczne, do ktrych posuwali si narodowi radykaowie. [...] Ounowska ideologia integralnego nacjonalizmu, wedug ktrej cel usprawiedliwia rodki, powodowaa, i Koci greckokatolicki nie mg

19 Wicej na ten temat zob. R. Torzecki, Kwestia ukraiska w Polsce w latach 19231929, Krakw 1989, s. 2066; R. Wysocki, Organizacja Ukraiskich Nacjonalistw w Polsce w latach 19291939. Geneza, struktura, program, ideologia, Lublin 2003, s. 3188. Tam te dalsza literatura.20 Wicej na ten temat zob. A. Chojnowski, Koncepcje polityki narodowociowej rzdw polskich w latach 19211939, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask 1979; J. Ksik, Zaufany Komendanta. Biografia polityczna Jana Henryka Jzewskiego 18921981, Wrocaw 1995; W. Mdrzecki, Wojewdztwo woyskie 19211939. Elemen-ty przemian spoecznych, politycznych, cywilizacyjnych, Wrocaw 1988; Mniejszoci narodowe w polskiej myli politycznej XX wieku, red. J. Jachymek, Lublin 1992; M. Papierzyska-Turek, Sprawa ukraiska w Drugiej Rze-czypospolitej 19221926, Krakw 1979; R. Potocki, Polityka pastwa polskiego wobec zagadnienia ukraiskiego w latach 19301939, Lublin 2003; R. Torzecki, Kwestia ukraiska... (tam te dalsza literatura). 21 Przykadem do bezkrytycznego podejcia do tej kwestii moe by praca Florentyny Rzemieniuk, w ktrej autorka stwierdzia m.in., e A[ndrzej] Szeptycki by zawsze nieprzyjanie usposobiony do Polski, przez co przy-czyni si do powstania szowinistycznego, ukraiskiego nacjonalizmu (F. Rzemieniuk, Walki polityczne grecko-katolickiego duchowiestwa o niepodlego Ukrainy w okresie II Rzeczypospolitej (19181939), Siedlce 2003, s. 9; por. idem, Polityczna dziaalno duchowiestwa greckokatolickiego w Maopolsce Wschodniej na przykadzie wydarze z 1930 r., Premislia Christiana 1999, t. 8, s. 353371; idem, Cerkiew grecko-katolicka w Maopolsce Wschodniej a ukraiski ruch nacjonalistyczny (na przykadzie wydarze z przeomu 19181919 r., Rocznik Hi-storyczno-Archiwalny 1989, t. 6, s. 6374. W charakterze pamfletu, a nie pracy naukowej, ocenia naley z ko-lei gon swego czasu ksik Edwarda Prusa o metropolicie Szeptyckim (E. Prus, Wadyka witojurski. Rzecz o arcybiskupie Andrzeju Szeptyckim 18651944, Warszawa 1985). Krytyczne uwagi wobec tej pracy zob. m.in. R. Torzecki, Na marginesie ksiki Edwarda Prusa o metropolicie Szeptyckim, Dzieje Najnowsze 1986, nr 1, s. 103119; A. A. Ziba, Metropolita Andrzej Szeptycki, Kwartalnik Historyczny 1986, nr 4, s. 885900; T. Szafar, Uwaga: faszywka!, Suczasnist 1985, nr 1/2, s. 3945 (zeszyt w jzyku polskim). Dopiero po 1989 r. ukazao si w Polsce kilka publikacji prbujcych przedstawi posta i dziaalno greckokatolickiego hierarchy w znacznie szerszej perspektywie. Wicej o polskim widzeniu metropolity Szeptyckiego zob. A. A. Ziba, Sheptytskyi in Polish Public Opinion [w:] Morality and Reality.The Life and Times of Andrei Sheptytskyi, ed. P. R. Magocsi, Edmonton 1989, s. 377405.

24

jej zaakceptowa, cho modsze pokolenie duchowiestwa traktowao OUN nie bez wspczucia22.

Ks. Hrynyk nie bra w ogle aktywnego udziau w ukraiskim yciu politycznym. W 1923 lub 1924 r. wstpi co prawda do Ukraiskiego Zjednoczenia Narodowo- -Demokratycznego23, lecz by czonkiem zupenie biernym. W organizacji tej, poza paceniem skadek, nie przejawiaem adnej dziaalnoci. Na adnych zebraniach nie byem, a co najmniej [przynajmniej I.H.] nie pamitam tego, bym kiedykolwiek by deklarowa on po latach przesuchujcym go funkcjonariuszom komunistycznych orga-nw bezpieczestwa24. Z czonkostwa w partii zrezygnowa po trzech latach, w zwizku z nieporozumieniami, jakie zarysoway si midzy UNDO a hierarchi greckokatolick (szczeglnie ordynariuszem diecezji stanisawowskiej bp. Chomyszynem)25. Pniej by sympatykiem Ukraiskiej Katolickiej Organizacji, ktra jednak nie bya parti polityczn w cisym tego sowa znaczeniu26.

Lata midzywojenne to okres, gdy na terenie Galicji Wschodniej cieray si mocno interesy Kociow prawosawnego i greckokatolickiego27. Zjawisko to, zapocztkowa-ne jeszcze na przeomie XIX i XX w. ekspansj prawosawia rosyjskiego, wspieranego przez carskie wadze, nabrao nowej dynamiki ju w okresie II Rzeczypospolitej i byo szczeglnie widocznie na poudniowo-zachodnich kracach greckokatolickiej diecezji przemyskiej28. Swoisty konserwatyzm emkowszczyzny stwierdza Anna Krochmal

