I. Wprowadzenie do psychologii - Marek...

Więcej dokumentów na stronie: www.krawczyk.hostil.pl

1

I. Wprowadzenie do psychologii

Spis treści:

1. Definicja i cele psychologii

1.1. Relacja psychologii do innych wybranych dziedzin humanistycznych

1.2. Psychologia – nauka

1.3. Cele badań naukowych w psychologii

2. Badania psychologiczne: metody i plany badawcze oraz etyka badań

2.1. Eksperymenty

2.2. Testy i kwestionariusze

2.3. Studium przypadku

2.4. Eksperymentalny plan badawczy

2.5. Korelacyjny plan badawczy

2.6. Etyka w badaniach psychologicznych

3. Historia psychologii

3.1. Początki myśli psychologicznej

3.2. Początki współczesnego podejścia do człowieka i jego psychiki

3.3. Strukturalizm

3.4. Funkcjonalizm i pragmatyzm

3.5. Asocjacjonizm i behawioryzm

3.6. Psychologia postaci

3.7. Kognitywizm (podejście poznawcze)

3.8. Psychologia biologiczna

3.9. Psychoanaliza

Treść modułu

1. Definicja i cele psychologii

Psychologia to nauka zajmująca się badaniem zachowań i procesów psychicznych

oraz ich zależności od fizycznego stanu organizmu, stanu umysłu i środowiska

zewnętrznego. Psychologia jest nauką, co oznacza, że posługuje się szczególnymi

metodami w celu zdobycia wiedzy. Psychologowie-naukowcy to ludzie, którzy dążą do

tego aby zrozumieć jak ludzie czują, myślą, podejmują decyzje, działają w różnych

warunkach i sytuacjach.

1.1. Relacja psychologii do innych wybranych dziedzin humanistycznych

W centrum zainteresowania psychologii stoi jednostka – człowiek, który coś myśli,

czuje, w jakiś sposób postępuje, ma określone plany, pragnienia, itd. Psychologa


2

interesują np. procesy, które zachodzą w oku osoby czytającej tekst na ekranie

komputera; emocje, które związane są z tym tekstem; poziom motywacji, który

powstaje podczas czytania takich tekstów (może spadać lub rosnąć) i czynniki, które

go wywołują.

Socjologię interesują zbiory jednostek. Dla socjologii najważniejsze są większe

grupy oraz procesy, które w nich zachodzą; prawidłowości, którym podlegają; złożone

i ustrukturalizowane zbiorowości, takie jak: grupy sąsiedzkie, grupy pracownicze,

rodziny, narody, państwa, organizacje ponadpaństwowe.

Psychologia społeczna to dziedzina, która również interesuje się psychologią

jednostki, z tym, że jednostki znajdującej się pod wpływem innych ludzi.

1.2. Psychologia – nauka

Aby można było mówić o tym, że ktoś uprawia naukę, trzeba poddać ocenie metodę,

którą wykorzystuje do zbierania informacji. Taka ocena metody jest możliwa, kiedy

wyniki badań są sprawdzalne, kumulatywne, upubliczniane i oszczędne.

Sprawdzalność wyników polega na takim przedstawieniu procedury badania, że inny

naukowiec ma możliwość ponownego ich przeprowadzenia. W ten sposób możliwe jest

ocenienie, czy uzyskane wcześniej rezultaty badań są powtarzalne przy zachowaniu

tych samych warunków i etapów badania.

Kumulatywność jest związana z odwoływaniem się do prac badaczy prowadzących

eksplorację w danym temacie wcześniej. Chodzi, krótko mówiąc, o to, aby nie

wyważać otwartych drzwi. Jeśli wcześniej ktoś inny badał już dane zagadnienie,

badacz podejmujący rozważania nad danym tematem musi pokazać, że zna

wcześniejsze prace i wychodząc z nich proponuje coś nowego.

Upublicznianie wyników jest możliwe tylko po pomyślnym wcześniejszym przejściu

przez tzw. sito recenzenckie, a to oznacza, że inni, bardziej doświadczeni naukowcy,

przyjrzeli się pracy danego badacza i uznali, że sposób, w jaki doszedł do swoich

wyników jest prawidłowy. Oznacza to również, że ogłoszonym publicznie wynikom

można zaufać i opierając się na nich można podejmować decyzje, np. badania nad

ilorazem inteligencji uznane za rzetelne, mogą być podstawą orzekania o upośledzeniu

umysłowym i kierowania dzieci do szkół specjalnych.


3

Oszczędność wyników badań jest związana z jak najmniejszą ilością nowych pojęć

wytworzonych przez naukowców. Wielu badaczy aby wyjaśnić pewne zjawiska buduje

nowe teorie, w których proponuje nowe pojęcia. Tak było w wypadku Zygmunta

Freuda, który dla opisania struktury osobowości wprowadził pojęcia Id, Ego i

Superego. Były mu one potrzebne, aby wyjaśnić prawidłowości, którym podlega

psychika. Oszczędność polega na tym, aby nie wprowadzać nowych nazw dla opisania

podobnych zjawisk. Z drugiej strony, jeśli istnieje potrzeba opisania nowego aspektu

pewnego zjawiska, należy stworzyć koncepcję, która jednocześnie w jak najprostszy

oraz w jak najpełniejszy sposób pozwoli je ujmować.

1.3. Cele badań naukowych w psychologii

Istnieją cztery główne cele prowadzenia badań, nie tylko w psychologii, ale w

większości nauk przyrodniczych. Są nimi: opis, wyjaśnianie, przewidywanie oraz

sterowanie.

Opis zjawisk służy uporządkowaniu wiedzy w danym temacie. Odpowiada na pytanie:

jak, na poziomie obserwowalnych zachowań, przebiega dany proces, jak zachowują się

ludzie? Jeden z najsławniejszych badaczy psychiki dziecka – Jean Piaget – opisywał

systematycznie zachowania noworodków, niemowląt, dzieci w wieku poprzedzającym

wiek przedszkolny, w wieku przedszkolnym i szkolnym. Na podstawie tych obserwacji

stworzył jedną z najsławniejszych koncepcji rozwoju inteligencji i myślenia. Lecz zanim

powstała koncepcja, Piaget umiał powiedzieć jak zachowują się dzieci w różnym wieku

i co robią. Dzięki tego rodzaju badaniom wiemy, że np. w wieku około ośmiu miesięcy

większość dzieci zaczyna reagować lękiem na obcych, a w wieku około dwóch lat

większość dzieci z wielką pasją używa słowa „nie”.

Wyjaśnianie opiera się na stworzeniu koncepcji, teorii, w której oprócz zjawisk

obserwowalnych wprowadzane są pojęcia odnoszące się do właściwości psychicznych.

Wprowadzenie takich pojęć pozwala powiedzieć nie tylko jak dany proces przebiega,

ale również jakie są jego przyczyny, czym jest on uwarunkowany, dlaczego dzieje

się tak, jak się dzieje. Jeśli wprowadzimy pojęcie temperamentu, będziemy wiedzieć,

że jeśli dziecko jest wysoko wrażliwe, to z tego powodu wtula się w matkę za każdym

razem, gdy spotka się z nieznanym bodźcem.

Przewidywanie w psychologii wynika z wyjaśniania. Jeśli wiem dlaczego coś się

dzieje, jakie są przyczyny danych zachowań, mogę przewidzieć, że ktoś zachowa się

tak lub inaczej, gdy zaistnieją określone warunki. Dlatego, gdy już określimy czyjąś


4

cechę temperamentu jako wrażliwość, wówczas możemy z dużym

prawdopodobieństwem przewidywać, że w sytuacjach stresujących dana osoba będzie

skłonna do intensywniejszych i wcześniejszych reakcji dezadaptacyjnych

(nieprzystosowanych).

