I Międzynarodowej i VII Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej nt.

MATERIAŁY

I Międzynarodowej i VII Ogólnopolskiej

Młodzieżowej Konferencji Naukowej

„Nauki o człowieku w środowisku

na początku XXI w.”

Uniwersytet Rzeszowski

2


Wydział Biologiczno-Rolniczy

Studenckie Koło Naukowe Rolników „Włościanin”

Studenckie Koło Naukowe Technologów Żywności „Ferment”

Wydział Wychowania Fizycznego

Koło Naukowe „Podróżników”

MATERIAŁY

I Międzynarodowej i VII Ogólnopolskiej

Młodzieżowej Konferencji Naukowej

nt. „ Nauki o człowieku w środowisku na

początku XXI w.”

Naukowy Patronat

Prof. dr hab. Aleksander Bobko

Prorektor ds. Badań Naukowych i Współpracy z Zagranicą

Dr hab. inż. prof. UR Czesław Puchalski

Prorektor ds. Rozwoju i Polityki Finansowej


Rzeszów, 23 maja 2011

3

Komitet Naukowy Konferencji

Prof. dr hab. Bohdan Achrem-Achremowicz Dr hab. inż. prof. UR Zbigniew Czerniakowski

Dr hab. inż. prof. UR Lech Lichołai Prof. dr hab. Kazimierz Obodyński

Prof. dr hab. Bogusław Sawicki Prof. dr hab. Czesława Trąba

Komitet Organizacyjny

Przewodniczący

Dr inż. Marta Pisarek

Członkowie:

mgr inż. Bernadeta Alvares, mgr inż. Marta Gargała, dr inż. Jan Gąsior, mgr. Jarosław

Herbert, Dorian Kapiszewski, mgr Maciej Kluz, Maciej Kurcz, Arkadiusz Mach,

dr inż. Tomasz Olbrycht, Anna Pilch, inż. Magdalena Róg, inż. Monika Róg,

inż. Łukasz Rybak, inż. Magdalena Senczyna, inż. Paulina Sidor,

inż. Anna Szewkienicz, Ewa Śliwka

Opracowanie redakcyjne materiałów konferencyjnych inż. Łukasz Rybak, dr inż. Marta Pisarek

Niniejsze opracowanie w całości ani w fragmentach nie może być powielane ani rozpowszechniane za pomocą

urządzeń elektronicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody autorów.

Komitet Organizacyjny Konferencji nie ponosi odpowiedzialności za treść zamieszczonych artykułów.

Materiały Konferencyjne mogą zawierać zmiany wynikające z opracowania redakcyjnego.

Sponsorzy Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa Podkarpacki Odział Regionalny

RSM „Resmlecz” w Trzebownisku

PPKiUG „KRUSZGEO” SA w Rzeszowie

Prezydent Miasta Mielca

Burmistrz Miasta Ropczyce

Burmistrz Miasta i Gminy Kańczuga

Burmistrz Tyczyna

Burmistrz Kolbuszowej

Starosta Powiatu Brzozowskiego

Starosta Powiatu Łańcuckiego

Starosta Powiatu Leżańskiego

Starosta Krośnieński

Starosta Powiatu Przemyskiego

WELMAT Rzeszów

ISBN 978-83-613112-53

4

Wstęp

W dniu 23 maja 2011 roku na Uniwersytecie Rzeszowskim odbyła się

I Międzynarodowa i VII Ogólnopolska Młodzieżowa Konferencja Naukowa organizowana

przez SKN Rolników Włościanin, SKN Technologów Żywności „Ferment” oraz KN

„Podróżników” nt. „Nauki o człowieku w środowisku na początku XXI w.”

W konferencji tej uczestniczyli studenci i doktoranci z krajowych i zagranicznych

ośrodków naukowych: Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie,

Uniwersytetu Łódzkiego, Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, Uniwersytetu

Humanistyczno-Przyrodniczego w Kielcach, Uniwersytetu Technologiczno- Przyrodniczego

w Bydgoszczy, Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Gdańskiego, Uniwersytetu

Rolniczego w Nitrze, Uniwersytetu Pedagogicznego im. Iwana Franka w Drohobyczu,

Uniwersytetu Rzeszowskiego, Politechniki Wrocławskiej, Politechniki Łódzkiej, PWSZ w

Chełmie, PWSZ w Sanoku, PWSZ w Sulechowie, WSIiZ w Rzeszowie.

Pokłosiem Konferencji jest zbiór artykułów oraz doniesień naukowych młodych

adeptów nauki podzielony na cztery grupy tematyczne:

1. Nauki o żywności i żywieniu człowieka, biotechnologia;

2. Perspektywy rozwoju turystyki w Polsce;

3. Wielofunkcyjność obszarów wiejskich;

4. Kształtowanie i ochrona środowiska przyrodniczego i antropogenicznego.

W sekcji nauki o żywności i żywieniu człowieka, biotechnologia zamieszczono

wyniki badań dotyczące jakości surowców spożywczych pochodzenia roślinnego i

zwierzęcego, wpływu różnych substancji zawartych w żywności na zdrowie człowieka

oraz zachowań dietetycznych różnych grup społecznych.

W sekcji związanej z turystyką zamieszczono artykuły nawiązujące do współczesnych

kierunków oraz tendencji rozwojowych zachodzących na rynku usług turystycznych.

Dotyczą one turystyki regionalnej oraz aktywizującej wypoczywającego tj. turystyka

konna, rowerowa, zdrowotna, górska i agroturystyka.

W rozdziale poświeconym wielofunkcyjności obszarów wiejskich znalazły się przed

wszystkim artykuły ukazujące zmiany w rozwoju tych terenów będące konsekwencją

przyjętych zasad i instrumentów polityki rolnej.

W sekcji kształtowania i ochrony środowiska przyrodniczego i antropogenicznego

zawarto artykuły dotyczące wpływu zagospodarowania przestani nie tylko na stan

środowiska, ale i samopoczucie człowieka.

Wszystkim uczestnikom dziękujemy za ubogacenie programu konferencji

opracowaniami, które powinny zainspirować szeroką rzeszę naukowców do dalszych

badań.

5

Sekcja nauki o żywności i żywieniu człowieka,

biotechnologia

6

BIOTECHNOLOGIA I ORGANIZMY MODYFIKOWANE GENETYCZNIE

Autorzy: Olga Lekh, Mariia Chykota

Opiekun: mgr. Beata Dec, mgr. Łukasz Stokłosa

SKNEP Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Wydział Turystyki i Nauk o Zdrowiu

Ul. Sucharskiego 2, 35-225 Rzeszów

e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: biotechnologia, GMO (Organizmy Modyfikowane Genetycznie)

Wstęp

Od najdawniejszych czasów człowiek wykorzystuje procesy biotechnologiczne w procesie

przygotowywania wyrobów piekarskich, mleczarskich, wina itp. Dzięki zasłudze Ludwika Pasteura w

połowie XIX wieku tradycyjna biotechnologia otrzymała podstawę naukową. W latach 1940-45 XX

wieku, kiedy został przeprowadzony proces biosyntezy penicyliny za pomocą metody fermentacji,

rozpoczęła się era antybiotyków, co dało impuls do rozwoju mikrobiologicznej syntezy i tworzenia się

przemysłu mikrobiologicznego. W latach 1960-1970 XX wieku zaczęła szybko rozwijać się inżynieria

komórkowa. Wraz z utworzeniem w 1972 roku przez grupę Paula Berga w USA pierwszej molekuły

hybrydy DNA - in vitro, formalnie przyjęto powstanie inżynierii genetycznej, co otworzyło drogę do

modyfikacji genetycznej organizmów. Organizmy takie mogą wytwarzać niezbędne dla człowieka

produkty i dokonywać niezbędnych procesów. Te dwa obszary zapoczątkowały nowy wizerunek

biotechnologii, który ma niewiele wspólnego z prymitywną biotechnologią, którą człowiek

wykorzystywał od tysiącleci.

Biotechnologia

Wprowadzenie

Biotechnologia – to kompleks nauk podstawowych i stosowanych oraz technologii, mająca na

celu uzyskanie i wykorzystanie komórek mikroorganizmów, zwierząt i roślin, a także produktów ich

życia: enzymów, aminokwasów, witamin i antybiotyków. Do podstawowych zadań badań naukowych

w tej dziedzinie należy badanie struktury materii pod względem molekularnym. Biotechnologia jest

interdyscyplinarną dziedziną, która pojawiła się na skrzyżowaniu takich nauk jak biologia, chemia

oraz inżynieria. Biotechnologią często nazywa się wykorzystanie inżynierii genetycznej w XX – XXI

w., ale ten termin odnosi się do szerokiej gamy procesów modyfikacji organizmów biologicznych na

potrzeby człowieka, począwszy od modyfikacji roślin i zwierząt domowych drogą sztucznej selekcji i

hybrydyzacji. Przy pomocy nowoczesnych metod tradycyjna produkcja biotechnologiczna otrzymała

możliwość poprawy jakości żywności i zwiększenia wydajności żywych organizmów. Wraz z

rozwojem biotechnologii ludzkość otrzymała możliwość rozwiązania globalnych problemów –

polepszenia stanu ochrony zdrowia i jakości środowiska, likwidacji niedostatków energii, zasobów.

Biotechnologia może przynieść znaczące korzyści w dziedzinie ochrony zdrowia. Natomiast, poprzez

7

zwiększenie wartości odżywczej żywności, biotechnologia może być wykorzystana do

poprawy jakości żywności.

Biotechnologia w przemyśle spożywczym

Procesy biotechnologiczne z wykorzystaniem mikroorganizmów i enzymów, na obecnym

technicznym poziomie są szeroko stosowane w przemyśle spożywczym. Przemysłowa hodowla

mikroorganizmów, komórek roślin i zwierząt wykorzystywana jest w celu uzyskania wielu cennych

związków – enzymów, hormonów, aminokwasów, witamin, antybiotyków, metanolu, kwasów

organicznych (octowego, cytrynowego, mlekowego), itp. Za pomocą niektórych mikroorganizmów

przeprowadzono biotransformację jednych związków organicznych w inne (np. sorbitolu we fruktozę).

Szerokie zastosowanie w różnych gałęziach przemysłu mają immobilizowane enzymy. Dla

wydzielenia aktywnych substancji biologicznych ze złożonych mieszanin wykorzystuje się

przeciwciała monoklonalne. W latach 1985-1988 A. S. Spirin wprowadził zasadę bezkomórkowej

syntezy białek, gdzie zamiast komórek używane są specjalne bioreaktory, zawierające niezbędny

zestaw oczyszczonych składników komórkowych. Metoda ta pozwala na uzyskanie różnego typów

białek i może być skuteczna w procesie produkcji. Wiele technologii przemysłowych zastępuje się

technologią, która wykorzystuje enzymy i mikroorganizmy. Takie biotechnologiczne metody

recyklingu rolnych, przemysłowych i domowych odpadów stosowane są do oczyszczania ścieków w

celu uzyskania biogazów i nawozów. W wielu państwach za pomocą mikroorganizmów otrzymuje się

etanol, który jest stosowany jak paliwo do samochodów (np. w Brazylii, gdzie paliwo na bazie etanolu

jest powszechnie stosowane, otrzymuje się go z trzciny cukrowej i innych roślin).

Podział biotechnologii

EuropaBio, stowarzyszenie 24 biotechnologicznych organizacji narodowych, zaproponowało

podział biotechnologii na:

Białą - która opiera się na bioprocesach i biokatalizie. Jest to przemysłowa biotechnologia, która

wykorzystuje systemy biotechnologiczne w ochronie środowiska i produkcji przemysłowej.

Fioletową - stosowaną na w ustawodawstwie, które dotyczy biotechnologii.

Czerwoną - wykorzystywaną w ochronie zdrowia.

Zieloną - stosowaną w rolnictwie. Obejmuje wykorzystanie metod inżynierii genetycznej, aby

udoskonalić produkcję roślinną oraz zwierzęcą.

Istnieje także tradycyjny podział biotechnologii na:

biotechnologię żywności;

biotechnologię zwierząt;

biotechnologię roślin.

Można również wyróżnić biotechnologię tradycyjną, w której używa się naturalnych enzymów i

organizmów niezawierających obcego materiału genetycznego, oraz biotechnologię nowoczesną, która

wykorzystuje organizmy, enzymy i białka genetycznie zmodyfikowane.

8

Mówiąc o nowoczesnej biotechnologii, mamy na myśli inżynierię genetyczną i komórkową,

które stworzyły możliwość przetwarzania genetycznej informacji organizmów. Nowoczesna

biotechnologia jest powiązana z wieloma sukcesami i ma wielu wyznawców, ale ma też dużo

przeciwników i krytyków.

GMO - Organizmy Modyfikowane Genetycznie

Wprowadzenie

„Organizm genetycznie zmodyfikowany - organizm, w którym materiał genetyczny został

zmieniony w sposób niezachodzący w warunkach naturalnych wskutek krzyżowania lub naturalnej

rekombinacji.”1 Dziedziną nauki zajmującą się modyfikacjami organizmów jest inżynieria

genetyczna.

Istnieje trzy grupy modyfikacji, jakim podlega organizm:

zmiana aktywności genów naturalnie występujących w danym organizmie,

wprowadzanie do organizmu dodatkowej kopii jego własnych genów,

wprowadzanie genów, pochodzących z organizmu innego gatunku (organizmy transgeniczne).

Obce geny zostają wprowadzane do komórek za pomocą agresywnych wirusów lub poprzez

„wstrzeliwanie” za pomocą specjalnych „działek”. Powstaje, zatem konieczność oddzielenia ich od

niezmodyfikowanej części. W tym celu zamiast jednego genu wprowadza się, co najmniej dwa.

Dodatkowy gen uodparnia zmieniany organizm na antybiotyki. Następnie zmodyfikowane i

niezmodyfikowane organizmy poddawane są działaniu silnych antybiotyków. Przeżywają tylko

genetycznie zmienione organizmy, które wyposażono w geny odporności na antybiotyki.

Praktyczne cele genetycznej modyfikacji

Roślin:

zwiększanie odporności na szkodniki oraz środki chemiczne,

odporność na choroby wirusowe, grzybowe, bakteryjne,

odporność na zasolenie gleby, suszę, mróz oraz inne niekorzystne warunki środowiska,

stworzenie organizmów przeznaczonych jedynie do produkcji leków lub przemysłowych

środków chemicznych,

zmienianie składników odżywczych roślin lub nadanie im nowych cech, których one nigdy

wcześniej nie posiadały.

Głównym celem wykorzystania genetycznej modyfikacji u zwierząt jest przyspieszenie wzrostu

oraz zwiększanie wydajności.

1 http://www.halat.pl/gmo.html

9

Wyniki badań

Badania naukowe

Wyniki badań prowadzonych przez niezależnych ekspertów dowiodły, że:

Wykorzystanie GMO w rolnictwie nie przyniosło oczekiwanego zwiększania plonów upraw

rolnych. Uprawy genetycznie modyfikowanych: soi i rzepaku były obniżone od 5 do 10 % w

stosunku do tradycyjnych odmian tych roślin.

Eksperymentalne karmienie szczurów kukurydzą zmodyfikowaną genetycznie wywołało

różnego rodzaju negatywne skutki, m.in. podwyższoną ilość białych krwinek i zmniejszoną –

czerwonych (nie do końca rozwinięte czerwone krwinki), wzrost poziomu cukru we krwi,

zaburzenie pracy nerek. Podawanie szczurom genetycznie modyfikowanej soi spowodowało

wysoką śmiertelność i zaburzenia wzrostu u ich potomstwa. 55,6% ich potomstwa zmarło w

ciągu 3 tygodni. Dla porównania, gdy karmiono je naturalną soją umierało tylko 9%.

Genetycznie modyfikowana kukurydza i soja mają inne właściwości odżywcze niż ich naturalne

odpowiedniki.

Ludzie, którzy zamieszkują na terenach, gdzie uprawiane są rośliny genetycznie modyfikowane

chorują na alergie.

Myszy karmione zmodyfikowaną genetycznie kukurydzą mają poważnie upośledzone zdolności

reprodukcyjne. Doprowadza to do niższej płodności i mniejszej masy ciała.

Fragmenty zmienionych genów z genetycznie modyfikowanej soi i kukurydzy przenikają do

genów, krwi, wątroby, śledziony, nerek oraz płodu organizmów stałocieplnych karmionych

genetycznie modyfikowaną żywnością. Jest to wielkim niebezpieczeństwem dla zdrowia ludzi

i zwierząt.

Szczury laboratoryjne nie chcą jeść modyfikowanych nasion, nawet jeśli są one wymieszane z

innymi nasionami rozpoznają je i zjadają tylko te niezmodyfikowane. Aby przeprowadzać

eksperymenty naukowcy muszą zmielić wszystkie nasiona i wymieszać je w jednolitą masę.

Podawanie krowom transgenicznego hormonu wzrostu powoduje uszkodzenie ich płodu,

infekcje układu moczowego oraz wzrost poziomu innego hormonu, który dostaje się do ich

mleka i stymuluje u ludzi go pijących raka piersi i prostaty.

10

Badania ankietowe2

Czy Pana(i) zdaniem polscy rolnicy

powinni mieć mozliwość uprawy roślin

modyfikowanych genetycznie?

59%28%

13%tak

nie

nie wiem

Czy zapłaciłby Pan/Pani więcej za

produkty bez GMO?

36,60%

34,80%

6,90%

13,90%7,70%

zdecydowanie tak raczej tak

zdecydowanie nie raczej nie

nie wiem

Czy uważa Pan/Pani, że produkty pochodzące od

genetycznie modyfikowanych zwierząt powinny

być oznakowane?

74,90%

17,10%

1,50%

3,50%

3%



nie wiem

Czy dokonałby Pan/Pani zakupu

mięsa, wiedząc że do jego

wytworzenia użyto paszy

zawierającej składniki GMO?

3% 10,90%

48,80%

30,60%

7,10%



nie wiem

Czy kupiłby Pan/Pani produkt spożywczy wiedząc,

że zawiera on składniki GMO?

4%

42,70%

32,30%

7,50% 13,50%zdecydowanie tak

raczej tak

zdecydowanie nie

raczej nie

nie wiem

Wnioski

Inżynieria genetyczna stanowi jeden z najpoważniejszych problemów etycznych w historii

nauki. Jej ingerencja w naturalny ład biologiczny ma poważne skutki dla środowiska przyrodniczego

oraz zdrowia ludzi, zwierząt i roślin. Oceniając uprawę odmian genetycznie modyfikowanych roślin,

2 Badania przeprowadzone przez UWM w Olsztynie

11

w porównaniu z niemodyfikowanymi w okresie kilkuletnim, trzeba stwierdzić, że nie były one wcale

lepszej jakości, wręcz przeciwnie. Ochrona przyrody czy biologicznej różnorodności nie jest możliwa

przy beztroskim genetycznym zanieczyszczaniu środowiska. Liczne badania naukowe

przeprowadzone przez niezależnych badaczy wykazały, że rośliny genetycznie modyfikowane

stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia zwierząt. Karmione genetycznie modyfikowanymi

produktami miały one uszkodzone żołądki, poważne zmiany w komórkach wątroby, trzustki i jąder. Z

żywnością genetycznie modyfikowaną związane są liczne choroby alergiczne, mają one dzisiaj

tendencję wzrostową. Są one szczególnym zagrożeniem dla ludzi w okresie dziecięcym i w okresie

dojrzewania.

Z wyników badań ankietowych, prowadzonych przez UWM w Olsztynie wynika, że poziom

świadomości Polaków odnośnie stosowania GMO w przemyśle spożywczym jest niewystarczający.

Związano to z faktem, iż GMO są nie do końca zbadane oraz z brakiem rozpowszechnienia informacji

o negatywnych skutkach GMO na organizm ludzki.

Tab. 1 Pozytywne i negatywne strony rozwoju biotechnologii oraz GMO

Pozytywne strony Niegatywne strony

Wydajniejsze gospodarstwa rolne.

Redukcja szkodliwego oddziaływania na

środowisko produkcji żywności i procesów

przemysłowych.

Rekultywacja zniszczonej gleby lub ziemi.

Dłuższe okresy przechowywania produkcji.

Biopaliwa.

Szczepionki i leki.

Genetycznie modyfikowane organizmy

wywołują reakcje alergiczne.

Negatywny wpływ na zdrowie człowieka

(zwiększa się ryzyko zachorowania na raka

piersi, okrężnicy i prostaty). Skutki ujawniają

się również w następnych pokoleniach.

Zakłócenie równowagi ekosystemów.

Niekontrolowane rozprzestrzenianie.

Zubożenie globalnej bioróżnorodności.

Biotechnologia pozwala lepiej wykorzystać gospodarstwa rolne, tworzy rośliny odporne na

wszystko: od szkodników do niekorzystnych warunków środowiska oraz związków chemicznych,

tworzy zwierzęta o większej wydajności, tym samym zwiększając produktywność rolnictwa i

ułatwianie pracy rolnikom. Istnieje jednak dużo negatywnych skutków związanych z wykorzystaniem

takich metod w rolnictwie. Największym problemem jest to, że niektóre negatywne efekty mogą dać o

sobie znać dopiero po kilku latach lub w następnych pokoleniach. Inżynieria genetyczna jest jeszcze

młodą dziedziną nauki, dlatego mogą tutaj pojawić się błędy, które dopiero zweryfikuje przyszłość.

Literatura

1. Wiąckowski S. K. 2008. Genetycznie Modyfikowane Organizmy (GMO) – obietnice i fakty. Wyd.

Ekonomia i Środowisko, Białystok

2. Malepszy S. 2001. Biotechnologia roślin. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa

3. http://www.monsanto.kiev.ua

4. http://www.undpsust.kiev.ua

5. http://www.consumer.kiev.ua/dialog/monsanto.htmM

6. http://home.density.com

7. http://www.halat.pl

12

Biotechnology and Genetically Modified Organisms

Summary

Nature and its biological diversity are the greatest treasures serving mankind. Various plants and animal

species create the basis for our existence. During the last few years the development of genetic engineering has

increased immediately and the genetic contamination of the environment has become a large problem of

nowadays world. The main aim of this project is to introduce the definition of biotechnology and GMO, to

present advantages and disadvantages of the subject, and to propose the sustainable way of biotechnology’s

development. Source materials include: books about genetic engineering and GMO, Internet.

The introduction presents information about the history of appearance of the biotechnology and GMO.

Second chapter is devoted to biotechnology, concept of this science, types and practical use of biotechnology.

The next chapter describes GMO. Particular attention is paid on using GMO in food industry. The fourth chapter

– results of study – is about the influence of biotechnology and about the survey conducted between the Polish

people. The last chapter includes conclusions related to the topic.

Key words: biotechnology, GMO (Genetically Modified Organisms)

13

CZY WŁAŚCIWA DIETA MOŻE OGRANICZYĆ

SZKODLIWOŚĆ PALENIA TYTONIU?

Autorzy: Teresa Żądło, Mateusz Kosar, Rafał Kordiaka, Paulina Forc, Urszula Wacławska

Opiekun: dr inż. Małgorzata Dżugan

SKN Technologów Żywności ”Ferment” Sekcja Toksykologii Żywności

Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Biologiczno-Rolniczy

Ul. Ćwiklińskiej 2, 35-601 Rzeszów


Słowa kluczowe: dieta, studenci, palenie tytoniu, warzywa, owoce

Wstęp

Na świecie miliard osób (w tym ok. 200mln kobiet) pali papierosy. W Polsce ok. jedna

czwarta populacji to palacze, z czego prawie połowa to kobiety. Uzależnienie od tytoniu stanowi

istotny problem współczesnego społeczeństwa, tym bardziej, że dotyczy także młodzieży szkolnej

i studentów. Badania prowadzone w Polsce i na świecie wykazują, że liczba młodych ludzi, którzy

sięgają po pierwszego papierosa gwałtownie rośnie [1].

Młodzi ludzie, sięgając po pierwszego papierosa, nie zdają sobie sprawy z ryzyka uzależnienia

od nikotyny. Mówiąc o uzależnieniu mamy na uwadze uzależnienie biologiczne dotyczące układu

nerwowego oraz uzależnienie psychiczne odnoszące się do sposobu zachowania [2].

Dym tytoniowy składa się z prawie 4000 związków chemicznych, z tego ponad 40 to

substancje rakotwórcze. Ich działanie nie jest ograniczone jedynie do palaczy tytoniu, ale także

dotyczy wszystkich tych osób (mężczyzn, kobiet i dzieci), które przebywają w pomieszczeniach, gdzie

występuje dym tytoniowy (tzw. "palenie bierne")

Oto przykłady niektórych tylko substancji występujących w dymie tytoniowym:

aceton - rozpuszczalnik, składnik farb i lakierów,

amoniak - stosowany w chłodnictwie, składnik nawozów mineralnych,

arsen - stosowany także jako popularna trutka na szczury i inne gryzonie,

benzopiren - związek o właściwościach rakotwórczych, wykorzystywany w przemyśle

chemicznym,

butan - gaz pędny, używany do wyrobu benzyny,

chlorek winylu - związek używany np. do produkcji plastiku, wykazuje właściwości

rakotwórcze,

cyjanowodór - kwas pruski, gaz używany przez hitlerowców w komorach gazowych do

masowego ludobójstwa,

dibenzoakrydyna - używana przy produkcji barwników, wykazuje działanie rakotwórcze,

dimetylonitrozoamina - związek wykorzystywany w przemyśle chemicznym,

14

fenole - niszczą rzęski nabłonka wyściełającego oskrzela, które oczyszczają wdychane przez

człowieka powietrze i chronią drogi oddechowe przed przenikaniem przez ich ściany

substancji i związków chemicznych oraz mikroorganizmów, np. wirusów,

formaldehyd - związek stosowany m.in. do konserwacji preparatów biologicznych, np. żab,

kadm - silnie trujący metal o właściwościach rakotwórczych,

metanol - silne trujący związek chemiczny, używany do produkcji benzyn silnikowych,

nikotyna - działa obkurczająco na ściany naczyń krwionośnych (w tym także naczyń

wieńcowych zaopatrujących serce), zwiększa ciśnienie krwi, jest odpowiedzialna za

niefizjologiczne przyspieszenie akcji serca oraz zaburzenia rytmu serca, a także wpływa

negatywnie na gen p53, który powstrzymuje niekontrolowany rozwój komórek, czyli

powstawanie nowotworów,

polon - radioaktywny pierwiastek, odkryty przez naszą rodaczkę Marię Skłodowską-Curie,

wykazuje właściwości rakotwórcze,

tlenek węgla (czad, CO) - zmniejszając zawartość tlenu we krwi, w znaczny sposób utrudnia

pracę serca i dotarcie tlenu do różnych części i narządów organizmu człowieka, jest

bezpośrednią przyczyną śmierci wielu osób w czasie pożarów,

toluidyna - stosowana w syntezie chemicznej, posiada właściwości rakotwórcze.

uretan - związek o właściwościach rakotwórczych [1].

Niekorzystne skutki palenia papierosów, mogą być ograniczone przez stosowanie diety

o wysokiej zawartości przeciwutleniaczy [3]. Związki te, zwane inaczej antyoksydantami, zapobiegają

lub opóźniają proces utleniania wiązań chemicznych danej substancji. W organizmach żywych

występują przeciwutleniacze enzymatyczne (katalaza, peroksydaza glutationowa, dysmutaza

ponadtlenkowa) i nieenzymatyczne (witamina A i beta-karoten, C, E, selen oraz flawonoidy). Owoce i

warzywa stanowią podstawowe źródło przeciwutleniaczy w diecie, przy czym rodzaj i zawartość tych

substancji jest zróżnicowana gatunkowo. Obfite źródła antyoksydantów to:

Prowitamina A (beta – karoten): marchew, dynia, morela, papryka czerwona, pomidor, natka

pietruszki, szczaw, szpinak, sałata,

Witamina A: nabiał, masło, żółtka jaj, tłuste morskie ryby,

Witamina E: oleje roślinne, orzechy, kiełki, kukurydza, szpinak,

Witamina C: owoce cytrusowe, kiwi, czerwona papryka, natka pietruszki, porzeczki, dzika

róża, truskawki,

Polifenole: czerwone wino, herbata (zielona, czerwona i biała) [4].

Najważniejszą funkcją związków przeciwutleniających jest neutralizowanie wolnych

rodników. Są to wysoce reaktywne, niestabilne cząstki chemiczne (atomy lub grupy atomów)

powstające podczas procesów przemiany materii w odpowiedzi na bodźce takie, jak np. ekspozycja na

promienie UV, dym tytoniowy czy zanieczyszczenie lub skażenie powietrza. W żywności wolne

15

rodniki powstają w wyniku takich procesów jak smażenie i wędzenie, a także przechowywanie [4].

Nadmiar wolnych rodników, które nie zostały zneutralizowane działa niszcząco na struktury

komórkowe i tkankowe, dodatkowo przyczyniają się do rozwoju wielu chorób: miażdżyca, cukrzyca,

zaćma, choroba Parkinsona czy Alzheimera [3]. Rozróżnia się dwa zasadnicze mechanizmy działania

przeciwutleniającego: inhibicja reakcji utleniania (np. rozkład reaktywnych form tlenu) i zatrzymanie

łańcuchowych reakcji wolnorodnikowegoutleniania (wiązanie przeciwutleniacza z wolnymi

rodnikami) [3].

Celem pracy była analiza problemu uzależnienia od tytoniu oraz wiedzy na temat

szkodliwości palenia w kontekście częstotliwości spożycia owoców i warzyw wśród studentów.

Materiał i metody

Grupę ankietowaną stanowili studenci pierwszego roku kierunku Technologia Żywności

i Żywienie Człowieka, Wydziału Biologiczno-Rolniczego Uniwersytetu Rzeszowskiego. Badania

przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego, do którego wykorzystano ankiety opracowane dla

potrzeb pracy:

Ankieta I - Stan wiedzy na temat szkodliwości palenia papierosów (100 uczestników, w tym

79 kobiet),

Ankieta II - Rola przeciwutleniaczy w diecie (100 uczestników, w tym 86 kobiet).