22 B. Bociurkiw, Ukrajinka Hreko-Katoyka Cerkwa i radianka derawa (19391950), Lwiw 2005, s. 19. Por. A. Krochmal, Konflikt czy wsppraca..., s. 169178; S. Stpie, Stanowisko metropolity Andrzeja Szeptyckiego wo-bec zjawiska terroru politycznego [w:] Metropolia Andrzej Szeptycki, s. 109122; idem, ycie religijne spoeczno-ci ukraiskiej w Drugiej Rzeczypospolitej [w:] Polska Ukraina..., t. 1, red. idem, Przemyl 1990, s. 210212. 23 Ukraiskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne (Ukrajinke Nacjonalno-Demokratyczne Objednannia, UNDO) najwiksza ukraiska partia polityczna w II Rzeczypospolitej, powstaa w 1925 r. z poczenia kilku mniejszych ugrupowa, w swym programie deklarowaa denie legaln drog do utworzenia pastwa ukraiskie-go, poszanowanie demokracji i antykomunizm; w II Rzeczypospolitej zdominowaa ukraiskie ycie spoeczno-po-lityczne, przycigajc niemal trzy czwarte ukraiskiego aktywu w Galicji; od 1928 r. reprezentowana w parlamen-cie; zlikwidowana wraz z okupacj sowieck w 1939 r., cho prbowano j reaktywowa w 1947 r. na Zachodzie. O lokalnych strukturach UNDO w Przemyskiem zob. I. Solar, Peremykyj powitowyj komitet UNDO [w:] Peremyszl i peremyka zemlia protiahom wikiw, t. 3, red. S. Zabrowarnyj, Peremyszl Lwiw 2003, s. 124132; W. Kaczmar, W. Sawczak, Hromadke i polityczne yttia w Peremyszli mi dwoma switowymy wijnamy [w:] Peremyszl. Zachidnij bastion Ukrajiny, red. B. Zahajkewycz, New York Philadelphia 1961, s. 167168.24 APmsW, Sd Wojewdzki dla wojewdztwa warszawskiego, IV AK 44/55, t. 1, Protok przesuchania ks. B. Hrynyka, 17 V 1954 r., k. 39v zob. dok. nr 29.25 Przyczyn konfliktu bya zbyt lojalistyczna w mniemaniu ukraiskich politykw postawa stanisawowskie-go ordynariusza wobec wadz polskich, jak te odmowa kierownictwa UNDO wspierania dziaalnoci misyjnej Kocioa greckokatolickiego na Woyniu; zob. B. Bociurkiw, Ukrajinka Hreko-Katoyka Cerkwa..., s. 2223; M. Papierzyska-Turek, Sprawa ukraiska w Drugiej Rzeczypospolitej..., s. 9596, 174; R. Torzecki, Kwestia ukra-iska..., s. 269. Warto zauway, e take metropolita Szeptycki by zdecydowanie przeciwny angaowaniu si kleru w dziaalno partii politycznych.26 Ukraiska Organizacja Katolicka (Ukrajinka Katoyka Orhanizacija, UKO) powoana we Lwowie w 1925 r. jako Ukraiska Organizacja Chrzecijaska (Ukrajinka Chrystyjanka Orhanizacija, UChO nazw zmieniono w 1930 r.), apolityczna struktura majca na celu wychowywanie Ukraicw w duchu katolickim i zwalczanie wpy-ww Kocioa prawosawnego, sekt oraz organizacji komunistycznych; od 1926 r. wydawaa gazet Nowa Zorja (Nowa Zorza) i publikacje ukazujce si w ramach Wydawnictwa UChO; staa na stanowisku lojalnoci wobec pastwa polskiego i legalnymi metodami zamierzaa dy do uzyskania autonomii, wystpowaa przeciwko pol-skiemu i ukraiskiemu nacjonalizmowi, w wyborach 1928 r. popara UNDO.27 Autor nie czuje si predysponowany, by spr ten (po czci aktualny do dzisiaj) rozstrzyga w aspekcie teologicz-nym. Niniejsza publikacja nie jest te miejscem, by takie rozwaania podejmowa.28 Wicej na ten temat zob. J. Moklak, Aspekty polityczne ycia religijnego Ukraicw w Galicji. Ekspansja prawo-sawia rosyjskiego [w:] Polska Ukraina..., t. 1, s. 199206.

25

oddalenie emkw od ukraiskich orodkw kulturowych i ch zachowania odrbnoci, zdecydoway o przyjciu przez znaczn cz emkw orientacji staroruskiej lub wyra-nie moskalofilskiej. Ruch w kierunku prawosawia popieray polskie wadze rzdowe oraz Cerkiew prawosawna na czele z metropolit Dionizym [Konstantym Waledyskim]29. Na szersz skal konwersje na prawosawie rozpoczy si po zmianie wyznania przez wikszo mieszkacw wsi Tylawa pow. Krosno w 1926 r. Duchowiestwo grecko-katolickie starao si przeciwstawi przechodzeniu na prawosawie, jednak wysiki te nie przynosiy trwaych rezultatw i w latach 19261934 wyznanie zmienio ponad 18 tys. mieszkacw blisko 40 wsi. Dopiero w poowie lat trzydziestych konwersje zostay czciowo wstrzymane dziki wydzieleniu w 1934 r. z diecezji przemyskiej 9 dekanatw emkowskich i utworzeniu Apostolskiej Administracji emkowszczyzny podlegej bezporednio Stolicy Apostolskiej30. Ks. Hrynyk by aktywnie zaangaowany w wojn o dusze midzy katolicyzmem a prawosawiem na emkowszczynie. W la-tach 19241925 (lub wedug innych rde 19251926) zosta on oddelegowany na teren poudniowego Podlasia, gdzie (m.in. w Kostomotach) prbowa szerzy idee neounii, czyli obrzdku bizantyjsko-sowiaskiego31. To wanie wwczas, w wyniku jego stara, jeden z tamtejszych parafian wstpi w stan duchowny32. Nie s niestety znane relacje