Sterowanie polega na takim, opartym na wyjaśnianiu i przewidywaniu, oddziaływaniu

na jednostkę, które pomoże jej funkcjonować. Komuś, kto pozna siebie jako człowieka

wrażliwego, można zaproponować rozbudowany zestaw sposobów radzenia sobie w

sytuacjach stresowych. Wiedza o mechanizmach funkcjonowania danej osoby może

stanowić podstawę zmieniania jej życia (oczywiście tylko na wyraźną jej prośbę i

zgodnie z jej wolą). Wiedza psychologiczna o mechanizmach funkcjonowania psychiki

może zostać również wykorzystana wbrew woli człowieka, co zostanie szerzej

omówione w module poświęconym psychologii wywierania wpływu.

2. Badania psychologiczne: metody i plany badawcze oraz etyka badań

2.1. Eksperymenty

Badania eksperymentalne pozwalają odpowiedzieć na pytanie o przyczyny danego

zjawiska. W badaniach tego rodzaju wybiera się dwie (lub więcej) grup osób (lub

zwierząt) oraz jedną (lub dwie, rzadziej więcej) zmienną, którą się będzie

manipulować. Ważne jest, aby grupy były homogeniczne, a więc podobne. Wyobraźmy

sobie, że testujemy nowy lek mający pomóc w rzucaniu palenia. Do eksperymentu

wybieramy ludzi w wieku 25 – 30 lat, którzy palą co najmniej od pięciu lat i wypalają

paczkę papierosów dziennie. Dzielimy ich losowo na dwie grupy. Podajemy jednej

grupie lek wspomagający rzucanie palenia, a drugiej grupie placebo (przy czym obie

grupy są powiadamiane, że dostają lek). Po trzech miesiącach podawania leku

sprawdzamy odsetek ludzi, którzy w jednej i drugiej grupie rzucili palenie. Jeśli jest

większy procent osób, które odeszły od „dymka” w grupie otrzymującej lek, możemy

orzekać jaką ów lek ma skuteczność, tzn. na ile faktycznie ten lek wpływa na rzucenie

palenia.

2.2. Testy i kwestionariusze

Test służy do zmierzenia właściwości jednostki w określonym czasie i miejscu.

Najpopularniejsze są testy różnego rodzaju zdolności, np. testy inteligencji

pozwalające określić u danej osoby IQ (Intelligence Quotient). Przy przygotowywaniu

testu przeprowadza się szereg badań, które mają na celu doprowadzić do tego, aby


5

test był: trafny, rzetelny, wystandaryzowany i znormalizowany. Test jest trafny, gdy

mierzy to, co ma mierzyć – oznacza to, że pytania lub zadania podawane w teście

mają związek z tym co chcemy badać. Czy możecie wyobrazić sobie ocenianie czyichś

zdolności matematycznych przez sprawdzenie jego sprawności w parzeniu herbaty? Ta

czynność, generalnie rzecz biorąc niewiele ma wspólnego z matematyką (znam kilku

matematyków, którzy w tym miejscu rozpoczęliby polemikę, bo im wszystko kojarzy

się z matematyką – nawet seks. Druga właściwość testu rzetelność odnosi się do

dokładności, z jaką test mierzy to, co mierzy. Można sprawdzić zakres czyjejś wiedzy

jednym pytaniem, a można kilkudziesięcioma. Oczywiście w drugim wypadku nasz

pomiar jest o wiele bardziej dokładny, rzetelny. Każda osoba tworząca test musi

znaleźć równowagę między dokładnością testu, a jego obszernością. Test jest

wystandaryzowany, gdy każda osoba badana tym testem ma takie same możliwości

osiągnięcia w nim dobrych wyników. Oznacza to, że twórca testu dokładnie określa

warunki, w jakich test powinien być przeprowadzony, np. testy inteligencji są

niemal zawsze przeprowadzane rano, a osoba badana nie może być chora lub tuż po

chorobie, nie może być przejedzona lub głodna, w sali musi być dobre oświetlenie oraz

niski poziom hałasu, itp. Normalizacja testu polega na stworzeniu przy pomocy

narzędzi statystycznych norm, które pozwolą ocenić jakie wyniki są przeciętne, a

jakie od przeciętności odbiegają w stopniu niewielkim, średnim lub wysokim.

Normalizacja pozwala na obiektywizację oceny danej osoby. Po wypełnieniu testu

wyniki każdej osoby porównywane są z wynikami innych ludzi i w ten sposób badacz

uzyskuje wiedzę o tym jak na tle przeciętnie wypełnionego testu wypada dana osoba –

czy jest on wypełniony tak samo jak u większości ludzi, czy też odbiega od wyników

przeciętnych w górę lub w dół.

Kwestionariusz jest podobny w budowie do testu, tzn. również zawiera pytania, ale

w odróżnieniu od testu, nie ma w nim odpowiedzi dobrych, ani złych. Kwestionariusz

służy do określania cech osobowości, poglądów i preferencji np. politycznych czy

konsumenckich.

2.3. Studium przypadku

Studium przypadku jest badaniem jakościowym w odróżnieniu od badań ilościowych.

Badanie ilościowe dąży do odpowiedzi na pytania: ile?, w jakim stopniu?, jaki

procent?, itp., natomiast badanie jakościowe pozwala na odpowiedź na pytania: jak?,

co? Badania ilościowe oraz jakościowe różnią się też zakresem wniosków, które na ich

podstawie można formułować. Badanie ilościowe, jeśli jest przeprowadzone zgodnie z

określonymi zasadami, pozwala na generalizowanie wniosków na szerszą populację


6

(np. założone w domach kilku tysięcy ludzi aparaty do mierzenia oglądalności,

pozwalają orzekać, że dany to film lub program obejrzało kilka milionów ludzi),

natomiast badanie jakościowe ma na celu głębokie rozumienie badanego zjawiska, nie

pozwala jednak na formułowanie wniosków ogólnych (np. badacz, który wszedł do

grupy przestępczej, aby badać relacje interpersonalne w niej panujące, po wyjściu z

niej nie może powiedzieć: „Ludzie w gangach zachowują się w taki to i taki sposób.” –

nie może tak powiedzieć, ponieważ opiera wyniki swoich badań na obserwacjach

jednego gangu, a nie wiadomo, czy nie jest on specyficzny pod jakimś względem, tak

że uniemożliwia to przeniesienie wniosków na inne grupy tego rodzaju).

Studium przypadku jest więc skoncentrowane na zdobyciu głębokich informacji o

danej osobie lub grupie osób, polega na próbie jak najszerszego ujęcia danego

zjawiska. W studium przypadku przyglądamy się np. historii danej osoby, jej relacjom

z innymi w dzieciństwie oraz w życiu dorosłym, sposobom wyznaczania i realizacji

celów, przekonaniom, umiejętnościom, środowisku, w jakim żyła, chorobom, jakie

przeszła, itd.

Inną formą badania jakościowego jest obserwacja naturalistyczna, czyli

prowadzona w warunkach naturalnych – powyżej wspomniane zachowanie badacza

wchodzącego do gangu jest tego dobrą ilustracją. Najczęściej obserwacja

naturalistyczna jest również obserwacją ukrytą, tzn. taką, w której badacz nie ujawnia

swojego charakteru. Celem tego zabiegu jest obserwowanie jak najbardziej

naturalnych zachowań u innych. Gdyby bowiem wiedzieli, że są obserwowani,

wówczas modyfikowaliby swoje zachowania, aby wypaść lepiej.