Kwestionariusz Ankiety I zawierał 21 pytań zamkniętych oraz 2 pytania otwarte, które dotyczyły

czynnego i biernego kontaktu z dymem tytoniowym, sytuacji i miejsc, w którym dochodzi do takiego

kontaktu. Badano również stan wiedzy ankietowanych w zakresie czynników rakotwórczych

występujących w dymie tytoniowym i wpływu palenia tytoniu na ryzyko wystąpienia chorób

odtytoniowych.

Kwestionariusz Ankiety II zawierał 15 pytań zamkniętych i jedno otwarte, dotyczących ilości

spożywanych tygodniowo owoców i warzyw oraz wiedzy na temat przeciwutleniaczy w żywności.

W obu ankietach wystąpiły pytania dotyczące danych socjodemograficznych (wiek, płeć, miejsce

zamieszkania). Na pytania ankietowani odpowiadali anonimowo.

Wyniki

W badanej grupie studentów I roku Technologii Żywności i Żywienia Człowieka

Uniwersytetu Rzeszowskiego do palenia przyznało się 57% osób. Według ankiety najwięcej

studentów zaczęło palić w wieku 16 lat.

W odpowiedzi na pytanie otwarte o „bierne” palenie papierosów, badana społeczność

odpowiedziała niemal jednomyślne. Studenci wiedzą (95%), że palenie „bierne” jest w równym

stopniu szkodliwe, co palenie „aktywne”. Zdecydowana większość (68 %) uważa, że jest dostatecznie

poinformowana o negatywnych skutkach palenia tytoniu (Rys. 1). Natomiast ankietowani posiadają

16

ograniczoną wiedzę o szkodliwych substancjach chemicznych występujących w dymie tytoniowym

(Rys. 2).

Rys. 1.

Czy uważasz, że jesteś dostatecznie

poinformowany o negatywnych skutkach palenia?

Rys. 2. Czy wiesz, że w skład dymu tytoniowego

wchodzi kwas pruski, używany przez hitlerowców

w komorach gazowych

Badania prowadzone w ramach Ankiety II wykazały, że częstotliwość spożycia owoców

i warzyw przez ankietowanych studentów jest zaskakująco niska (Rys. 3 i 4), co jest szczególnie

niepokojące w obliczu rozpowszechnienia nałogu tytoniowego w badanej grupie.

Rys. 3. Udział owoców w diecie studentów

Analiza pytania dotyczącego częstotliwości spożywania owoców pozwala wywnioskować, iż

średnio połowa badanych spożywa kilka razy w tygodniu jedynie jabłka i pomarańcze. Ponad 50%

ankietowanych, wiśnie, śliwki, truskawki oraz grejpfrut spożywa bardzo rzadko

Z analizy częstotliwości spożywania warzyw wynika, iż ponad połowa badanych kilka razy w

tygodniu spożywa ziemniaki, pomidory oraz marchew. Mniej niż 50% badanych 1 - 2 razy w miesiącu

spożywa kapustę, sałatę, cebulę, kalafior, paprykę. Do rzadko spożywanych warzyw, według ok. 50 %

badanych, zaliczyć można brokuły i kalafior.

0

10

20

30

40

50

60

70

Liczba osób

Tak

Nie

0

10

20

30

40

50

60

70

Liczba osób

Tak

Nie

Brak głosu

10

1

0

1

0

0

50

39

4

6

3

5

27

44

19

19

15

13

9

14

76

63

66

63

jabłka

pomarańcza

grejpfrut

truskawki

wiśnie

śliwka Rzadziej

1 - 2 razy w

miesiącu

2 - 4 razy w

tygodniu

Codzienni

e

17

Rys. 4. Udział warzyw w diecie studentów

Kwota przeznaczona tygodniowo na zakup owoców i warzyw waha się od 0 zł do 10zł, co

świadczy o niemal zupełnym braku w diecie studenta wartościowych składników odżywczych

dostarczanych przez te produkty. Dodatkowo ankietowani w ograniczonym zakresie (zaledwie 10%)

stosują w celu uzupełnienia diety, preparaty parafarmaceutyczne zawierające przeciwutleniacze tzw.

suplementy diety.

Analiza ostatniej części ankiety, oceniającej stan wiedzy studentów nt. funkcji

antyoksydantów wykazała, że zdecydowana większość ankietowanych (67 %) spotkała się z pojęciem

„przeciwutleniacze”, ale ich roli nie potrafi wskazać aż 50 % studentów (Tabela 1).

Tabela 1. Wiedza studentów na temat przeciwutleniaczy w żywności.

Rola przeciwutleniaczy Odpowiedzi studentów

Zapobiegają jełczeniu tłuszczów 5

Zapobiegają zmianom barwy 5

Zapobiegają utlenianiu innych składników 36

Nie wiem 46

Podsumowanie

Analiza postaw studentów I roku Technologii Żywności i Żywienia Człowieka Wydziału

Biologiczno-Rolniczego wykazała, że znaczna część (57 %) studentów sięga po papierosy w celu

rozładowania emocji, a uzależnienie od tytoniu dotyczy 26 % badanych. Wcześniejsze badania

prowadzone, wg tej samej ankiety w ubiegłym roku, wśród studentów I roku Wydziału Medycznego

Uniwersytetu Rzeszowskiego wykazały, że uzależnienie od tytoniu dotyczyło niewielkiej grupy

studentów (8 – 10 %). Obecne dane potwierdziły po raz kolejny, że wskaźniki dotyczące

rozpowszechnienia nałogu tytoniowego wśród studentów Wydziału Biologiczno-Rolniczego UR są

wyższe niż na Wydziale Medycznym.

Znaczna część ankietowanych (67%) nie wie, że dym tytoniowy jest źródłem wolnych

rodników rozwijających się w organizmie. Nie dostrzega również związku pomiędzy dietą i paleniem

15

14

1

1

8

9

6

2

3

58

64

24

9

35

46

38

12

30

18

11

40

33

30

28

32

26

38

5

7

26

47

16

9

18

47

23

pomidory

papryka

cebula

sałata

kapusta Rzadziej

1 - 2 razy w

miesiącu

2 - 4 razy w

tygodniu

Codzienni

e

18

tytoniu. Większość spotkała się z pojęciem przeciwutleniaczy, lecz nie potrafi określić, jakie funkcje

pełnią w organizmie, nie posiada też dostatecznej wiedzy nt. produktów spożywczych o wysokiej

zawartości antyoksydantów.

Uzyskane wyniki wskazują na potrzebę edukacji studentów zarówno w zakresie toksykologii

dymu tytoniowego jak i znaczenia prozdrowotnego składników diety. Edukacyjna funkcja

przeprowadzonych ankiet może stanowić element profilaktyki chorób cywilizacyjnych. Tym bardziej,

że większość badanej społeczności studentów, ponadto kierunku związanego z żywnością i

żywieniem, jest świadoma braku wystarczającej wiedzy i deklaruje potrzebę edukacji w tym zakresie.

Literatura

1. Dżugan M., Juszczyk M., 2006 Carcinogenic substances present in cigarette smoke, Zdrowie

Publiczne, 116, 4, 627-630.

2. Piekoszewski W., Florek E., 2006 Tytoń w liczbach na początku nowego stulecia. Przegląd Lekarski,

63, 823-824.

3. Grajek W., 2007. Przeciwutleniacze w żywności. Aspekty zdrowotne, technologiczne, molekularne i

analityczne, WNT Warszawa.

4. Włodarek D., Dietetyka, Warszawa, 2005.

5. Szary J., Szczepan U., Dżugan M., Postawy wobec palenia tytoniu wśród studentów Wydziału

Medycznego Uniwersytetu Rzeszowskiego, Materiały VI Ogólnopolskiej Młodzieżowej Konferencji

Naukowej, Iwonicz 2010.

Is the proper diet can reduce harmfulness of smoking?

Summary

The aim of this study was to analyze the degree of tobacco addiction and knowledge of the harmful

effects of smoking in the context of the frequency of fruit and vegetable consumption among students. Studies

have shown the necessity of students education as regards the protective effect of dietary antioxidants against

tobacco smoke.

Key words: diet, students, smoking, fruits, vegetables

19

FITOTESTY JAKO BIOINDYKATORY POSTĘPU PROCESU BIOREMEDIACJI

GRUNTÓW ZANIECZYSZCZONYCH OLEJEM NAPĘDOWYM

Dorota Wieczorek

Opiekun: dr Ewa Kwapisz

Politechnika Łódzka, Wydział Biotechnologii i Nauk o Żywności

Instytut Biochemii Technicznej

90–924 Łódź, ul. Stefanowskiego 4/10

Telefon, e–mail: (0–42) 631–34–42, (0–42) 631–34–33, [email protected]

[email protected]

Słowa kluczowe: bioremediacja, olej napędowy, fitotesty, monitorowanie, Phytotoxkit, bioindykacja.

Wstęp

Wzrastające zanieczyszczenie środowiska naturalnego ropą naftową i jej produktami jest

problemem globalnym. Substancje ropopochodne są zaliczane do silnie toksycznych i kancerogennych

[18,20,23,24]. Powodują skażenie ziemi uprawnej, otwartych zbiorników wodnych i wód gruntowych.

Dla tego też, bioremediacja gruntów zanieczyszczonych między innymi olejami ropopochodnymi stała

się jednym z ważniejszych działów biotechnologii środowiska. Podstawą tej technologii jest

wykorzystanie potencjału metabolicznego wielu gatunków bakterii i grzybów do degradacji

toksycznych związków organicznych [8,16]. Bioaugumentacja realizowana w układach otwartych,

podlega wpływowi ogromnej ilości czynników, zarówno biologicznych jak i fizykochemicznych i jej

przebieg nie jest w pełni przewidywalny [7,10,11,25]. Z tych względów proces taki wymaga

wielokierunkowej kontroli. Dostępne narzędzia analityczne pozwalają na stosunkowo szybkie i proste

stwierdzenie obecności związków ropopochodnych w gruncie oraz określenie ich ubytku podczas

procesu oczyszczania. Pożądane jest również monitorowanie parametrów biologicznych, w tym:

badania zbiorowości mikroorganizmów i oznaczanie aktywności wybranych enzymów glebowych [13,

15,16]. Znawcy przedmiotu zwracają ponadto uwagę na niebezpieczeństwo wzrostu toksyczności

podczas procesu oczyszczania. Jednym z najczęstszych powodów tego zjawiska jest możliwość

pojawienia się metabolitów pośrednich o toksyczności wyższej w porównaniu z zanieczyszczeniami

pierwotnymi. Metabolity te mogą powodować mniej lub bardziej długotrwałe zahamowania procesu

bioremediacji [2]. Dlatego też, aby biologiczna remediacja przebiegała bez zakłóceń, konieczne jest

monitorowanie tego procesu również w aspekcie toksykologicznym. Problemem pozostaje dobór

odpowiednich metod oceny poziomu toksyczności zanieczyszczeń w stosunku do biocenozy

oczyszczanego gruntu. W ostatnich latach w badaniach bioindykacyjnych zanieczyszczeń środowiska

glebowego obserwuje się wyraźny wzrost zainteresowania biotestami roślinnymi. Testy te mają wiele

zalet: są tanie i łatwe w użyciu, nie wymagają drogiego sprzętu laboratoryjnego i dają powtarzalne

wyniki [4,6,17,21,22].

Celem pracy było zbadanie przebiegu procesu bioremediacji gruntu skażonego olejem

napędowym z wykorzystaniem technologii obejmującej inokulację wybranymi szczepami bakterii i

20

dodatkiem wybranych, surowych preparatów enzymatycznych. Do oceny efektywności i postępu

remediacji użyto gotowe zestawy testów roślinnych PHYTOTOXKITTM

[19].

Metody i materiały

Próby bioremediacji prowadzono w warunkach laboratoryjnych stosując kuwety o

pojemności 2 l zawierające po 1,8 kg zanieczyszczonej (ON) olejem napędowym (5 % v/w) gleby.

Grunt szczepiono jednodniowymi kulturami Gordonia alkanivorans S7 pochodzącymi z kolekcji

Instytutu Biochemii Technicznej PŁ. Do części kuwet dodawano również surowy, wysuszony

acetonem preparat enzymatyczny grzybni Mucor racemosus zawierający oksygenazy, dehydrogenazy

i lipazy. Próbę odniesienia stanowiła gleba zanieczyszczona ON bez dodatku bakterii i preparatu

enzymatycznego, w której proces oczyszczania odbywał się jedynie z udziałem mikroflory

autochtonicznej.

Warunki i kontrola procesu bioremediacji: Podstawowa kontrola bioremediacji prowadzonej

w ciągu 4 miesięcy obejmowała: regulację i utrzymywanie zawartości wody w glebie na poziomie

25 % oraz spulchnianie gruntu. Zabiegi te prowadzono w odstępach 2–3 dniowych. Dodatkowo

trzykrotnie próby zasilano NH4Cl w ilości 75 mg N–NH3 kg–1

gruntu. Zastosowano następujące trzy

warianty bioremediacji: A – próba z ON, szczepiona G. alkanivorans S7, B – próba z ON, szczepiona

G. alkanivorans S7 i dodatkiem preparatu enzymów z M.racemosus., K– próba kontrolna.

W celu oznaczenia stopnia wykorzystania węglowodorów ogółem, próbki gruntu (10 g)

poddawano dwuetapowej obróbce mającej na celu ich desorpcję i ekstrakcję z gleby.

W pierwszym etapie próbki poddawano działaniu ultradźwięków w ciągu 2 godzin, po czym, w

ciągu następnych 2 godzin prowadzono właściwy proces ekstrakcji w aparacie Soxhleta stosując jako

czynnik ekstrakcyjny dichlorometan. Próby pozostawiano do odparowania rozpuszczalnika, po czym

oznaczano masę wyekstrahowanych węglowodorów. Wartości masy prób odnoszono do wyjściowej

zawartości węglowodorów.

Fitotesty. Do badań wykorzystano PHYTOTOXKITTM

(MicroBioTests Inc.,Mariakerke

(Gent), Belgium test) [19] – zestaw do wykonywania testów kiełkowania i wczesnego wzrostu roślin.

Płytki testowe wypełniano badaną glebą w ilości 140 g (90 ml) i nawilżano wodą destylowaną do

100% pojemności wodnej i przykrywano bibułowym filtrem. Następnie wysiewno nasiona

następujących roślin: gorczycy, rzeżuchy i sorgo w ilości 10 sztuk na płytkę. Płytki testowe

inkubowano w pozycji pionowej w temperaturze 25°C w ciągu 3 dni. Testy te prowadzono

siedmiokrotnie, w odstępach 15–20 dniowych. Reakcję roślin na obecność węglowodorów i

metabolitów pośrednich ich degradacji określano na podstawie stopnia inhibicji kiełkowania nasion

oraz wzrostu korzenia. Rejestracji obrazu dokonano przy użyciu aparatu fotograficznego, a do

pomiarów długości korzeni zastosowano program analizy obrazu „Image Tools”.

Wykorzystanie azotu amonowego przez mikroorganizmy – oznaczano metodą

kolorymetryczną z odczynnikiem Nesslera. Do 5 ml rozcieńczonego przesączu glebowego

21

dodawano po 1 kropli stabilizatora mineralnego oraz alkoholu poliwinylowego i dokładnie

mieszano Następnie dodawano 0,2 ml odczynnika Nesslera. Po powtórnym wymieszaniu

odczekiwano minutę i mierzono absorbancję wobec próby odczynnikowej z wodą destylowaną na

spektrofotometrze przy długości fali 425 nm.

Wszystkie oznaczenia wykonywano jak i prowadzone warianty procesów bioremediacji w 3

krotnych powtórzeniach.

Wyniki i dyskusja

W ramach badań nad technologią bioremediacji gruntów zanieczyszczonych ON z udziałem

wyselekcjonowanych szczepów bakterii i wspomaganej wybranymi preparatami enzymatycznymi

zwrócono uwagę na możliwość wykorzystania fitotestów do oceny przebiegu procesu oczyszczania.

Materiałem biologicznym stosowanym w badaniach były opisane wcześniej szczep bakterii Gordonia

alkanivorans S7 [9] oraz wysuszony, surowy preparat enzymatyczny z Mucor racemosus [14]. Ubytki

węglowodorów podczas prowadzonych procesów bioremediacji gruntu zanieczyszczonego ON

obrazuje rys 1. Jak widać w zależności od zastosowanego materiału biologicznego (inokulum bakterii,

preparat enzymatyczny) stwierdzono istotne różnice w przebiegu prowadzonych procesów

oczyszczania.

Rys 1. Ubytek węglowodorów w procesie bioremediacji.

W próbie szczepionej bakteriami G. alkanivorans (próba A) uzyskano po 110 dniach

bioremediacji redukcję zanieczyszczeń na poziomie 80 %. Dodanie preparatu enzymatycznego (próba

B, S7 + Muc) spowodowało zwiększenie stopnia degradacji węglowodorów do 90 %. W próbie

kontrolnej odnotowano w tym czasie 65 % ubytek zanieczyszczenia (K, autochtoniczna mikroflora).

Uwagę zwraca zróżnicowanie dynamiki bioremediacji między 20–75 dniem procesu. W tym etapie

najintensywniejszą biodegradację węglowodorów obserwowano w próbie B – z użyciem kultur

22

bakterii oraz preparatu enzymatycznego. Proces rozkładu zanieczyszczeń w próbie A (S7) był w tym

czasie niemal całkowicie zahamowany. Podobne zjawisko miało miejsce w próbie kontrolnej.

Prowadzone równolegle testy fitotoksyczności gruntu w kolejnych fazach procesu ujawniły

ścisłą korelację z wynikami oznaczeń ubytku węglowodorów (rys 1). Obserwacje te prowadzono z

użyciem nasion sorgo, rzeżuchy i gorczycy. W ramach badań fitotoksyczności ocenia się najczęściej

dwa parametry: zdolność do kiełkowania nasion [12] oraz wzrost korzeni. Z wykonanych przez nas

badań wstępnych oraz danych literaturowych wynika, że obecność substancji ropopochodnych ma

stosunkowo niewielki wpływ na kiełkowanie nasion [3]. Dużo czulszym okazuje się pomiar

zahamowania wzrostu korzeni i parametr ten wybrano jako główny wykładnik oceny toksyczności.

Przeprowadzone testy pozwoliły stwierdzić, iż z trzech badanych roślin, najbardziej wrażliwe są

nasiona sorgo. Nieco większą tolerancję na obecność węglowodorów ON mają nasiona rzeżuchy i

gorczycy. Mimo zróżnicowanej czułości badanych nasion, ograniczenia wzrostu korzeni zachowywały

proporcjonalność i dlatego też zdecydowano się na uśrednienie wyników uzyskanych dla wszystkich

trzech badanych rodzajów nasion. Dzięki temu można lepiej zobrazować potencjalne zmiany, jakie

mogłyby zachodzić podczas oczyszczania naturalnego, wieloskładnikowego ekosystemu, do którego

przedostałby się związki ropopochodne.

Rys 2. Zmiany toksyczności podczas oczyszczania środowiska na podstawie pomiaru hamowania

wzrostu korzeni

Dane zawarte na rys. 2 jednoznacznie wskazują na różnice poziomów fitotoksyczności

gruntu w zależności od zastosowanej technologii oczyszczania. Najniższe, sukcesywnie obniżające się

wartości toksyczności obserwowano w próbie B (S7 + Muc). Wyraźny wzrost toksyczności trwający

od 40 do 75 dnia bioremediacji obserwowano w próbie A (tylko z S7). Stopień inhibicji wzrostu

korzeni w 55 dniu hodowli przekraczał 80 %. Analogiczny, choć nieco mniejszy, przejściowy wzrost

fitotoksyczności obserwowano w próbie kontrolnej ok. 60 %. Uzyskane dane pozwalają przypuszczać,

23

że powodem zahamowania procesu bioremediacji, obserwowanym w próbach B i K, miedzy 20–75

dniem procesu, był wzrost toksyczności pozostałości węglowodorów i gromadzonych metabolitów

pośrednich. Zastosowanie dodatku preparatu enzymatycznego (próba B) przyspieszyło

prawdopodobnie rozkład toksycznych komponentów zanieczyszczenia umożliwiając tym samym

działanie bakterii zaangażowanych w proces biodegradacji.

Istotną informacją potwierdzającą współzależność między wzrostem toksyczności gruntu w

środkowej fazie procesu bioremediacji, a zahamowaniem procesu degradacji mogą być zmiany

stężenia azotu amonowego podczas prowadzonej rekultywacji (rys. 3). Strzałkami zaznaczono dni, w

których próby zasilano kolejnymi dawkami NH4Cl. Uwagę zwraca intensywne wykorzystanie jonów

amonowych w początkowej fazie procesu i zdecydowanie niższe – począwszy od 40–50 dnia

bioremediacji. Obserwacje te dotyczą głównie prób A i K. W tych próbach, jak widać (rys. 2) w 55

dniu procesu oczyszczania odnotowano najwyższe wartości toksyczności. Nieco inny przebieg ma

krzywa obrazująca zmiany stężenia azotu amonowego w próbie z dodatkiem preparatu

enzymatycznego (próba B – S7+Muc). Po 40 dniach bioremediacji azot w tej próbie był nadal

wykorzystywany, jego stężenie po 55 dniach procesu spadło do poziomu 60 mg N–NH3 kg–1

gruntu.

W pozostałych próbach (A i K) stężenie jonów amonowych utrzymywało się natomiast na poziomie

110–115 mg N–NH3 kg–1

gruntu. Pozwala to wnioskować, że zarówno ON jak i pośrednie produkty

jego degradacji mogą negatywnie wpływać na rozwój mikroflory w oczyszczanym środowisku.

Odczytany równolegle wzrost fitotoksyczności może być bardzo pomocny w szybkiej ocenie

możliwości kontynuowania procesu bioremediacji i określenia przyczyn jej spowolnienia [5].

Rys. 3 Zmiany zawartości azotu amonowego/ jonów amonowych podczas bioremediacji.

– Dodatek 75 mg N – NH3 kg –1

gruntu

24

Wnioski

1. W zależności od zastosowanego w materiału biologicznego (kultura starterowa bakterii, preparat

enzymatyczny) stwierdzono istotne różnice w przebiegu prowadzonych procesów bioremediacji.

2. Zastosowanie odpowiednich preparatów enzymatycznych w procesach bioremediacji może

przyczynić się do znacznego obniżenia poziomu toksyczności gruntu podczas oczyszczania niwelując

przynajmniej w części ewentualne fazy spowolnienia procesu oczyszczania.

3. Czynnikiem przemawiającym za stosowaniem fitotestów do monitorowania procesów bioremediacji

jest wyraźna korelacja między stopniem wykorzystania źródła azotu przez mikroorganizmy glebowe,

stopniem degradacji węglowodorów, a wynikami testów z udziałem materiału roślinnego.

4. Handlowe fitotesty (Phytotokit) mogą być przydatne do oceny efektywności technologii

bioremediacji oraz badania fitotoksyczności gruntu.

Podjęte zagadnienia wymagają dalszych badań, zarówno w aspekcie identyfikacji substancji

powodujących wzrost toksyczności w oczyszczanym gruncie jak i doboru roślin (naturalna flora

zanieczyszczonego gruntu) do prowadzenia fitotestów. Potrzebne są badania z wykorzystaniem roślin

stanowiących typową florę oczyszczanego miejsca, co może być później wykorzystane do szybszej

odbudowy zniszczonych obszarów leśnych czy rolnych.

Literatura

1. Al–Mutairi N., Bufarsan A., Al–Rukaibi F. 2008. Ecorisk evaluation and treatability potential of soils

contaminated with petroleum hydrocarbon–based fuels. Chemosphere 74,142–148.

2. Andrzejewski P. 2005. Zanieczyszczenia środowiska produktami naftowymi i innymi antropogenicznymi

zanieczyszczeniami, ich analityka, monitoring i usuwanie. WFOŚ i GW Poznań.

3. Arfsten D.P., Burton D.T., Fisher D.J., Callahan J., Wilson C.L., Still K.R., Spargo B.J. 2004.

Assessment of the aquatic and terrestrial toxicity of five biodegradable polymers. Environ Res. Feb; 94(2):198–

210.

4. Baran, A., Jasiewicz Cz., Klimek A. 2008. Reakcja roślin na toksyczną zawartość cynku i kadmu w glebie.

Proceedings of EC Opole, Vol. 2, No. 2.

5. Coccia A. M., Gucci P. M. B., Lacchetti I., Beccaloni E., Paradiso R. i in. 2009. Hydrocarbon

contaminated soil treated by bioremediation technology: microbiological and toxicological preliminary findings.

Environmental Biotechnology 5 (2), 61–72.

6. Klimowicz-Pawlas A. i in. 2007. Mat. Konf. Ekotoksykologia w ochronie środowiska glebowego i wodnego.

Wyd. IUNG–PIB Puławy, 111 – 113.

7. Kołwzan B. 2003. Ekotoksyczne aspekty oddziaływania zanieczyszczeń naftowych na środowisko gruntowo

– wodne. Poznań, 33 – 42.

8. Kołwzan B., Adamiak W., Grabas K., Pawełczyk A. 2005. Podstawy mikrobiologii w ochronie środowiska.

Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław.

9. Kwapisz E., Wszelaka J., Marchut O., Bielecki S. 2008. The effect of nitrate and ammonium ions on

kinetics of diesel oil degradation by Gordonia alkanivorans S7. International Biodeterioration & Biodegradation,

Vol 61, 214–222.

10. Libudzisz Z., Kowal K. 2000. Mikrobiologia techniczna. Wyd. Politechniki Łódzkiej.

11. Łebkowska M i in. 2000. Bioremediation of petroleum products contaminated soil. Contaminated soil:

proceedings of the Seventh International Tom 1, Vol 2, Leipzig.

12. Maila M. P., Cloete T. E. 2002. Germination of Lepidium sativum as a method to evaluate polycyclic

aromatic hydrocarbons (PAHs) removal from contaminated soil. International Biodeterioration &

Biodegradation 50, 107 – 113.

13. Maila M. P., Cloete T. E. 2005. The use of biological activities to monitor the removal of fuelcontaminants

– perspective for monitoring hydrocarbon contamination: a review. International Biodeterioration &

Biodegradation 55 , 1–8.

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed?term=%22Arfsten%20DP%22%5BAuthor%5D

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed?term=%22Burton%20DT%22%5BAuthor%5D

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed?term=%22Fisher%20DJ%22%5BAuthor%5D

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed?term=%22Callahan%20J%22%5BAuthor%5D

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed?term=%22Wilson%20CL%22%5BAuthor%5D

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed?term=%22Still%20KR%22%5BAuthor%5D

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed?term=%22Spargo%20BJ%22%5BAuthor%5D

25

14. Marchut-Mikołajczyk O., Kwapisz E., Antczak T., Bielecki S. 2009. Enzymatic preparation of Mucor

racemosus enhancing bioremediation of soil contaminated with petroleum hydrocarbons, New Biotechnology,

Vol 25.

15. Menendez-Vega D., Gallego J. L. R., Pelaez A., I.,Fernandez de Cordoba G., Moreno J., Munuoz D.,

Sanchez J. 2007. Engineered in situ bioremediation of soil and groundwat polluted with weathered

hydrocarbons. European Journal of Soil Biology 43, 310 – 321.

16. Nowak J. 2008. Bioremediacja gleb z ropy i jej produktów. Biotechnologia, 1 (80) 97–108.

17. Obidowska G. i in. 2009. Ekotoksykologia w ochronie środowiska. Materiały II Konf. Nauk.

Ekotoksykologia w ochronie środowiska. Wyd. Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych,

Szklarska Poręba 271–282.

18. Perera F., Tang D., Whyatt R., Lederman S.A., Jędrychowski W. 2005. DNA damage from polycyclic

aromatic hydrocarbons measured by benzo(a)pirene–DNA adducts in mothers and new borns from northern

Manhattan, the World Trade Center area, Poland and China. Cancer Epidemiology, Biomarkers & Prevention

14: 709–714.

19. Phytotoxkit. 2004. Seed germination and early growth microbiotest with higher plants. Standard Operational.

20. Rybicki B.A., Rundle A.T., Sankey S.S., Tang D. 2004. Polycyclic aromatic hydrocarbon–DNA adducts in

prostate cancer. Cancer Research 64: 8854–8859.

21. Sekutowski T., i Sadowski J., 2008. Ekotoksykologia w ochronie środowiska. Materiały II Konf. Nauk.

Ekotoksykologia w ochronie środowiska. Wyd. Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych,

Szklarska Poręba, 355–360.

22. Smreczak B., Maliszewska–Kordybach B. 2003. Seed germination and root growth of selected plants in

PAH contaminated soil. Fresenius Env. Bull. 12, (No 8), 946–949.

23. Wang J. , Zhan X., Zhou L., Lin Y. 2010 Biological indicators capable of assessing thermal treatment

efficiency of hydrocarbon mixture–contaminated soil. Chemosphere 80, 837–844.

24. Wang S. Chanock S. D. i in. 2008. Assessment of interactions between PAH exposure and genetic

polymorphisms on PAH–DNA adducts in African American, Dominican and Caucasian mothers and newborn.

Cancer Epidemiology, Biomarkers & Prevention 17: 2;

25. Yang Si–Zhong i in. 2009. Bioremediation of Oil Spills in Cold Environments: A Review. Pedosphere 19

(3), 371 – 381.

Phytotoxkit™ : microbiotest used in monitoring efficiency of diesel oil contaminated soil bioremediation.