29 A. Krochmal, Stosunki midzywyznaniowe i midzyobrzdkowe w parafiach greckokatolickiej diecezji przemy-skiej w latach 19181939 [w:] Polska Ukraina..., t. 3, s. 225; por. J. Moklak, emkowszczyzna w Drugiej Rzeczy-pospolitej. Zagadnienia polityczne i wyznaniowe, Krakw 1997, s. 90100.30 Na temat Apostolskiej Administracji emkowszczyzny zob. P. Best, Apostolska Administracja emkowszczyzny w latach 19341944 [w:] Polska Ukraina..., t. 4, red. S. Stpie, Przemyl 1998, s. 247250; R. Dubec, Apostolska Administracja emkowszczyzny prb zahamowania konwersji emkw na prawosawie, Almanach Diecezjalny 2005, t. 1, s. 6577; K. Z. Nowakowski, Apostolska Administracja emkowszczyzny w latach 19341947 [w:] Pol-ska Ukraina..., t. 3, s. 231246; B. Prach, Apostolska Administracja emkowszczyzny [w:] emkowie w historii i kulturze Karpat, red. J. Czajkowski, Sanok 1995, s. 299312; M. Ryca, Apostolska Administracja emkowszczy-zny w latach 19451947, Krakw 2001. Cz badaczy zwraca uwag, e ze strony wadz II Rzeczypospolitej ak-ceptacja dla pomysu utworzenia AA miaa podoe nie tyle wyznaniowe, co polityczne, gdy wspieraa zjawisko polonizacji emkw.31 Po rewolucji bolszewickiej w Rosji i zniszczeniu struktur rosyjskiej Cerkwi prawosawnej pojawi si projekt rozszerzenia Unii na obszar byego imperium Romanoww. Zwolennikiem takiej akcji misyjnej realizowanej przez Koci greckokatolicki by metropolita Szeptycki, jednak pod naciskiem rzdw II Rzeczypospolitej i wikszo-ci polskiego Episkopatu, ktre w neounii widziay wzrost znaczenia Kocioa greckokatolickiego, nie zezwolono duchowiestwu greckokatolickiemu na dalsze prowadzenie misji na Polesiu i Woyniu, a istniejce tam dotych-czas parafie neounickie zostay podporzdkowane ordynariuszom diecezji aciskich. Polskie wadze pastwowe w ogle niechtnie patrzyy na dziaalno misyjn i obrzdek bizantyjsko-sowiaski, uwaajc, i wprowadza on dodatkowe zamieszanie na niespokojnych Kresach Wschodnich. Wicej zob. E. Mironowicz, Pastwo wobec akcji neounijnej w wojewdztwach wschodnich II Rzeczypospolitej [w:] Kocioy a pastwo na pograniczu pol-sko-litewsko-biaoruskim. rda i stan bada, red. M. Kietliski, K. Sychowicz, W. leszyski, Biaystok 2005, s. 293301; M. Mrz, W krgu dyplomacji watykaskiej. Rosja, Polska, Ukraina w dyplomacji watykaskiej w la-tach 19171926, Toru 2004, s. 324338; F. Rzemieniuk, Koci katolicki obrzdku bizantyjsko-sowiaskiego. Neounia, Lublin 1999, passim; Z. Waszkiewicz, Neounia nieudany eksperyment? [w:] Czterechsetlecie zawarcia Unii Brzeskiej 15961996, Toru 1998, red. S. Alexandrowicz, T. Kempa, Toru 1998, s. 127146; J. Waniew-ska, Struktura i organizacja Kocioa greckokatolickiego w II Rzeczypospolitej, Szkice Podlaskie 2002, z. 10, s. 100101. Tam te dalsza literatura. 32 APP, Teczka Kapani obrzdku wschodniego 1971, Tumaczenie kurendy na 5/71 przesanej prymasowi S. Wy-szyskiemu do zatwierdzenia, 16 VI 1971 r., b.p.; R. Storoniak, ycie i dziaalno..., s. 67. Osoba, o ktrej mowa, to Aleksander Pryucki (19101993) kapan greckokatolicki, ur. w Czstochowie, przez rok studiowa w Greckokato-lickim Seminarium Duchownym w Przemylu, a nastpnie w Papieskim Instytucie Wschodnim w Dubnie, wywi-cony w 1934 r., celebs, po wiceniach skierowany do pracy w obrzdku bizantyjsko-sowiaskim (neounijnym), by duszpasterzem w Hoownie pow. Lubomil (19341938), Holi pow. Brze (19341939), Szstakach pow. Biaa Podlaska (19391940), Pooskach pow. Biaa Podlaska (19391946) i Kostomotach pow. Biaa Podlaska (1940

26

ks. Hrynyka z kapanami rzymskokatolickimi. Mona jedynie przypuszcza, e byy one wypadkow oglnych stosunkw midzy dwoma obrzdkami, ktre nie zawsze ukaday si poprawnie, czego przejawem mogo by chociaby wystpujce nadal, mimo zawarcia jeszcze w 1863 r. porozumienia w tej sprawie zjawisko tzw. kradziey dusz33.

Jak wyej wspomniano, ks. Hrynyk ju w 1923 r. by ojcem duchowym alumnw Greckokatolickiego Seminarium Duchownego w Przemylu. Sporadycznie te pro-wadzi zajcia z wybranych przedmiotw, a w 1929 r. zosta oficjalnym wykadowc. Nominacja ta zwizana bya prawdopodobnie z rozwojem seminarium przemyskiego i jego cakowitym uniezalenieniem si od seminarium we Lwowie, przeksztaconego w 1928 r. w Akademi Teologiczn. Z przyszymi kapanami ks. Hrynyk prowadzi zaj-cia z: obrzdw (19241933), ascetyki (19251932), Nowego Testamentu (19311932), historii Kocioa powszechnego (19281939), historii Kocioa greckokatolickiego (19281939) i patrystyki (19281939)34. Jak wynika ze wspomnie innych duchownych, by wykadowc szczeglnie lubianym przez klerykw i cieszy si u nich najwikszym chyba autorytetem. By czowiekiem wszechstronnie wyksztaconym, cho nie mia doktoratu pisa po latach wczesny ucze, a pniej wsppracownik i nastpca na stanowisku generalnego wikariusza do spraw grekokatolikw, ks. Stefan Dziubina. To wanie od niego najwicej czerpalimy i uczylimy si, bo by wielkim erudyt, umia wszystko nam przekaza, co nie zawsze potrafili pozostali wykadowcy, nie majcy odpowiedniego dowiadczenia pedagogicznego35. Podobnie by on postrzegany przez uczniw Instytutu Diakw, gdzie rwnie prowadzi zajcia36. W szkole diakowskiej [tak w oryginale I.H.] by on rwnie wykadowc pisa kilkanacie lat pniej w swym doniesieniu dla peerelowskich organw bezpieczestwa o swym dawnym nauczycielu jeden z uczniw kapana Jzef Bycio ktry ju po wojnie (w 1952 r.) zosta zwerbowany przez komunistyczn bezpiek jako informator, a nastpnie agent Sergiusz. Wykada on tu histori Cerkwi cile zwizan z histori Ukrainy. Sam [ks.] Hrynyk odznacza si dobr pamici. Nawet to, co wykada czy dyktowa to