2.4. Eksperymentalny plan badawczy

Jest to taki sposób badania, który umożliwia określenie związków przyczynowo-

skutkowych między badanymi zmiennymi. Plan eksperymentalny obejmuje zwykle

jeden lub więcej eksperymentów. Dwa najważniejsze pojęcia w planach

eksperymentalnych to zmienna niezależna oraz zmienna zależna. Zmienną nazywamy

taką właściwość otaczającego nas świata, która przyjmuje co najmniej dwie wartości –

a więc się zmienia. Taką zmienną jest np. temperatura. W eksperymencie sprawdzamy

jak jedna zmienna wpływa na inną. W eksperymentalnych badaniach psychologicznych

chcemy zbadać w jakim stopniu jedna zmienna warunkuje drugą, np. jak wysokość

temperatury w pomieszczeniu wpływa na poziom agresji u ludzi. Zmienną

niezależną w tym hipotetycznym eksperymencie jest ta, którą będziemy

manipulować. Będziemy więc różne grupy ludzi badać w pomieszczeniach, w których


7

będziemy zmieniać wysokość temperatury. Zmienna niezależna to zawsze ta zmienna,

nad którą badacz sprawuje kontrolę i którą może manipulować. Zmienną zależną

jest natomiast w opisywanym tu eksperymencie poziom agresji, który można zmierzyć

specjalnym kwestionariuszem. Zmienna zależna to ta, której wartości badacz chce

poznać. Badacz chce się dowiedzieć jak zmienna zależna zależy od zmiennej

niezależnej, jak zmienna niezależna wpływa na zmienną zależną. W eksperymencie

zawsze występują co najmniej dwie grupy – jedna, w której ludzi poddaje się

oddziaływaniu czynników eksperymentalnych (w naszym hipotetycznym

eksperymencie byłoby to umieszczenie ich w pomieszczeniu, w którym panowałaby

temperatura np. 300C), oraz druga tzw. kontrolna, która owym warunkom nie podlega

(ludzie ci byliby umieszczeni w pomieszczeniu, w którym temperatura wynosiłaby

210C). Po określonym przez badacza czasie przebywania w pomieszczeniach, każda

grupa wypełniłaby testy do badania poziomu agresji. Na podstawie wyników możliwe

byłoby orzeczenie, czy rzeczywiście ludzie poddani działaniu wysokiej temperatury są

bardziej agresywni od tych, którzy przebywają w temperaturze optymalnej

2.5. Korelacyjny plan badawczy

W badaniach korelacyjnych badacz określa w jakim stopniu dwie zmienne są ze

sobą powiązane. Różnica między badaniem korelacyjnym a badaniem

eksperymentalnym sprowadza się do tego, że w badaniu korelacyjnym nie możemy

określić związku przyczynowo-skutkowego – nie wiemy co jest przyczyną a co

skutkiem, wiemy tylko, że istnieje silniejszy lub słabszy związek między dwiema

zmiennymi lub nie ma go wcale. Oprócz siły związku, badania korelacyjne mogą

doprowadzić nas do następujących wniosków:

1. Istnieje korelacja dodatnia między dwiema zmiennymi. Oznacza to, że wraz z

wzrostem natężenia jednej zmiennej, natężenie drugiej też rośnie, np. ilość

kontaktów seksualnych między małżonkami jest pozytywnie skorelowana z

ilością pozytywnych komunikatów wymienianych między nimi w ciągu dnia

(badacz jednak nie może określić, czy to udany seks prowadzi do większej

łagodności małżonków wobec siebie w interakcjach pozałóżkowych, czy też

pozytywne nastawienie ludzi do siebie stwarza sprzyjające warunki do częstego

seksu – krótko mówiąc nie może określić co jest przyczyną, a co skutkiem).

2. Istnieje korelacja ujemna między dwiema zmiennymi. Oznacza to, że wraz ze

wzrostem natężenia jednej zmiennej, współwystępuje spadek natężenia cechy

drugiej, np. u mężczyzn, którzy po pracy uprawiają sport występuje mniejsza

ilość zachowań agresywnych w pracy (nie wiadomo jednak, czy to bardziej

„wyluzowani” w pracy mężczyźni mają skłonność do uprawiania sportu, czy też


8

na skutek uprawiania sportu spada ich napięcie i lepiej radzą sobie z napięciami

zawodowymi).

2.6. Etyka w badaniach psychologicznych

Badania psychologiczne przeprowadzane są na ludziach, których należy traktować

podmiotowo, z szacunkiem dla ich wolnej woli. Istnieje kilka problemów ważnych z

punktu widzenia etyki, są to:

1. Wyrażenie świadomej zgody. Każda osoba badana ma prawo wiedzieć jak

będzie przebiegało badanie, jakim ryzykiem jest ono obarczone, musi być

poinformowana, że może zrezygnować z udziału w badaniu w każdym jego

momencie bez ponoszenia konsekwencji. Badania nad niepełnoletnimi można

przeprowadzać jedynie za zgodą rodziców. Zgoda badanego musi być

sformułowana pisemnie.

2. Debriefing, czyli wyjaśnianie celu i przebiegu badania. Po przeprowadzonym

badaniu, uczestnik ma prawo dowiedzieć się od badacza w jakim celu badanie

było prowadzone, co rzeczywiście było badane, jakich badacz spodziewa się

wyników i jak one zostaną wykorzystane. Pozwala to uczestnikowi na

doświadczenie poczucia sensowności własnego działania.

3. Wprowadzanie w błąd. Dość często osobie badanej podaje się przed

rozpoczęciem badania nieprawdziwy cel jego przeprowadzania. Jest to

konieczne, ponieważ wiedza o faktycznym celu badań mogłaby zafałszować jego

wyniki, np. gdy chcemy zbadać na co ludzie patrzą, gdy myślą, że na nic nie

patrzą (i prosimy, żeby założyli specjalne okulary analizujące ruch gałek

ocznych), nie możemy im o tym powiedzieć, ponieważ nie uchwycimy wówczas

bezwiednego patrzenia. Każdy badany będzie świadomie kierował swój wzrok na

to, co będzie mu się wydawało, że postawi go przed badaczem w

korzystniejszym świetle. Oczywiście po całym badaniu, uczestnikowi należy się

debriefing.

4. Zadawanie bólu fizycznego lub psychicznego. Ludziom rzadko zadaje się

ból fizyczny (choć są i takie badania, które sprawdzają działanie środków

znieczulających oraz ich wpływu na funkcjonowanie jednostki), zdarza się

jednak badaczowi, że nie może uniknąć zadawania bólu psychicznego, np.

wypowiadając słowa ostrej krytyki, która ma na celu określić reakcję

emocjonalną na krytykę u osób o różnym temperamencie. Istnieją specjalne

komisje, w których badacz musi uzyskać zgodę na przeprowadzenie tego

rodzaju badania. Jeśli komisja uzna, że cierpienie uczestników będzie zbyt duże,

zakazuje przeprowadzenia określonych badań


9

5. Poufność. Wszystkim uczestnikom badań zapewnia się anonimowość. Badania

opisywane są w taki sposób, aby nikt nie mógł zidentyfikować osób, które w

nich uczestniczyły, a jeśli z jakichś powodów można pewne grupy ludzi

rozpoznać, to przed przystąpieniem do badań, informuje się o tym uczestników

oraz prosi o to, aby wyrazili na to zgodę.

3. Historia psychologii

Psychologia jest nauką. Lub precyzyjniej – psychologowie uznają psychologię za

naukę. Oznacza to, że pewna grupa ludzi podjęła się w sposób systematyczny

gromadzić wiedzę na temat różnych aspektów funkcjonowania człowieka. Można tu

zadać pytanie o różnice miedzy psychologią uprawianą przez psychologów od

psychologii, która jest stosowana na co dzień przez wszystkich ludzi. Bo każdy w

mniejszym lub większym stopniu uważa się za psychologa. Każdy człowiek zadaje

sobie pytania dotyczące działania innych ludzi i swoich reakcji. Rozważania ludzi na

własny temat oraz na temat innych ludzi można ująć w trzy główne nurty. Będą to:

nurt wiedzy potocznej, nurt sztuki oraz nurt filozofii.

Wiedza potoczna ma kilka cech charakterystycznych:

1. Jest zbiorem spostrzeżeń przypadkowych. Ludzie w codziennym życiu rzadko

celowo kształtują warunki, aby obserwować reakcje innych. Raczej tworzą swoją

wiedzę o innych i o sobie na podstawie sytuacji, w jakich się znaleźli. A

ponieważ zazwyczaj są to sytuacje wyjątkowe, tak więc i wiedza tych osób jest

wyjątkowa, czyli taka, której nie da się zgeneralizować na innych ludzi. Nie

można powiedzieć: „Skoro ja to przeżywam w ten sposób, to wszyscy będą takie

zdarzenia przeżywać tak samo”.