Summary

The object of this study was a soil contaminated with diesel oil (5 % v/w). The soil was treated with

using a bioremediation technique. The basic biological tools used in this process were: culture of G.

alkanivorans (sample A) and culture of G. alkanivorans + raw enzymatic preparation from M. racemosus

(sample B). This study was focused on evaluating the possibility of use trade test ,,PhytotoxiktTM

” for assessment

changes of level toxicity during the bioremediation. After 110 days of process we have observed differences in

diesel oil degradation rates in dependence from used bioremediation variant: sample A (only G. alkanivorans

strains) - 80 % degradation, sample B (G alkanivorans + M. racemosus) - 90 % degradation, sample K (control

object) - 65 % degradation. We have observed transient phase of higher phytotoxicity in variant A and C.

Results of experiments show a good correlation between level of phytotoxicity, N-NH3 consumption rate and

biodegradation efficiency in that phase. The presence of toxic intermediates produced during bioremediation

could be the reason of plant growth inhibition, lower nitrogen source uptake and decreasing of hydrocarbon

biodegradation by the bacteria. Results present study revealed good relationship between changes of

phytotoxicity, hydrocarbon degradation rate and soil microorganisms’ activity in treated soil.

The application of phytotest for example ,,Phytotoxikt system” during bioremediation of diesel oil

hydrocarbon contaminated soil appeared to be a good method for monitoring of efficiency these processes.

Kay words: bioremediation, diesel oil, phytotest, monitoring, Phytotoxikt, bioindication, phytotoxicity.

26

FOSFONIANY - ZASTOSOWANIE I ICH WPŁYW NA ŚRODOWISKO

Autorzy: Monika Górak, Ewa Żymańczyk-Duda

Opiekun: dr hab. inż. Ewa Żymańczyk-Duda

Zakład Chemii Bioorganicznej

Politechnika Wrocławska, Wydział Chemiczny

Wybrzeże Wyspiańskiego 27, 50-370 Wrocław

[email protected], [email protected] Słowa kluczowe: związki fosforoorganiczne, fosfoniany

Wstęp

Niezwykłe bogactwo związków fosforoorganicznych, ich ogromne zróżnicowani strukturalne,

sprawia, że są uniwersalnymi odczynnikami syntetycznej chemii organicznej. Dodatkowo, wiele

z nich można odnaleźć w przyrodzie. Jako naturalne metabolity posiadają określoną aktywność

biologiczną, najczęściej ściśle związaną z ich konfiguracją absolutną. Optycznie czynne związki

fosforoorganiczne są cennymi chiralnymi elementami w syntezie produktów naturalnych.

Z powyższego wynika potrzeba poszukiwania i opracowania metod umożliwiających otrzymanie

chiralnych związków fosforoorganicznych o zdefiniowanej konfiguracji absolutnej.

Cząsteczki różnych pochodnych fosfonianów zawierają stabilne wiązanie węgiel-fosfor.

Syntetyczne związki fosforoorganiczne wykorzystywane są m.in. jako pestycydy, plastyfikatory,

bojowe środki chemiczne.

Związki fosforoorganiczne zawierające stabilne, kowalencyjne wiązanie węgiel-fosfor oraz

będące pochodnymi kwasu fosfonowego powszechnie zwane są fosfonianami. Zawierają jedną lub

więcej grup C-P(O)(OH)2 lub C-P(O)(OR)2 (R = alkil, aryl). Są stosowane m.in. jako czynniki

chelatujące, np. w przemyśle papierniczym i włókienniczym do kompleksowania metali ciężkich w

wolnych od chloru rozwiązaniach wybielania. W medycynie fosfoniany są wykorzystywane do

wiązania nuklidów promieniotwórczych w leczeniu raka kości [7].

Wiele z tych związków pochodzenia naturalnego wykazuje aktywność biologiczną m.in.

właściwości antybakteryjne, herbicydowe, przeciwgrzybiczne, przeciwnowotworowe. Te rodzaje

aktywności biologicznej zostały przypisane stosunkowo obojętnemu charakterowi wiązania węgiel-

fosfor oraz fizycznemu i strukturalnemu podobieństwu kwasów fosfonowych do biologicznie ważnych

cząsteczek. Związki te często działają jako mimetyki substratu i zaburzają procesy enzymatyczne. Np.

fosfonowy analog glicyny jest regulatorem wzrostu roślin, zaś fosfonowy analog fenyloalaniny jest

kompetycyjnym inhibitorem syntazy fenylalanyl-5-RNA [2]. Fosfoniany ponadto stosowane są jako

dodatki do detergentów, pełnią funkcje środków chelatujących, środków zmiękczających oraz

stabilizatorów wybielaczy.

Do grupy fosfonianów o szerokim zastosowaniu należą m.in. aminofosfoniany,

hydroksyfosfoniany oraz bisfosfoniany.

mailto:[email protected]


27

Zastosowanie w medycynie

Odkrycie kwasów aminofosfonowych w żywych organizmach spowodowało wzrost

zainteresowania tą grupą związków. Kwasy α -aminofosfonowe są uznawane za strukturalne analogi

odpowiednich aminokwasów, mogą więc stanowić konkurencyjne inhibitory enzymów

metabolizujących aminokwasy. Strukturalna różnica pomiędzy grupą karboksylową a grupą kwasu

fosfonowego nie przeszkadza w wykorzystaniu kwasów fosfonowych jako substratów dla niektórych

enzymów, które degradują aminokwasy. Jest to możliwe, ponieważ większość enzymów katalizuje

reakcję degradacji aminokwasów bez bezpośredniego angażowania grupy karboksylowej. Przykładem

może być działanie fosfonowych analogów tyrozyny w tyrozynazie. Wymiana grupy karboksylowej

na resztę kwasu fosfonowego doprowadziła do powstania związku, który służy jako syntetyczny

substrat tyrozynazy [10].

Aminofosfoniany znalazły zastosowanie m.in. jako inhibitory enzymów, leki

przeciwnowotworowe, antybiotyki, neuroprzekaźniki [3], regulatory wzrostu roślin, herbicydy.

Przykładem naturalnego fosfonianu będącego analogiem kwasu glutaminowego jest L-fosfinotricyna,

która poprzez inhibicję syntetazy glutaminowej występującej w komórkach bakterii i roślin, wykazuje

aktywność antybakteryjną i herbicydową [1].

Bardzo ważnym antybiotykiem o szerokim zastosowaniu jest fosfomycyna wyizolowana ze

szczepów Streptomyces fradiae i sp. Jest ona inhibitorem transferazy pirogronianowej – enzymu

biorącego udział w syntezie ściany komórkowej bakterii [7].

Aminofosfonianem, który dzięki swojej budowie jest inhibitorem transkarbamylazy asparaginowej jest

kwas N-fosfonoacetylo-L-asparaginowy. Poprzez zahamowanie biosyntezy pirymidyn blokuje on

proliferację komórek, dzięki czemu wykazuje właściwości przeciwnowotworowe [9].

Przykładem związków, których aktywność biologiczna nie opiera się na inhibicji enzymów są

bisfosfoniany. Związki te w swojej strukturze zawierają wiązanie P-C-P. Bisfosfoniany są analogami

naturalnego pirofosforanu, wykazują wysokie powinowactwo do wapnia, tworząc bardzo stabilny

kompleks z hydroksyapatytem kostnym. Dodatkowo silnie hamują resorpcję kości poprzez

zahamowanie działania osteoklastów. Bisfosfoniany z powodzeniem stosowane są w leczeniu

osteoporozy oraz innych chorób kości [10,13]. Do komercyjnie dostępnych leków należą między

innymi: alendronat, tiludronat, clodronat, ibandronat, pamidronat i etidronat [3].

Zastosowanie w rolnictwie

Główną klasą związków stosowanych w kontroli szkodników są związki fosforoorganiczne,

w szczególności kwasy aminofosfonowe. Związków te są aktywne w układzie nerwowowym

stawonogów, działają jako klasyczne inhibitory acetylocholinoesterazy. Związki te pozostają jedną

z najciekawszych grup insektycydów z handlowego i toksykologicznego punktu widzenia.

Insektycydy aminofosfonianowe wykazują względnie niskie ryzyko działania na ssaki i wysoką

selektywność.

28

Jednym z najbardziej znanych syntetycznych fosfonianów jest glifozat (N-

fosfonometyloglicyna), aktywny składnik herbicydu Roundup. Glifozat hamuje działanie bardzo

ważnego dla roślin enzymu syntazy EPSPS (syntaza 5-enolopirogroniano-szikimowo-3-fosforanowa),

który jest kluczowym enzymem na szlaku metabolicznym kwasu szikimowego związanego

z biosyntezą aromatycznych aminokwasów (fenyloalaniny, tyrozyny i tryptofanu) [4]. Również

wspomniana wcześniej L-fosfinotricyna wykazuje aktywność herbicydową, wchodzi w skład

trójpeptydu – bialafosu.

Wiele związków fosforoorganicznych będących pochodnymi kwasów fosfonowych zostało

wykorzystanych jako gazy bojowe. Należą do nich stosowane na początku XX wieku silnie toksyczne

środki, m.in. tabun, sarin, soman i cyklosarin [11]. Kolejnym gazem bojowym podrażniającym układ

krwionośny i nerwowy jest VX, który jest przykładem jednego z najsilniejszych inhibitorów

acetylocholinoesterazy [12].

Fosfoniany dzięki swoim właściwościom znalazły zastosowanie również jako dodatki do

detergentów. Stosowane są jako czynniki chelatujące, inhibitory korozji oraz stabilizatory wybielaczy.

Stosowane są przede wszystkim cztery fosfoniany: HEDP (kwas 1-hydroksyetyleno-1,1,-

difosfonowy), ATMP (kwas aminotrimetylenofosfonowy), EDTMP (kwas

etylenodiaminotetra(metylenofosfonowy) i DTPMP (kwas dietylenotriamino-

pentametylenofosfonowy). HEDP stosowany jest jako inhibitor tworzenia kryształów CaCO3.

Pozostałe związki są chelatorami metali przejściowych, mają chronić środki wybielające przed

rozkładem [8]. Zastępują one wcześniej używane nieorganiczne fosforany ze względu na większą

stabilność, mniejszą podatność na hydrolizę oraz zmiany pH i temperatury.

Fosfoniany w środowisku

Związki fosforoorganiczne z bezpośrednim wiązaniem węgiel-fosfor są szeroko stosowane

w przemyśle, rolnictwie oraz w środkach czystości stosowanych w gospodarstwach domowych. Tak

więc, tysiące ton syntetycznych fosfonianów zostaje wprowadzonych do środowiska. Zainteresowanie

losem tych związków w środowisku jest znaczne, zwłaszcza gdy uwzględnione zostanie bezpośrednie

wiązanie fosfor-węgiel, które jest odporne na chemiczną degradację (hydrolizę, termiczny rozkład

i fotolizę). Związki fosforoorganiczne są przeważnie nie trwałe w środowisku, ponieważ niektóre

mikroorganizmy zapewniają odpowiednie drogi biodegradacji tych związków. Zdolność do

katabolizmu fosfonianów jest szeroko rozpowszechniona wśród bakterii i grzybów. Wiele szczepów

jest zdolnych do wzrostu w obecności fosfonianów jako jedynego źródła fosforu, azotu i węgla [5].

Hydroliza związków fosforoorganicznych prowadzi do zmniejszenia ich toksyczności dla ssaków

o kilka rzędów wielkości.

Wśród wielu pozytywnych aspektów stosowania związków fosforoorganicznych ważne jest

przytoczenie przykładów negatywnego wpływu tych związków na organizmy żywe. Produkcja

i stosowanie środków ochrony roślin, poza niewątpliwymi korzyściami, wiąże się jednak z wieloma

29

niepożądanymi skutkami. Nieodpowiednie i nadmierne stosowanie tego typu związków może

skutkować zanieczyszczeniem gleby oraz skażeniem wód powierzchniowych i gruntowych. Wiele

związków fosforoorganicznych stosowanych jako insektycydy wykazuje wysoką toksyczność

względem ryb i niewielkich ssaków oraz charakteryzuje się tendencją do bioakumulacji. Zatem

istnieje konieczność usunięcia ich ze środowiska.

Rys.1. Przykłady struktur fosfonianów o zróżnicowanym zastosowaniu.

Podsumowanie

Fosfoniany są powszechnie występującymi w naturze związkami. Stanowią grupę

bioaktywnych struktur, posiadających możliwość komercyjnego zastosowania, zarówno w rolnictwie

jak i w medycynie. Wykorzystywane są między innymi jako inhibitory enzymów, leki

przeciwnowotworowe, antybiotyki, neuroprzekaźniki, regulatory wzrostu roślin, herbicydy, ale

również jako inhibitory korozji oraz detergenty. Wszechstronność zastosowań związków

fosforoorganicznych skutkuje możliwością przeniknięcia tych związków do ekosystemów oraz ich

akumulację. Zdolność mikroorganizmów do degradacji związków fosforoorganicznych pozwala

znacznie ograniczyć wpływ tych związków do środowiska.

Badania zostały zrealizowane w ramach Projektu ”Biotransformacje użyteczne w przemyśl farmaceutycznym i

kosmetycznym ”Nr POIG.01.03.01-00-158/09-04

Współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu

Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka 2007-2013

fosfonian

1 2

3 4 5

30

Literatura

1. Ahmad I., Malloch D., 1995. Interaction of soil microflora with the bioherbicide phosphinothricin.

Agriculture. Ecosystems and Environment, 54: 165-174.

2. Anderson, J. W., Fowden L. 1970. 1-Amino-2-phenylethane 1-phosphonic acid: a specific competitive

inhibitor of phenylalanyl-tRNA synthetase. Chem.-Biol. Interact., 2:53.

3. Bigge C, Johnson G, Ortwine D, Drummond J, Retz D, Brahce L, Coughenour L, Marcoux F,

Probert A. 1992. Exploration of Nphosphonoalkyl-, N-phosphonoalkenyl-, and N-(phosphonoalkyl)

phenyl-spaced alpha-amino acids as competitive Nmethyl- D-aspartic acid antagonists. J Med Chem

35:1371–1384.

4. Boocock M.R., Coggins J.R., 1983. Kinetics of Senolpyruvylshikimate-3-phosphate synthase inhibition

by glyphosate. FEBS Lett., 154: 127-133.

5. Bujacz B., Wieczorek P., Krzyśko-Łipicka T., Goła Z.,Lejczak B., Kafarski P., 1995.

Organophosphonate Utilization by the Wild-Type Strain of Penicillium notatum. Applied and

Environmental Microbiology, 61(8): 2905–2910.

6. de Klerk J.M.H., van Dieren E.B., van het Schip A.D., Hoekstra A,. Zonnenberg B.A., van Dijk A,

Rutgers D.H., Blijham G.H., van Rijk P.P., 1996. Bone Marrow Absorbed Dose of Rhenium-186-HEDP

and the Relationship with Decreased Platelet Counts. The Journal of Nuclear Medicine, 37:

7. Gutierrez O.L., Ocampo C.L., Aguilera J.R., Luna J., Sumano L.H., 2008. Pharmacokinetics of

disodium-fosfomycin in mongrel dogs. Veterinary Science 85: 156–161

8. Jaworska J., van Genderen-Takken H., Hanstveit A.,van de Plassche E., Feijtel T., 2002.

Environmental risk assessment of phosphonates, used in domestic laundry and cleaning agents in the

Netherlands. Chemosphere 47: 655–665.

9. Johnson R.K., Inouye T., Goldin A., Stark G.R.., 1976. Antitumor activity of N-(phosphonacetyl)-L-

aspartic acid, a transition-state inhibitor of aspartate transcarbamylase. Cancer Res 36(8): 2720-5.

10. Kafarski P., Lejczak B., 2001. Aminophosphonic Acids of Potential Medical Importance. Curr. Med.

Chem. – Anti-Cancer Agents, 1: 301-312, 68-71.

11. Karasova J.Z., Kassa J., Pohanka M., Musilek K., Kuca K., 2010. Potency of HI-6 to Reactivate

Cyclosarin, Soman and Tabun Inhibited Acetylcholinesterase – In Vivo Study. Letters in Drug Design &

Discovery, 7: 516-520

12. Morimoto F., Shimazu T., Yoshioka T., 1999. American Journal of Emergency Medicine, 17: 493-494.

13. Sparidans R.W., Twiss I.M., Talbot S., 1998. Bisphosphonates in bone diseases. Pharmacy World &

Science, 20(5): 206-213

Phosphonate – application and their impact on the environment

Summary

The organophosphonates are a group of both synthetic and biogenic organophosphorus compounds,

characterized by the presence of a stable, covalent, carbon to phosphorus (C-P) bond. The direct C-P linkage is

chemically and thermally very inert. Phosphonates are known as the compounds of great biological and chemical

relevance. In most cases, compounds of this group act as antibiotics, enzyme inhibitors or herbicides.

The ability of microbes to break down phosphonates has attracted particular attention because of its potential

applications in biodegradation.

Kay words: organophosphonate compounds, phosphonate

31

METODY ZACIERANIA SŁODU BROWARNEGO

I ICH WPŁYW NA JAKOŚĆ PIWA

Autor: Michał Buda

Opiekun: dr inż. Bogna Latacz

Koło Naukowe Technologów Żywności

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Sulechowie, Instytut Zarządzania i Inżynierii Rolnej

ul. Armii Krajowej 51, 66-100 Sulechów

[email protected]; [email protected]

Słowa kluczowe: metody zacierania słodu, piwowarstwo, jakość piwa, enzymy amylolityczne

Wstęp

Dla każdego browarnika najważniejszym etapem podczas produkcji piwa jest zacieranie.

Zacieranie to nic innego jak wydobycie wszystkich składników słodu i rozpuszczenie ich

w brzeczce. Białka, cukry i substancje mineralne zawarte w słodzie są istotnym elementem przyszłego

piwa. To, między innymi, te składniki nadają smak, barwę, aromat i zdecydowanie wpływają na

jakość piwa [1].

Podczas zacierania zachodzą ważne reakcje biochemiczne składników słodu. Dzięki tym

przemianom nierozpuszczalne związki wielkocząsteczkowe rozkładane są do mniejszych form

rozpuszczalnych, o odmiennych właściwościach. Odpowiedzialne za te reakcje są enzymy, które

pełnią funkcję niezbędnych katalizatorów. W słodzie znajdują się głównie proteazy, amylazy i

hemicelulazy. Proteazy odpowiadają za rozkład białek, amylazy rozkładają cukry, zaś hemicelulazy

degradują ściany komórek roślinnych uwalniając ich zawartość. Aby uzyskać jak największą

efektywność zacierania oraz modelować właściwości piwa, stosuje się różnorodne programy

ogrzewania surowca słodowego. Istotą tych zabiegów jest zastosowanie przerw, w których enzymy w

odpowiedniej temperaturze, kwasowości i czasie mogą wykonać swoje zadanie. W każdej z tych

przerw zachodzą inne reakcje, które nadadzą piwu odpowiednie właściwości organoleptyczne [2].

Znając dobrze proces zacierania i właściwości substancji wydobywanych ze słodu możemy

sami decydować, jakie piwo chcemy otrzymać. Znając zależność hydrolizy poszczególnych

składników od temperatury, możemy kontrolować ilość peptydów, aminokwasów, cukrów

fermentujących, które w późniejszych etapach zostaną przekształcone w alkohol etylowy oraz cukrów

niepodlegających fermentacji, które nadają charakterystyczny smak różnym rodzajom piwa. Na

przykład, jeżeli zależy nam na piwie o dużej zawartości alkoholu to musimy przeprowadzić dłuższą

przerwę β-amylazową. Podczas niej powstają cukry zdolne do fermentacji, takie jak glukoza i maltoza.

Pomijając przerwę dla β-amylazy bądź ją skracając, stymulujemy wytwarzanie dekstryn, które

pozostają w piwie nadając mu słodki smak i zwiększając jego ekstraktywność [2].

32

Składniki słodu browarnego

Bielmo ziarna słodowego zawiera liczne składniki niezbędne zarodkowi do życia i rozwoju.

Poszczególne komórki otoczone są ścianami, których głównym składnikiem są polisacharydy.

W zależności od odmiany jęczmienia ściany zawierają około 70-75% β-D-glukanu, 20-23%

arabinoksylanu i około 5% białka. Aby uwolnić zawartość komórek niezbędny jest rozkład ścian,

który rozpoczyna się podczas słodowania ziarna, a kontynuowany jest w czasie zacierania surowca.

β-glukany są polimerami glukozy o łańcuchach prostych i rozgałęzionych, zwierającymi wiązania β-

1,3 oraz β-1,4-glikozydowe, przy czym dominują te ostatnie (70%).

Cząsteczki glukanów często powiązane są wiązaniami estrowymi z białkami lub peptydami błon

komórkowych. Przy ich rozkładzie niezbędne jest usunięcie tych wiązań przez odpowiednie enzymy

(karboksypeptydazy). Dalszy rozkład glukanów katalizują β-glukanazy, które degradują te

polisacharydy, między innymi, do dwucukrów (celobiozy i laminarobiozy) oraz cząsteczek glukozy.

Białka słodu tworzą matrycę, w której osadzone są ziarna skrobi. W dobrze rozluźnionym słodzie

ponad 40% białka zostało już rozłożone do aminokwasów i peptydów rozpuszczalnych w wodzie.

Dzieje się tak, ponieważ w procesie słodowania uaktywnia się wyjątkowo dużo proteaz i peptydaz.

Uwalniane aminokwasy są doskonałym źródłem azotu dla fermentujących drożdży piwowarskich.

Białka słodu to, przede wszystkim, rozpuszczalne w wodzie albuminy i globuliny oraz

nierozpuszczalne w niej - hordeina i glutelina [1].

Skrobia (łac. amylum) jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych polisacharydów

w przyrodzie. Pełni funkcje materiału zapasowego roślin. Powstaje w procesie fotosyntezy

i jest magazynowana np. w nasionach zbóż, bulwach ziemniaczanych. W komórkach roślin występuje

w postaci ziarenek, które różnią się wielkością i kształtem w zależności od gatunku rośliny. Ziarno

jęczmienia browarnego zawiera około 65% skrobi[1]. Skrobia jest białym proszkiem, bez smaku i

zapachu. Ten polisacharyd o wzorze sumarycznym n-C6H10O5, zbudowany jest z dwóch rodzajów

łańcuchów reszt glukozowych - amylozy i amylopektyny. Amyloza (ok. 25%) jest polimerem

liniowym, czyli nierozgałęzionym łańcuchem, zbudowanym z kilkuset do kilku tysięcy reszt

glukozowych Reszty glukozowe są ze sobą połączone wiązaniami α-1,4-glikozydowymi.

Amylopektyna, w przeciwieństwie do amylozy posiada o wiele dłuższe łańcuchy i jest rozgałęziona.

Łańcuchy zawierają głównie wiązania α-1,4-glikozydowe, jedynie rozgałęzienia amylopektyny są

połączone z resztą łańcucha wiązaniami α-1,6-glikozydowymi [3, 4].

Skrobia w połączeniu z wodą pęcznieje, a po podgrzaniu tworzy kleik. Pod wpływem enzymów

amylolitycznych lub kwasów ulega hydrolizie, co wykorzystywane jest w wielu gałęziach

przetwórstwa. Produktami hydrolizy mogą być dekstryny (krótsze łańcuchy polisacharydowe),

maltoza (dwucukier), maltotrioza i oczywiście glukoza, będąca substratem fermentacji etanolowej. Już

w procesie słodowania około 10% skrobi zawartej w ziarnie jęczmienia ulega hydrolizie. Kontynuacja

tego procesu ma miejsce w czasie zacierania [1].

33

Aby wykryć skrobię stosowany jest roztwór jodu w jodku potasu (płyn Lugola). Jod osadza się między

resztami glukozowymi i barwi skrobię na granatowo. Zjawisko to pozwala także na określenie

aktywności amylaz [4].

Rys. 1. Budowa skrobi – amylozy i amylopektyny [4].

Charakterystyka enzymów zawartych w słodzie

Dobrze rozluźniony słód jęczmienny jest bogatym źródłem aktywnych enzymów. Dominują tu

amylazy, zdolne do rozkładu łańcuchów skrobiowych, ale obecne są też enzymy proteolityczne i,

mniej liczne, celulolityczne.

Enzymy celulolityczne degradują ścianę komórkową, uwalniając składniki zawarte w jej wnętrzu. W

tej różnorodnej grupie szczególne znaczenie w procesie zacierania mają

β-glukanazy, rozkładające sacharydowe polimery ścian komórkowych – β-glukany. Duża część tych

enzymów ulega dezaktywacji w procesie suszenia słodu, szczególnie dotyczy to endo-β-glukanaz.

Brak wystarczającej aktywności β-glukanaz uniemożliwia dostateczny rozkład glukanów, co prowadzi

do podwyższenia lepkości brzeczki i stwarza problemy technologiczne [1]. Czasem, więc istnieje

potrzeba dodania do zacieru β-glukanaz w postaci preparatów pochodzenia bakteryjnego lub

grzybowego. Enzymy celulolityczne są szczególnie aktywne w temperaturze 35ºC [2].

Proteazy, czyli enzymy proteolityczne, są związkami katalizującymi rozrywanie długich łańcuchów

polipeptydowych na krótsze peptydy i aminokwasy. Ze względu na system działania enzymów

proteolitycznych, możemy wyróżnić endopeptydazy i egzopeptydazy. Pierwsze swoje działanie

zaczynają od środka łańcucha tworząc krótsze peptydy, zaś drugie działają od końca tworząc

pojedyncze aminokwasy [5]. W procesie suszenia słodu część peptydaz (szczególnie endopeptydazy)

ulegają dezaktywacji. Bardziej odporne na temperaturę egzopeptydazy stymulują pojawianie się

aminokwasów w procesie zacierania. Stwierdzono, że powolne ogrzewanie zacieru sprzyja wytrącaniu

białek w postaci osadów garbnikowo-białkowych. Efekt ten jednak przypisuje się bardziej działaniu

34

temperatury niż enzymów [1]. Optymalny zakres temperatur dla aktywności enzymów

proteolitycznych wynosi 45-55ºC [2].

Enzymy amylolityczne są katalizatorami hydrolizy skrobi do cukrów prostszych, głównie maltozy,

glukozy i dekstryn. Proces ten zachodzi wieloetapowo. Stopniowo tworzone są coraz krótsze

łańcuchy. Do enzymów obecnych w słodzie zaliczamy głównie α i β-amylazy. Podczas ich pracy

długie łańcuchy amylozy i amylopektyny, z których zbudowana jest skrobia, zostają skrócone przez

rozerwanie wiązań pomiędzy resztami glulozowymi. β-amylazy są mniej odporne na wyższe

temperatury. Optymalne działanie zapewnione jest w temperaturze 60-65oC, przy pH 5,4. Aktywna β-

amylaza (enzym scukrzający) rozcina, co drugie wiązanie α-1,4-glikozydowe zaczynając od

niealdehydowego końca. Wiązanie to posiada zarówno amyloza jak i amylopektyna. W przypadku

amylozy hydroliza trwa do powstania jak najkrótszych fragmentów, czyli glukozy i maltozy. W

przypadku amylopektyny hydroliza trwa do momentu, gdy β-amylaza napotka wiązanie α-1,6-

glikozydowe, obecne na rozgałęzieniach łańcucha. Niestety enzym nie jest w stanie rozłożyć tego

wiązania i na tym etapie jego praca się kończy. W rezultacie powstaje maltoza i dekstryny graniczne

[5].

α-amylaza jest endoenzymem. Katalizuje hydrolizę wiązań α-1,4-glikozydowych

w przypadkowych miejscach łańcucha polisacharydowego. Nazywana jest enzymem upłynniającym,

gdyż jej działanie szybko poprawia rozpuszczalność skrobi. Efektem działania α-amylazy jest

powstanie dekstryn o zróżnicowanej wielkości oraz stosunkowo niewielkich ilości maltozy i glukozy,

a więc cukrów fermentujących [1]. Optymalne warunki działania tego enzymu to 72-75ºC, choć jest

on także aktywny w niższych temperaturach, kiedy to współpracuje z β-amylazą, przyspieszając

rozkład skrobi do cukrów prostych. α-amylaza ulega uszkodzeniu w temp. 80ºC [2].

Systemy zacierania

Zacieranie infuzyjne

Zacieranie infuzyjne polega na stopniowym podgrzewaniu całego zacieru do osiągnięcia temperatur

odpowiednich dla aktywności konkretnego enzymu. Jest to najprostsza metoda zacierania. Wykonuje

się ją w specjalnych naczyniach (kadziach zaciernych) z możliwością regulowania temperatury.

Ważnym elementem tej metody jest mieszanie zacieru, tak aby nie doszło do jego przypalenia [6].

Metoda ta znajduje zastosowanie szczególnie w przerobie słodu dobrze rozluźnionego. Jest prosta,

stosunkowo mało energochłonna, nie wymaga skomplikowanych urządzeń. Z tych względów znajduje

zastosowanie w małych, lokalnych browarach. Zalecana jest szczególnie przy produkcji piw

brytyjskich typu ale [7]. Metoda infuzyjna nie powinna być stosowana, gdy przerabiane są surowce

niesłodowane (jako dodatki). W porównaniu z metodą dekokcyjną, ekstraktywności otrzymanych piw

są zwykle niższe [1].

35

Zacieranie dekokcyjne

Zacieranie to polega na odbieraniu części zacieru, gotowaniu go i ponownym łączeniu

z pozostałą częścią, co powoduje skokowy wzrost temperatury brzeczki. Ilość gotownego zacieru

(dekoktu) leży od temperatury, jaką chcemy osiągnąć. Ilości te oblicza się

z odpowiedniego wzoru [7]. Zagotowanie części zacieru skutkuje całkowitym upłynnieniem skrobi,

ułatwia ekstrakcję składników słodu i sprzyja wytrącaniu osadów garbnikowo-białkowych. Ta ostatnia

właściwość pozwala na usunięcie tych osadów w procesie filtracji brzeczki, co w konsekwencji,

poprawia klarowność piwa [1]. W przeciwieństwie do zacierania infuzyjnego, dekokcja jest procesem

dłuższym i kosztowniejszym, jednak z technologicznego punktu widzenia bywa często korzystniejsza.