1969); w 1969 r. przeszed oficjalnie na emerytur, lecz w zwizku z dokuczliwym brakiem kapanw greckoka-tolickich nadal odprawia naboestwa w Wgorzewie (19691976), Bajorach Maych pow. Ktrzyn (19691975) i Mikach pow. Giycko (19691976); zmar w Sanoku, pochowany zosta w Kostomotach. 33 Wicej na ten temat zob. A. Krochmal, Konflikt czy wsppraca..., passim. Tam te dalsza literatura. O genezie i skutkach konkordii z 1863 r. zob. W. Osadczy, Koci i Cerkiew na wsplnej drodze. Concordia 1863: z dzie-jw porozumienia midzy obrzdkiem greckokatolickim a aciskim w Galicji Wschodniej, Lublin 1999. Zob. te: S. Nabywaniec, Relacje midzy obrzdkami aciskim i greckokatolickim oraz problem rutenizacji i uniatyzacji w kontekcie tak zwanej kradziey dusz, Roczniki Teologiczne 1999, z. 4, s. 181194.34 M. Kaminkyj, M. Kozak, Ote mitrat..., k. 2; Juwiejnyj almanach..., s. 114 (w wydawnictwie tym ks. Hrynyk opublikowa te zarys dziejw Greckokatolickiego Seminarium Duchownego w Przemylu); R. Storoniak, ycie i dziaalno..., s. 66. Cz konspektw zaj ks. Hrynyka z historii Kocioa greckokatolickiego zachowaa si w jego spucinie przechowywanej obecnie w Archiwum Kurii Archidiecezji Przemysko-Warszawskiej w Przemy-lu (obrzdku greckokatolickiego), por. W. Pyypowycz, Wadyka Inokentij Wynnykyj u doslidenniach peremy-kych istorykiw [w:] Katychysis abo barokowyj duszpastyrkyj sad, red. W. Pyypowycz, D. Pyypowycz, Peremyszl 2007, s. 1718.35 S. Dziubyna, I stwerdy dio ruk naszych. Spohady, Warszawa 1995, s. 34.36 Instytut Diakw w diecezji przemyskiej powsta w 1817 r. za rzdw bp. Michaa ewyckiego, a rozwinity zo-sta przez jego nastpc bp. Jana nigurskiego. Do jego zada naleao przygotowanie odpowiedniej liczby diakw, bez ktrych waciwie niemoliwym jest sprawowanie liturgii wschodniej. Wicej zob. A. Krochmal, Konflikt czy wsppraca..., s. 23; S. Stpie, Organizacja i struktura terytorialna..., s. 204.

27

z pamici, bez adnego podrcznika. Siadywa on dugimi godzinami w konfesjonale katedralnym i czyta rne historie i ksiki wieckie. Nigdy na nikogo nie zoci si, by dla kadego przychylny i artobliwy. W szkole diakowskiej chtnie suchali jego wykadw, gdy umia zachci suchacza do pilnego suchania. By pobony, ale skpy w wynagradzaniu za usugi. Nie kolegowa [si] z ksimi, lubi wicej samotno z ksik wieck w rku. Na ambonach kazania wygasza najwicej w niedziele, na nieszporach. Jego kazania mile byy suchane w cerkwi, gdy stara si mwi nie za dugo, z sensem, a czsto z domieszk ukraiskiego patriotyzmu37. Rzeczywicie ks. Hrynyk musia mie udane kazania, skoro zosta wyznaczony przez bp. Kocyowskiego drugim (15 marca 1924 25 sierpnia 1926), a nastpnie gwnym (24 wrzenia 1926 czerwiec 1946) kaznodziej w katedrze przemyskiej38. Zabiera on take gos podczas corocznych pochodw na cmentarz onierzy w Pikulicach39. By twrc i organiza-torem sawnych procesji na teren Pikulic, gdzie le pochowani onierze z czasw wojny polsko-ukraiskiej z 1918 i 1920 r. pisa po latach dla bezpieki inny tajny wsppracownik Buk (prawosawny duchowny ks. Jan Lewiarz40). Taka procesja odbywaa si w pierwsz niedziel po ruskich Zielonych witach, a brao w niej udzia co najmniej 20 tysicy osb. Ks. Hrynyk by [te] dusz odpustw kalwaryjskich, gdzie bywa kadego roku i kierowa caym odpustem41.