2. Jest fragmentaryczna i niespójna. Nasze doświadczenia często dostarczają nam

sprzecznych informacji. Oto bowiem spotykamy człowieka niskiego lub

wysokiego, o takim lub innym kolorze włosów, ubranego tak lub inaczej i

zdobywamy doświadczenie dotyczące jego postępowania. Potem spotykamy

osobę, która zachowuje się inaczej, chociaż tak samo wygląda – dostajemy więc

informacje pozornie sprzeczne. Okazuje się, że to, co obserwujemy nie

wystarcza, aby wykryć prawidłowości, jakie wiążą wygląd z zachowaniem.

3. Jest pochopna. A to oznacza, że wnioskowanie opieramy nie na sprawdzonych

wielokrotnie faktach, ale na złudzeniach, interpretacjach i jednostronnie

dobranych dowodach.

4. Jest apodyktyczna, która to cecha wprost wynika z poprzedniej.


10

Sztuka jest kolejnym źródłem wiedzy psychologicznej. Malarstwo, literatura, muzyka

mają za zadanie pokazać człowieka, odkryć prawdę o nim pokazać pewne aspekty jego

istnienia. Sztuka jednak jeszcze bardziej niż wiedza potoczna pozostaje niepełna.

Dzieło artysty bowiem ma nie tylko prawdę pokazywać, ale również przynosić

określone przeżycia estetyczne, a to nie zawsze daje się zręcznie połączyć.

Filozofia z kolei (a właściwie jej dział interesujący się przede wszystkim człowiekiem)

jest najbliższa psychologii jako nauki, a jest tak z kilku względów. Po pierwsze jej

celem jest poznanie prawdy, po drugie dążeniem do tego celu zajmują się ci,

którzy całkowicie się temu poświęcają. Filozofowanie jest pracą filozofów, co

niesie ze sobą gwarancję systematyczności, oczywiście jeśli myśliciele ci traktują swój

zawód poważnie. Traktować zaś poważnie to, co się robi, to inaczej starać się jak

najlepiej i jak najszerzej ujmować to, co się robi. Takie podejście prowadzi do starań o

wykroczenie poza własne doświadczenie i podejmowanie wysiłków zobiektywizowania

odkrytych prawidłowości. Po trzecie więc filozofia dąży do precyzyjnego określenia

różnych zależności, jakie występują między człowiekiem, a jego funkcjonowaniem,

środowiskiem i innymi ludźmi. Po czwarte zawodowi myśliciele nie zadowalają się

jedynie przedstawieniem jednego ciągu zdań, które są logicznymi następstwami

zdania przyjętego za prawdziwe, dążą oni do stworzenia systemów twierdzeń

powiązanych ze sobą, które pozwolą nie tylko na głębokie rozumienie zjawiska, ale

również na szerokie objaśnianie różnych zjawisk. Po piąte filozofia jest normatywna,

co oznacza, że nie tylko stwierdza jak jest, ale również stwierdza jak powinno być.

Psychologia jako nauka wyrasta z trzech przedstawionych wcześniej korzeni – nie

zastępuje ich, ani nie unicestwia, stanowi ich twórczą kontynuację. Ale co to znaczy,

że psychologia jest nauką? Naukę można pojmować na dwa sposoby:

1. Proces dochodzenia do wiedzy naukowej. Inaczej mówiąc, chodzi tu o „rzemiosło

uczonych, czyli ogół czynności wykonywanych przez uczonych jako takich”

(Ajdukiewicz 1965: 173). Inaczej mówiąc naukowcem jest ten, kto swoją wiedzę

zdobywa przechodząc uporządkowany proces.

2. Zbiór rezultatów badań naukowych. Jest to więc „wytwór czynności”

(Ajdukiewicz 1965: 173) naukowców, czyli „system twierdzeń, do których

uznania doszli uczeni w swym dążeniu do poznania rzeczywistości”.

Naukowcy, w tym również psycholodzy, kierują się zasadą racjonalności, na którą

składają się słaba i mocna zasada racjonalności. Słabą zasadę racjonalności

określają dwa stwierdzenia:

─ rezultaty badań naukowych muszą być zrozumiałe nie tylko dla tego, kto je

wytworzył, ale również dla innych,


11

─ rezultaty badań muszą być tak przedstawione, aby ktoś inny mógł je powtórzyć i

dojść do takich samych wyników.

Natomiast silną zasadę racjonalności wyraża następujące twierdzenie:

─ stopień pewności wniosków wypowiedzianych na jakiś temat nie może

przekraczać stopnia niezawodności metody, przy pomocy której wyprowadzono

z prawdziwych przesłanek ów wniosek.

Poniżej przedstawiony zostanie przegląd najistotniejszych rozważań nad naturą oraz

duszą (psyche) człowieka.

3.1. Początki myśli psychologicznej

Pierwszymi, którzy prowadzili szersze i uporządkowane rozważania nad psychiką

człowieka, byli filozofowie. Oczywiście możliwe byłoby przedstawienie tutaj całego

szeregu starożytnych filozofów oraz ich poglądów, jednak ich myśli rzadko dziś

stanowią źródło refleksji nad współczesnym człowiekiem. Dwóch największych, do

których odwołują się wszystkie współczesne nauki, to Platon i Arystoteles.

Platon (ok. 438–348 p.n.e.) był racjonalistą, uznawał więc, że prymat w poznaniu

rzeczywistości odgrywa rozum, a nie informacja pochodząca ze zmysłów.

Człowiek wg Platona posiada wrodzone idee, które służą mu do poznania

rzeczywistości, np. kiedy spoglądamy na drzewo wiemy, że jest to drzewo, nie

dlatego, że wcześniej zetknęliśmy się z drzewami, ale dlatego, że mamy w umyśle

wrodzoną ideę drzewa, do której poznawany przez nas przedmiot przystaje w

mniejszym lub większym stopniu. Platon dawał pierwszeństwo w dochodzeniu do

prawdy metodzie dedukcyjnej (od ogółu do szczegółu). Możemy przypuszczać, że gdy

np. podczas rozmowy chciał coś udowodnić, wówczas w argumentacji ścieżka jego

argumentów była następująca: „Wiadomo ogólnie, że …, a wiec z tego wynika, że… i

ostatecznie w tym konkretnie przypadku musi być tak a tak”. Jednym z ciekawszych

pomysłów Platona było uznanie, że miejscem, w którym znajduje się umysł, jest

mózg.

Arystoteles (ok. 384–322 p.n.e.) z kolei za siedlisko umysłu uznawał serce. Był

uczniem Platona, jednak nie poszedł za ideami racjonalizmu. Uznaje się go za jednego

z pierwszych empirystów. Empiryści twierdzą, że przedmioty istnieją realnie i w nich

zawarta jest prawda o nich samych. Człowiek więc poznaje rzeczywistość przez jej

doświadczanie, nie ma wrodzonych idei a tylko idee nabyte, wysnute z doświadczeń.

Dlatego najważniejszym sposobem na zdobywanie wiedzy nie są teoretyczne

rozważania, ale obserwacja. Główną metodą empirystów jest indukcja (od szczegółu


12

do ogółu). Arystoteles argumentował by więc następująco: „Na podstawie

poczynionych obserwacji, zebranego materiału, można stwierdzić (z pewną, niewielką

dozą niepewności, bo nie przebadaliśmy wszystkich przypadków), że rzeczy mają się

tak a tak”.

Współczesna psychologia korzysta z obu podejść, integrując je. Badacze tworzą

koncepcje, które mają tłumaczyć zachowanie, myślenie i odczuwanie człowieka

(podejście teoretyczne, „wyrozumowane”, „platońskie”), nie poprzestają jednak na

tym, tylko przeprowadzają badania empiryczne (podejście empiryczne,

doświadczeniowe, „arystotelesowskie”), które pozwalają im stwierdzić, w jakim

stopniu ich idee przystają do rzeczywistości, w jakim stopniu badania potwierdzają

wcześniej wymyślone pomysły.