Należy pamiętać, aby dekokt był wpompowany do kadzi zaciernej od dołu, a niewlany od góry.

Zapobiega to natlenieniu zacieru. Tlen niekorzystnie wpływa na smak przyszłego piwa. Ze względu na

liczbę gotowanych dekoktów możemy wyróżnić jedno-, dwu- i trójwarowy system zacierania [3, 6, 8].

Programy zacierania

Istnieje wiele różnych programów zacierania brzeczki browarniczej. Ich istotą jest

zaplanowanie sekwencji przerw w ogrzewaniu surowca, tak aby stworzyć optymalne warunki

działania enzymów, a poprzez to, modelować jakość i charakter przyszłego piwa.

Stosowane przerwy

Optymalna temperatura podczas zacierania jest bardzo ważna dla enzymów pośrednio tworzących

smak i barwę piwa.

Wyróżniamy następujące przerwy:

Przerwa zakwaszająca – ma na celu zakwaszenie środowiska, w jakim będą działały enzymy. Pod

wpływem działania fitaz uwalniane zostają jony fosforanowe i wodorowe obniżające pH brzeczki i

jednocześnie zwiększające jej buforowość [7]. Skrobia podczas tej przerwy pęcznieje i staje się łatwiej

rozpuszczalna, dostępna dla enzymów amylolitycznych [2]. Uaktywniają się też enzymy

celulolityczne uwalniając zawartość komórek. Stopniowo obniża się lepkość zacieru [7]. Przerwa

powinna nastąpić w temperaturze 35ºC i trwać od 10 minut do nawet 2,5 godziny [2].

Przerwa białkowa, – podczas której białka ulegają dalszemu rozpadowi i powstają krótsze

polipeptydy i aminokwasy. Przerwa ta jest szczególnie wskazana dla słodów słabo rozluźnionych, a

czas jej trwania zależy właśnie od stopnia rozluźnienia. Polipeptydy są związkami pozytywnie

wpływającymi na jakość piany. Aminokwasy zaś są potrzebne drożdżom do wzrostu i fermentacji,

jako źródło łatwoprzyswajalnego azotu. W brzeczce zawierającej duże ilości aminokwasów

fermentacja zachodzi dynamiczniej, a drożdże produkują większe ilości związków aromatycznych [1].

Optymalna temperatura przerwy to 50-53oC, w czasie od 10 minut do 2 godzin. Najczęściej stosowana

jest przerwa 30 minutowa [2].

36

Przerwa β-amylazowa – inaczej zwaną scukrzającą. Podczas tej przerwy stwarzamy optymalne

warunki dla działania β-amylazy, w wyniku czego powstają cukry fermentujące. Przerwa ta powinna

przebiegać w temperaturze 62-67oC nie dłużej niż 1 godzinę [3].

Przerwa α-amylazowa – czyli przerwa dla α-amylazy, podczas której skrobia przekształcana jest w

cukry rozpuszczalne. Powstają głównie dekstryny, które pozostaną w piwie nadając mu słodki smak,

gdyż nie ulegają fermentacji. Przerwa ta sprzyja lepszemu upłynnieniu brzeczki, co ułatwia dalsze

procesy technologiczne [1]. Optymalna temperatura przerwy α-amylazowej to 72-75ºC. Najczęściej

stosuje się ją w czasie 30 minut. W temperaturze 80ºC α-amylaza traci swoja aktywność. Powyżej tej

temperatury zachodzi też niekorzystne wydzielanie niepożądanych garbników [2].

Programy

W zależności od charakteru piwa, jakie chcemy otrzymać dokonujemy świadomego wyboru programu

zacierania, realizując lub pomijając przerwy enzymatyczne oraz modyfikując czas ich trwania.

Najczęściej stosowane są niżej wymienione programy.

Program zacierania z czterema przerwami realizujący przerwę zakwaszającą, białkową,

β-amylzową i α-amylazową, zakończony ogrzaniem zacieru do temp. 79ºC. Program znajduje

szczególne zastosowanie w przypadku wykorzystania słodów słabo rozluźnionych [2].

Program zacierania z trzema przerwami realizowany z pominięciem przerwy zakwaszającej. W

przypadku dobrze rozluźnionych słodów zastosowanie tej przerwy nie jest konieczne. Korekty

kwasowości można dokonać też poprzez dodatek kwasu do brzeczki [1].

Program z łączeniem przerw amylazowych stosowany jest przez wielu piwowarów. Zauważono, że

różnica temperatur optymalnego działania α i β-amylazy jest niewielka, dlatego można podnieść

temperaturę do pośredniej wartości dla obu enzymów, czyli 70 oC. Wprawdzie enzymy te nie działają

wówczas najefektywniej i przerwa musi zostać wydłużona, jednak rezultaty są zadowalające.

Dodatkowo proces zacierania zostaje uproszczony. Ilość cukrów fermentujących i niefermentującychi

zostaje w ten sposób wyrównana.

Program zacierania bez przerwy białkowej nie zawsze jest możliwy do zastosowania. Przerwa

białkowa jest potrzebna do wytworzenia stabilnej piany i dla efektywniejszej fermentacji. Stosowanie

przerwy białkowej jest najbardziej uzależnione od rodzaju słodu. Rożne słody zawierają inne ilości

białka. Słabo rozluźnione zawierają go więcej niż te dobrze rozluźnione. Pomijając przerwę białkową

przy słodzie bogatym w białko, a ubogim w peptydy i aminokwasy wytworzymy piwo o słabej pianie i

możemy natrafić na problemy z fermentacją brzeczki [1].

Program zacierania w stałej temperaturze jest najlepszym programem dla domowego piwowara.

Polega na pominięciu przerwy zakwaszającej i białkowej, pozostawiając jedynie połączone przerwy

amylazowe. Warunkiem niezbędnym do zastosowania tego najprostszego wariantu jest bardzo dobra

jakość słodu. Doświadczenia praktyczne opisywane w Internecie i literaturze wskazują, że piwa

wytworzone z zastosowaniem tego programu także są udane [2].

37

Wpływ metody zacierania na jakość i charakter piwa

Metoda zacierania ma ogromny wpływ na produkt końcowy. Manipulując programami zacierania

poprzez dobór ilości przerw, zastosowanie odpowiednich temperatur, czasu trwania przerw możemy

stworzyć piwa o zaplanowanych cechach organoleptycznych. Odpowiednio sterując przerwą białkową

mamy wpływ na jakość piany, zmętnienie napojui przebieg procesu fermentacji. W dolnych granicach

temperaturowych przerwy białkowe (około 45ºC) powstają głównie aminokwasy wspomagające

fermentację. Efektem ich obecności jest wzbogacenie aromatów piwa syntezowanych przez drożdże.

W górnych granicach tego przedziału (55ºC) wytwarzane są peptydy stabilizujące pianę [2]. Zbyt

długa przerwa białkowa bywa niekorzystna. W trakcie jej trwania wydzielają się różnej wielkości

peptydy. Wielkocząsteczkowe frakcje powodują zmętnienie piwa, a jego klarowanie staje się bardzo

kłopotliwe. Jeżeli zależy nam na piwie o większej zawartości alkoholu, powinno się zastosować

osobną przerwę dla β-amylazy. W ten sposób powstaną cukry o najprostszej formie, które w procesie

fermentacji zostaną przekształcone w alkohol etylowy. Ponieważ w brzeczce pozostaje wówczas

bardzo mało cukrów niefermentujących, wytworzone w ten sposób piwo jest bardziej wytrawne.

Poświęcając więcej czasu na działanie α-amylazy, skracając jednocześnie przerwę beta-amylazową,

stymulujemy powstawanie dużych ilości dekstryn, które jako cukry niefermentujące, pozostaną w

piwie i nadadzą mu słodkawy smak [1]. Zastosowanie przerwy zakwaszającej i ewentualne jej

wydłużenie, pozwala na podniesienie estraktywności piwa i zapobiega niektórym rodzajom zmętnień

[2].

Literatura

1. Bednarski W., Repsa A. 2003. Biotechnologia żywności. Wyd. Naukowo Techniczne, Warszawa.

2. Dylkowski W. 1978. Browarnictwo. Wydawnictwo Szkolne I Pedagogiczne, Warszawa.

3. Kunze W. 1999. Technologia piwa i słodu. Piwochmiel Sp. z o.o., Warszawa.

4. Lehrl R. 2010. Domowe warzenie piwa.. Wydawnictwo R M, Warszawa.

5. Leśniak W. 2002. Biotechnologia żywności. Procesy fermentacji i biosyntezy. Wydawnictwo Akademii

Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław.

6. Lewis M. J., Young T. W. 2001. Piwowarstwo. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.

7. Mastalerz P. 2000. Elementarna chemia organiczna. Wyd. Chemiczne, Warszawa.

8. Sobkowicz G. 1998. Przewodnik do ćwiczeń z ogólnej technologii żywności. Wyd. Akademii Rolniczej we

Wrocławiu, Wrocław.

Methods of brewing malt mashing and their influence on the quality of beer

Summary

Malt contains many substances affecting the quality of beer after enzymatic transformations. There are several

systems and programs of malt mashing. The process of mashing malt affects the quality and character of beer,

for example alcohol content, sweetness, clarity, foam durability.

Key words: method of mashing malt, brewing, quality of beer, amylolytic enzymes

38

OCENA SPOSOBU ODŻYWIANIA GIMNAZJALISTÓW Z CHEŁMA

Autorzy: Małgorzata Stryjecka, Barbara Szpakowska, Karina Bakun, Joanna Wlizło

Opiekun: dr inż. Małgorzata Stryjecka

Studenckie Koło Naukowe Rolników –Sekcja biologiczna

Instytut Nauk Rolniczych

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie

ul. Nowy Świat 3, 22-100 Chełm

e-mail:[email protected]

Słowa kluczowe: żywienie, młodzież gimnazjalna

Wstęp

Badania naukowe w Polsce jak i na Świecie wskazują, że sposób odżywiania się ludzi

młodych jest nieprawidłowy i nie sprzyja ich prawidłowemu rozwojowi. Przemawia za tym

nieregularność spożywania posiłków, pomijanie posiłków, szczególnie pierwszego śniadania,

pojadanie pomiędzy posiłkami, oraz nadmierne spożywanie posiłków wysoko przetworzonych

Niewłaściwe nawyki żywieniowe w dzieciństwie i młodości, powodują, że w wieku dorosłym

zwiększa się ryzyko wielu chorób takich jak: cukrzyca typu II, osteoporoza, choroby sercowo-

naczyniowe, nowotwory [1,2,3,4,5,6].

Celem niniejszych badań, była ocena zwyczajów żywieniowych młodzieży gimnazjalnej z

Chełma.

Materiały i metody

Badania przeprowadzono w grupie 112 gimnazjalistów (69 dziewcząt i 43chłopców) Zespołu

Szkół Ogólnokształcących nr 6 w Chełmie, w okresie zimowym(grudzień 2010- marzec 2011). Średni

wiek, wzrost, masa ciała i BMI badanych dziewcząt wynosiły odpowiednio: 14,1±1,0 lat, 164,2±6,3

cm, 55,7±8,9 kg i 19,1±3,2 kg/m2, zaś chłopców: 14,5±1,0 lat; 167,2±7,2 cm; 59,1±11,5 kg, oraz

20,4±3,1 kg/m2

Zastosowano metodę badań w postaci wywiadu żywieniowego, obejmującego dzień

poprzedzający badanie. Do analizy statystycznej danych użyto programu komputerowego Statistica

6.0.

Wyniki i ich omówienie

Tabela 1 przedstawia częstotliwość spożywania posiłków w ciągu dnia przez gimnazjalistów.

Pierwsze śniadanie było spożywane regularnie przez 84,7% dziewczyny i 79,9% chłopców

Jest to zjawisko niekorzystne gdyż, spożywanie śniadania wpływa na: lepsze samopoczucie, wyższą

średnią ocen (7), z niższą wartością współczynnika BMI, wyższą podażą wapnia i błonnika

pokarmowego, oraz z wpływem na zdolność logicznego myślenia. Wysoki procent badanych

dziewcząt jak i chłopców deklarowało pojadanie, odpowiednio 23,4%, oraz 25,7%.

39

Tab. 1. Częstotliwość spożywania posiłków przez ankietowanych gimnazjalistów [%]

Płeć Posiłki Jadam

codziennie

Jadam

nieregularnie

W ogóle nie jadam

Dziewczęta

n=69

Pierwsze śniadanie 84,7 12,1 3,2

Drugie śniadanie 51,3 43,00 5,7

obiad 90,30 9,70 0,00

podwieczorek 19,7 44,3 36,00

kolacja 71,4 19,40 9,20

obiadokolacja 9,70 24,1 66,2

pojadanie 23,4 59,5 17,1

Chłopcy

n=43



obiad 91,7 8,3 0,00

podwieczorek 18,5 47,4 34,10

kolacja 77,3 17,0 5,7

obiadokolacja 10,2 20,5 69,3

pojadanie 25,7 53,4 20,9

Dominującym wśród ankietowanych gimnazjalistów jest tłuszcz roślinny (odpowiednio

dziewczyny 55,8%, chłopcy 51,9%).

Najczęściej do smarowania pieczywa respondenci stosują masło (dziewczyny: 50,9 %,

chłopcy 47,15%). Zalecana przez dietetyków margaryny miękkie, są stosowane przez 18,7%

dziewcząt, oraz przez 26,3% chłopców. Pieczywa nie smaruje żadnym tłuszczem 7,9% dziewczynek i

1,3% chłopców. Ankietowani na pytanie dotyczące smażenia potraw odpowiadali „inne oleje”, mając

na myśli: olej słonecznikowy, kukurydziany, sojowy. Powyższe zależności przedstawiają dane z tab.

2.

Tab. 2. Tłuszcze w żywieniu badanych gimnazjalistów [%]

Oceniany parametr Płeć

Dziewczyny Chłopcy

Tłuszcze

dominujące

Roślinne 55,8 51,9

Zwierzęce 44,2 48,1

Smarowanie

pieczywa

Masło 50,9 47,1

Margaryny miękki 18,7 26,3

Masło+ margaryna 22,5 25,3

Nie smaruje 7,9 1,3

Smażenie

potraw

Smalec 12,5 19,8

Olej rzepakowy 9,5 10,1

Inne oleje 47,9 48,3

Różnie 30,1 21,8

W badanej grupie gimnazjalistów podaż produktów mlecznych był nieprawidłowy, gdyż tylko

40,9% dziewcząt, oraz 46,7% chłopców spożywało mleko codziennie. 47,3% badanych dziewczynek i

40

45,2% chłopców pije mleko nieregularnie. Wysoki odsetek ankietowanych deklaruje ze w ogóle nie

pije mleka (11,8% dziewczynek, oraz 8,1% chłopców).

11,7% dziewcząt i 10,9 % chłopców deklarowało codzienne spożycie sera twarogowego, w

sposób nieregularny spożywa go aż 85,7% dziewczynek i 87,5% chłopców. Wśród ankietowanych

znajduję się również 2,6% dziewczynek oraz 1,6% chłopców, którzy w ogóle nie spożywają sera

twarogowego. W przypadku spożywania sera żółtego odpowiednio 15,3% dziewczynek i 14,4%

chłopców codziennie go spożywa. Pośród badanych są również osoby, które w ogóle nie spożywają

sera, jest ich odpowiednio 1,2% dziewczynek i 1,5% chłopców. Wszystkie powyższe zależności są

przedstawione w tabeli 3.

Tab. 3. Częstość spożycia mleka i przetworów mlecznych przez badanych gimnazjalistów [%]

Przetwory mleczne Częstość spożycia Płeć

Dziewczyny Chłopcy

Mleko Codziennie 40,9 46,7

Kilka razy w tygodniu 11,6 12,00

Raz tygodniu 20,0 20,9

Rzadziej 15,7 12,3

Nigdy 11,8 8,1

Sery twarogowe Codziennie 11,7 10,9



Rzadziej 15,00 12,00

Nigdy 2,6 1,6

Sery żółte Codziennie 15,3 14,4



Rzadziej 11,00 6,00

Nigdy 1,2 1,5

25,2% dziewczynek, oraz 22,3% chłopców deklarowało, że kilka razy dziennie spożywa

owoce. Raz dziennie owoce spożywa wśród badanych gimnazjalistów 64,9% dziewczynek, oraz

66,9% chłopców. Nikt wśród ankietowanych nie zadeklarował brak spożywania owoców.

W przypadku surowych warzyw 14,7% badanych dziewczynek i 16,3% chłopców kilka razy

dziennie spożywa warzywa. Raz dziennie warzywa surowe spożywa 42,5% dziewczynek oraz 45,2%

chłopców. Wśród respondentów znajdują się osoby, które nie spożywają warzyw surowych tj. 1,1%

badanych dziewczynek, oraz 1,3% ankietowanych chłopców. Zależności te obrazują dane z tabeli 4.

41

Tab. 4. Częstość spożycia owoców oraz warzyw surowych wśród ankietowanych gimnazjalistów [%]

Częstość spożycia Płeć

Dziewczyny Chłopcy

Owoce Kilka razy dziennie 25,2 22,3

Raz dziennie 64,9 66,9


Rzadziej 1,7 1,8

nigdy 0,00 0,00

Warzywa surowe Kilka razy dziennie 14,7 16,3



Rzadziej 2,7 2,1

nigdy 1,1 1,3

Wnioski

1. Zaobserwowano zbyt niskie spożycie produktów mlecznych, owoców, warzyw surowych w

porównaniu do zalecanych norm

2. Najczęściej używanym tłuszczem do smarowania pieczywa jest masło

3. Zaobserwowane błędy żywieniowe mogą przyczynić się do występowania w diecie

niedoborów min.: niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT), witamin,

składników mineralnych

4. Nie stwierdzono istotnego wpływu płci na spożycie określonych produktów spożywczych

Literatura

1. Ilow R., Regulska-Ilow B., Strzała-Kruk D., Biernat J.,: Ocena zwyczajów żywieniowych

licealistów z Oleśnicy. Bromat.Chem.Toksykol., 2008; 41, 705-7010

2. Keys A., AndersonJ., Grandem.,: Serum cholesterol response to changes in the diet. IV Particular

saturated fatty acids in the diet. Metabolism, 1965; 14, 776-787

3. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K.:, Tabele wartości odżywczej produktów

spożywczych. IŻŻ, Prace IŻŻ Nr 85, Warszawa, 1998

4. Nadolna I., Kunachowicz H., Iwanow K.:, Potrawy, skład i wartość odżywcza. IŻŻ, Nr 65,

Warszawa, 1994

5. Szponar L., Wolnicka K., Rychlik E.:, Album fotografii produktów i potraw. IŻŻ. Prace IŻŻ Nr

96,Warszawa, 2000

6. Waszkiewicz L., Rogowska J., Racjonalne żywienie w aspekcie zarządzania własnym zdrowiem. (W)

Rola i zadania medycyny społecznej u progu XXI wieku. Akademia Medyczna we Wrocławiu,

Wrocław, 2002

7. Ziemlanski Ś., (red.) Normy żywienia człowieka. Fizjologiczne podstawy, PZWL, Warszawa, 2001

Assessment diets high school students from Chelm

Summary

The purpose of this study was to evaluate the dietary habits of school children Chelm. Were tested a group of

112 students including 69 girls and 43 boys. To assess the study habits of high school students in a group

interview method was used nutritional. The results showed numerous abnormalities of young people study habits

such as high consumption of butter, low consumption of milk and dairy products, and insufficient consumption

of fruits, vegetables, especially raw.

Key words: nutrition, secondary school students

42

OCENA SPOSOBU ŻYWIENIA OSÓB PO 50 ROKU ŻYCIA

ZAMIESZKUJĄCYCH POWIAT CHEŁMSKI

Autorzy: Małgorzata Stryjecka, Karina Bakun, Barbara Szpakowska, Joanna Wlizło

Opiekun: dr inż. Małgorzata Stryjecka

Studenckie Koło Naukowe Rolników –Sekcja biologiczna

Instytut Nauk Rolniczych

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie

Ul. Nowy Świat 3, 22-100 Chełm

e-mail:[email protected]

Słowa kluczowe: żywienie, osoby starsze

Wstęp

Racjonalne żywienie osób starszych ma istotne znaczenie, gdyż u osób po 50 roku życia

wzrasta w sposób naturalny ryzyko chorób dietozależnych takich jak: cukrzyca typu II, nadciśnienie

tętnicze, otyłość. Na sposób odżywiania się ludzi starszych wpływ mają min. ich problemy zdrowotne,

nawyki z młodości, sytuacja ekonomiczna [1,2,3, 4,5]. W Polsce jednym z problemów żywieniowym

jest nadmiernym spożycie energii z tłuszczu i węglowodanów, natomiast niskie spożycia witamin i

składników mineralnych. Obserwuje się częste spożycia mięsa i jego przetworów, a mniejsze spożycie

ryb, owoców, warzyw, przetworach mlecznych.

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie oraz ocena sposobu żywienia osób po 50 roku

życia zamieszkujących powiat chełmski.

Materiał i metody

Grupę badawczą stanowiło 132 osób (w tym kobiet 87, oraz 45 mężczyzn) w wieku 50-79 lat

mieszkający w powiecie chełmskim. Badania przeprowadzone w okresie od stycznia do marca 2011.

Badania były przeprowadzone przy pomocy autorskiej ankiety. Przeważająca liczba ankietowanych to

osoby z średnim i wyższym wykształceniem (73%).

Analizując występowanie chorób przewlekłych, ankietowani najczęściej cierpią na: otyłość

(44,2%), cukrzycę typu 2 (41,7%), nadciśnienie tętnicze (37%), osteoporozę (21,7%).

Wyniki

Dane w tabeli 1 przedstawiają regularność spożywania posiłków w ciągu dnia przez osoby po

50 roku życia zamieszkujące powiat chełmski. Kobiety regularniej (79,2%) niż mężczyźni (71,0%)

spożywają najważniejszy posiłek dnia, jakim jest pierwsze śniadanie. Niepokojące jest, że aż 20,8%

kobiet i 25,8% mężczyzn nie jada pierwszego śniadania regularnie.

100 % kobiet codziennie jada obiad, mężczyźni niewiele mniej 97,1%. Niewielką

popularnością cieszy się zarówno u kobiet jak i u mężczyzn obiadokolacja (odpowiednio 9,7%, 12%)

oraz podwieczorek (odpowiednio 9,3%, 12,8%).

43

Wysoki odsetek, bo aż 53,2% badanych kobiet i 61% mężczyzn deklaruje pojadanie pomiędzy

posiłkami.

Tab. 1. Regularność spożywania posiłków [%]

Płeć Posiłki Jadam

codziennie

Jadam

nieregularnie

W ogóle

nie jadam

Kobiety



Obiad 100,0 0,00 0,00

Podwieczorek 9,3 71,3 19,4

Kolacja 27,1 59,7 13,2

Obiadokolacja 9,7 25,6 64,7

Pojadanie 53,2 42,1 4,7

Mężczyźni Pierwsze śniadanie 71,0 25,8 3,2


Obiad 97,1 2,9 0,00

Podwieczorek 12,8 57,3 29,9

Kolacja 29,4 52,7 17,9

Obiadokolacja 12,0 28,9 59,1

Pojadanie 61,0 49,00 0,00

Zarówno kobiety (82,4%) jak i mężczyźni (79,3%) spożywają głównie tłuszcze pochodzenia

roślinnego. Respondenci smarują pieczywo przede wszystkim masłem niezależnie od płci (kobiety

59,4%, mężczyźni 60,2%).

2,1% kobiet deklaruje że w ogóle nie smaruje pieczywa żadnym tłuszczem. W przypadku

pytania dotyczącego smażenia, niezależnie od płci najczęściej padała odpowiedź „inne oleje”. Wśród

tzw. „innych olej” respondenci wymieniali: olej słonecznikowy i kukurydziany. Zadawalający jest

niski odsetek osób używających do smażenia smalcu (kobiet 9,7% i 12,8% mężczyzn). Powyższe

zależności przedstawia tab. 2.

Niepokojące jest niskie spożycie mleka wśród ankietowanych. Codzienne spożycie mleka

deklaruje 55,4% kobiet, oraz 58,9% mężczyzn. 41,4% ankietowanych kobiet oraz 39,6% mężczyzn

pije mleko nieregularnie. 3,2% badanych kobiet oraz 1,5% mężczyzn nigdy nie pije mleka.

Na pytanie dotyczące częstotliwości spożywania sera twarogowego najczęściej przez

badanych padała odpowiedź: „kilka razy w tygodniu”, odpowiednio kobiety 38,7%, mężczyźni 34,2%

W przypadku spożycia sera żółtego 33,7% kobiet oraz 30,8% mężczyzn deklaruje spożycie go kilka

razy w tygodniu. Wysoki odsetek wśród ankietowanych to osoby, które nie spożywają sera żółtego

(odpowiednio 17,8% kobiet, oraz 11,3% mężczyzn). Zależności przedstawione powyżej przedstawia

tab. 3.

44

Tab. 2.Tłuszcze w żywieniu badanych osób [%]

Oceniany parametr Płeć

Kobiety Mężczyźni

Tłuszcze

dominujące

Roślinne 82,4 79,3

Zwierzęce 17,6 20,7

Smarowanie

pieczywa

Masło 59,4 60,2

Margaryna 12,1 9,4

Masło+

margaryna

26,4 30,4

Nie smaruje 2,1 0,00

Smażenie

potraw

Smalec 9,7 12,8

Olej rzepakowy 21,4 21,3

Inne oleje 49,7 54,2

Różnie 19,2 11,7

Tab. 3. Częstotliwość spożywania mleka i jego przetworów [%]

Przetwory mleczne Częstość spożycia Płeć

Kobieta mężczyzna

Mleko Codziennie 55,4 58,9



Rzadziej 5,0 2,3

nigdy 3,2 1,5

Sery twarogowe Codziennie 15,6 14,3



Rzadziej 18,8 20,9

nigdy 5,4 5,9

Sery żółte Codziennie 7,2 12,9



Rzadziej 11,1 28,7

nigdy 17,8 11,3

Pomimo okresu przeprowadzonych badań (styczeń-marzec), kiedy na rynku owoców i warzyw

jest niewiele, respondenci, niezależnie od płci bardzo chętnie spożywają owoce i warzywa. Raz

dziennie owoce spożywa 65,7% kobiet, oraz 66,9% mężczyzn. Wśród ankietowanych znajdują się

osoby, które nigdy nie spożywają owoców (1,2% kobiet, oraz 1,5% mężczyzn). 7,9% kobiet i 11,1%

mężczyzn spożywa owoce kilka razy w ciągu dnia.

45

Warzywa surowe są, niezależnie od płci, spożywane przez respondentów rzadziej niż owoce.

Najczęściej ankietowani deklarują ze spożywają warzywa kilka razy w tygodniu (odpowiednio 55,8%

kobiet i 39,7% mężczyzn). Raz dziennie warzywa są spożywane przez 18,1% kobiet, oraz 35,1%

mężczyzn. Pośród ankietowanych są osoby, które w ogóle nie spożywają warzyw surowych (11,9%

kobiet i 6,2% mężczyzn). Powyższe zależności prezentuje tab.4

Tab. 4. Częstość spożycia owoców i warzyw surowych. [%]

Wyszczególnienie Częstość spożycia Płeć

Kobieta Mężczyzna

Owoce Kilka razy dziennie 7,9 11,1



Rzadziej 3,5 2,9

Nigdy 1,2 1,5

Warzywa surowe Kilka razy dziennie 4,9 3,1



Rzadziej 9,3 15,9

Nigdy 11,9 6,2

Tabelka 5 przedstawia częstotliwość spożycia ryb wśród badanych. Ryb w żywieniu osób

starszych są bardzo istotne ze względu na źródło niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych.

Ankietowanie niezależnie od płci deklarowali, że najczęściej spożywają ryby raz w tygodniu. Wśród

respondentów znajdują się osoby, które spożywają ryby kilka razy w tygodniu (odpowiednio kobiety

4,1%, oraz mężczyźni 5,7%)

Tab.5. Częstość spożycia ryb przez ankietowane osoby starsze [%]

Płeć

Kobieta Mężczyzna


Raz w tygodniu 73,5 73,6

Raz w miesiącu 19,7 18,5

Rzadziej 2,7 2,2

Nigdy 0,00 0,00

46

Literatura

1. Roszkowski W., Żywienie osób starszych. [w] Hasik J., Gawęcki J. (red) Żywienie człowieka.

Podstawy nauki o żywieniu. PWN, Warszawa, 2000

2. Narojek L., Niektóre aspekty uwarunkowań zachowań żywieniowych. Instytut Żywności i Żywienia,

Warszawa, 1993

3. Gabrowska E., Spodaryk M., Ocena sposobu żywienia ludzi starszych mieszkających w Krakowie,

Żyw. Człow.Metab., 2002, 29, supl., 203-208

4. Duda G., Różycka-Cała K., Przysławski J., Sposób żywienia a wybrane a wybrane wskaźniki stanu

odżywiania osób w wieku podeszłym.Now.Med.2000, 12, 17-18.

5. Ziemlański Ś., (red). Normy żywienia człowieka. Podstawy fizjologiczne. PZWL, Warszawa, 2001

Assessment of feeding people over the age of 50 living in district Chelm

Summary

The purpose of this study was to evaluate the diets of elderly people after 50 years of age. Group studied

consisted of 132 persons (including 87 women and 45 men) living in Chelm district. As a method of research

used a dietary interview 9 constituting a menu 24 hours). The obtained results from the surveys show numerous

errors nutrition among the respondents. To which we can count, low supply: essential fatty acids, dairy products,

fruits and vegetables.