Kapan czsto zasiada w komisjach egzaminacyjnych sprawdzajcych wiedz kle-rykw. Midzy innymi by czonkiem komisji podczas egzaminw z dogmatyki, wstpu do Starego Testamentu, wstpu do Nowego Testamentu, egzegezy Nowego Testamentu, filozofii, katechetyki, nauki brewiarza, jzyka staro-cerkiewno-sowiaskiego. Sam oso-bicie take odpytywa seminarzystw, midzy innymi podczas egzaminw z patrologii, historii Kocioa powszechnego i historii Kocioa greckokatolickiego42. Duchowny cieszy si te du popularnoci jako rekolekcjonista. Podczas wakacji wyjedaem na misje ludowe i rekolekcje pisa on po latach misji daem 32, a rekolekcji kilka, ale dawaem rekolekcje dla klerykw kadego roku dwa razy (na wstpie do seminarium dla klerykw I roku i dla ordynantw), raz prowadziem rekolekcje dla kapanw die-

37 AIPN, 0192/354, t. 27, Agenturalne doniesienie informatora Sergiusz, 22 I 1953 r., k. 307. Wydaje si, e powysze stwierdzenia s nieco zbyt daleko idcym uoglnieniem. Gdyby wykady ks. Hrynyka naprawd byy mocno patriotyczne (nacjonalistyczne), musiayby zwrci uwag wyczulonej na ten aspekt policji. Raczej chyba naleaoby powiedzie, e ks. Hrynyk prowadzi zajcia z historii Kocioa na tle dziejw kultury ukraiskiej. War-to te zaznaczy, e kapan publikowa popularnonaukowe teksty na amach ukazujcego si w latach 19331939 w Przemylu tygodnika Ukrajinkyj Beskyd (Ukraiski Beskid). Gdyby umieszcza tam zbyt duo wtkw poli-tycznych, z pewnoci miaby problemy z cenzur. O agencie Sergiuszu zob. I. Haagida, Prowokacja Zenona. Geneza, przebieg i skutki operacji MBP o kryptonimie C-1 przeciwko banderowskiej frakcji OUN i wywiadowi brytyjskiemu (19501954), Warszawa 2005, s. 196 i dalej wedug indeksu.38 APPrz, Biskupstwo Greckokatolickie w Przemylu, 7, Matricula Capitula rit[us] Graecicath[olicae] Premislien-sis, b.d., k. 176, por. Peremyki Eparchalni Widomosty 1924, nr 2, b.p.; Peremyki Eparchalni Widomosty 1926, nr 4, s. 99.39 S. Dziubyna, I stwerdy dio..., s. 34; por. W. Kaczmar, W. Sawczak, Hromadke i polityczne yttia w Peremyszli..., s. 174. Na cmentarzu w Pikulicach pod Przemylem pochowano w latach 19181921 okoo 2 tys. Ukraicw, gw-nie zmarych jecw onierzy UHA, jak te po 1920 r. internowanych onierzy armii URL, osb cywilnych i ofiar wojny polsko-bolszewickiej; zob. A. Kolaczuk, Nekropolie i groby uczestnikw ukraiskich walk niepodle-gociowych w latach 19171921, Przemyl 2003, s. 92100. 40 Zob. dok. nr 76, przyp. 6 w rdowej czci niniejszej publikacji.41 AIPN Rz, 034/44, t. 3, Wycig z doniesienia tw Buk z 6 stycznia 1970 r., 8 I 1970 r., k. 17.42 R. Storoniak, ycie i dziaalno..., s. 6667.

28

cezjalnych diec[ezji] przemyskiej. Wyjedaem te z kazaniami odpustowymi i drogi krzyowej na odpusty do Kalwarii Pacawskiej, Sambora, Pruchnika, Kaczugi, Sdowej Wiszni, Czernielawy, Jarosawia43. Za oddanie pracy duszpasterskiej w 1926 r. papie Pius XI uhonorowa kapana tytuem tajnego szambelana.

Ks. Hrynyk by rwnie aktywnym dziaaczem przemyskiego oddziau Towarzystwa Proswita44 i animatorem dziaalnoci dobroczynnej. To dziki jego staraniom w miecie tym powstaa w 1935 r. Bursa im. w. Mikoaja dla zamiejscowej, biednej modziey45. Inn inicjatyw duchownego bya darmowa jadodajnia dla ubogich i bez-robotnych prowadzona przy parafii katedralnej. Kapan opiekowa si take sierocicem greckokatolickim w Przemylu prowadzonym przez ss. suebnice NMP i utrzymy-wanym w znacznej czci przez diecezjalne towarzystwo charytatywne Eparchalna Pomicz46, ktrego zreszt przez jaki czas by sekretarzem47. Przed 1939 r. ks. Hrynyk prawdopodobnie kilkakrotnie wyjeda za granic, gdy ju w okresie PRL posiada paszport jak stwierdza wwczas jeden z funkcjonariuszy organw bezpieczestwa stemplowany przez rne konsulaty w roku 1930, z czego wynika, e [] przebywa w rnych krajach. [] W rodku s stemple konsulatu czechosowackiego, woskiego, niemieckiego, Belgii, stemplowane w latach 1928193048. Jednak na ten temat brak bliszych informacji49.