Okres Średniowiecza oraz Odrodzenia nie stanowiły przełomów w rozważaniach

nad człowiekiem pod kątem tłumaczenia zjawisk, które dziś określamy jako

psychologiczne. Wszelkie rozmyślania nad człowiekiem zawierały się w dwóch nurtach,

wcześniej już przedstawionych: wiedzy potocznej oraz sztuki.

3.2. Początki współczesnego podejścia do człowieka i jego psychiki

Wiek XVII oraz początek XVIII stanowiły okres, gdy zainteresowanie sposobem

funkcjonowania człowieka oraz sposobami zdobywania wiedzy o nim odżyły w

zdecydowanie większej, niż w poprzednich okresach skali.

Kartezjusz (1596–1650) głosił, podobnie jak Platon, idee racjonalizmu i odrzucał

empiryzm jako główną drogę poznania człowieka. Jest autorem poglądu o dualizmie

umysłu i ciała, w którym wykłada, że umysł i ciało są odrębne i jakościowo różne.

Ów dualizm jest według niego czynnikiem odróżniającym człowieka od zwierząt.

John Locke (1632–1704) z kolei był empirystą i autorem stwierdzenia, że umysł

człowieka to tabula rasa, czyli czysta, niezapisana karta, która zostaje zapisana

doświadczeniami kształtującymi człowieka i jego psychikę.

Immanuel Kant (1724–1804) podszedł do stanowiska racjonalistów i empirystów w

sposób integrujący. Przedstawił koncepcję sposobu, w jaki powiązane są ze sobą

umysł i ciało. Miast przeciwstawiać sobie te dwa elementy człowieka, stworzył ideę

władz umysłu (na które składają się zmysły, zdolność rozumienia i rozumowanie)


13

działających w harmonii i łączących umysł i ciało. Przedstawił również rozróżnienie

wiedzy na wiedzę aprioryczną (czyli prawdziwą niezależnie od doświadczenia

człowieka, np. 2+2=4 – tego faktu nie trzeba doświadczyć, aby wiedzieć, że tak jest)

oraz wiedzę aposterioryczną (prawdziwą na podstawie doświadczenia, np. że

brzoza ma białą korę – tego trzeba doświadczyć, aby to wiedzieć).

3.3. Strukturalizm

Strukturalizm uważa się za pierwszą istotną szkołę myślenia o psychice człowieka.

Strukturalizm interesował się elementami, które składają się na umysł. Badacze

pracujący w tym nurcie chcieli wyróżnić podstawowe struktury, które warunkują

psychiczne funkcjonowanie człowieka. Najsławniejszym przedstawicielem tej szkoły był

Wilhelm Wundt (1832–1920), nazywany ojcem psychologii eksperymentalnej.

Uważał, że psychologia powinna skoncentrować się na badaniu doświadczeń, które

pojawiają się bezpośrednio w psychice. Strukturalizm wyróżniał trzy podstawowe

elementy procesów psychicznych pojawiające się w świadomości człowieka:

1. Wrażenia – zmysłowe reakcje na bodźce docierające do organizmu.

2. Wyobrażenia – obrazy tworzone w umysłach.

3. Afekty – uczucia towarzyszące wrażeniom lub wyobrażeniom.

Wundt za główną metodę zdobywania wiedzy o człowieku uważał introspekcję. Aby

móc stosować ją w sposób naukowy, prowadzono specjalne szkolenia w posługiwaniu

się tą metodą. Jego uczniowie przez wiele godzin trenowali rejestrowanie swoich

wrażeń, wyobrażeń i afektów, które się w nich pojawiały, a wszystko to robiono po to,

aby jak najbardziej zobiektywizować uzyskiwaną wiedzę.

Strukturalizm był krytykowany za swoją statyczność. Człowiek jest ciągle „w ruchu”

psychicznie. Koncentrowanie się na elementach, które się pojawiają w umyśle

człowieka w niewielkim stopniu pozwala na jego poznanie. Co z tego, że wiemy, że

przed godziną ktoś pomyślał o jednorożcu, jeśli od tego czasu miał tysiąc innych

wrażeń, wyobrażeń i związanych z nimi odczuć? Drugim krytykowanym aspektem

strukturalizmu była introspekcja. Pomimo wieluset godzin treningów, zgodność w

relacjach osób co do wrażeń na ten sam bodziec, była zbyt niska, w stosunku do tej,

jaką spodziewali się uzyskać strukturaliści. Trzecia krytyka dotyczyła braku

oszczędności badań strukturalistów. Spróbujcie choć przez chwilę zauważyć ile

wrażeń elementarnych rejestrujecie w ciągu minuty. Jakie kolory was otaczają? A

kształty? A temperatura? Jaką fakturę mają wasze ubrania, elementy otoczenia? Jakie

wspomnienia przychodzą wam do głowy? Jakie uczucia temu towarzyszą? Troszkę tego


14

jest, nieprawdaż? Dlatego uznano, że nie mają zbyt wiele sensu badania, w których

kilkanaście minut introspekcji jednej osoby zmusza do prowadzenia analiz cały sztab

ludzi.

3.4. Funkcjonalizm i pragmatyzm

Funkcjonalizm odszedł od pytania o główne składniki umysłu człowieka w stronę

pytania o to, co i dlaczego robią ludzie. Funkcjonaliści powiedzieli: „Co z tego, że

będziemy wiedzieli jak umysł jest zbudowany? Nas interesuje jak on działa, jak

określone bodźce wywołują określone reakcje” Można powiedzieć, że podeszli do

umysłu jak większość użytkowników samochodów do ich budowy. Niewielu jest

kierowców, którzy interesują się tym jak jest zbudowany silnik. Natomiast są bardzo

zainteresowani tym, co maja zrobić, aby go odpalić i potem móc korzystać z koni

mechanicznych, którymi ów silnik dysponuje. James Rowland Angell sformułował

trzy podstawowe wytyczne funkcjonalizmu:

1. Badać procesy umysłowe.

2. Badać funkcjonowanie świadomości.

3. Badać ogół związków organizmu ze środowiskiem.

Funkcjonaliści w mniejszym stopniu niż strukturaliści szukali jednej metody, którą

mieliby się posługiwać. Tym co czyniło ich podobnymi, był nie sposób dochodzenia do

wniosków, ale rodzaj zadawanych pytań. Głównymi przedstawicielami funkcjonalizmu

byli William James oraz John Dewey. W swoich pracach Dewey wyróżnił m.in.

motywację, jako czynnik zwiększający efektywność uczenia się. Stwierdził, że

uczniowie o wiele sprawniej opanowują wiedzę, gdy widzą praktyczne możliwości jej

zastosowania. Idea praktyczności rozszerzyła się tworząc szczególny sposób podejścia

do nauki. Uznawano, że tym, co decyduje o jej jakości jest jej użyteczność. Filozofia,

w której możliwość praktycznego wykorzystania wiedzy jest uznawana za

najważniejszy czynnik, nazywa się pragmatyzmem.

Krytykę funkcjonalizmu można sprowadzić do trzech głównych punktów:

1. Brak precyzyjnej definicji „funkcji”.

2. Brak spójnej filozofii oraz metodologii.

3. Niedocenianie badań podstawowych (nad ogólnymi i mało praktycznymi

teoriami), które dopiero w długofalowej perspektywie przynoszą pożytek,

stanowiąc bazę dla konkretnych rozważań aplikacyjnych.


15

3.5. Asocjacjonizm i behawioryzm

Asocjacjonizm jest podejściem koncentrującym się na powstawaniu związków między

myślami, wydarzeniami, zachowaniami i uczuciami. Na pierwszy rzut oka może nieco

przypominać wcześniejszy strukturalizm, różni się jednak od niego dwojako:

1. Dotyczy elementów bardziej złożonych od prostych wrażeń czy wyobrażeń.

2. Obejmuje proces powstawania związku między tymi elementami, interesuje się

uczeniem się.