Key words: nutrition, older people

47

PROCESS OF LIPID PEROXIDATION AND ACTIVITY OF ANTIOXIDANT

SYSTEM IN THE CELLS OF WHITE RATS UNDER AFLATOXIN В1 INJECTION

N.K. Koval 1,2

, H.L. Antonyak 2,3

1Drohobych Ivan Franko State Pedagogical University,

Ivasyik Street 11, 82200 Truskavets, Ukraine, 2Institute for Research in Animal Biology of NAAS of Ukraine,

Stus Street 38, 79003 Lviv, Ukraine 3Ivan Franko National University of Lviv, Ukraine

e-mail: halyna [email protected]

Influence of aflatoxin В1 (AFB1) on the processes of lipid peroxidation (LPO) and activities of

antioxidant system enzymes in the cells of liver and brain of white rats was investigated. It was

established that on 7th and 14th day after of AFB1 injection (0,5 mg/kg) intensification of LPO

processes and suppression of antioxidant system enzymes activities (superoxide dismutase, glutathione

reductase, glutathione peroxidase) took place in the animal cells.

Keywords: aflatoxin B1, lipid peroxide oxidation, antioxidant system enzymes, brain, liver.

Aflatoxin В1 (AFB1) is one of mycotoxins which can be found in forage and foodstuffs at the

conditions of contamination with fungi of Aspergillus genus [1]. It is known that AFB1 shows

mutagenic, carcinogenic, teratogenic and immunosuppressive properties. It is able to cause the severe

effects in of animals and human organism during the short period of time [2,3]. In many countries

maximum allowable concentrations of aflatoxins in foodstuffs and forage are minimized. In

concentrations 3 – 5 mg/kg AFB1 shows carcinogenic effects in hepatocytes [3]. AFB1 and other

aflatoxins is the object of constant attention of experts in food quality and safety because of their

carcinogenic properties. However mechanisms of derangement of vital functions in human and animal

organism caused by Aflatoxin В1 intake with food and forage were studied insufficiently.

The objectives of this research was to study aflatoxin В1 influence on lipid peroxidation (LPO)

process and activities of antioxidant system enzymes in the cells of liver and brain of white rats under

single injection of AFB1 in a dose 0,5 mg/kg body weight (1/10 of LD50).

Materials and methods

Experiments were conducted on adult white outbred male rats weighing 170-200 g, kept on a

standard ration in the vivarium conditions. Animals were divided into three groups: control and two

studied groups (5 animals in each group). AFB1 was injected to the animals of studied groups in a

dose 0,5 mg/kg body weight and the equivalent volume of physiologic saline was injected to the

animals of control group. The rats of studied groups (the 1st and the 2

nd) were tested on the 7th and

14th day respectively after injection of the toxin. Euthanasia of animals was carried out under easy

anesthesia by decapitation.

48

The homogenates of liver and brain were prepared using the standard methods. Concentrations

of LPO products (TBA-reactive products) and activities of antioxidant system (superoxide dismutase,

glutathione reductase, glutathione peroxidase) were determined in homogenates [4]. The results were

handled statistically with the use of statistical methods.

Results and discussion

The researches results show that under influence of aflatoxin B1 the processes of ROS formation

and lipid peroxidation enhance in the cells of experimental animals. Thus, in liver cells concentration

of TBA-reactive products increased at the 7th and 14th day of experiment by 52% and 117% (р<0,05-

0,001) respectively, in brain cells – by 83% and 150% (р < 0,05-0,001). This suggests the

development of oxidative stress in the both types of investigated cells under an influence of AFВ1.

*

*

*

*

0

50

100

150

200

250

300

control 7 14

Days after AFB1 injection

% of control levelsBrain

Liver

Fig. 1. Effects of aflatoxin В1 on TBA-reactive product concentrations in the organs of rats

Note: in this and other figures * and ** is a probability of divergence between control and experimental

groups of animals (*– р<0,05; ** – р<0,01)

It was established that under acute toxication with aflatoxin В1 the significant decrease enzymes

of antioxidant system (superoxide dismutase, glutathione reductase, glutathione peroxidase) activities

was observed in the cells of liver and brain of animals. In particular, superoxide dismutase activity

decreased at the 7th and 14th day of experiment in liver cells – by 34,3% and 46,8% (р <0,05), in

brain cells – by 29% and 47% (р<0,05-0,01), respectively.

The activitiy of other enzymes of antioxidant system, glutathione reductase, is also suppressed

in rat cells during experimental period. In particular, in liver cells glutathione reductase activity

diminished on 7th and 14th day after AFB1 treatment by 50% and 73% (р<0,01), in the brain cells –

by 59% and 66% (р<0,05-0,01). Glutathione peroxidase activity decreased on 7th and 14th days of

49

experiment in brain cells – by 28,4% and 16,7% (р<0,05-0,01), in liver cells – by 26,7% and 20,7% (р

<0,05), respectively.

The results of experiment show that AFB1 considerably influences metabolism in the cells of

liver and brain by stimulating LPO processes and inhibiting the activities of antioxidant system

enzymes. It is known that AFB1 promotes directly and indirectly the increase in reactive oxygen forms

(ROS) generation in the cells [5]. Chemically active ROS induce lipid peroxidation and other

processes that result in destructive changes in the cells. At such conditions the diminishing of

antioxidant protection level in organism poisoned with aflatoxin В1 can enhance the harmful effects of

AFB1 on functional activity of organs and systems.

First of all, the detected changes will promote damage in the functional activity of liver cells.

This can be a part of mechanisms of AFB1 toxic influence. It is known that liver is an organ where

destructive effects of aflatoxin are most severe [3]. At the same time, high responsibility to the action

of aflatoxin is evident for brain cells where activation of LPO processes and inhibition of antioxidant

system activity may be accompanied with other harmful intracellular effects.

The obtained results are the basis for further researches of mechanisms of AFB1 and other

aflatoxins harmful action in the cells of organs and tissues, and for the researches directed on

possibility of correction metabolism disorders in organism of animals.

Conclusions

1. Under the influence of single injection of aflatoxin В1 (0,5 mg/kg) in the cells of liver and

brain of white rats intensification of TBA-reactive products formation was observed at the 7th and

14th day of experiment.

2. Aflatoxin В1 inhibited the activities of antioxidant system enzymes (superoxid dismutase,

glutathione reductase and glutathione peroxidase) in the cells of liver and brain of the rats.

Literature

1. Antonyak H.L., Babych N.O., Stefanyshyn O.M., Koval' N.K., Fedyakov R.O., 2009. Aflatoxins:

biological effects and mechanisms of influence on organisms animals and human. The Animal Biology

1-2, 16-26.

2. Eaton D.L., Groopman J.D., 1994. The Toxicology of Aflatoxins. New York Acad. Press, 383-426.

3. Ellis E.M., 2009. Protection against aflatoxin B1 in rat – a new look at the link between toxicity,

carcinogenicity, and metabolism. Toxicol Sci. 109(1), 1-3.

4. Prochorova M.I., 1982. Methods of biochemical analysis. Leningrad: Leningr. Univ. Press., 272 р.

5. Sies H., 1991. Oxidative stress: introduction. Oxidative Stress: Oxidants and Antioxidants, 15-22.

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19293422

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19293422

50

STEPONE REAL-TIME PCR DETECTION OF SALMONELLA SPP., SALMONELLA

ENTERICA SER. TYPHIMURIUM AND ENTERITIDIS IN CHICKEN MEAT

Authors: Jaroslav Pochop, Miroslava Kačániová, Lukáš Hleba

Supervisor: doc. Ing. Miroslava Kačániová, PhD.

Department of Microbiology,

Faculty of Biotechnology and Food Sciences,

Slovak University of Agriculture in Nitra,

Tr. A. Hlinku 2, 949 01 Nitra, Slovak Republic


Key words: real-time PCR, Salmonella spp., food, detection

Introduction

Meat, including poultry, is one of the major sources of human Salmonella infection [3-4], and

therefore, efficient and rapid monitoring of Salmonella in the poultry production chain is necessary

[2]. The generation of quantitative data is extremely laborious and time consuming. Currently all

available data are based on cultural methods such as the most probable number (MPN) test or colony

count techniques using agar plates. Consequently, only few quantitative data for Salmonella from food

and the environment are available [6]. Faster, easier and cheaper enumeration methods could provide

risk managers with large amounts of new data for improving the risk assessment studies. Additionally,

the colony count technique on selective agar is only appropriate for higher levels of Salmonella (102 to

103 CFU/g or more) and is not feasible when high levels of background flora are present. For low

numbers of Salmonella, and/ or when the amount of background flora is relatively high, the labor-

intensive MPN method is recommended, which provides confirmed results within 3 to 6 days.

Currently, an ISO standard is elaborated based on a mini-MPN procedure to enumerate salmonellae,

offering a miniaturized version of the standard MPN method with benefits regarding procedural

handling and consumption of reagents and consequently reduction of costs, but without improvements

in process time. Real-time PCR offers several advantages in terms of speed, detection limit, costs and

high-throughput [6] and has been used to generate quantitative data on Salmonella in various matrices

including food [11-12]. However, pre-PCR processing methods without culture enrichment, such as

flotation [12], immunomagnetic separation [10], and filtration [11], have a limit of quantification

(LOQ) of approximately 102–10

3 CFU/mL or gram of sample due to the loss of target material during

the sample preparation and the small volumes analysed. This LOQ is usually still too high, since most

samples in the food production chain, including the surface of the pig carcasses, are contaminated with

˂102 salmonellae per gram [1]. A number of PCR based Salmonella diagnostic kits are now

commercially available including the BAX® Salmonella Kit (Oxoid), the LightCycler foodproof®

Salmonella Detection Kit (Biotecon Diagnostics) and the MicroSEQ® Salmonella spp. Detection Kit

(Applied Biosystems). Each of these methods comprise of a shortened culture enrichment followed by

a real-time PCR detection assay. Additional real-time PCR based methods for the detection of

51

Salmonella in food have been reported [8-9]. Real-time PCR methods are often used for quantification

of initial target DNA. Unfortunately, amplification efficiencies can be different from sample to sample

due to the effects caused by inhibition of amplification, human failures or preparation errors. This

implies that quantification, even with external controls, does not always represent a correct calculation

of initial amount of target in each sample. To eliminate part of these drawbacks, different approaches

of using an internal amplification control (IAC) in each real-time PCR have been described recently

[5, 7].

Materials and Methods

Food samples

Total of eight food samples were used in this study. As the aim of investigation were observed animal

meat. Samples were obtained by taking swabs from the body of chickens.

Bacterial Strains and DNA Extraction

As a pre-preparation step for the Step One real-time PCR, DNA extraction was performed using DNA

extraction method: PrepSEQ Rapid Spin Sample Preparation Kit (Applied Biosystems, USA).

General Sample Preparation Protocol

Sample of 750 μL was loaded onto the spin column and microcentrifuged for 3 minutes at maximum

speed. Supernatant was discarded and to the pellet was added 50 μL of Lysis Buffer. Samples were

incubated for 10 minutes at 95°C.

MicroSEQ® Salmonella spp. Detection Kit

Assay to amplify the polymerase chain reaction (PCR) a unique microorganism specific DNA target

sequence and a TaqMan® probe to detect the amplified sequence were used. 8-tube strips containing

assay beads compatible with StepOne™ Systems were used. Samples of 30 μL to the lyophilized

beads were loaded. MicroAmp® 48-Well Base and the MicroAmp® Cap Installing Tool to the tubes

were used. MicroAmp® Fast 48-Well Tray on the sample block of the StepOne System was used.

Real-time PCR

Thermal cycling conditions were as follows: 2 minutes of incubation at 95°C, followed by 40 cycles of

1 sec. denaturation at 95°C and 20 sec. annealing and elongation at 60°C. Data were collected during

each elongation step. PCR products were detected by monitoring the increase in fluorescence of the

reporter dye at each PCR cycle. Applied Biosystems software plots the normalized reporter signal,

ΔRn, (reporter signal minus background) against the number of amplification cycles and also

determines the threshold cycle (Ct) value i.e. the PCR cycle number at which fluorescence increases

above a defined threshold level were used.

52

Results and Discussion

In the investigated samples before incubation we could detect strain of Salmonella spp. in six

out of eight samples, as well as internal positive control (IPC), which was positive in all samples as

shown in Graph 1. The (Ct) value of positive salmonella samples was from 15.59 to 36.96 and IPC

(Ct) value was from 30.88 to 32.17. In the samples after 16 hours incubation we could detect strain of

Salmonella spp. in samples, as well as internal positive control (IPC), which was positive in all

samples as shown in Graph 2. The (Ct) value of positive salmonella samples was from 19.11 to 35.46

and IPC (Ct) value was from 26.39 to 32.97.

Graph 1 Process Real Time PCR without incubation

Graph 2 Process Real Time PCR after incubation

53

Pre-enriched meats had CT values of 35.32 or more, while post-enriched meats had CT values

of 14.41 to 22.23. When 1.45 ± 0.21 log10 CFU/mL of S. Typhimurium and 1.65 ± 0.07 log10

CFU/mL of S. Enteritidis were spiked into meats, the multiplex real-time PCR assay detected bacteria

in all conditions (beef, pork, pre-enriched, and postenriched) [7]. The multiplex real-time PCR

developed in this study was the first to detect all Salmonella spp. possibly related with meats and to

differentiate simultaneously S. Typhimurium from S. Enteritidis in meats. Previously, real-time PCR

assays had been applied for Salmonella spp. and other food-borne pathogens [6]. Although there has

been a fall in the number of human Salmonella infections in Europe over the past number of years [4],

foodborne infection from Salmonella continues to pose a great risk to public health. It is widely

believed that pathogen reduction in animals, efficient Quality Control Systems (e.g. HACCP

principles and GHP) and Quality Assurance (QA) at all stages of the food chain from ‘‘farm to fork” is

the most effective way to prevent the spread of infection via food [1]. Possible biological contaminants

such as blood and fats present on animal carcasses which can cause PCR inhibition are also diluted.

The bacterial cell pellet was washed in PBS prior to DNA isolation to reduce the concentration of

enrichment medium which may also cause PCR inhibition [8]. Whereas most of the target genes used

for PCR detection of foodborne pathogens encode proteins involved in virulence and were identified

as the result of many years of work involving gene/protein structure–function studies, the progress in

computational genomics has led the way to more efficient and customized mining of genomes for

species-specific nucleotide sequences. Several software packages for such data mining have been

developed based upon sequence alignment [11].

Conclusion

Conventional PCR methods need amplification product separation by gel electrophoresis

followed by hybridization with a probe. These time-consuming protocols are now gradually being

replaced by more convenient and rapid real-time PCR assays. This will not only prevent many people

from becoming infected with Salmonella, it will also benefit food manufacturing companies by

extending their product’s shelf-life by several days and saving them the cost of warehousing their food

products while awaiting pathogen testing results.

Acknowledgments: This work was funded by Grant Agency VEGA 1/0372/09, KEGA 430-014SPU-

4/2010, APVV-VMSP-P-0111-09.

References

1. Boughton, C., Egan, J., Kelly, G., Markey, B., Leonard, N. 2007. Quantitative examination of Salmonella

spp. in the lairage environment of a pig abattoir. Foodborne Pathogens and Disease, 4: 26-32.

2. Carrique-Mas, J.J., Davies, R.H. 2008. Sampling and bacteriological detection of Salmonella in poultry

and poultry premises: a review. Rev. Sci. Technol. 27: 665-677.

3. Denny, J., Boelaert, F., Borck, B., Heuer, O.E., Ammon, A., Makela, P. 2007. Zoonotic infections in

Europe: trends and figures-a summary of the EFSA-ECDC annual report. Eur. Surveill. 12: 3336.

54

4. Foley, S.L., Lynne, A.M., Nayak, R. 2008. Salmonella challenges: prevalence in swine and poultry and

potential pathogenicity of such isolates. J. Anim. Sci. 86: 149-162.

5. Hoorfar, J., Wolffs, P., Rådström, P. 2004. Diagnostic PCR: validation and sample preparation are two

sides of the same coin. Acta Pathologica, Microbiologica et Immunologica Scandinavica. 112: 808-814.

6. Malorny, B., Löfström, C., Wagner, M., Krämer, N., Hoorfar, J. 2008. Enumeration of Salmonella in

food and feed samples by real-time PCR for quantitative microbial risk assessments. Applied and

Environmental Microbiology, 74: 1299-1304.

7. Mazurek, J., Salehi, E., Propes, D., Holt, J., Bannerman, T., Nicholson, L.M., Bundesen, M., Duffy, R.,

Moolenaar, R.L. 2004. A multistate outbreak of Salmonella enterica serotype typhimurium infection linked

to raw milk consumption-Ohio. J. Food Prot. 67: 2165-2170.

8. McGuinness, S., McCabe, E., O'Regan, E., Dolan, A., Duffy, G., Burgess, C., et al. 2009. Development

and validation of a rapid real-time PCR based method for the specific detection of Salmonella on fresh meat.

Meat Science, 83: 555-562.

9. O'Regan, E., McCabe, E., Burgess, C., McGuinness, S., Barry, T., Duffy, G., et al. 2008. Development

of a real-time multiplex PCR assay for the detection of multiple Salmonella serotypes in chicken samples.

BMC Microbiology, 8: 156.

10. Warren, B.R., Yuk, H.G., Schneider, K.R. 2007. Detection of Salmonella by flow-through immunocapture

real-time PCR in selected foods within 8 hours. In Journal of Food Protection, 70: 1002-1006.

11. Wolffs, P.F., Glencross, K., Norling, B., Griffiths, M.W. 2007. Simultaneous quantification of pathogenic

Campylobacter and Salmonella in chicken rinse fluid by a flotation and real-time multiplex PCR procedure.

International Journal of Food Microbiology, 117: 50-54.

12. Wolffs, P.F., Glencross, K., Thibaudeau, R., Griffiths, M.W. 2006. Direct quantitation and detection of

Salmonellae in biological samples without enrichment, using two-step filtration and real-time PCR. Applied

and Environmental Microbiology, 72: 3896-3900.

55

TAJEMNICE CZEKOLADY

Autor: Hanna Tomala

Opiekun: dr inż. Agnieszka Maj

Koło Naukowe Inżynierów Żywności

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Sulechowie, Instytut Zarządzania i Inżynierii Rolnej

ul. Armii Krajowej 51, 66-100 Sulechów

[email protected], [email protected]

Słowa kluczowe: czekolada, produkcja czekolady, historia czekolady, składniki czekolady

Dzieje czekolady

Historia czekolady rozpoczęła się 3 tysiące lat temu, gdy obszary lasów tropikalnych

na Wybrzeżu Zatoki Meksykańskiej zamieszkiwane były przez jedną z najstarszych cywilizacji -

Olmeków. Oni pierwsi zaczęli uprawiać kakaowce, w czym pomagały im sprzyjające warunki

klimatyczne, z tym że ich wyrób nie przypominał jeszcze niczym naszej współczesnej czekolady.

Po Olmekach kult czekolady przejęli i rozwinęli Majowie, których cywilizacja powstała kilkaset

lat po upadku Olmeków. To Majowie zaczęli jako pierwsi obróbkę ziarna kakaowego. Uprawiali oni

kakaowce, których owoce poddawali fermentacji, prażyli i mielili, co można już nazwać pierwotnym

schematem technologii obróbki ziarna kakaowego. Mieszając zmielone kakao z wodą, mąką

kukurydzianą, miodem i chili sporządzali napój zwany xocolatl („gorzka woda”). Napój ten

przeznaczony był tylko dla wybranych, głównie dla królów, arystokracji i najważniejszych

uczestników obrzędów religijnych. Czekolada, uważana za przysmak bogów, była otaczana

szczególną czcią i pełniła kluczową rolę podczas odprawiania świętych rytuałów. Obyczaj picia

gorzkiego napoju był również ważnym punktem uroczystości zaręczynowych, podobnie jak dzisiejsze

picie szampana. Również Majowie jako pierwsi zaczęli pić czekoladę z pianką. Dokładne receptury

na przyrządzanie i przyprawianie czekolady oraz opisy wszelkich rytuałów z nią związanych Majowie

zostawili w swoich tak zwanych Kodeksach - zwojach, manuskryptach zapisanych starożytnym

pismem hieroglificznym [1].

Kolejna cywilizacja - Aztekowie przejęli zwyczaj spożywania czekolady od Majów. Oni

również cenili ziarna kakaowe, jednak zaczęli coraz bardziej je udostępniać. Już nie tylko królowie

i arystokracja mogli wypić ten cudowny napój, ponieważ ziarno kakaowe stało się moneta obiegową.

Mimo to picie czekolady było luksusem, rozrzutnością, na którą nie każdy mógł sobie pozwolić. Koszt

100 ziaren równał się dziennemu wynagrodzeniu tragarza lub też cenie jednego niewolnika. Królika

zaś można było zakupić za 10 ziarenek kakaowca. W XVI w. kakaowiec był również towarem

zamiennym w Meksyku, gdzie wartość 1120 orzechów wynosiła 1 peso meksykańskie [3].

Pierwszym Europejczykiem, który miał zaszczyt skosztować kakaowego napoju był Krzysztof

Kolumb. Podczas ostatniej podróży do Nowego Świata żeglarz dotarł do wyspy Guanaja, położonej

50 km od Hondurasu, gdzie Indianie przygotowali mu napar – nazywali go cacao.

56

Do Europy kakao dotarło najprawdopodobniej dzięki wyprawom konkwistadorów około 1519 r.

Hiszpanie przyrządzili napar według nowej receptury: zamiast ostrych przypraw dodali esencję

waniliową i cukier. Picie czekolady stało się zwyczajem całej Europy za sprawą Anny Austriaczki,

która wprowadziła ten zwyczaj we Francji, a do Włoch czekoladę sprowadził Antonio Carletti, kupiec.

John Cadbury, angielski sprzedawca herbaty i kawy, w 1824 roku wyprodukował napój śniadaniowy

„Cocoa Nibs” a w 1866 roku dość potężna już firma Cadbury wyprodukowała pierwszą bombonierkę.

Mleczna czekolada natomiast została wymyślona w 1875 roku w Vevey w Szwajcarii przez Daniela

Petera [3].

Dyrektywa 2000 z dnia 23 czerwca 2000 roku, definiuje czekoladę jako produkt wytworzony

z surowców kakaowych (śruty kakaowej, miazgi kakaowej, kakao w proszku i odtłuszczonego kakao

w proszku) oraz sacharozy, z dodatkiem lub bez dodatku tłuszczu kakaowego (masła kakaowego)

w ilości nie większej niż 5% i zawierający (z zastrzeżeniem dla czekolady w wiórkach, czekolady

orzechowej giandula i kuwertury czekoladowej) dodatek kakao w ilości, co najmniej 35% suchej

masy, suchego odtłuszczonego kakao, – co najmniej 14% i tłuszczu kakaowego – nie mniej niż 18%.

Zawartości te oblicza się po odjęciu masy dodatków [2].

Od początku odkrycia ziaren kakaowca zachwycano się niezwykłymi właściwościami

czekolady, natomiast obecnie została ona zniesławiona między innymi przez oskarżenie, że podnosi

cholesterol, psuje zęby, tuczy i jest „niezdrowa”. Jednak dzięki różnym ciągle trwającym badaniom

naukowców, znów przekonujemy się, że produkty kakaowe mają mnóstwo wspaniałych właściwości.

Czekolada powraca do łask konsumentów i smakoszy, nie tylko w formie smakołyków, ale również

jako wspaniały odmładzający specyfik stosowany np. w salonach SPA, oraz dodawany do różnych

produktów.

O czekoladzie mówi się - słodki narkotyk. Dlaczego czekolada uzależnia?

Uzależnienie od czekolady można wyjaśnić kilkoma czynnikami związanymi zarówno z jej

składem chemicznym, jak i reakcją ludzkiego organizmu na te składniki.

Od niedawna wiemy, że w ziarnie kakaowym występują substancje przypominające związki

chemiczne obecne w liściach marihuany. Działają one tak jak cząsteczki przenoszące sygnały

w komórkach mózgu, a ich przyjmowanie prowadzi do uzależnienia. Są to alkaloidy, do których

należą m.in. morfina, kofeina, kokaina, atropina i chinina, oddziałujące na komórki nerwowe. Te same

związki chemiczne odkryto też w winie i piwie.

Czekolada zawiera wiele składników, z których część może uzależniać, w tym: cukier,

teobrominę (wcześniej wspomniany alkaloid), anandamid oraz fenyloetyloaminę (pochodną

amfetaminy). Teobromina jest aktywną biologicznie pochodną ksantyny, główną substancją

uzależniającą zawartą w czekoladzie. Gorzka czekolada zawiera jej ok. 1%, mleczna od 0,1% do

0,5%.

57

Za to, że nie możemy się oprzeć tabliczce czekolady odpowiada także aromat ziaren kakaowca

i jej niezwykły smak oraz fakt, że podczas spożywania czekolady w naszym organizmie wytwarza się

endorfina, hormon zwany hormonem szczęścia, dzięki któremu odczuwamy wewnętrzne szczęście

i poczucie zadowolenia, błogości. Jeśli często spożywamy czekoladę, stężenie tego hormonu we krwi

jest większe, nasz organizm przyzwyczaja się do jego obecności. W momencie przerwania jedzenia

czekolady organizmowi brakuje endorfiny, do której się już przyzwyczaił i wysyła sygnały

objawiające się chęcią zjedzenia czekolady.

Kakaowiec

Kakao i czekolada produkowane są z kakaowca. Theobroma cacao. Jest to drzewo wiecznie

zielone, kwitnące i owocujące cały rok. Jego nazwa pochodzi od greckich słów "theos"- bóg

i "broma"-napój, tworzących łącznie frazę: "napój bogów". Drzewo żyje 30-40 lat, zaczyna owocować

dopiero po 12 latach, zaś największe zbiory osiąga się po 25 latach. 20-90% młodych owoców ginie,

ziarna pozyskane z jednej jagody ważą 100 - 200 g, natomiast średnia masa ziarna wynosi 1,3 – 2,3 g.

Wewnątrz owocu znajduje się biały miąższ, który ukrywa ok. 20-30 ziaren kakaowca. Najczęściej

uprawiane odmiany kakaowca to Criollo - odmiana szlachetna, najrzadsza i najcenniejsza, której

jagody mają barwę czerwoną a zbiory stanowią zaledwie 10% światowej produkcji; Trinitario –

odmiana powstała w wyniku skrzyżowania Criollo i Forestero, której produkcja stanowi

20% światowych zbiorów a ziarna tej odmiany wykorzystywane są m.in. do produkcji słynnych

londyńskich czekolad Rococo oraz odmiana Forastero, której uprawa stanowi aż 70% światowej

produkcji, jest najwydajniejsza i najodporniejsza z wszystkich odmian [3].

Regiony uprawy kakaowca na świecie to Ameryka Południowa (Ekwador, Brazylia,

Kolumbia, Peru, Boliwia), Afryka (Wybrzeże Kości Słoniowej, Ghana, Kamerun, Nigeria), Azja

Południowo-Wschodnia (Indonezja, Wietnam, Filipiny, Malezja), Australia i Oceania (Papua-Nowa

Gwinea) [5].

Produkcja czekolady

Proces powstawania tabliczki czekolady, który rozpoczyna się od przygotowani ziarna

kakaowca, można podzielić na 3 główne etapy (rys. 1).

1. Obróbka surowego ziarna:

Ziarna kakaowe są to nasiona wydobyte z owoców drzewa kakaowego. Aby nadać właściwe cechy

świeżemu ziarnu, poddaje się je jeszcze na plantacjach specjalnym zabiegom, polegającym głównie

na fermentacji i suszeniu. Fermentacja ma na celu enzymatyczną przemianę cukrów zawartych w

przylegającym do ziarna miąższu, początkowo w alkohol etylowy i dwutlenek węgla. Następnie część

alkoholu przechodzi w kwas octowy, który przenika przez całe ziarno. Fermentacja trwa od 3 do 6 dni.

Na skutek procesów biochemicznych temperatura ziarna wzrasta do 50ºC. Po fermentacji ziarna

poddaje się suszeniu na słońcu lub w specjalnych suszarkach. Dzięki zabiegowi fermentacji i suszenia

ziarno kakaowe nabiera brązowego zabarwienia, pachnie kwasem octowym, a na skutek zmniejszania

58

zawartości garbników maleje w znacznym stopniu jego naturalny cierpki smak. Wysuszone i

przefermentowane ziarno kakaowe jest produktem handlowym, stanowiącym surowiec do produkcji

miazgi i tłuszczu kakaowego [6].

2. Produkcja miazgi kakaowej i tłuszczu kakaowego

Ziarno kakaowe przefermentowane i wysuszone oczyszcza się, a następnie poddaje się

prażeniu i śrutowaniu. Oddziela się łuskę i zarodki, otrzymując w ten sposób śrutę kakaową,

która zostaje zmielona na miazgę kakaową. Część miazgi kakaowej poddaje się tłoczeniu w celu

uzyskania tłuszczu kakaowego, zwanego tez masłem kakaowym. Tłuszcz ten ma specyficzne

właściwości fizyczne, dzięki którym nadaje czekoladzie odpowiednią konsystencję i powoduje,

że roztapia się ona w ustach. Produktem ubocznym procesu tłoczenia tłuszczu jest kuch kakaowy,

z którego po zmieleniu otrzymuje się kakao.

Rys. 1. Schemat produkcji miazgi i tłuszczu kakaowego [6]

3. Produkcja masy czekoladowej [6]

I Rozdrobnienie i połączenie składników

Miazga kakaowa i tłuszcz kakaowy stanowią podstawowe surowce do wyrobu masy

czekoladowej. Pozostałymi surowcami, bez których czekolada nie mogłaby powstać są cukier

i (w mlecznej czekoladzie) mleko w proszku oraz potrzebne emulgatory i aromaty. Wymienione

surowce rozdrabnia się i miesza.