43 APP, Teczka Kapani obrzdku wschodniego 1971, Tumaczenie kurendy na 5/71 przesanej prymasowi S. Wyszyskiemu, 16 VI 1971 r., b.p. 44 M. Kaminkyj, M. Kozak, Ote mitrat..., k. 2. Proswita (Owiata) ukraiska organizacja kulturalno-owia-towa zaoona w 1868 r. przez ukraiskich narodowcw z Anatolem Wachnianinem na czele, ktra jako swj gw-ny cel statutowy wyznaczya prowadzenie szerokiej akcji owiatowej wrd ukraiskich chopw. Odgrywaa klu-czow rol w yciu spoecznym i gospodarczym ukraiskiej wsi i szkolnictwie. W przededniu II wojny wiatowej oddziay Proswity istniay w 2075 miejscowociach Galicji Wschodniej.45 B. Zahajkewycz, Oswita i szkoy w Peremyszli [w:] Peremyszl. Zachidnij bastion..., s. 280. Pocztkowo bursa ta miecia si w Greckokatolickim Seminarium Duchownym, pniej za w odrbnym parterowym budynku przy ul. Szaszkiewicza 5. Wsplnie z prof. [Piotrem] Hodowacem [kierownikiem bursy I.H.] ks. mitr. Bazyli Hrynyk wyszukiwa opuszczon modzie pisali autorzy informacji o duchownym. Bursa im. w. Mikoaja zapewniaa dziatwie dach nad gow i w miar moliwoci relatywnie dobre warunki mieszkaniowe i ywnociowe. Szkoa uczya dzieci rzemiosa w kilku dziedzinach. W szkole im. w. Mikoaja prowadzi ks. mitr. Bazyli Hrynyk lekcje religii i wychowania moralnego. Uczniowie i mieszkacy bursy niezwykle cenili swego wychowawc. On obdzie-la ich sukcesem, ciepem i serdecznoci, czego nie dowiadczali w swych rodzinnych domach (M. Kaminkyj, M. Kozak, Ote mitrat..., k. 3).46 Eparchalna Pomicz (Pomoc Diecezjalna) towarzystwo charytatywne powoane w 1918 r. z inicjatywy bp. Kocyowskiego. Penio funkcj zakadu ubezpieczeniowego i zapomogowego dla duchownych greckokatolickich, prowadzio prac samoksztaceniow, wychowawczo-owiatow i wydawnicz, a take zajmowao si dziaalnoci dobroczynn. Wicej zob. A. Krochmal, Konflikt czy wsppraca..., s. 2324; S. Stpie, Organizacja i struktura terytorialna..., s. 204205.47 R. Storoniak, ycie i dziaalno..., s. 6768. Zob. m.in. Peremyki Eparchalni Widomosty 1927, nr 4, s. 71 75.48 AIPN, 0192/354, t. 27, Notatka H. Kowalczyka z PUBP w Malborku w sprawie ks. B. Hrynyka, b.d., k. 13v.49 Mimo poszukiwa w szeregu archiwach, autorowi nie udao si odnale owego dokumentu. Ani w spucinie ks. Hrynyka, ani te w jego wspomnieniach wtek wyjazdw zagranicznych si nie pojawia.

29

W CIENIU DWCH TOTAlITARYzMW

Wybuch II wojny wiatowej w 1939 r., klska wrzeniowa i zawarty wczeniej pakt Ribbentrop-Mootow doprowadziy do podziau terytorium Polski. Niemiecko-sowiecka linia demarkacyjna, a nastpnie granica niemiecko-sowiecka podzielia te na dwie czci greckokatolick diecezj przemysk. W skad utworzonego przez hitlerowcw Generalnego Gubernatorstwa weszy tereny eparchii lece na zachd od rzeki San, liczce wwczas 136 parafii, 161 duchownych i blisko 120 tys. wiernych (33 dekanaty w caoci i 9 czciowo). Administrowa nimi dotychczasowy sufragan przemyski bp Grzegorz akota rezydujcy w Jarosawiu, ustanowiony przez bp. Kocyowskiego 25 wrzenia 1939 r. generalnym wikariuszem. W Generalnym Gubernatorstwie znalaza si take w caoci Apostolska Administracja emkowszczyzny. Sam bp Kocyowski nie opuci Przemyla, by dalej kierowa reszt diecezji1. W Przemylu pozosta te ks. Hrynyk, ktry ten okres swego ycia wspomina niezwykle lakonicznie. Pewnym jest tylko to, e w lutym 1941 r. ordynariusz przemyski mianowa duchownego probosz-czem greckokatolickiej katedry na miejsce zmarego ks. Wodzimierza Gmytrasewicza2. Wwczas te po raz pierwszy zetkn si on z aparatem represji ZSRR.

Jak wynika z upublicznionych ostatnio materiaw, pocztkowo dziaania sowieckiej bezpieki nie koncentroway si na osobach duchownych. Z polecenia wczesnego lu-dowego komisarza spraw wewntrznych awrentija Berii (wyraonego w dyrektywie z 15 wrzenia 1939 r.) gwn uwag zwracano wtedy raczej na dziaaczy partii politycz-nych i przedstawicieli polskiej administracji rnych szczebli (policjantw, funkcjona-riuszy Wydziau II Sztabu Generalnego WP, wojewodw). Aresztw osb duchownych pki co nie realizowa, szczeglnie katolikw wstrzymywa swych podwadnych Beria3. Nie oznacza to jednak, by lokalne komrki NKGB czy poszczeglni funkcjona-riusze nie byli tym zagadnieniem zainteresowani. Jedynie jako przykad mona poda, e ju w listopadzie 1939 r. w Stanisawowie wszczto spraw operacyjn o kryptonimie Czuma (Duma), w ktrej figurantami byo m.in. 20 osb wywodzcych si z miejscowych rodowisk greckokatolickiego duchowiestwa i wiernych, a w grudniu tego samego roku podobna struktura we Lwowie zainicjowaa operacyjne dziaania o kryptonimie Chodiaczyje (Chodzcy) w celu rozpracowania hierarchii Kocioa greckokatolickiego z metropolit Szeptyckim na czele. Wanym jak si wydaje rdem wiedzy sowieckich sub o greckokatolickim duchowiestwie byy informacje uzyskane

1 B. Bociurkiw, Ukrajinka Hreko-katoyka Cerkwa i radianka derawa (19391950), Lwiw 2005, s. 28. 2 M. Kaminkyj, M. Kozak, Ote mitrat Wasyl Hrynyk, 1981, mps, k. 4. 3 Mytropoyt Andrej Szeptykyj u dokumentach radiankich orhaniw derawnoji bezpeky (19391944 rr.), red. W. Serhijczuk i in., Kyjiw 2005, s. 19, dok. nr 1: Wycig z dyrektywy NKWD ZSRR nr 20177 o dziaalnoci na terytorium zachodnich regionw Ukrainy i Biaorusi, 15 IX 1939 r.