Herman Ebbinghaus (1850-1909), asocjacjonista, prowadził eksperymenty nad

sobą. Sprawdzał jak świadome powtarzanie pewnego materiału (bezsensownych sylab,

takich jak ceg, dak) wpływa na przechowywanie tegoż materiału w pamięci. Wynikiem

jego badań było wykreślenie tzw. krzywych zapominania dotyczących mechanicznego

(a więc bez zrozumienia) uczenia się (patrz: Zimbardo, Ruch 1994: 161, ryc. 4.9.)

Edwin Guthrie badając zwierzęta doszedł do wniosków, że powstanie związku między

bodźcem a reakcją jest możliwe, ponieważ występuje styczność w czasie, jednak nie

był w swoich obserwacjach tak dokładny, jak Iwan Pawłow (1952 za: Strelau 1995),

który za swoje prace nad warunkowaniem klasycznym otrzymał nagrodę Nobla.

Edward Lee Thorndike twierdził, że nie tyle styczność w czasie, co skutki, jakie

występują po danej reakcji (nagroda lub kara) wpływają na tworzenie się asocjacji

między bodźcem a reakcją. Sformułował prawo efektu, które mówi, że jeśli po

danym bodźcu wystąpi nagroda (przyjemna dla organizmu konsekwencja), to wzrasta

prawdopodobieństwo wystąpienia danej reakcji w przyszłości, a jeśli po danej reakcji

wystąpi kara (nieprzyjemna konsekwencja), to spada prawdopodobieństwa

wystąpienia danej reakcji w przyszłości.

Behawioryzm (Tavris, Wade 1999) jest skrajną wersją asocjacjonizmu, a jego

skrajność polega na skoncentrowaniu się wyłącznie na tym, co obserwowalne

(bodźcach ze środowiska i reakcjach zachowaniowych organizmu), z całkowitym

pominięciem wewnętrznych przeżyć organizmu. Warto zwrócić uwagę, że Thorndike

mówił jeszcze o przyjemności i przykrości, a więc wskazywał na istnienie jakichś

wewnątrzpsychicznych, nieobserwowalnych procesów, jednak skrajni behawioryści

odrzucali takie wyjaśnianie i skupili się w swoich badaniach tylko na tym, co można

zarejestrować zmysłami.

Pierwszym skrajnym behawiorystą był John Watson, który twierdził, że odpowiednio

nagradzając i karząc jest w stanie z dowolnego dziecka zrobić geniusza w dowolnej


16

dziedzinie. Jednak najsławniejszym skrajnym behawiorystą był B.F. Skinner, który

prowadził szereg badań według ścisłych behawiorystycznych procedur nad

zwierzętami. Odkrył on szereg prawidłowości dotyczących uczenia się nowych

zachowań i ich trwałości. Przypuśćmy, że chcemy nauczyć mysz, aby naciskała

dźwignię. Najpierw musimy wytworzyć w niej stan głodu, aby zmusić ją do poruszania

się po klatce (stan głodu był również definiowany w sposób obserwowalny jako np.

„pięć godzin bez pokarmu”). Gdy głodna mysz chodzi po klatce wystarczająco długo,

przypadkowo naciska umieszczoną w jednej ze ścianek dźwignię, skutkiem czego

otrzymuję kulkę pokarmu. Za pierwszym razem mysz jeszcze nie kojarzy (nie

wytwarza się u niej asocjacja) naciśnięcia dźwigni z podaniem pokarmu. Ponieważ

jednak działa prawo efektu, mysz zaczyna eksplorować intensywniej tę ścianę, na

której jest dźwignia. Ponownie po przypadkowym naciśnięciu dźwigni pojawia się

pokarm i ponownie mysz zawęża obszar swoich poszukiwań. Po kilu (w wypadku

„słabiej kojarzących” myszy – kilkunastu) naciśnięciach dźwigni mysz orientuje się

(behawiorysta nigdy by tak nie powiedział – nie obchodzi go czy mysz się orientuje,

czy nie orientuje), że to naciśnięcie dźwigni prowadzi do otrzymania pokarmu. I

zaczyna ją naciskać. Ale teraz naukowcy zaczynają nagradzać (wzmacniać) nie każde

naciśnięcie dźwigni, ale tylko niektóre. Programują automat tak, aby podawał pokarm

zgodnie z jedną z czterech procedur i obserwują tego skutki.

1. Procedura wzmacniania według stałych proporcji polega na tym, że mysz

musi nacisnąć dźwignię określoną (zawsze taką samą) liczbę razy, aby dostać

kulkę pożywienia. Ta procedura prowadzi do bardzo szybkiego tempa

naciskania dźwigni.

2. Procedura wzmacniania według zmiennych proporcji polega na tym, że

mysz jest nagradzana nieregularnie – czasami po dwóch naciśnięciach, a

czasami po stu (podczas gdy poprzednio zawsze po np. dwudziestu pięciu). Ta

procedura prowadzi do bardzo wysokiego tempa naciskania dźwigni przez

bardzo długi czas.

3. Procedura wzmacniania według stałych odstępów czasowych polega na

nagradzaniu myszy pokarmem nie w zależności od liczby naciśnięć, ale od

czasu, jaki upłynął od poprzedniego podania (w tym wypadku jest on zawsze

określony, np. co dziesięć minut). Ta procedura prowadzi do następującego

zachowania: po każdym podaniu pokarmu częstość naciskania dźwigni spada, a

przed każdym podaniem intensyfikuje się (zwierzęta w jakiś sposób wyczuwają,

że zbliża się pora karmienia).

4. Procedura wzmacniania według zmiennych odstępów czasowych polega

na nagradzaniu myszy pokarmem nieregularnie. Ta procedura owocuje niezbyt

szybkim, ale jednostajnym rytmem naciskania dźwigni.


17

Behawioryzm był krytykowany w następujący sposób:

1. Koncentracja jedynie na zachowaniach i pominięcie w zainteresowaniach

przeżyć psychicznych, usunęła z rozważań behawiorystów to, co dla większości

osób jest najbardziej interesujące. Behawioryzm spłyca człowieka do automatu

starowanego z zewnątrz przez nagrody i kary. Dlatego np. nie potrafi wyjaśnić

takich zachowań jak poświęcenie życia za przyjaciela na polu walki.

2. Prawidłowości odkryte przez behawiorystów, choć dokładnie opisane, nie dały

wyjaśnienia wielu złożonym zachowaniom, takim jak np. tworzenie dzieł sztuki,

czerpanie satysfakcji z rozwiązywania problemów lub nabywanie języka.

3.6. Psychologia postaci

„Całość jest czymś więcej niż sumą elementów” – tak brzmi credo gestaltystów (od –

niemieckiego gestalt – postać). Narysujcie dziesięć kółek w pionie, a następnie

dziesięć kółek w poziomie w taki sposób, aby utworzyły układ prostopadle przecinający

poprzedni rysunek w połowie. Co widzicie? Krzyż? W porządku – właśnie

potwierdziliście zdanie rozpoczynające ten akapit. Jeśli ktoś widzi tylko kółka i nie

zauważa figury, która powstała z układu kółek, powinien skonsultować się z

neurologiem. Nasz mózg ma tendencję do organizowania naszych doświadczeń w

całości, które mają jakieś znaczenie. Psychologia postaci stanowiła reakcję na

redukcjonistyczny behawioryzm i strukturalizm (które upraszczały umysł człowieka do

układu elementarnych wrażeń lub reakcji). Najpopularniejsze prace gestaltystów Maxa

Wertheimera, Kurta Kofki i Wolfganga Köhlera dotyczą praw organizacji spostrzegania

i rozwiązywania problemów przez wgląd.

Krytyka psychologii postaci obejmuje przede wszystkim zarzuty dotyczące braku

precyzji w opisywaniu procesów funkcjonowania ludzi.