II Konszowanie

Następnie przeprowadza się proces zwany konszowaniem, w czasie, którego zachodzą

przemiany chemiczne i fizyczne, decydujące o jakości masy czekoladowej i tak zwanej,

rozpływalności gotowego wyrobu. Dobrze wykonany proces konszowania powinien doprowadzić

do stanu, w którym każda cząsteczka masy zetknie się z powietrzem, aby wydobyć z niej delikatność

i aromat. Podczas tego procesu poprawia się jednorodność składników, zmniejsza ilość garbników,

59

wody, niektórych kwasów. Dzięki konszowaniu, rozdrabnianiu i emulgowaniu surowiec staje się

mniej lepki a bardziej jedwabisty.

III Temperowanie

Masa czekoladowa przed formowaniem czekolady poddawana jest procesowi temperowania,

czyli obróbce cieplnej. Temperowanie, dostarczając ciepło, powoduje topnienie części tłuszczu, potem

następuje ponowna jego krystalizacja. Gdy proces ten zachodzi w gotowej masie czekoladowej,

to na jej powierzchni pojawiają się białe plamy tzw. „kwiat tłuszczowy”. Temperowanie ma zapobiec

temu zjawisku. Od właściwego przebiegu zależy odpowiednia konsystencja i stabilność fizyczna

wytworzonych produktów.

IV Formowanie i pakowanie

Po temperowaniu masa czekoladowa mieszana jest z dodatkami (orzechy, bakalie, kawałki

karmelu itp.), a następnie rozlewana do form. Po schłodzeniu i skrzepnięciu czekoladę wyciąga się

z form i pakuje. W przypadku produkcji czekolady nadziewanej najpierw wytwarza się skorupki

z masy czekoladowej odmierzonej w odpowiedniej ilości, a następnie dozuje się nadzienie i zasklepia

następną dawką masy czekoladowej. I tak powstała czekolada (rys. 2).

Rys. 2. Schemat produkcji masy czekoladowej i czekolady [6]

Tłuszcz kakaowy i… kakaopodobny

Najważniejszym i zarazem najdroższym składnikiem masy czekoladowej jest tłuszcz

kakaowy, dlatego w celu obniżenia kosztów produkcji i ceny wyrobów często zastępowany jest

tańszymi tłuszczami roślinnymi o zbliżonych właściwościach fizycznych, zwanymi tłuszczami

kakaopodobnymi. Produkty sporządzane z użyciem takich tłuszczów noszą nazwę wyrobów

czekoladopodobnych oraz wyrobów w polewie kakaowej.

Surowce dozwolone do otrzymywania ekwiwalentów masła kakaowego (CBE- cocoa butter

equivalents) to: olej palmowy, shea, illipe, sal, tłuszcz z pestek mango (Magnifera indica) oraz cocun

gurgi.

60

Odmiany czekolady

Kolor i smak czekolady zależą od tego, jakiego ziarna użyto do jej produkcji.

Biała jest bardziej kaloryczna. Produkuje się ją bez dodatku miazgi kakaowej, która nadaje

czekoladzie brązowy kolor. Dlatego wymaga większej ilości masła kakaowego - to właśnie ono

stanowi o kaloryczności tego przysmaku.

Istnieje wiele odmian czekolady pełnej, mlecznej, gorzkiej, nadziewanej czy białej,

ale najkorzystniejsze jest spożywanie czekolady pełnej, twardej, ciemnej oraz gorzkiej. Najlepiej

smakuje i najlżej strawna jest zaś gorąca czekolada w płynie, jednak ulubionym smakołykiem

na świecie jest czekolada mleczna. Przeciętny konsument potrafi rozróżnić czekoladę mleczną,

gorzką, białą i z dodatkami, jednak istnieje o wiele więcej aromatycznych i smakowych odcieni,

na przykład czekolada kuchenna, topiona, czy kuwertura [4].

Najlepsi z najlepszych - producenci

Aby docenić prawdziwą magię czekolady warto, choć raz spróbować produktów

wytwarzanych przez prawdziwych mistrzów - są bardzo drogie, ale warte swojej ceny. Wśród

najwyżej ocenianych na świecie wytwórni czekolad wymienić należy belgijskie Godiva i Leonidas,

szwajcarskie Chocolats Roth i Lindt&Sprungli, francuską Valrhona, kalifornijską Scharffen Berger

oraz brytyjską Cadbury.

W Polsce od dość niedawna rozwija się i upowszechnia kultura picia czekolady. Coraz

większą popularnością cieszą się pijalnie czekolady, w których można rozkoszować się smakiem

filiżanki gorącego, aromatycznego napoju, ale też kupić ręcznie robione pralinki.

Literatura

1. Coe S. D., Coe M. D. 2000. Prawdziwa historia czekolady. PIW, Warszawa

2. Nitecka E. 2000. Prawo Żywnościowe Unii Europejskiej. Wymagania jakościowe dotyczące wyrobów

kakaowych i czekoladowych. Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa (FAPA), Warszawa

3. Perrier-Robert A. 2000. Czekolada- Poradnik smakosza. Wyd. Wiedza i Życie, Warszawa

4. Schroer J. 1990. Smakołyki, które rozpływają się w ustach – Czekolada. Warszawski Dom Wydawniczy,

Warszawa

5. Dostatni B. 1986. Na plantacji roślin tropikalnych. WSiP, Warszawa

6. Lisińska G., Leszczyński W. 2002. Ćwiczenia z technologii przetwórstwa węglowodanów. Wyd. UP,

Wrocław

The Secrets of chocolates

Summary:

Chocolate was discovered by the ancient Indians. It was a magical drink, used in religious ceremonies.

The ingredients of chocolate don't cause serious addiction and they improve mood. Chocolate production

process consists of several stages. Cocoa seeds are used in first of them. There are many kinds of cocoa

trees. They grow in warm regions. Many kinds of chocolate are produced all over the world, in many

famous and respected chocolate factories.

Key words: chocolate, process of chocolate production, history of chocolate, ingredients of chocolate

61

WARTOŚĆ ODŻYWCZA I PRZYDATNOŚĆ TECHNOLOGICZNA MLEKA

KÓZ UTRZYMYWANYCH W GOSPODARSTWACH EKOLOGICZNYCH

I KONWENCJONALNYCH Z REJONU PODKARPACIA

Autorzy: mgr inż. Magdalena Szwajkowska Katedra Towaroznawstwa i Przetwórstwa Surowców Zwierzęcych,

Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin,

e-mail [email protected]

Słowa kluczowe: mleko kozie, wartość odżywcza, przydatność technologiczna, gospodarstwa ekologiczne,

gospodarstwa konwencjonalne

Zarówno w Europie, jak i w Polsce obserwuje się wzrost zainteresowania produkcją i

przetwarzaniem mleka koziego. Mleko kozie, poza właściwościami odżywczymi, ma również

właściwości terapeutyczne. Unikalne i prozdrowotne właściwości mleka koziego w porównaniu z

mlekiem krowim to m.in. niższa alergenność, większa strawność, pojemność buforowa, mniejsza

średnica kuleczek tłuszczowych, wyższa zawartość krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych czy

też korzystniejsze właściwości immunologiczne oraz antybakteryjne. Pomimo, że mleko kozie ma

podobny podstawowy skład chemiczny do krowiego, to jednak wykazuje nieco inne właściwości

technologiczne. Jest ono mniej wytrzymałe na obróbkę cieplną, a ze względu na dłuższy czas

krzepnięcia, uzyskany skrzep jest słabszy i bardziej podatny na rozrywanie. Zdecydowana większość

utrzymywanych w Polsce kóz to zwierzęta bezrasowe, wśród których stosuje się w celu poprawy

wydajności i składu chemicznego mleka krzyżowanie z importowanymi rasami mlecznymi, takimi jak

rasa saaneńska, alpejska czy anglo-nubijska.

Celem pracy była ocena składu chemicznego i przydatności technologicznej mleka kóz

utrzymywanych w dwóch typach gospodarstw, tzn. ekologicznych i konwencjonalnych.

Badaniami objęto 262 próby mleka pozyskanego w sezonie letnim od kóz (pomiędzy 60 a 150

dniem laktacji) utrzymywanych w dwóch typach gospodarstw, tzn. ekologicznych i

konwencjonalnych. W gospodarstwach konwencjonalnych utrzymywano kozy ras uszlachetnionych

(białe i barwne), a w ekologicznych mieszańce bezrasowe. Wszystkie zwierzęta wypasane były na

pastwisku. Paszę treściwą w gospodarstwach ekologicznych stanowiła śruta zbożowa pochodząca z

własnego gospodarstwa, a w konwencjonalnych – przemysłowe mieszanki paszowe. Oznaczano:

zawartość białka, kazeiny, tłuszczu, laktozy, kwasowość (pH), gęstość, punkt zamarzania,

termostabilność i czas enzymatycznego krzepnięcia mleka pod wpływem podpuszczki. Wyniki

opracowano statystycznie za pomocą programu StatSoft Inc. STATISTICA ver. 7 z wykorzystaniem

testu NIR Fishera.

Stwierdzono, że kozy utrzymywane w gospodarstwach konwencjonalnych produkowały

istotnie (p≤0,01) więcej mleka (o 0,77 kg/dobę) niż kozy z gospodarstw ekologicznych. Mleko kóz

bezrasowych z gospodarstw ekologicznych charakteryzowało się jednak zdecydowanie

korzystniejszym składem chemicznym i wyższą wytrzymałością na obróbkę termiczną. Zawierało

62

ono, bowiem istotnie (p≤0,01) więcej tłuszczu (o 0,19%), białka (o 0,45%), w tym kazeiny (o 0,40%),

laktozy (o 0,11%) i suchej masy (o 0,88%), miało niższą kwasowość (o 0,20 pH), wyższą

termostabilność (o 1:01 min) oraz krótszy czas krzepnięcia enzymatycznego (o 0:37 min) niż mleko

kóz uszlachetnianych z gospodarstw konwencjonalnych. System utrzymania nie miał wpływu

natomiast gęstość, punkt zamarzania i liczbę komórek somatycznych (LKS) w mleku. Na podstawie

uzyskanych wyników można stwierdzić, że kozy bezrasowe utrzymywane w gospodarstwach

ekologicznych pomimo niższej wydajności, produkowały mleko o korzystniejszym składzie i lepszych

parametrach technologicznych. System utrzymania kóz nie miał wpływu na jakość cytologiczną

mleka.

63

WARTOŚĆ ODŻYWCZA MIĘSA NAJPOPULARNIEJSZYCH

GATUNKÓW RYB SPOŻYWANYCH W POLSCE

Autorzy: Piotr Skałecki, Piotr Domaradzki, Tomasz Grodzicki Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie,

Katedra Towaroznawstwa i Przetwórstwa Surowców Zwierzęcych,

ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin


Słowa kluczowe: ryby, mięso, kwasy tłuszczowe, wartość odżywcza

Wstęp

O wartości odżywczej mięsa ryb decyduje zawarty w nim tłuszcz, białko, węglowodany,

składniki mineralne i witaminy. Mięso ryb składa się głównie z wody, której procentowy udział jest o

wiele większy niż w mięsie zwierząt rzeźnych, bo od 57 do 83%. Głównymi zaś składnikami suchej

masy są: białko (12-24%), tłuszcz (0,13-27,5%), niebiałkowe związki azotowe, lipidy oraz substancje

mineralne [5,7,7].

Na skład chemiczny mięsa ryb wpływa wiele czynników, do najważniejszych należą

pochodzenie i gatunek ryby.

W ostatnim czasie wzrosło spożycie ryb słodkowodnych na rzecz importowanej z Azji pangi.

Pod tą nazwą handlową występują na rynku ryby z gatunku Pangasius spp. [3,6].

Celem podjętych badań było porównanie wartości odżywczej mięsa rodzimych gatunków ryb z

mięsem importowanej z Wietnamu ryby pangi.

Materiał i metody

Badaniami objęto dwa najpopularniejsze gatunki ryb spożywane w kraju tzn. karpia (n=10) i

dorsza (n=10). Ocena wartości odżywczej mięsa ryb obejmowała określenie podstawowego składu

chemicznego i profilu kwasów tłuszczowych. Uzyskane wyniki badań własnych porównano

dodatkowo z danymi literaturowymi dotyczącymi wartości odżywczej mięsa pangi.

W pobranych próbkach mięsa oznaczono metodami konwencjonalnymi podstawowy skład

chemiczny tj. zawartość suchej masy metodą suszenia, popiołu metodą spalania, białka ogólnego

metodą Kjeldahla przy użyciu aparatu Büchi B-324 i tłuszczu metodą Soxhleta przy użyciu aparatu

Büchi B-811.

Procentowy udział kwasów tłuszczowych oznaczano za pomocą chromatografu gazowego

Varian CG 3900 z detektorem płomieniowo-jonizującym (FID) wykorzystując program Star GC

Workstation, ver. 5.5. Rozdział przeprowadzono na kolumnie kapilarnej CP-Sil 88 o długości 50 m

i średnicy wewnętrznej 0,25 mm. Analizę zawartości kwasów tłuszczowych przeprowadzono po

uprzedniej ekstrakcji tłuszczu wg metodyki podanej przez Follch’a i wsp. [4]. Dalsze postępowanie

prowadzono w oparciu o normy: [PN-EN ISO 5509:2001. Oleje i tłuszcze zwierzęce. Przygotowanie

64

estrów metylowych kwasów tłuszczowych] oraz [PN-EN ISO 5508:1996. Oleje i tłuszcze roślinne

oraz zwierzęce].

Analizę statystyczną wykonano za pomocą jednoczynnikowej analizy wariancji wykorzystując

program StatSoft STATISTICA ver. 6.0. Istotność różnic pomiędzy średnimi w poszczególnych

grupach zweryfikowano testem Tukey’a.

Wyniki

Wykazano istotne różnice w udziale podstawowych składników chemicznych w mięsie

ocenianych gatunków ryb. W mięsie karpi stwierdzono istotnie niższą zawartość wody (o 1,97%) i

białka (o 0,82%) oraz jednocześnie wyższą zawartość tłuszczu (o 3,33%) w porównaniu do mięsa

dorsza (tab. 1).

Tab. 1. Skład chemiczny [w %] i udział kwasów tłuszczowych (% sumy kwasów tłuszczowych) mięsa

najpopularniejszych trzech gatunków ryb spożywanych w Polsce.

Wyszczególnienie Karp Dorsz Panga - dane źródłowe

[2,9] x SD x SD

Woda 78,48A

2,0 80,45B

0,75 82,8

Białko 16,84 0,88 17,66 1,23 14,6

Tłuszcz 4,28B 1,55 0,95

A 0,26 1,3

Popiół 1,24 0,13 1,39 0,45 1,2

C12:0 0,14 0,08 0,17 0,12 -

C14:0 2,49 1,19 2,98 0,94 2,85

C14:1 0,23 0,12 0,47 0,43 -

C15:0 0,51 0,12 0,51 0,12 -

C16:0 23,91a 3,19 27,49

b 3,23 29,21

C16:1 9,03 0,91 7,37 3,19 -

C17:0 0,45 0,41 0,55 0,22 -

C17:1 0,42 0,37 0,40 0,13 -

C18:0 9,17B 0,80 6,58

A 2,48 10,20

C18:1 46,35B 7,09 29,59

A 5,01 43,36

C18:2 1,68a 1,20 2,77

b 0,68 9,86

C18:3 0,32A 0,35 1,06

B 0,34 0,84

C20:1 0,68A 0,27 1,15

B 0,33 0,36

C18:4 0,68b 0,51 0,32

a 0,12 -

C20:4 0,22A 0,17 1,56

B 0,60 -

C20:5 0,09A 0,04 4,83

B 1,96 0,28

C22:5 1,65B 0,94 0,15

A 0,10 -

C22:6 0,18A 0,13 13,73

B 5,52 -

SFA 40,23b 5,02 34,73

a 4,82 42,26

MUFA 56,95B 5,36 38,74

A 8,14 43,72

PUFA 2,47A 0,95 24,87

B 7,90 13,30

UFA 59,42 4,65 63,61 5,28 57,02

a,b – średnie oznaczone różnymi literami w wierszach różnią się istotnie przy p≤0,05

A,B – średnie oznaczone różnymi literami w wierszach różnią się istotnie przy p≤0,01

65

Uzyskane w badaniach własnych wyniki dotyczące podstawowego składu chemicznego mięsa

nie odbiegają od wartości podawanych przez innych autorów. Usydus i wsp. [9] analizując skład

chemiczny mięsa najpopularniejszych na polskim rynku ryb dla karpia i dorsza uzyskali odpowiednio:

w przypadku wody 77,7% i 81,5%, białka 16,7% i 17,4%, tłuszczu 5,1% i 0,08% oraz popiołu 0,6% i

1,1%.

Porównując skład chemiczny mięsa karpia i dorsza z danymi literaturowymi dla pangi,

wykazano wyższy udział wody, a jednocześnie niższy popiołu i zdecydowanie niższy udział białka w

mięsie pang (tab. 1).

W mięsie karpi w porównaniu do mięsa dorszy wykazano istotnie (P<0,01) wyższy poziom

nasyconych kwasów tłuszczowych - SFA (o 5,5 %), jak również większą zawartość kwasów

jednonienasyconych - MUFA (o 18,21%). Mięso dorsza zawierało natomiast dziesięciokrotnie więcej

kwasów wielonienasyconych – PUFA (tab. 1).

Podawany przez innych autorów profil kwasów tłuszczowych mięsa pangi [2,9], wskazuje na

wyższą zawartość u tego gatunku kwasów nasyconych i niższą kwasów nienasyconych w porównaniu

z mięsem obu gatunków krajowych. Pewne natomiast zróżnicowanie pomiędzy ocenianymi gatunkami

ryb, zaobserwowano dla grupy kwasów jedno- i wielonienasyconych. Najwięcej kwasów MUFA

zawierało mięso karpia (blisko 57%), mniej pangi (43,7%), a najmniej dorsza (38,7%). Odwrotną

tendencję stwierdzono dla kwasów wielonienasyconych, których największy udział odnotowano w

mięsie dorsza (24,9%), blisko o połowę niższy w mięsie pangi (13,3%), a u karpi udział ten wynosił

tylko 2,5% (tab. 1).

Zbliżone wyniki odnośnie profilu kwasów tłuszczowych uzyskali Bienkiewicz i wsp. [1], którzy

analizując tkankę mięśniową dwudziestu dwóch ryb słodkowodnych stwierdzili najwyższą

procentową zawartość SFA (42,99%) w mięsie pangi. Mięso karpia charakteryzowało się

największym udziałem kwasów tłuszczowych jednonienasyconych - MUFA (68,62%). Natomiast

dominujący udział PUFA stwierdzili w mięsie ryby typowo drapieżnych, tj. w okoniach (48,51%) i

sandaczach (38,5%). Z kolei Usydus i wsp. [9] w przypadku mięsa analizowanych dwóch rodzimych

gatunków ryb oznaczyli odmienny od uzyskanego w badaniach własnych profil kwasów

tłuszczowych. Niemniej jednak mięso karpia charakteryzował się największym udziałem kwasów

tłuszczowych jednonienasyconych (MUFA) - 51,2%, natomiast w mięsie dorsza stwierdzili, że

dominującym był udział PUFA - 67,4%. Na uwagę zasługuje jednak bardzo niski poziom tłuszczu

(poniżej 0,1%), oznaczony przez cytowanych autorów, w mięsie dorsza.

Wnioski

1. Mięso karpi w porównaniu z mięsem dorszy i pang charakteryzowało się niższą zawartością

wody, lecz wyższą tłuszczu.

2. Z żywieniowego punktu widzenia najwyższą wartością, spośród porównywanych gatunków ryb,

charakteryzowało się mięso dorszy, ze względu na wysoką zawartość białka oraz wysoki

66

procentowy udział PUFA (w tym kwasów szczególnie cennych i istotnych tj. EPA - 20:5 i DHA-

22:6).

3. Należy stwierdzić, że wartość odżywcza ryb powinna być głównym kryterium wyboru

uwzględnianym przy ich zakupie przez konsumentów.

Literatura

1. Bienkiewicz G., Domiszewski Z., Kuszyński T. 2008. Ryby słodkowodne jako źródło niezbędnych

nienasyconych kwasów tłuszczowych NNKT. Mag. Przem. Ryb., 3(63): 58-59.

2. Bienkiewicz G., Domiszewski Z. 2008. Zawartość długołańcuchowych nienasyconych kwasów

tłuszczowych omega 3 (LC n-3-PUFA) w wybranych gatunkach ryb. Mag. Przem. Ryb. 2(62): 45-46.

3. Cieśla M. 2008. Czy jedząc ryby zawsze stajemy się zdrowsi?. Prz. Hod., 11: 28-31.

4. Follch J.M., Less M., Sloane-Stanley G.H. 1957. A simple method for the isolation and purification

of total lipids from animal tissues. J. Biol. Chem., 226: 497-509.

5. Gurgul E., Kielesińska A. 2001. Technologia i organizacja przemysłu spożywczego. Częstochowa

6. Hryszko K. 2009. Sektor rybny w Polsce – tendencje rozwojowe. Przem. Spoż., 9: 14-19.

7. Kołakowska A., Kołakowski E. 2001.Szczególne właściwości żywieniowe ryb. Przem. Spoż., 6: 10-

13.

8. Pijanowski E., Dłużewski M. 2004.Ogólna technologia żywności. Wydaw. Nauk.-Tech., Warszawa.

9. Polak-Juszczak L., Usydus Z. 2006. Nowe na polskim rynku gatunki ryb - ocena chemiczna. Wiad.

Ryb., 5-6(151): 11-12.

10. Usydus Z., Szlinder-Richert J., Adamczyk M., Szatkowska U. 2011. Marine and farmed fish in the

Polish market: Comparison of the nutritional value. Food Chem., 126: 78- 84.

Nutritional value of meat from most popular fish species consumed in Poland

Summary

The aim of the undertaken research was to compare nutritional value of meat from native fish species

with meat from Panga fish, imported from Vietnam. The research was performed on two popular fish consumed

in our country, i.e. carp (n=10) and cod (n=10). Assessment of nutritional value of fish meat consisted of

investigating the basic chemical composition and fatty acid profile. Obtained results were additionally compared

with the literature data concerning nutritional value of panga meat.

It was stated that carp meat compared with meat from cods and panga was characterized by lower content

of water, while the content of fat was higher. From a nutritional point of view, meat from cods had the highest

value among the compared fish species, due to its high content of protein and high percentage of PUFA

(including especially valuable and considerable acids such as EPA – 20:5 and DHA – 22:6). It should be

emphasized that consumers while purchasing fish should consider their nutritional value.

Key words: fish, meat, fatty acids, nutritional value

67

WPŁYW PRZECHOWYWANIA NA JAKOŚĆ MIODÓW

PODKARPACKICH

Autorzy: Dominika Słotwińska

Opiekun: dr inż. Małgorzata Dżugan

SKN Technologów Żywności „Ferment”, Sekcja Toksykologii żywności



e-mail: [email protected], [email protected]

Słowa kluczowe: miód, odmiany, cechy organoleptyczne, zawartość wody, kwasowość

Wstęp

Miód naturalny jest produktem wytwarzanym przez pszczoły z nektaru kwiatowego lub

spadzi. Nektar, wydzielany przez specjalne narządy rośliny tj. nektarniki, jest zagęszczonym sokiem,

którego głównymi składnikami są m.in. woda i cukry (ok. 20%): glukoza, fruktoza i sacharoza,

śladowe ilości białek i aminokwasów, kwasy organiczne, witaminy, związki aromatyczne i barwniki.

Zawartość cukrów oraz ilość nektaru wydzielanego przez roślinę zależy od wielu czynników: pory

dnia, nasłonecznienia, temperatury, wilgotności powietrza itp. Drugi rodzaj pożytku pszczelego

stanowi spadź. Jest to wydalina żerujących na roślinach owadów głównie mszyc i czerwców,

pozbawiona białka, które zostało pobrane przez owady. Spadź zawiera cukry w ilości do 50%. Skład

cukrowców jest zbliżony do nektaru, występuje jednak charakterystyczny trójcukier - melecytoza

powstający w organizmie mszyc [1].

Podstawowa klasyfikacja miodów dotyczy surowca, z którego został wytworzony:

nektarowy(N), spadziowy(S) i nektarowo-spadziowy(NS). Wyróżnia się też odmiany miodu w oparciu

o typ pożytku, m.in.: rzepakowy(NR), akacjowy(NA), lipowy(NL), gryczany(NG), wrzosowy(NW),

wielokwiatowy(NK), nektarowo-spadziowy(NS), ze spadzi drzew liściastych(SL), ze spadzi drzew

iglastych(SI) [2].

Przetworzenie pożytków pszczelich w miód polega na odparowaniu wody do zawartości ok.

18% oraz obejmuje szereg procesów biochemicznych, głównie sacharoza jest rozkładana do glukozy i

fruktozy pod wpływem β-fruktofuranozydazy. Podczas dojrzewania wzrasta kwasowość. Procesy

enzymatyczne są katalizowane przez enzymy pochodzące z organizmu pszczoły i nektaru lub spadzi.

Podczas przechowywania miodu następuje zestalenie patoki (ciekła postać). W trakcie tego procesu

glukoza krystalizuje szybciej niż fruktoza, która pozostaje w otaczającym syropie (tzw. krupiec) [1].

Przebieg i szybkość krystalizacji zależy głównie od temperatury, typu miodów oraz zawartości wody.

Miody nektarowe zazwyczaj krystalizują szybciej niż miody spadziowe.

Miód to wodny roztwór różnych substancji organicznych i nieorganicznych. W dojrzałych

miodach zawartość wody nie powinna przekraczać 20% (wyjątek miód wrzosowy, do 23%) [2].

Głównym składnikiem miodu są cukrowce, z których glukoza i fruktoza stanowią 70-80% a zawartość


68

sacharozy wynosi do 5%. W miodzie występują specyficzne oligosacharydy, m.in. trehaloza,

melecytoza, teanderoza [1]. Proporcje omówionych cukrów w miodzie nie są jednakowe ani stałe.

Miód, który jest głównie produktem cukrowym, zawiera śladowe ilości białek wynoszącą 0,05-1,6%

[1], jest źródłem wolnych aminokwasów tj. kwas glutaminowy, kwas asparaginowy, metionina,

glicyna, cystyna, walina.

Aktywność antydrobnoustrojowa jest prawdopodobnie najszerzej badaną, biologiczną

aktywnością miodu. Składa się na nią szereg czynników, zarówno fizykochemicznych, biologicznych

oraz chemicznych, które wspólnie skutecznie hamują rozwój wielu patogennych mikroorganizmów

[1]. Do czynników fizycznych zalicza się wysokie ciśnienie osmotyczne (duża zawartość cukrów) oraz

niskie pH (obecność kwasów organicznych). Najwięcej w miodzie jest kwasu glukonowego, ale

występuje również: jabłkowy, mlekowy, cytrynowy, winowy, szczawiowy, bursztynowy, malonowy.

Miód wykazuje pH w granicach 3,3-4,9 [1]. Czynnikami biologicznymi są substancje, nazywane

wspólnie inhibinami, są to m.in. oksydaza glukozy, katalaza, lizozym i apidycyna. Czynnikami

chemicznymi są substancje pochodzące z nektaru i spadzi, a są to: terpeny, garbniki katechinowe,

flawonoidy i kwasy organiczne. W miodzie znajdują się substancje przeciwutleniające, takie jak α-

tokoferol, kwas askorbinowy, flawonoidy i inne fenole [3,4]. W miodzie występują śladowe ilości

witamin A,B2, C, B6, PP. Na małą ilość witaminy C wpływa działanie enzymu oksydazy kwasu

askorbinowego, który utlenia kwas askorbinowy [1]. Właściwości przeciwutleniające miodu wraz z

jego antybiotycznym oraz regeneracyjnym w stosunku do tkanek działaniem, wykorzystywane są w

leczeniu wielu ran i schorzeń w dzisiejszej medycynie, podobnie jak to miało miejsce tysiące lat temu.

Materiał i metody

Materiał badawczy stanowiły miody: gryczane (5), rzepakowe (2), nawłociowy (1),

wrzosowe (2) oraz ze spadzi iglastej (2). Miody pochodziły od jednego producenta, z pasieki

znajdującej się w województwie podkarpackim. Próbki do wykonania analiz przechowywano w

temperaturze pokojowej w zaciemnionym miejscu. Badane miody pochodziły ze zbiorów z 5

kolejnych lat, przed pomiarem były przechowywane w warunkach standardowych.

Miody poddano badaniom organoleptycznym obejmującym ocenę:

barwy – przez obserwację przeprowadza się przy świetle dziennym, oglądając pod światło

próbkę miodu ogrzanego w temp. 35÷45 °C w probówce z bezbarwnego szkła,

konsystencji - przez obserwację ściekania miodu z metalowego lub drewnianego mieszadła, a

w przypadku miodu skrystalizowanego-ocenia się wygląd kryształków w rozmazie miodu na

szkiełku przedmiotowym,

smaku- przez degustację płynnego miodu o temperaturze pokojowej,

zapachu – przez wąchanie miodu lekko podgrzanego i roztartego na szkiełku przedmiotowym.

69

Zawartość wody w miodzie oznaczono metodą refraktometryczną wg PN-88/A-77626 [5]. Próbkę 5 g

dobrze wymieszanego miodu, odważonego z dokładnością do 0,001 g w

probówce, doprowadzano do stanu płynnego przez podgrzewanie w łaźni wodnej w temperaturze

35÷45 °C. Badany miód umieszczano pomiędzy pryzmatami refraktometru i dokonywano pomiaru w

temp. 20°C, odczytując wartość współczynnika załamania światła (refrakcji) z dokładnością do

czwartego miejsca po przecinku oraz zawartość ekstraktu. Zawartość wody w procentach wagowych,

odpowiadającą oznaczonemu współczynnikowi refrakcji, odczytywano z odpowiedniej tablicy.