2

30

od aresztowanego w 1939 r. generalnego sekretarza UNDO Wodzimierza Ceewicza (zgin pniej w niejasnych okolicznociach, najprawdopodobniej zamordowany przez Sowietw). W czasie ledztwa scharakteryzowa on nie tylko zagadnienie Kocioa greckokatolickiego, ale te poszczeglnych hierarchw i duchownych. Sporo uwagi przesuchiwany powici te diecezji przemyskiej. Kanonik Hrynek [wac. Hrynyk] czowiek niemodych lat. W ostatnim okresie by przewodniczcym ukraiskiego towarzystwa Ridna Szkoa4. Cieszy si autorytetem wrd ukraiskiej inteligencji i duchowiestwa zeznawa na pocztku marca 1940 r. Ceewicz5. Niespena dwa mie-sice pniej 29 kwietnia 1940 r. kierownictwo NKGB w Moskwie polecao swym niszym komrkom w republikach biaoruskiej i ukraiskiej przystpi do rozpoznania krgw [bliskich] hierarchom Cerkwi unickiej, [metropolicie] Szeptyckiemu, [bp.] Chomyszynowi i [...] [bp.] Kocyowskiemu6. Z du doz prawdopodobiestwa mona przypuszcza, i w ten sposb take ks. Hrynyk znalaz si w gronie rozpracowywanych duchownych. Wedug trudnych do zweryfikowania informacji wadze sowieckie prbowa-y wwczas wymusi na duchownym bliej niesprecyzowane ustpstwa lub te pozyska go do jakiej wsppracy7. Jedn z form nacisku miao by zapewne aresztowanie jego bratanka (rwnie kapana) ks. Mikoaja Hrynyka, ktry w przededniu wojny powrci do Polski po zakoczeniu studiw w Rzymie8. Ks. Bazyli Hrynyk nie by zreszt jedy-nym duchownym Kurii przemyskiej, ktrego wadze sowieckie prboway zwerbowa. Podobne dziaania podjto te bowiem wobec jej kanclerza. [Ks.] Hrycelak Mikoaj po dugim oporze zgodzi si wypenia nasze odrbne zadania odnonie diecezji, w zwiz-ku z czym obiecano mu askawe potraktowanie jego syna aresztowanego za dziaalno ouenowsk pisa do zwierzchnikw w Kijowie naczelnik NKGB w Drohobyczu kpt.

4 Ridna Szkoa (Szkoa Ojczysta) ukraiskie towarzystwo owiatowo-wychowawcze powstae w 1881 r. we Lwowie w celu wspierania ukraiskiego szkolnictwa (pocztkowo jako Ruskie Pedagogiczne Towarzystwo, od 1912 r. Ukraiskie Pedagogiczne Towarzystwo, pod nazw Ridna Szkoa funkcjonowao od 1926 r.), w okresie II Rzeczypospolitej penio funkcj centrali caego ukraiskiego prywatnego szkolnictwa w Galicji Wschodniej, pod jego auspicjami w 1938 r. dziaay 33 szkoy ludowe, 23 rednie (w tym 12 gimnazjw i 11 licew), 15 zawodowych, zlikwidowane wraz z pierwsz okupacj sowieck w 1939 r.5 Mytropoyt Andrej Szeptykyj..., s. 73, dok. nr 14: Spisane wasnorcznie zeznania byego sekretarza generalnego UNDO W. Ceewicza o dziaalnoci Kocioa greckokatolickiego i innych wyzna na Zachodniej Ukrainie, 7 III 1940 r. 6 Likwidacija UHKC (19391946). Dokumenty radiankich orhaniw derawnoji bezpeky, t. 1, red. W. Serhijczuk i in., Kyjiw 2006, s. 78, dok. nr 10: Wskazwki kierownictwa II Wydziau Gwnego Kierownictwa Bezpieczestwa Pastwowego NKWD USRR i BSRR o pracy operacyjnej po linii duchowiestwa unickiego, 29 IV 1940 r.7 M. Kaminkyj, M. Kozak, Ote mitrat..., k. 4; R. Storoniak, ycie i dziaalno ks. mitrata Bazylego Hrynyka (18961977), Lublin 2006, mps, s. 69.8 Ks. Mikoaj Hrynyk (1913?) duchowny greckokatolicki, ur. w Koszelowie pow. kiew, w latach 19311933 kleryk w Greckokatolickim Seminarium Duchownym w Przemylu, od 1933 r. w Rzymie, gdzie ukoczy studia i zosta wywicony w 1938 r., celebs. Rok pniej obroni doktorat z teologii. Po powrocie do Polski proboszcz w Grochowcach pow. Przemyl, aresztowany przez NKWD w 1940 lub 1941 r. Wedug relacji w czasie ewakua-cji wadzy sowieckiej po ataku wojsk niemieckich na ZSRR mia by po torturach ywcem wrzucony do sztolni w kopalni soli koo Dobromila (M. Kozak, Pomjany Hospody duszi suh Twojich, Peremyszl Lwiw 2002, s. 59; A. Putko-Stech, Ukrajinki swjaszczenyky Zakerzonnia. Chronika represji, Lwiw 2007, s. 146148), jednak bardziej wiarygodne rda podaj, e deportowano go do Kazachstanu, gdzie przebywa jeszcze w 1944 r. i zmar w niezna-nych okolicznociach (Martyroohija ukrajinkych Cerkow, t. 2: Ukrajinka Katoyka Cerkwa, red. O. Zinkewycz, T. R. onczyna, Toronto Baltimore 1985, s. 119; B. Prach, Hreko-katoyke duchowenstwo peremykoji epar-chiji i Apostolkoji Administraciji emkiwszczyny 19391947 rr. wbyti i represowani, Bohosowija 1999, t. 63, s. 125, przyp. 107).