3.7. Kognitywizm (podejście poznawcze)

Kognitywizm (Kofta, Doliński 2004) przyjmuje, że centralnym zagadnieniem,

któremu należy poświęcić uwagę jest proces przetwarzania informacji lub, inaczej

mówiąc, myślenia. Człowiek wg podejścia poznawczego to podmiot poznający

siebie i świat. O ile w behawioryzmie uwaga badaczy skoncentrowana jest na

zachowaniu jednostki oraz bodźcach je wywołujących, a w psychoanalizie na

wewnętrznych siłach ukierunkowujących działanie człowieka, o tyle w kognitywizmie

badacze skupiają się na podmiotowym przetwarzaniu informacji. Człowiek wg


18

podejścia poznawczego nie jest jedynie biernym odbiorcą docierających do niego

bodźców, ale jest aktywnym twórcą nadawanego im znaczenia. Gdy słyszy dźwięk

śmiechu, w dużej mierze od jego woli zależy, czy zinterpretuje go jako przejaw czyjejś

radości, czy też jako sygnał naruszenia własnej godności. Człowiek sam nadaje sens

swoim doświadczeniom. Podstawowym przekonaniem kognitywistów jest to, że

człowiek nadaje znaczenie informacjom, które do niego docierają i w ten sposób

staje się twórcą (stwórcą?) świata, w którym żyje.

Podejście poznawcze poszukuje odpowiedzi na pytanie „Jak ludzie funkcjonują?”,

jak to się dzieje, że jedni tak, a drudzy inaczej interpretują to samo zdarzenie, jakie

procesy się uruchamiają, kiedy człowiek styka się z określoną sytuacją. Kognitywiści

szukają również możliwości określenia czynników decydujących o stałości określonych

właściwości u ludzi. Jak to się dzieje, że jedni ludzie mają utworzone trwałe

przekonania na temat swojej wartości, a u innych jest ono niestabilne?

Kognitywizm prowadzi badania nad sposobem, w jaki ludzie nadają znaczenie

docierającym do nich informacjom. Ludzie ciągle dokonują konstruowania

poznawczego, tzn. charakteryzowania obiektów świata zewnętrznego wg listy

konstruktów osobistych (termin ten wprowadził George Kelly) czyli inaczej mówiąc -

dwubiegunowych pojęć. Oceńcie swojego(ą) najlepszego(ą) kolegę/koleżankę ze

szkoły średniej wg listy kilku konstruktów osobistych. Czy ta osoba jest: silna – słaba,

inteligentna – nieinteligentna, wesoła – smutna, wyrozumiała – surowa, religijna –

niereligijna? To są właśnie konstrukty osobiste. Nie prowadzą one jednak do podziału

dychotomicznego. Stanowią one kontinua (wymiary ciągłe od jednej do drugiej cechy),

na których dana cecha może przynależeć danej osobie w większym lub mniejszym

stopniu. Ktoś może np. być przeciętnie silny i w ramach tego konstruktu uplasuje się w

połowie skali.

Innym obszarem, który jest niezwykle ważny w podejściu poznawczym, są badania

nad przekonaniami ludzi na własny temat lub, mówiąc językiem kognitywistów, nad

schematami Ja. Wyróżnia się trzy podstawowe tryby oceniania siebie (Higgins 1987

za: Strelau 2004):

1. Ja realne – jest to zbiór atrybutów, który ktoś uważa za faktycznie mu

przynależący (np. poziom atrakcyjności, zdolności, cechy charakteru).

2. Ja idealne – zbiór atrybutów, jakie ktoś chciałby mieć.

3. Ja powinnościowe – zbiór atrybutów, które ktoś uważa, że powinien mieć.

Oprócz tych trzech trybów oceniania siebie jednostka może oceniać siebie z

perspektywy innych ludzi, czyli w wypadku Ja realnego będzie to przekonanie


19

jednostki o tym jakie cechy inni uważają za faktycznie przynależące danej sobie itd. Ja

idealne oraz Ja powinnościowe stanowią tzw. ukierunkowania, ponieważ od tego jakie

jednostka tutaj „włoży” atrybuty, zależy to do czego będzie dążyła. Im większa

rozbieżność między Ja realnym a Ja powinnościowym lub idealnym, tym silniejsze

negatywne emocje i tym większe dążenie do ich redukcji.

Krytyka podejścia poznawczego dotyczyła wyidealizowanego obrazu człowieka –

podmiotu, który kierując się rozumem oraz dobrą wolą kształtuje swój obraz siebie

oraz nadaje znaczenie otaczającemu go światu. Niestety, człowiek nie jest tak

racjonalny, jakim pragnęli by go widzieć kognitywiści. Wojny, przestępstwa, skłonność

do powtarzania tych samych błędów pokazują, że pięknemu i, wydawałoby się,

spójnemu obrazowi człowieka, nakreślonemu przez psychologów poznawczych czegoś

brakuje do tego, aby jeszcze stał się obrazem pełnym.

3.8. Psychologia biologiczna

W podejściu biologicznym do psychologii akcentowana jest rola budowy i

funkcjonowania organizmu (przede wszystkim mózgu), jako podstawy przeżyć

psychicznych. Protoplastą tego podejścia był Hipokrates, który mówił o tym, że mózg

kontroluje inne części ciała oraz że głównym czynnikiem decydującym o charakterze

człowieka są różnego rodzaju soki (dziś wiemy więcej o hormonach).

Karl Lashley prowadził badania nad wyróżnieniem części mózgu odpowiedzialnych za

poszczególne funkcje psychiczne, jednak nie odniósł w swojej pracy sukcesu ze

względu na brak profesjonalnej aparatury. Dziś przy pomocy badań z wykorzystaniem

tomografii komputerowej, rezonansu magnetycznego oraz pozytronowej tomografii

mózgu można z powodzeniem badać obszary mózgu aktywizujące się podczas

przeżywania strachu, aktu seksualnego, oglądania reklam jedzenia lub lotu

symulatorem samolotu. Badania te wskazują na istnienie obszarów mózgu

odpowiedzialnych za poszczególne funkcje. Wiadomo również, że określone

neurotransmitery (substancje chemiczne służące jako przekaźniki informacji w

mózgu) warunkują np. nasze samopoczucie. Jednym z nich jest serotonina, której

niedobór wywołuje u wielu osób stany przygnębienia, zaburzenia snu i łaknienia,

będące w części przejawami depresji.

Roger Sperry badał różnice w funkcjonowaniu półkul mózgowych i w swoich pracach

udowodnił, że de facto mamy do czynienia z dwoma mózgami, które ze sobą

współpracują, ale które generalnie funkcjonują wg odmiennych zasad. Dziś wiadomo,


20

że lewa półkula jest sekwencyjna (przetwarza informacje kolejno, jedna po

drugiej), analityczna („rozbiera” bodźce na części), logiczna (dokonuje oceny

spójności i siły argumentów) oraz zajmuje się informacjami werbalnymi (analizuje

przekaz słowny – zarówno wypowiadany, jak i pisany). Do półkuli prawej należą

natomiast: globalne, całościowe ujmowanie informacji, synteza, intuicja oraz

przetwarzanie informacji niewerbalnej. W lewej półkuli znajduje się ośrodek

pamięci a w prawej ośrodek wyobraźni. Biorąc pod uwagę fakt, że wykonujemy

nieświadomy ruch oczami w stronę aktywnej półkuli, taka informacja ma poważne

znaczenie przy np. rozpoznawaniu kłamstwa. Powyższy podział dotyczy ludzi

praworęcznych, u osób leworęcznych półkule „zamieniają się” miejscami.

Krytyka podejścia biologicznego jest podobna do krytyki podejścia

behawiorystycznego. Oskarża się je o redukcjonizm, czyli ograniczenie opisu

funkcjonowania człowieka do wymiany substancji chemicznych w organizmie oraz do

przekazywania impulsów elektrycznych w mózgu. Takie podejście również nie pozwala

na wyjaśnienie bardziej złożonych kwestii, jak np. preferencji określonego rodzaju

sportu lub osób o określonym wyglądzie.

3.9. Psychoanaliza

Koncepcja psychodynamiczna, której najpopularniejszą wersję stanowi psychoanaliza,

przedstawia człowieka jako istotę kierowaną przez wewnętrzne siły

motywacyjne, które są ze sobą często w konflikcie i których działania człowiek jest

w znacznej mierze nieświadomy.