Oznaczenie wykonywano dwukrotnie, wynik obliczano jako średnią arytmetyczną dla dwóch

równoległych oznaczeń nieróżniących się więcej niż o 0,2 %.

Kwasowość miodu, określającą zawartość wszystkich wolnych kwasów, oznaczano metodą

miareczkowania alkacymetrycznego za pomocą roztworu wodorotlenku sodu o stężeniu 0,1 M, z

potencjometrycznym wyznaczeniem punktu końcowego (pH 8,30), wyznaczonego przy użyciu

pehametru. Oznaczenie powtarzano dwukrotnie. Wyniki wyrażano w stopniach kwasowości (1 stopień

odpowiada 1 ml 0,1 M NaOH zużytego do zmiareczkowania roztworu przygotowanego z 10g miodu i

25 ml wody destylowanej). Odczyn miodów (kwasowość czynna) ustalano w oparciu o pomiar pH

10% w/v roztworu miodu.

Wyniki

Badane miody wykazywały zróżnicowanie cech sensorycznych, związane z odmianą miodu

(tab. 1). Wśród badanych miodów większą zdolność do krystalizacji w miarę przechowywania

wykazywały miody ciemne (gryczany, spadziowy) niż jasne (rzepakowy). Dla miodu wrzosowego

obserwowano, charakterystyczne dla tej odmiany, przechodzenie w stan żelu.

Najniższą zawartość wody stwierdzono dla miodów spadziowych, średnio 17,55 %wag. ,

najwyższą dla miodów gryczanych, średnio 19,88 % wag. Zawartość ekstraktu kształtowała się na

poziomie 76,5-81,6 i spełniała wymagania normy [5]. Wody w miodzie powinno być 16-20% z

wyjątkiem miodu wrzosowego do 23% [6]. Gdy jest jej więcej uważa się miód za niedojrzały, czyli

mniej wartościowy. Podczas przechowywania miodu w otwartych naczyniach może następować

podwyższenie lub obniżenie zawartości wody zależnie od wilgotności względnej otaczającego

powietrza. Ilość wody w miodzie odebranym z ula jest zależna od wielu czynników, m.in. od

warunków atmosferycznych w czasie kwitnienia roślin i zbierania nektarów, dojrzewania miodu

itp.[1]. Badane miody spełniają wymagania normy, z wyjątkiem miodu gryczanego z 2008 oraz 2009

roku i rzepakowego z 2010 roku, które charakteryzowały się najwyższą zawartością wody. Może to

być związane ze zbyt wczesnym pobraniem miodu, przed zakończeniem procesu dojrzewania w

plastrze[1].

70

Tabela 1. Charakterystyka cech sensorycznych miodu oraz oznaczanie zawartości wody metodą

refraktometryczną

TYP Barwa Konsystencja Zapach Smak Zawartość

wody [%]

Ekstrakt

[%]

GR

YC

ZA

NY

2006 brązowa ciecz gęsta,

gruboziarnista

silny,

zapachu

kwiatów

gryki

słodki,

ostry

18,3 80,2

2007 brunatna ciecz gęsta łagodny słodki 18,9 79,6

2008 brązowa ciecz gęsta,

gruboziarnista,

płynna warstwa

na powierzchni

Silny słodki,

ostry

22,1 76,5

2009 brązowa ciecz gęsta silny,

zbliżony do

zapachu

kwiatów

gryki

słodki,

ostry

20,8 77,8

2010 brunatna ciecz gęsta,

gruboziarnista

Silny słodki,

ostry

19,3 79,3

WR

ZO

SO

WY

2009 brązowa średnioziarnista silny,

zbliżony do

zapachu

kwiatów

wrzosu

mało

słodki

19,9 78,7

2010 brunatna ciecz gęsta,

galaretowata

silny,

zbliżony do

zapachu

kwiatów

wrzosu

mało

słodki,

ostry

17,7 80,8

RZ

EP

AK

OW

Y 2007 kremowa ciecz gęsta mało

intensywny

słodki 19 79,6

2010 słomkowa ciecz gęsta zbliżony do

zapachu

kwiatów

rzepaku

słodki 20,6 78

SP

AD

Ź

IGL

AS

TA

2007 brązowa z

odcieniem

zielonkawym

średnioziarnisty,

kryształy tworzą

zlepy

lekko

żywiczny

łagodny,

lekko

żywiczny

16,6 81,9

2009 ciemnobrunatna

ciecz gęsta lekko

żywiczny

łagodny,

lekko

żywiczny

18,5 80

Na

wło

-cio

wy

2010 słomkowa Ciecz gęsta Silny mało

słodki

19,2 79,4

Odczyn badanych miodów kształtował się na poziomie 3,2-3,7, przy czym najniższe pH

wykazywały miody gryczane i nawłociowy, najwyższe- miody wrzosowe (Rys. 1). Próbki miodów

71

pochodzące z różnych zbiorów różniły się nieznacznie kwasowością ogólną i czynną. Długość okresu

przechowywania miodów nie miała istotnego wpływu na pH miodu. Niskie pH badanych miodów

wskazuje na wysoki stopień zdysocjowania występujących kwasów. Wyjątek stanowią miody

gryczane, wykazujące najwyższą kwasowość miareczkową, związaną z wysoką zawartością substancji

o charakterze słabych kwasów. Również ten parametr nie ulegał znaczącym zmianom podczas

przechowywania i raczej był uzależniony od warunków, w jakich został wytworzony np. przy

dokarmianiu pszczół cukrem. Rozpiętość wskaźników kwasowości oraz pH zależy od rodzaju surowca

wyjściowego, od daty zbioru, stopnia dojrzałości i typu pszczoły [1]. Wraz z dojrzewaniem miodu

wzrasta jego kwasowość [6]. Nadmierną kwasowością wykazują miody sfermentowane, co jest

najczęściej wynikiem rozwoju na ich powierzchni różnych drobnoustrojów. Niższą kwasowością

ogólną odznaczają się na ogół jasne miody wiosenne w przeciwieństwie do późniejszych miodów

ciemnych [1,3].

Wnioski

1. Badane miody wykazywały cechy organoleptyczne charakterystyczne dla danej odmiany i

spełniały wymagania normy PN-88/A-77626.

2. Spośród badanych miodów największą zawartość mocnych kwasów wykazywał miód ze

spadzi iglastej, a substancji o charakterze słabych kwasów stwierdzono najwięcej w miodzie

gryczanym.

3. Okres przechowywania miodu nie wpływał w sposób istotny na poziom badanych parametrów

tj. zawartość wody i ekstraktu, kwasowość czynna i miareczkowa, są one raczej wynikiem

odmiany i dojrzałości miodu, warunków wytworzenia i zbioru surowca.

0

1

2

3

4

5

6

2006 2007 2008 2009 2010

GRYCZANY

pH Kwasowość

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

2009 2010

WRZOSOWY

pH Kwasowość

72

Rys. 1. Kwasowość miareczkowa i pH badanych miodów

Literatura

1. Hołderna-Kędzia E., Kędzia B. 2008. Miód i właściwości biologiczne. PW Rzeczpospolita.

2. Lempka A.[pod.red] 1985. Towaroznawstwo: produkty spożywcze Państ. Wydaw. Ekonomiczne.

Warszawa, 218-229

3. Majewska E., Trzanek J., 2009. Właściwości przeciwutleniające miodów wielokwiatowych i innych

produktów pszczelich. Bromat. Chem. Toksykol.- XLII, 4, 1089-1094.

4. Wojtacki M. 1982. Produkty pszczele i przetwory miodowe. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne.

Warszawa

5. PN-88/A-77626. Miód pszczeli.

6. Majewska E., Kowalska J., Jeżewska A., 2010. Charakterystyka jakości miodów wielokwiatowych z

różnych regionów Polski. Bromat. Chem. Toksykol. – XLIII, 3, 391-397.

Effect of storage on the quality of honeys from Podkarpacie

Summary

The purpose of the study was to compare the organoleptic Characteristics and some chemical parameters in

different varieties of honey produced in the Podkarpackie in 2006-2010. Significant differences were found

related to the variety of honey, but no against the time of storage.

Key words: honey, variety, organoleptic characteristics, water content, acidity

0

1

2

3

4

2007 2009

SPADŹ IGLASTA

pH Kwasowość

0

1

2

3

4

2007 2010 NAWŁOĆ

2010

RZEPAKOWY I NAWŁOCIOWY

pH kwasowość

73

ZWIĄZEK WARIANTÓW GENETYCZNYCH Κ-KAZEINY ZE WSKAŹNIKAMI

PRZYDATNOŚCI TECHNOLOGICZNEJ MLEKA KRÓW RASY SIMENTAL

Autor: mgr Anna Wolanciuk

Katedra Towaroznawstwa i Przetwórstwa Surowców Zwierzęcych

Uniwersytet Przyrodniczy, Wydział Biologii i Hodowli Zwierząt

ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin


Słowa kluczowe: kazeina, przydatność technologiczna, simental

Wstęp

O przydatności mleka do przetwórstwa decyduje jego jakość higieniczna, skład chemiczny i

wskaźniki przydatności technologicznej. Pożądany jest surowiec o najwyższej jakości higienicznej i

parametrach technologicznych warunkujących wysoką jakość wytwarzanych produktów. Do produkcji

mleka spożywczego pasteryzowanego i UHT oraz koncentratów mlecznych wymagany jest surowiec

wytrzymały na działanie wysokich temperatur. Z kolei do produkcji serów pożądany jest surowiec o

wysokiej zawartości białka, w tym kazeiny i szybko koagulujący pod wpływem podpuszczki (1).

Bardzo ważna jest dla serowarów również zwięzłość skrzepu (10). Mleko krowie zawiera cztery

rodzaje kazein: αs1-kazeinę, (38% całkowitej ilości kazein), αs2-kazeinę (10%), β-kazeinę (36%) i κ-

kazeinę (15%), których synteza uwarunkowana jest obecnością wariantów genetycznych tych białek

(7). Warianty te mogą dodatkowo mieć związek z cechami użytkowości i parametrami określającymi

jakość mleka, jednak jako markery cech ilościowych jednoznacznie uważane są formy polimorficzne

kappa-kazeiny (3, 9).

Gen κ-kazeiny (CASK) zaliczany jest do genów głównych o szczególnym znaczeniu dla

wyników ekonomicznych hodowli bydła i jest szczególnie ważny z punktu widzenia technologii

przetwórstwa mleka. Procesy, którym ulega κ-kazeina podczas obróbki mleka, są podstawą tworzenia

się żelu i krzepnięcia mleka. Dowiedziono, że polimorfizm w obrębie genu CASK wpływa na

przebieg procesów technologicznych w serowarstwie (4).

Celem badań było ustalenie ewentualnych związków wariantów genetycznych κ-kazeiny z

wybranymi wskaźnikami przydatności technologicznej mleka krów rasy simental.

Materiał i metody

Badaniami objęto 52 krowy rasy simental. Genotypy κ-kazeiny oznaczono metodą PCR-RFLP

wg Medrano i Aquilar-Cordova (8). Od każdej krowy jednorazowo pobrano krew do probówek

próżniowych zawierających jako antykoagulant K3EDTA. DNA zostało wyizolowane przy

wykorzystaniu zestawu QIAamp DNA Blood Mini Kit firmy QIAGEN. Mieszanina reakcyjna na 25

μl obejmowała: 50 ng matrycy DNA, 1U termostabilnej polimerazy Taq (Fermentas), 2,5 pmol każdej

74

z sekwencji starterowych, 200 μM każdego z dNTP, 2,5 mM jonów magnezu (MgCl2), 1xPCR bufor

oraz wodę dejonizowaną, wolną od nukleaz (Fermentas). Użyto następujących starterów:

5`ATCATTTATGGCCATTCCACCAAAG3`;

5‘GCCCATTTCGCCTTCTCTGTAACAGA3`.

Reakcje wykonano w termocyklerze TProfesional firmy Biometra w następujących

warunkach: predenaturacja przez 3 min w 95 °C a następnie 30 cykli- 94 °C 30 s, 58 °C- 30 s, 72 °C-

30 s, 72 °C- 10 min. Uzyskany produkt PCR wielkości 350 pz w ilości 10 μl trawiono enzymem

restrykcyjnym Hinf I i rozdzielano w 3,5% żelu agarozowym barwionym bromkiem etydyny.

Dodatkowo od każdej krowy będącej pomiędzy 120 a 200 dniem laktacji pobrano próbkę

mleka pozyskanego z całego udoju. W każdej próbce mleka oznaczono: skład chemiczny, tj.

zawartość tłuszczu, białka i laktozy (aparatem Infrared Milk Analyzer); procentowy udział kazeiny

(2), kwasowość czynną (pH), kwasowość potencjalną (oSH) (metodą miareczkową), stabilność cieplną

w temp. 140oC w łaźni olejowej firmy TEWES-BIS metodą Whitea i Daviesa (6) oraz czas

krzepnięcia mleka pod wpływem podpuszczki metodą Scherna (5). Wyniki opracowano statystycznie

za pomocą programu StatSoft Inc. STATISTICA ver. 6. Istotność różnic pomiędzy średnimi

wartościami dla ocenianych grup wyznaczono testem NIR Fishera.

Wyniki

U ocenianej populacji krów stwierdzono występowanie trzech genotypów: AA, AB i BB,

uwarunkowanych dwoma allelami κ-CN A i κ-CN B. Heterozygoty stanowiły 46,15% populacji,

homozygoty AA 30,77%, a BB – 23,08%. Frekwencja genu A wynosiła 0,54 i była nieznacznie

wyższa w porównaniu z częstotliwością występowania genu B (0,46).

Analizując związek wariantów genetycznych ze składem chemicznym i parametrami

technologicznymi mleka stwierdzono, że najkorzystniejsze pod tym względem było mleko pozyskane

od krów z genotypem BB κ-CN. Charakteryzowało się ono najwyższą (p≤0,05) zawartością białka

(3,72%), w tym kazeiny i najkrótszym (p≤0,05) czasem krzepnięcia pod wpływem podpuszczki

(201,67s). W przypadku wariantu AA κ-kazeiny mleko miało najniższą (p≤0,05) zawartość białka

(3,25%), suchej masy (12,13%) oraz wykazywało istotnie najdłuższy (p≤0,05) czas krzepnięcia pod

wpływem podpuszczki (415,94s).

Wnioski

Mleko krów rasy simentalskiej jest dobrym surowcem do produkcji serów ze względu na

wysoką zawartość białka, w tym kazeiny i korzystny stosunek białkowo-tłuszczowy. Wykazano, że

mleko krów z wariantem genetycznym B κ-kazeiny charakteryzowało się najkorzystniejszymi

parametrami technologicznymi do produkcji serów.

75

Tab 1. Związek wariantów genetycznych κ-kazeiny z wybranymi wskaźnikami przydatności technologicznej

mleka ocenianych krów

Cecha

Genotyp

AA

n=16

AB

n=24

BB

n=12

Białko ogólne (%) x 3,25

a 3,59

b 3,72

b

SD 0,15 0,25 0,42

Kazeina (%) x 2,59 2,63 2,69

SD 0,27 0,33 0,18

Tłuszcz (%) x 3,81 4,32 4,34

SD 0,44 0,75 1,02

B/T*

x 0,86 0,91 0,92

SD 0,10 0,12 0,21

Sucha masa (%) x 12,13

a 13,32

b 13,20

b

SD 0,70 1,38 0,96

Czas krzepnięcia (s) x 415,94

b 387,38

b 201,67

a

SD 254,42 240,24 51,54

Termostabilność (s) x 249,67 231,67 225,75

SD 123,27 117,10 61,02

pH x 6,72 6,71 6,74

SD 0,07 0,08 0,03

oSH

x 7,02 6,72

6,67

SD 0,75 0,68 0,61

* - stosunek białkowo-tłuszczowy; a, b – różnice istotne przy P≤0,05;

76

Literatura

1. Barłowska J. 2007. Wartość odżywcza i przydatność technologiczna mleka krów 7 ras użytkowanych

w Polsce. Rozprawy Naukowe AR Lublin, 321.

2. Budsławski J. 1979. Badanie mleka i jego przetworów. Wyd. PWRiL, Warszawa.

3. Farrell H.M., Jimenez-Flores R., Bleck G.T., Brown E.M., Butler J.E., Creamer L.K. 2004.

Nomenclature of the proteins of cows’ milk – sixth revision. J of Dairy Sci., 87:1641-1674.

4. Feleńczak A., Gil Z., Ormian M. 2000. Kappa-kazeina jako wskaźnik przydatności technologicznej

mleka. Rocz. Nauk. Zoot., Supl.,.8: 9-13.

5. Jurczak M. E. 1999. Mleko. Produkcja, badania, przerób. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 7-54.

6. Kruk A., Kisza J., Palich P. 1979. Porównanie i ocena metod określania stabilności termicznej mleka.

Zesz. Nauk. ART. Olsztyn, Tech. Żywn., 15: 25-34.

7. Litwińczuk A., Litwińczuk Z., Barłowska J., Florek M. 2004. Surowce zwierzęce ocena i

wykorzystanie. PWRiL, Warszawa.

8. Medrano, J.F., Aquilar-Cordova E. 1990. Genotyping of bovine kappa-casein loci following DNA

sequence amplification. Bio/Technology, 8: 144-146.

9. Värv S., Belousova A., Sild E., Viinalass H. 2009. Genetic diversity in milk proteins among estonian

dairy cattle. Vet Med Zoot, 48, 70: 93-98.

10. Żuraw J., Chojnowski W., Jęsiak Z. 1997. Technologia serów twardych i półtwardych. Biblioteczka

Majstra Mleczarskiego. Oficyna Wydawnicza Hoża. Warszawa.

Association of κ-casein genetic variants with technological usability indicators of Simmental cows’ milk

Summary

The aim of this study was to determine possible connections of κ-casein genetic variants with the

indicators of technological usability of Simmental cows’ milk. The study included 52 cows. Blood samples were

taken from each cow individually in order to determine the genetic variant of κ-casein. In addition, individual

milk samples were collected from cows between 120th

and 200th

day of lactation. Examination of each milk

sample included the following parameters: contents of fat, protein, casein and dry matter, protein to fat ratio,

active (pH) and potential (°SH) acidity, heat resistance and rennet coagulation time. Three genotypes were found

in the evaluated population of cows: AA, AB and BB determined by two alleles of κ-CN A and κ-CN B. Milk

from cows with BB variant of κ-casein was characterized by significantly (p≤0.05) higher protein content and

the shortest (p≤0.05) rennet coagulation time. Milk from cows with B variant of κ-casein was characterized by

favorable technological parameters for cheese production.

Key words: casein, technological usability, Simmental

77

СЕЗОННА АКТИВНІСТЬ ФОТОСИНТЕЗУЮЧИХ ПІГМЕНТІВ ХВОЇ ЯЛІВЦЮ

ЗВИЧАЙНОГО JUNIPERUS COMMUNIS В УМОВАХ ПЕРЕДКАРПАТТЯ

Автори: Мар’яна Кравців, Світлана Волошанська

Науковий керівник: канд. біол. наук Волошанська Світлана Ярославівна

ДДПУ ім. І.Франка, біологічний факультет, кафедра біології.

м. Трускавець, вул.. Івасюка 11, 82200, Україна

Ключові слова: фотоситезуючі пігменти, хвоя, ялівець звичайний, Передкарпаття.

Досліджуючи рослинність рідного краю, звертаючи увагу на заростання природніх

біотопів, спостерігаємо зміну їх кількісного і якісного складу. Зокрема виявляємо, що зростає

популяція ялівцю звичайного у природніх біотопах пасовищ Передкарпраття.

Це надзвичайно цінна лікарська, харчова, ефіроолійна, фітонцидна, деревинна,

смолоносна, декоративна і фітомеліоративна рослина. Шишки ялівцю мають високу

ароматичність, містять різноманітні смакові речовини і широко застосовуються для технічної

переробки. Плоди ялівцю містять флавоноїди, смоли, ефірну олію, органічні кислоти (яблучну,

оцтову, мурашину, гліколеву), дубильні речовини, цукри, пектини, солі калію. Препарати

ялівцю підвищують діурез, дезинфікуюче діють на сечовивідні шляхи, виявляють

протизапальну і аналгезуючу дію, посилюють виділення шлункового соку та жовчі. Їх

застосовують при циститах, гастритах, гепатитах, набряках, бронхітах, ревматизмі, подагрі,

кашлі, пневмонії, злоякісних пухлинах, анемії.

При цьому залишається актуальною проблема дослідження особливостей формування

фотосинтезуючих пігментів у хвої ялівцю звичайного Juniperus communis

Метою дослідження є вивчення особливостей формування фотосинтезучих пігментів у

хвої ялівцю звичайного у різні пори року

Методика досліджень. Серед найточніших методів визначення концентрації речовин,

зокрема пігментів, є спектрофотометричні методи. Під спектрофотометрією розуміють

визначення залежності величини поглинання світла від довжини хвилі. Залежно від характеру

визначення інтенсивності світлового потоку методи спектрофотометрії поділяють на

фотографічні, термоелектричні і фотоелектричні, В біологічних дослідженнях райширше

використовують методи фотоелектричної спектрофотометрії. Завдяки спектрофотометрії

можна визначити кількість речовини, не змінюючи її структури.

Найбільш поширене кількісне визначення зелених і жовтих; пігментів у рослинах

грунтується на вимірюванні ступеня поглинання світла розчинами цих пігментів.

Характеристика хлорофілів і основних каротиноїдів включає кількісну оцінку

вмісту в тканині хлорофілів а і b, \ їхні суми, відношення хлорофілів а/b, вмісту

каротину, ксантофілів; суми всіх каротиноїдів, відношення зелених пігментів до жовтих

тощо. Поряд з цим велике значення має і те, що визначення вмісту кількох пігментів у

78

одній наважці дає значну економію часу і матеріалів. Аналіз рослин на вміст каротину має

велике практичне значення, оскільки він дає уявлення про якість продуктів харчування і

кормів для тварин. Суть цього методу в тому, що із наважки свіжих зелених листків

бензином вилучають каротин, а решту пігментів екстрагують етиловим спиртом. Після

розбавлення до певного об'єму визначають суму хлорофілів (при 610—660 нм). Потім

.хлорофіл омилюють лугом і вилучають ксантофіли хлороформом, які визначають при 440

нм.

Основні фактори, які впливають на формування фотосинтезуючих пігментів у хвої

ялівцю звичайного:

Сонячна енергія – незамінний, обов'язковий екологічний фактор існування рослин і живих

організмів. Світло – основний фактор фотосинтезу в рослинах. Рослини вирощені при малому

освітленні, містять небагато хлорофілу, характеризуються слабко розвинутою механічною

тканиною, в них недостатній вміст цінних поживних речовин, особливо цукрів. При затіненні

збільшується висота рослин, але ослаблюється кущіння, знижується маса надземних органів і

розвиток кореневої систем. Ялівець звичайний може розвиватися при мінімумі 20,5% денного

світла (Хемрі, 1996).

УФ-випломінювання. При різкому підвищенні УФ-випромінювання протягом кількох тижнів

ялівець накопичує вуглеводи, а в його клітинах спостерігається різке збільшення хлорофілу.

Залежність від води. Ялівець як правило посухостійкий. Це пов’язано з температурою та

індексом сухості у місцях його поширення, одночасно такий фактор можна пов’язати із

адаптацією рослин до перепадів температур (особливо на високогір’ї). При низькому рівні

зустрічного опору у поєднанні з малою швидкістю вітру (< 30 см/сек) ялівець формує товстий

аеродинамічний шар листя. Цього достатньо для підвищення ефективності використання води.

Також в умовах високогір’я спостерігається підвищений рівень концентрації СО2 у листку і

більшим доступом грунтових вод до рослини завдяки розгалуженій кореневій системі.

Оскільки зростає утримання атмосферного вуглекислого газу, цілком ймовірно, що

посилюється темп фотосинтезу, що спричиняє більше накопичення вуглеводів, а також синтез і

накопичення інших активних речовин. Ці факти показують, що ялівець може розширити ареал

росту в посушливих районах. Це сприятиме підтриманню продуктивності площ зростання

ялівцю та їх і успішне відтворення.

Температура. Ялівець звичайний витримує різноманітні температурні впливи. Він може

розвиватися не менше 150 днів при пониженні температури. Вчені прийшли до висновку, що

оптимальна температура для продукування пилку ялівцю становить 1,5 º С. Ці дані схожі на

показники сосни звичайної (1,7 º С) [6]. Ялівець є стійким до морозів: тільки під час холодних

зим можливі пошкодження хвої і незрілих стовбурів. В авсрійських Альпах ялівець активно

виживав як морозостійка рослина упродовж вегетаційного сезону при температурі – 9,9º С

(Ташле, Нойнер, 2004 р.).

79

Територія досліджень

Пробна площа місцезростань становила 0,25 га. Вона знаходиться на півдні від с.

Сторона, близько 1000 метрів від жилої частини села, на околиці хвойного лісу.

Особливості нагромадження фотосинтезуючих пігментів

у хвої ялівцю звичайного.

У вищих рослин існує два види хлорофілів: хлорофіл а (С55Н72О5N4Mg) та хлорофіл в

(С55Н70О6N4Mg). За хімічною будовою хлорофіл – це складний ефір двохосновної кислоти та

двох спиртів – метилового і високомолекулярного ненасиченого спирту фітолу (фітол – похідна

сполука ізопрену). Саме наявність залишків фітолу у хлорофілі надає останньому ліпідних

властивостей.

Поруч із хлорофілами іншим класом фотосинтезуючих пігментів у вищих рослин є

каротиноїди, які теж беруть участь у фотосинтезі – β-каротин і лютеїн.

Вміст хлорофілу у рослинах складає в середньому 1% від сухої речовини. Він бере участь

у фотохімічних окисно-відновних реакціях.

Хлорофіл а поглинає світлові кванти при довжині хвилі понад 680нм; хлорофіл b має

максимум поглинання квантів при 650нм, але вже при 680нм майже не поглинає.

Одночасне підсилення інтенсивності фотосинтезу можливе при поглинанні світла

хлорофілом а, і в доповнення – хлорофіл в.

Група каротиноїдів включає близько 65-70 природних пігментів (α-,β-,γ- каротини,

ліконін та ін.). Вони містяться у більшості рослин, але їх концентрація майже завжди досить

низька. Вміст каротиноїдів у зелених листках складає 0,07 – 0,2% при підрахунку на суху масу

листків.

Отже, хлорофіл а акумулює світлову енергію, яку поглинає рослинна клітина, а потім

використовує її у фотохімічних реакціях .

Світлова енергія, яка поглинається хлорофілами у процесі фотосинтезу,

використовується не лише на розщеплення (фотоліз) води і синтез NADPH (НАДФН). Частина

світлової енергії що поглинається хлорофілом, перетворюється у хімічну енергію,

«запасається» у вигляді високоенергетичних сполук АТФ і використовується у наступних

реакціях для синтезу АТФ .

У відповідності до поставлених завдань нами було проведено визначення рівня

фотосинтезуючих пігментів у хвої ялівцю звичайного. Відбори проб хвої проведено з

екземплярів рослин пробної площі у наступні терміни: влітку (31.08.09), восени (30.10.09) та

взимку (29.12.09; 23.01.10). дані наведено в таблиці 1.

80

Таблиця 1 Вміст пігментів у хвої ялівцю звичайного.

Ялівець, сухий. Вміст пігментів, мг/г абс. сух. маси

Дата Хл. а Хл. B a+b a/b Карот. (a+b)/карот.

23,01,10 1,154±0,004 0,645±0,015 1,799±0,019 1,79±0,04 0,276±0,001 6,52±0,10

29,12,09 1,009±0,041 0,605±0,036 1,614±0,078 1,67±0,03 0,176±0,006 9,20±0,76

30,10,09 1,255±0,023 0,763±0,002 2,017±0,025 1,65±0,03 0,164±0,004 12,34±0,47

31,08,09 1,017±0,001 0,690±0,014 1,707±0,015 1,47±0,03 0,122±0,011 14,06±1,39

Встановлено, що у період з кінця літа до середини січня зростає у хвої ялівцю вміст

хлорофілу а та істотно підвищується (у два рази) вміст каротиноїдів. Взимку у досліджуваних

зразках дещо зменшується концентрація хлорофілу в. Це призводить до суттєвого підвищення

відношення хлорофілу а до хлорофілу в (а/в). Проте, співвідношення суми хлорофілів до

каротиноїдів (а+в/карот.) від літа до зими істотно зменшується: від 14,06±1,39 мг/г до 6,52±0,10

мг/г. Зростання кількості каротиноїдів одночасно можна пояснити їх участю в окисно-

відновних процесах, а також їх здатністю захищати хлорофіли від фото сенсибілізованого

окиснення.

Рисунок 1 Сезонні зміни вмісту пігментів (мг/г абс. сухої маси)

А мг/г абс. сух. маси

Рисунок 2 Співвідношення концентрації фотосинтезуючих пігментів

у хвої ялівцю звичайного (мг/г абс. сух. маси)

А мг/г абс. сух. маси

81

Отримані дані узгоджуються із літературними відомостями (Правдин А., 1964,

Голомазова Г., 1987, Чемирис І., 2007). Дослідниками встановлено, що природні фактори

призводять до зменшення вмісту хлорофілу, але в зимовий період більше руйнується хлорофіл

в, зростає також кількість каротиноїдів. Отже, утворення і нагромадження хлорофілу в зелених

листках відбувається виключно під дією сонячної енергії, кількість якої переважає, звичайно

влітку, що і створює сприятливі умови для інтенсивного фотосинтезу та росту рослин.