31

Iwan Zaczepa. Podczas nastpnego spotkania [ks.] Hrycelak w kategorycznej formie odmwi wykonania zobowiza, motywujc to swoimi przekonaniami religijnymi. Jeeli chodzi o los jego syna, to [ks.] Hrycelak zupenie odmwi si [tak w oryginale I.H.] od niego, twierdzc, i religi stawia on ponad wszystko i sam fakt spotkania z przedstawicielem organw NKWD jest sprzeczny z jego duchem i pogldami. W ten sposb, w osobie [ks.] Hrycelaka napotkalimy nieprzejednanego wroga wadzy radzie-ckiej podlegajcego represjom razem z synem. [W przypadku] ostatniego z wymienio-nych, koczymy [jego] spraw i kierujemy do osdzenia. Na [ks.] Hrycelaka zbieramy uzupeniajce dane o jego antyradzieckiej dziaalnoci, sporzdzamy informacj dla was i wysyamy [z prob] o sankcj9. Wspomniane wyej dziaania byy jak si wydaje wynikiem stopniowego zaostrzenia polityki sowieckiej wobec osb duchownych. Staway si te one coraz bardziej widoczne i dokuczliwe. Zaraz po zajciu Galicji stwierdza ukraiski badacz Bohdan Bociurkiw nastpio upastwowienie wszystkich rodkw masowej informacji, w tym i wydawnictw greckokatolickich oraz ich sprztu. Zamknito dwanacie greckokatolickich gazet, pism i innych periodykw. Wycofano literatur religijn z ksigar, publicznych i szkolnych bibliotek i w ogle zaczto j po prostu niszczy. Nacjonalizacja wszystkich instytucji owiatowych pozbawia Koci i wsplnoty zakonne sieci prywatnych gimnazjw, szk pedagogicznych i handlo-wych, szk podstawowych, internatw dla gimnazjalistw i studentw, sierocicw, przedszkoli i obkw, szpitali i przytukw. [...] Nowa wadza zamierzaa zniszczy materialn podstaw Kocioa, by moralnie zama duchownych i ich wol oporu prze-ciwko samowoli pastwa. Na duchowiestwo i parafie naoono niezwykle wysokie, dyskryminacyjne podatki rednio 10 tys. rubli, a w wybranych przypadkach nawet 15 tys. rubli rocznie. [...] By podway spoeczne i kulturowe podglebie Kocioa, sowiecki reim rozwin szerok antyreligijn propagand. I cho pocztkowo kampania ateistyczna wrd spoeczestwa bya prowadzona dosy ostronie i zrwnowaenie, to z czasem stawaa si ona coraz bardziej zdecydowan i brutaln10. Z pocztkiem 1940 r. coraz czciej zdarzay si te areszty duchowiestwa i wiernych. Jak wynika z ustale przywoywanego wyej badacza, do czerwca 1941 r. tylko na terytorium archidiecezji lwowskiej zostao zamordowanych lub przepado bez wieci 11 czy 12 ksiy, 33 uwi-

9 Likwidacija UHKC..., t. 1, s. 147148, dok. nr 25: Wycig z informacji szefa NKGB drohobyckiej obasti kpt. I. Zaczepy do NKGB USRR o pracy operacyjnej wobec duchowiestwa greckokatolickiego, 1112 III 1941 r. Odpo-wied na to pismo nadesza ju po kilku dniach: O ile [ks.] Hrycelak odmwi [wykonania] wzitych na siebie zo-bowiza wsppracy z nami, ogosi zdecydowan odmow z powodu swoich uprzedze naley przerwa dal-sz z nim wspprac. [...] Manewr [ks.] Hrycelaka wiadczy o tym, e jak wszystko na to wskazuje opowiedzia on o tym [bp.] Kocyowskiemu i [metropolicie] Szeptyckiemu i otrzyma od nich polecenie przedstawienia odmowy, tumaczc to sprzecznoci ze swoimi pogldami. Analogiczne deklaracje ze strony wyszego unickiego duchowie-stwa mamy te z innych obasti. Spraw ledcz na syna [ks.] Hrycelaka zakoczcie i przekacie organom sdowym. Rekomendujemy, by przed zakoczeniem sprawy od syna [ks.] Hrycelaka wydoby pismo adresowane do matki, w ktrym ten ostatni w ostrej formie oceniaby ojca i przeklby go za zaniechanie stara w jego sprawie. Dziaania te naley przeprowadzi ostronie, nie rozszyfrowujc celu wezwania [ks.] Hrycelaka. Otrzymane pismo o takiej treci zachowajcie dla dalszych kombinacji (ibidem, s. 151, dok. nr 26: Wskazwki III Wydziau NKGB USRR dla kierownictwa NKGB w drohobyckiej obasti dotyczce dalszej pracy wobec grekokatolikw, 19 III 1941 r.). Jak si wydaje, o prbach pozyskania go przez suby sowieckie ks. Hrycelak rzeczywicie powiadomi bp. Kocy-owskiego i innych czonkw Kapituy przemyskiej, albowiem ks. Hrynyk pisze o tym w swych wspomnieniach (WAW, fond IX, spr. 1, odyn. 2.14, Spohady o. W. Hrynyka, b.d., k. 4). Syn ks. Hrycelaka Bogdan zosta zamor-dowany przez Sowietw w 1941 r. w wizieniu w Drohobyczu.10 B. Bociurkiw, Ukrajinka Hreko-katoyka Cerkwa..., s. 2930, 45.

32

ziono i/albo zesano na Wschd, [...] blisko 200 tys. wiernych deportowano11. Podobnie wygldaa sytuacja w przypadku duchownych z diecezji przemyskiej, gdzie jak ustali ks. Bogdan Prach w tym samym okresie diecezja stracia co najmniej 17 ksiy: 12 zgino w Galicji [zamordowani przez NKWD I.H.], 2 na Syberii, los 3 innych wywiezionych na Syberi jest nieznany12.

Zmiana okupantw, ktra nastpia po ataku III Rzeszy na ZSRR i zajciu terenw metropolii halicko-lwowskiej przez wojska niemieckie, nie przyniosa zdecydowanej cho si jej spodziewano poprawy sytuacji Kocioa greckokatolickiego. Mimo e oficjalnie wadze hitlerowskie deklaroway wolno w kwestiach religijnych, zw