Jeden z twórców tej koncepcji, Erich Fromm (1959: 47), powiedział: „podejście

psychodynamiczne zasadniczo różni się od opisowego podejścia behawiorysty [...]

Zgodnie z tym pierwszym nie interesuje nas tak bardzo co jednostka myśli i mówi, lub

aktualnie się zachowuje. Interesuje nas struktura charakteru, to znaczy względnie

trwała struktura energii człowieka (wyr. H.M.); chcemy znać jej ukierunkowanie

oraz intensywność, z jaką płynie. Jeśli wiemy jakie siły napędowe motywują

zachowanie, możemy zrozumieć nie tylko aktualne postępowanie człowieka, ale

możemy również sformułować rozsądne założenie na temat tego, jak on

prawdopodobnie będzie działał w zmienionych warunkach. Zgodnie z tym podejściem

niespodziewane zmiany w myśleniu i działaniu mogą być w wielu przypadkach

przewidziane jeśli znana jest struktura charakteru”.


21

Zgodnie z poglądami współczesnych psychoanalityków działanie człowieka jest

stymulowane i ukierunkowane przez wewnętrzne siły zwane popędami lub

potrzebami. Wyróżnia się generalnie dwa rodzaje popędów:

1. Popędy pierwotne, które są siłami wrodzonymi (dążenie do zdobycia

pokarmu, pragnienie utrzymania optymalnej temperatury ciała, popęd

seksualny, unikanie bólu, a także potrzeba odbierania bodźców i kontaktu ze

światem). Zaspokojenie ich jest niezbędne do utrzymania życia.

2. Popędy wtórne, które powstają w wyniku socjalizacji, a więc oddziaływania

rodziców i innych osób znaczących. Należą do nich: potrzeba bezpieczeństwa –

unikanie zagrożeń i sytuacji wrogich; potrzeby społeczne - dążenie do kontaktu

z innymi, poszukiwanie akceptacji, przyjęcia i miłości; potrzeby osobiste

związane z własnym ja – pragnienie zwiększenia orientacji w świecie i

wykroczenia poza swoją pierwotną naturę.

Popędy są w znacznej mierze nieuświadamiane, a więc zgodnie z koncepcją

psychodynamiczną człowiek nie wie, skąd biorą się bodźce, które go pobudzają i

ukierunkowują jego działania. Popędy nadają siłę i kierunek działaniu człowieka,

jednak nie zawsze mogą być zaspokojone, ponieważ wewnętrzne pragnienie, aby coś

posiadać natychmiast stoi w konflikcie z zewnętrznymi nakazami, mówiącymi, że aby

coś posiadać należy nabyć prawo do tego (kupić coś). Konflikt pojawia się między Id

(sferą pierwotnych, biologicznych popędów i pragnień) a Superego (sferą nabytych w

socjalizacji zakazów i nakazów). Konflikt uderza najbardziej w Ego (sferę kontaktującą

się ze światem zewnętrznym, która stara się zaspokoić jednocześnie dążenia ID i

SUPEREGO). ID, EGO I SUPEREGO składają się na strukturę osobowości. Gdy popęd

pozostaje niezaspokojony, wtedy budzi się w człowieku frustracja. A frustracja z kolei

jest przyczyną lęku. Lęk stanowi aparat alarmowy informujący organizm o

niezaspokojeniu ważnych potrzeb. A ponieważ nie da się zaspokoić wszystkich

potrzeb, z racji ich konfliktowości, każdy z nas jest w pewnym stopniu sfrustrowany, z

tym, że jedni bardziej, a drudzy mniej. A skoro każdy przeżywa pewnego rodzaju

frustrację, to również każdy doświadcza lęku. Ponieważ jednak doświadczanie lęku

należy do jednych z najbardziej przykrych przeżyć na tym świecie, ludzie wytworzyli

mechanizmy obronne osobowości, których celem jest redukowanie lęku. I tu

należy zwrócić uwagę na niezwykle istotny punkt: mechanizmy obronne osobowości

NIE rozwiązują konfliktów prowadzących do frustracji i w konsekwencji do lęku, ich

rola polega na doraźnym niesieniu ulgi. Są to strategie uruchamiane w sposób

nieświadomy. Przyjrzyjmy się najpopularniejszym z nich.

1. Represja, czyli wyparcie – polega na nieświadomym usuwaniu ze

świadomości (co zdecydowanie odróżnia ten mechanizm od świadomego


22

starania się nie myślenia o czymś) myśli o konfliktach, popędach, przykrych

przeżyciach i upokarzających niepowodzeniach, które wywołują lęk czy poczucie

winy; celem represji jest zmniejszenie lub zupełne wyeliminowanie lęku.

2. Stłumienie polega na nieświadomym ukrywaniu swoich pragnień, o których

człowiek wie, że są nieakceptowane społecznie.

3. Projekcja to nieświadomy mechanizm rzutowania swoich niepożądanych cech

czy wad na innych ludzi; człowiek widzi swoje zło w innych, co pozwala mu czuć

się spokojnie, że to nie on, ale inni powinni podjąć pracę nad sobą i swoimi

mrocznymi wnętrzami.

4. Racjonalizacja polega na nieświadomie podejmowanym nietrafnym

wyjaśnianiu przyczyn zachowania. Dążenia i motywy prawdziwe są zastępowane

przez dążenia i motywy „mile widziane”.

5. Substytucja, polega na zastępowaniu celów, których nie można osiągnąć,

celami, które są łatwiejsze do osiągnięcia. Następuje zatem zmiana obiektu, na

który skierowany jest popęd. Substytucja występuje w dwóch formach:

─ kompensacja – człowiek skierowuje swoją aktywność na cele podobne do

tych, których nie udało mu się poprzednio osiągnąć,

─ sublimacja – człowiek wyraża swoje nieakceptowane popędy i dążenia w

formie, która zyskuje uznanie społeczne (jeżeli dążenie do zaspokojenia

popędu seksualnego nie zostaje spełnione, człowiek może je sublimować

np. pisząc wiersze lub malując obrazy).

Krytyka psychoanalizy tradycyjnej (opisanej przez Zygmunta Freuda) praktycznie

zanegowała wszystkie jej tezy (patrz: Kozielecki 2000: 57). Brakowało

systematycznych badań potwierdzających istnienie prawidłowości i zachodzenie

procesów opisanych przez Freuda. Współczesna psychoanaliza również nie prowadzi

badań wg klasycznie rozumianej metody naukowej (bo nie sposób badać tego co

nieświadome), opiera się w dużej mierze na trafnych metaforach i

emocjonujących opisach konkretnych przypadków.


23

Bibliografia

Ajdukiewicz K. (1965): Logika pragmatyczna, PWN, Warszawa.

Fromm E. (1959): Siegmund Freud’s mission, Harper, New York.

Kofta M., Doliński D. (2004): Poznawcze podejście do osobowości, [w:] Psychologia.

Podręcznik akademicki. Psychologia ogólna, (red.) J. Strelau, Gdańskie Wydawnictwo

Psychologiczne, Gdańsk, tom 2.

Kozielecki J. (2000): Koncepcje psychologiczne człowieka, Wydawnictwo Akademickie

Żak, Warszawa.

Pawłow, I.P. (1952). Dwadzieścia lat badań wyższej czynności nerwowej (zachowania

się) zwierząt. Warszawa: PZWL.

Strelau J. (red.) (2004): Psychologia. Podręcznik akademicki, tom 2: Psychologia

ogólna, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.

Strelau, J. (1995). Temperament i Inteligencja. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe

PWN.

Tavris C., Wade C. (1999): Psychologia. Podejścia oraz koncepcje, Wydawnictwo Zysk

i S-ka, Poznań.

Zimbardo P.G., Ruch F.L. (1994): Psychologia i życie, PWN, Warszawa.

I. Wprowadzenie do psychologii - Marek...

Documents

Transcript of I. Wprowadzenie do psychologii - Marek...