Висновки

1. Ялівець звичайний – стійка рослина до впливу температур, високого рівня ультра-

фіолетового випромінювання.

2. Пробна площа досліджень хвої ялівцю звичайного знаходиться на території с. Сторона

Дрогобицького району.

3. Природні фактори призводять до зменшення вмісту хлорофілу, але в зимовий період більше

руйнується хлорофіл в, зростає також кількість каротиноїдів

4. Утворення і нагромадження хлорофілу в зелених листках відбувається виключно під дією

сонячної енергії, кількість якої переважає, звичайно влітку, що і створює сприятливі умови для

інтенсивного фотосинтезу та росту рослин

5 Вміст фотосинтезуючих пігментів у досліджуваних зразках хвої ялівця звичайного

відрізняється посезонно. При цьому співвідношення хлорофілів а/в є найвищим у зимовий

період (1,79±0,04мг/г), що підтверджує інтенсивність фотосинтезу та достатній рівень обміну

речовин у клітинах рослин ялівцю.

Література

1. Біленко В.А. Ялівець звичайний // Народний лікар України – 2005. - №1. – С.14-18.

2. Гавриленко В.Ф., Ладыгина М.Е., Хандобина Л.М. Большой практикум по физиологии растений.

Фотосинтез. Дыхание. Учеб. Пособие М., «Высш. Школа», 1975. – 392 с.

3. Голомазова Г.М. Влияние внешних факторов на фотосинтез хвойных. – Красноярск: Изд-во

Краснояр. ун-та,1987. – 117 с.

4. Иост Я.К. Физиология клетки. – М.: Мир, 1975. – С.664-680.

5. Казаков Є.О. Методологічні основи постановки експерименту з фізіології рослин. – Київ:

Фітосоціоцентр, 2000. – 272 с.

6. Козубов Г.М. Биология плодоношения хвойных на Севере. Л.: Наука, 1974. 136 с.

7. Морозюк С.С., Протопопова В.В. Трав’янисті рослини України,: Навчальний посібник. –

Тернопіль: Навчальна книга – Богдан, 2007. – 216 с.

8. Мінарченко В.М. Флора лікарських рослин. – Луцьк: Едельвіка, 1996. – С.87-92.

82

ŻUREK - TYPOWO POLSKIE DANIE. WPŁYW RÓŻNYCH CZYNNIKÓW NA

JAKOŚĆ PRODUKTU

Autorzy: Przemysław Rożek, Maciej Kurcz, Sylwia Czyjt-Kuryło, Barbara Chwaszcz, ,Joanna Kosturek

Opiekun: mgr Maciej Kluz

SKN Technologów Żywności „FERMENT”, Sekcja Biotechnologii i Mikrobiologii Żywności



email:[email protected],[email protected],[email protected],[email protected],

[email protected]

Słowa kluczowe: żurek, zakwas, kwas mlekowy, mąka żytnia

Wstęp

Kiszenie (inaczej kwaszenie) jest procesem opartym na fermentacji mlekowej. Celem tego

procesu jest przetwarzanie surowców roślinnych w artykuły smaczne i zdrowe, a jednocześnie

zakonserwowanie tych produktów na stosunkowo długi okres. Czynnikiem konserwującym jest kwas

mlekowy wytworzony w wyniku fermentacji bakterii mlekowych. Do grupy tej nakeżą: Lactobacillus,

Pediococcus, Leuconostoc, Carnobacterium, Oenococcus, Weissella, Streptococcus, Lactococcus,

Enterococcus, Tetragenoococcus i Vagococcus. Fermentacja mlekowa dzieli się na homo fermentację

mlekową gdzie bakterie z glukozy produkują głównie kwas mlekowy (około 90%) oraz niewielkie

ilości ubocznych metabolitów dwuwęglowych i dwutlenku węgla oraz hetero fermentacje mlekową,

podczas której oprócz kwasu mlekowego powstaje szereg innych związków, takich jak diacetyl,

aldehyd octowy, etanol, kwas octowy i dwutlenek węgla.

Fermentacja mlekowa może zachodzić w sposób spontaniczny (tradycyjny), w której

uczestniczy bardzo bogata mikroflora bakteryjna składająca się niejednokrotnie z kilkudziesięciu, a

nawet powyżej stu szczepów bakterii fermentacji mlekowych, odpowiadających za charakterystyczny

zapach i smak produktów. Fermentacja może być również ukierunkowana – powszechnie stosowane

są kultury starterowe czyli czyste kultury drobnoustrojów o zróżnicowanym składzie gatunkowym

dobranym zarówno do surowca, jak i do produktu prowadzoną na skale przemysłową. Fermentację

mlekową przeprowadza się z użyciem szczepionek bakterii mlekowych, która jest mieszaniną trzech

gatunków bakterii mlekowych: Leuconostoc mesenteroides, Lactobacillus plantarum, Lactobacillus

brevis.

Powstający w procesie fermentacji kwas mlekowy wykazuje korzystny wpływ na

funkcjonowanie przewodu pokarmowego. Reguluje pH treści jelitowej, dzięki czemu wpływa na

optymalizację procesów trawienia i wydalania zapobiegając zaparciom. Obniża pH środowiska, a tym

samym ogranicza rozwój niepożądanej mikroflory, w tym mikroorganizmów potencjalnie

chorobotwórczych, sprzyja rozwojowi tzw. probiotyków. Bakterie probiotyczne wykazują szczególnie

korzystny wpływ na organizm człowieka, gdyż zwiększają odporność organizmu i neutralizują

związki o charakterze rakotwórczym. Ponadto syntetyzują witaminy i wytwarzają enzymy wpływające


83

na poziom wykorzystania składników żywności,przyczyniając się do utrzymania równowagi

mikroflory jelitowej.

W wyniku fermentacji maki żytniej i pszennej przez ich mikroflorę własną, powstaje tzw.

zakwas z którego na bazie wywaru mięsnego lub mięsno-warzywnego przygotować można żurek. Żur

to inaczej zakwaszona zupa mączna mająca charakterystyczny kwaśny posmak. Nazwa żur pochodzi

od dawnego niemieckiego wyrazu sūr, dziś sauer - kwaśny[1], (s)kisły. Żur może mieć konsystencję

gęstszą lub rzadszą w zależności od ilości dodanej wody oraz zakwasu. Podobnie jest z kwasowością.

Do żuru można dodawać ser, grzyby, wędlinę, a także jajka – w zależności upodobań.

Cel pracy

Celem pracy było wykonanie różnych zakwasów, ze względu na stosunek użytej mąki żytniej

do mąki pszennej. Po procesie fermentacji mlekowej dokonano analizy mikrobiologicznej zakwasów

żurkowych oraz oceny ich parametrów chemicznych takich jak zasolenie oraz kwasowość. Następnie z

otrzymanych zakwasów sporządzono żurki (zupa) i poddano je ocenie organoleptycznej na

reprezentatywnej grupie osób.

Materiały i metody

Do produkcji zakwasu żurkowego użyto mąkę żytnią razową typ 720 oraz mąkę pszenną typ

500 w odpowiednich stosunkach wagowych:

Tabela 1. Skład ilościowy zakwasów

Zakwas nr 1 Zakwas nr 2 Zakwas nr 3 Zakwas nr 4

50 g mąki żytniej

250 ml wody

40 g mąki żytniej

10 g mąki pszennej

250 ml wody

30 g mąki żytniej

20 g mąki pszennej

250 ml wody

25 g mąki żytniej

25 g mąki żytniej

250 ml wody

Zakwasy wykonano wg. tradycyjnej receptury przez zmieszanie odmierzonych porcji mąki

żytniej i pszennej, dodatek wody wodociągowej (po uprzednim przegotowaniu) oraz dodatek kromki

chleba razowego spełniającego rolę startera. Tak sporządzoną mieszaninę poddano naturalnej

fermentacji mlekowej w temperaturze 30C przez 72 h.

W celach porównawczych badaniu poddano również zakwas żurkowy „Żurek rzeszowski”

otrzymany metodą przemysłową, znajdujący się w obrocie detalicznym.

Analizę mikrobiologiczną badanych zakwasów wykonano na podstawie barwienia metoda

Gramma. Wykonano następujące czynności:

przygotowanie preparatu,

umieszczono preparat w roztworze fioletu krystalicznego (barwiono 3 minuty),

utrwalono w płynie Lugola (1,5-2 minut),

zanurzono w alkoholu etylowym (30 sekund),

http://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%BBur#cite_note-0

84

naniesiono roztwór fuksyny zasadowej (barwiono 20 sekund)

Tak przygotowane preparaty oglądano pod imersją w mikroskopie świetlnym firmy Olympus oraz

wykonano zdjęcia zintegrowaną kamerą cyfrową.

W badanych zakwasach oceniono także kwasowość metodą miareczkowania alkacymetrycznego

oraz zawartość soli metodą Mohra. Kwasowość oznaczono przez miareczkowanie roztworem 0,1M

NaOH kwasów zawartych w zakwasie wobec 2% alkoholowego roztworu fenoloftaleiny jako

wskaźnika. Zawartość soli kuchennej w zakwasie na żurek oznaczono metodą miareczkowania

argentometrycznego (AgNO3) wobec chromianu (VI) potasu jako wskaźnika. Wszystkie oznaczenia

wykonano w trzech powtórzeniach. Z uzyskanych wyników wyciągnięto średnią arytmetyczną. Z

przygotowanych zakwasów sporządzono żurki które poddano ocenie organoleptycznej na grupie 35

osób, oraz sporządzono ankietę, której wyniki zawarto w artykule.

Wyniki i dyskusja

Kwasowość oraz zawartość soli w żurku

Zawartość kwasów w zakwasach wahała się w zależności od użytego stosunku mąki żytniej do

mąki pszennej. Już na poziomie kwasowości poszczególnych mąk widać różnice w zawartości

kwasów, co nie pozostaje bez wpływu na przygotowane zakwasy. Mąka żytnia ze względu na większy

udział w jej składzie fragmentów okrywy owocowo nasiennej odznacza się wyższą kwasowością

wynoszącą do 6 stopni kwasowości w stosunku do mąki pszennej, której zawartość popiołu jest

niższa, a kwasowość wynosi do 3 stopni. Na końcową zawartość kwasów w żurkach miał także wpływ

mąki żytniej, która odznacza się większą zdolnością do wytwarzania kwasu mlekowego na drodze

fermentacji mlekowej.

Tabela 2. Stopień kwasowości zakwasów żurkowych.

W badanych próbkach zawartość soli kształtowała się na nieznacznym poziomie, a niewielka

jej ilość w zakwasach nr 1-4 była wynikiem dodatku w fazie przygotowania chleba razowego, który w

swym składzie zawiera chlorek sodu.

Ocena organoleptyczna

Podczas oceny organoleptycznej pod uwagę brane były takie wyróżniki jak: smak, zapach,

konsystencja, kwasowość. Zarówno pod względem smaku jak i pożądanej kwasowości najwyższe

oceny otrzymał zakwas nr 2, a najniższe zakwas nr 4. Konsystencja i zapach wszystkich żurków

zostały ocenione na podobnym, akceptowalnym poziomie. Jako zbyt kwaśny oceniony został „Żurek

rzeszowski”.

Zakwas nr 1 Zakwas nr 2 Zakwas nr 3 Zakwas nr 4 „Żurek rzeszowski”

Kwasowości 4,2 3,9 3,5 3,4 12,6

85

Rysunek 1. Cechy badanych żurków wg. oceny konsumentów.

Podsumowanie

Żurek to jedno z typowych polskich dań, jadane jako potrawa świąteczna jak i na co dzień, powstająca

przez dodanie do wywaru mięsno-warzywnego zakwasu, powstającego w wyniku fermentacji mąki

żytniej i pszennej. Podczas przeprowadzonych badań udało nam się wyprodukować cztery partie

zakwasu, określić ich cechy mikrobiologiczne, chemiczne oraz przeprowadzić ocenę organoleptyczną.

Żurek zawiera znaczne ilości kwasu mlekowego, a zatem i bakterii go wytwarzających, które

wykazują pozytywne działanie na układ pokarmowy konsumenta.

Literatura

1. Mitek M., Słowiński M. (red). 2006. Wybrane zagadnienia z technologii żywności. Wyd. SGGW

Warszawa.

2. Jakubczyk T. Haber T. 1983. Analiza zbóż i przetworów zbożowych. Skrypt SGGW, Warszawa.

3. Małecka Maria (red.). 2003.Wybrane metody analizy żywności. Wyd. Akademii Ekonomicznej w

Poznaniu, Poznań,

4. Kłossowska J., Stradecka A. (red). 1990. Obiady u Kowalskich. Wydawnictwo WATRA Warszawa.

Żurek – national polish dish. Influence of various factors on the product quality

Zurek is a typical Polish dish, acidified soup, prepared on the basis of mealy starter with rye and wheat. The

subject of our study was the impact of factors on the quality of the starter. With its production accepted four

types of relations used by weight of rye flour to wheat: 5:0, 4:1, 3:2, 2.5:2.5. Assessing the quality took into

account the following factors: acidity, salt content and composition of the bacterial intestinal flora, in particular

lactic acid bacteria. Determine the amount of acid contained in the prepared starters study sample consisted of

acid-base titration by 0.1 M NaOH in the presence of phenolphthalein. Salt content was determined by

quantitative precipitation of chlorides by titration of neutralized extract test solution of nitrate (V) in the presence

of silver chromate (VI) as an indicator of potassium, so-called Mohr's method. Prepared sourdoughs were used to

prepare soup - zur, which then was subjected to organoleptic evaluation by a representative group of people.

Key words: żur, starter, lactic acid, rye flour

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

4,5

5

Zakwas nr 1 Zakwas nr 2 Zakwas nr 3 Zakwas nr 4 "Żurek

rzeszowski"

Smak

Zapach

Konsystencja

Kwasowość

86

Sekcja perspektywy rozwoju turystyki w Polsce

87

EKOTURYSTYKA NA ŚWIECIE – NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH

Autorzy: Anna Chmielowiec, Anna Pilch, Michał Rak

Opiekun: mgr Jarosław Herbert

SKN „Podróżników”

Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Wychowania Fizycznego

Ul. Towarnickiego 3, 35-959 Rzeszów

e-mail: [email protected], [email protected], [email protected]

Słowa kluczowe: ekoturystyka, świat, wybrane przykłady

Wstęp

Podczas szczytu Quebeku zwrócono uwagę, że protest przeciwko ekspansywności turystyki

masowej jest wyrażany coraz silniej i że w ślad za nim pojawia się więcej twórców i zwolenników,

ekoturystyki, choć ta przynosi niecałe 5% finansowych zysków z turystyki. Czym tak właściwie jest

ekoturystyka? Otóż, jest zjawiskiem interdyscyplinarnym korzystającym z dorobku różnych dziedzin

nauki. Do prawidłowego rozwoju potrzebna jest wiedza z wielu czasem wydawałoby się skrajnych

gałęzi nauki takich jak: zarządzanie i marketing, ekologia, biologia, geografia, socjologia, etnologia.

Dzisiaj już nie można mówić o ochronie przyrody, pomijając wątki ekonomiczne i społeczne.

Niemożliwe jest dyskutowanie o roli, ekoturystyki bez zbadania przez biologa czy antropologa jej

potencjalnego wpływu na kulturę i środowisko.

Według Dominiki Zaręby, autorki pierwszej w Polsce książki o ekoturystyce, stanowi ona

rdzeń koncepcji turystyki zrównoważonej. Jest „najczystszą” formą podróżowania przyjaznego

środowisku, ponieważ odbywa się zwykle na obszarach o najwyższych walorach przyrodniczych i

krajobrazowych, bezpośrednio przyczynia się do ochrony środowiska naturalnego i kulturowego tych

regionów, a jej uczestnikami są ludzie o dużej świadomości ekologicznej i wrażliwości przyrodniczej.

Dominika Zaręba wyodrębnia trzy najważniejsze cechy ekoturystyki wyróżniające ją spośród

innych form podróżowania:

ekoturystyka jest formą aktywnego i dogłębnego zwiedzania obszarów o wybitnych walorach

przyrodniczych i kulturowych;

ekoturystyka strzeże harmonii ekosystemów przyrodniczych i odrębności kulturowej

lokalnych społeczności;

ekoturystyka dostarcza środków finansowych skutecznej ochronie wartości dziedzictwa

przyrodniczego i kulturowego oraz przynosi realne korzyści ekonomiczno-społeczne ludności

miejscowej [1].

Kluczem do sukcesu turystyki jest jej rozwój przy jednoczesnej ochronie środowiska, dlatego też

ruch turystyczny powinien odbywać się w odpowiedni sposób. W wielu krajach stworzono specjalne

projekty, ośrodki hotelowe wykorzystujące proekologiczne rozwiązania, które pozwolą na ochronę

przyrody a także dziedzictwa kulturowego. Przykładowymi projektami wykorzystującymi

proekologiczne rozwiązania są El Mundo Maya - obejmującą ziemie Majów, Projekt Annapurna w




88

Nepalu, Ekologiczne letnisko na Wyspach Dziewiczych, Park Narodowy Hortobagy na Węgrzech,

Projekt „Ekologiczna Elba”, Ekologiczne miasto w Zjednoczonych Emiratach Arabskich -

Masdar oraz obiekty hotelarskie tj.: Sieć hoteli Four Seasons na Bora Bora, Treehotel – hotel na

drzewach w Szwecji, Crowne Plaza Copenhagen Towers. Wszystkie te zostały poniżej szerzej

przedstawione.

Ameryka Środkowa - El Mundo Maya

Ziemia Majów obejmuje 5 krajów Ameryki Środkowej Belize Gwatemali Hondurasu

Salwadoru i Meksyku. Kraje te postanowiły połączyć swe siły i wspólnie promować Świat Majów

jako przyjazny dla środowiska produkt turystyczny. Wyzwanie polega na połączeniu ochrony

dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego regionu z promocją i sprzedażą jego niezliczonych atrakcji

turystycznych. Jego dziedzictwo kulturowe regionu stanowią przede wszystkim liczne zabytki

architektoniczne – ruiny starożytnych miast Majów ze świątyniami, piramidami, pałacami

obserwatoriami astronomicznymi, z którego każde budowane z innego projektu miało być dziełem

sztuki.

Ostatnie badania potwierdzają jedną z hipotez, że przyczyna tajemniczego upadku cywilizacji

prekolumbijskiej była katastrofa ekologiczna spowodowaną nieracjonalną gospodarką zasobami

przyrody. Archeolodzy twierdzą, że masowe wycinanie lasów doprowadziło tu do zmian warunków

klimatycznych i wyjałowienia gleby. Tajemnicze losy majów stanowią dodatkowa atrakcję

turystyczna oraz w świetle najnowszych badań również bardzo istotny element kształtowania

świadomości ekologicznej odwiedzających go turystów.

W planie rozwoju zielonej turystyki wyszczególniono priorytetowe zadania dotyczące

komunikacji, infrastruktury turystycznej, obszarów chronionych, oraz alternatywnych źródeł

zarobkowania dla miejscowej ludności. Założenia strategiczne projektu dotyczące transportu

turystycznego zakładają ograniczenie budowy nowych dróg ulepszenie istniejących tras. Transport

lotniczy ma być jedną z ważniejszych form komunikacji, małe samoloty docierają do trudno

dostępnych miejsc i tam, nie planuje się budowy dróg. Linie lotnicze podejmują przedsięwzięcia w

ochronie środowiska takie jak: ograniczenie użycia energii i produkcji odpadów, zmniejszenie emisji

hałasu, emisji dwutlenku węgla, tlenków azotu.

W świecie Majów są również tworzone warunki do bardziej przyjaznych dla środowiska

środków transportu łodzie konie, oraz infrastruktura w formie ścieżek do wędrówek pieszych, tras

rowerowych, konnych i szlaków krekingowych przez dżungle i tereny górskie. Powstają także inne

spektakularne pomysły jak sieć kolejek linowych zbudowanej z naturalnych materiałów do

przewożenia turystów.

Projekt Annapurna w Nepalu

Wraz z utworzeniem obszaru chronionego Annapurny, równocześnie wszedł projekt

Annapurna Conservation Area Project. Podstawowym celem projektu jest zapewnienie korzyści

89

ekonomiczno-społecznych ludności miejscowej, a jednocześnie zwiększenie jej świadomości

ekologicznej, aby stała się ona strażnikami przyrody.

Podniesienie wrażliwości przyrodniczej i szerzenie właściwych wzorców zachowań w górach

miało też dotyczyć również turystów, których odpowiedzialności za środowisko naturalne Himalajów

jest tak samo duża, jak i lokalnych społeczności.

Główne osiągnięcia ACAP:

Budowa domowych elektrowni wodnych, instalowanie baterii słonecznych, oraz stosowanie

urządzeń energooszczędnych w domach prywatnych, schroniskach turystycznych.

Budowa sieci noclegowej z ekologicznych materiałów. Zatrudnianie mieszkańców przy

konserwacji szlaków turystycznych budowy mostów wiszących, w akcjach zalesiania.

Zmiany systemów zagospodarowania odpadami – recykling.

Zwiększanie świadomości ekologicznej turystów oraz mieszkańców.

Ekologiczne letnisko na Wyspach Dziewiczych

Na Wyspach Dziewiczych, które w znacznej części są objęte ochroną prawną, stworzono

proekologiczne letniska na wyspie Saint Jon. Estate Cocordia jest jedną ze słynnych „wiszących stacji

turystycznych”. Posiadłość przylega do Parku Narodowego Wysp Dziewiczych i zajmuje obszar 10

ha. Niedaleko ośrodka znajduje się miejsce składania jaj kilku gatunków żółwi oraz niewielkie rafy

koralowe.

Sednem projektu jest pomysł budowy wiszących dróg w celu niedopuszczenia do zniszczenia

rzadkich środowisk roślinnych i ochrony przed erozja, zadeptywaniem gruntu przez turystów. Małe

domki – szałasy (6x6m) są umieszczone nad ziemią pośród drzew połączonych systemem wiszących

dróg i schodów. Każdy domek wyposażony jest w urządzenia energooszczędne, energia pochodzi

głównie z siły wiatru, funkcję klimatyzacji pełnią gęste korony drzew, które ocieniają kwatery.

Infrastrukturę turystyczną stanowi kilka niewielkich budynków: sklep ze zdrową żywnością,

gdzie wszystko opakowane jest w przyjazne dla środowiska materiały, jest też tzw. „Centrum

Poczęstuj Się” gdzie turyści przed odjazdem zostawiają produkty żywnościowe i inne zbędne

przedmioty nie wykorzystywane na wyspie. Restauracja przygotowuje posiłki z miejscowych

produktów, pracownicy kuchni korzystają z urządzeń oszczędzających wodę i energię oraz

nietoksycznych środków owadobójczych. We wszystkich obiektach woda jest uzdatniana do picia.

Powtórnie używa się ok. 1 mln. litrów wody rocznie.

Park Narodowy Hortobagy na Węgrzech

Park został utworzony w roku 1973 głównie ze względu na cenne obszary bagienne będące

miejscem lęgowym wielu ptaków zagrożonych wyginięciem na kontynencie Europejskim takich jak:

żuraw, warzęcha, drop, bocian czarny. Park ma status Rezerwatu Biosfery UNESCO.

90

Region szczyci się ciekawą historią, bogatym dziedzictwem kulturowym, prastarymi

tradycjami hodowli owiec, koni i bydła. Prowadzi się hodowlę zwierząt zanikających w tej części

Europy np. Węgierskiego Rębacza Szarego, owiec Racka, bawołów wodnych, koni rasy Nonius

i świni Mangalica.

Przedsięwzięcie PN Hortobagy

System zarządzania stref wewnątrz parku wyróżnia: C – buforową, przeznaczona do

rozwijania wszystkich możliwych form turystyki zrównoważonej, B, – w której możliwe jest

prowadzenie ekoturystyki podlegającej ścisłej kontroli władz parku,

A – rdzeń, w całości przeznaczona do celów naukowych i badawczych.

Projekt odnowy populacjo Konia Przewalskiego.

Rozwój produktu ekoturystycznego infrastruktury przyjaznej dla środowiska

Ścieżka rowerowa Egyek – 30 kilometrowa obejmująca najatrakcyjniejsze miejsca widokowe

Ornitologiczny projekt Kis – Jusztus, stworzenie oferty wycieczek dla profesjonalnych

obserwatorów ptaków jak i turystów o szczególnych zainteresowaniach.

Projekt „Ekologiczna Elba”

Głównym celem było zintegrowanie celów turystycznych z priorytetami ochrony środowiska,

rozwój ekoturystyki miał przynieść zmianę przyzwyczajeń i kultury turystów odwiedzających wyspę

i skłonić ich do większej troski o otaczające środowisko przyrodnicze.

Elba uchroniła się przed rozwojem wielkiego przemysłu turystycznego i zachowała typową

śródziemnomorska atmosferę, krajobraz i spokój. Zamiast samochodów i motorówek turyści

i mieszkańcy korzystają głównie z rowerów i łodzi.

Jedną z podstawowych form ekoturystyki są wędrówki piesze wzdłuż i w szerz wyspy

(trekking all’Elba). Przygotowano kilka szczególnych tras przyrodniczych, opracowano do nich mapy

i przewodniki ze zdjęciami, rysunkami i komentarzami. W każdym materiale informacyjnym jest

drukowany etyczny regulamin postępowania „ prawdziwego miłośnika przyrody” oraz spis

niezbędnych elementów ekwipunku: lornetka

do obserwacji zwierząt, aparat fotograficzny.

Własciciele hoteli oraz restauracji zobowiązali się do szerokiej ekologizacji działalności: do

segregacji odpadów, oszczędnego gospodarowania wodą i energią, używania biodegradacyjnych

i najmniej szkodliwych dla przyrody środków czystości, przygotowywania potraw ze zdrowej

żywności pochodzącej z regionu. Turystów i mieszkańców wyspy uczula się na potrzebę oszczędzania

wody

i energii oraz używania biodegradacyjnych opakowań, dbałości o estetykę otoczenia - sprzątania po

sobie.

W ramach Projektu Ekologiczna Elba wyznaczono specjalne grupy ochotników głównie młodzieży,

które pełnią rolę strażników mających zapobiegać pożarom lasów.

91

Ekologiczne miasto w Zjednoczonych Emiratach Arabskich - Masdar

Priorytetem przy projektowaniu tego miasta było wyeliminowanie emisji dwutlenku węgla.

Projekt oparto na teorii, że współczesne miasto może funkcjonować bez zatruwania atmosfery

dwutlenkiem węgla, a potrzebna miastu energia jest uzyskiwana z takich odnawialnych źródeł jak

słońce, wiatr, woda, biopaliwa. Sercem ekomiasta ma być Masdar Headquarters, czyli "Centrala" –

pierwszy na świecie budynek, który w pewnym sensie będzie budował sam siebie. Najpierw

wykończony zostanie dach pokryty bateriami słonecznymi. Z pozyskanej energii słonecznej będą

zasilane maszyny budowlane.

Miasto ma być z założenia samowystarczalne energetycznie – będzie czerpać energię

potrzebną do funkcjonowania z odnawialnych źródeł energii. Najważniejszym z nich będzie słońce.

Przewiduje się zastosowanie specjalnych paneli fotowoltaicznych i kolektorów parabolicznych. Będą

one rozmieszczone na dachach wszystkich budynków, a także nad wąskimi alejami, gdzie

jednocześnie spełnią rolę osłony przed promieniami słonecznymi. Będzie to miało na celu obniżenie

temperatury

i zmniejszenie zapotrzebowania na klimatyzatory. Odpady nieorganiczne z całego miasta będą

podlegać recyklingowi, zaś organiczne trafią jako paliwo do elektrowni. Miasto nie będzie wywozić

żadnych odpadów, ani emitować dwutlenku węgla. Nie przewiduje się używania żadnych silników

spalinowych – transport ma być oparty na wodorze, pojazdy będą wykorzystywać ogniwo paliwowe.

Materiały budowlane w mieście będą pochodzić z recyklingu, drewno – z racjonalnie

zarządzanych lasów, z tzw. certyfikatem FSC. Żywność w sklepach – z upraw ekologicznych. Słodka

woda – z pobliskiej Zatoki Perskiej, której wody będą w specjalny sposób oczyszczane i odsalane. Na

obrzeżach miasta planuje się ustawienie farm wiatrowych o mocy powyżej 20 MW. Planuje się

również wykorzystanie energii geotermalnej. Ukończenie budowy Masdar City planowane jest między

2016 a 2023 rokiem. Jeszcze nie wiadomo, ile tak naprawdę cała inwestycja będzie kosztować.

Wymieniane są różne kwoty. Niektóre źródła podają astronomiczną kwotę 24 miliardów dolarów [2].

Sieć hoteli Four Seasons na Bora Bora

Do budowy hoteli wykorzystano w większości naturalne materiały (m.in. liście i drzewo

plecione, używane w tradycyjnych mieszkaniach wilgotnego klimatu tropikalnego). Każdy domek

posiada port do nurkowania, stały dostępdo Internetu i sieci energetycznej, co więcej, każde

pomieszczenie zostało wyposażone w czujniki, aby w pełni monitorować i optymalizować zużycie

energii – w tym nawet ciśnienie wody pod prysznicem.

Dzięki nowoczesnym rozwiązaniom udało się opracować system ochładzający powietrze

w hotelowych pomieszczeniach cyrkulacją zimnej wody z dna oceanu. Hotele na Bora Bora inwestują

w odnawialne źródła energii – już teraz opracowywany jest system odzyskiwania wody deszczowej

i ścieków, a także melioracji ogrodów na wyspie. Aż 20% energii każdego hotelu pochodzi z energii

słonecznej. Nie jest to jednak pierwsza ekologiczna innowacja w hotelach na tej mitycznej wyspie. Od

dwóch lat, klimatyzacja w hotelu Intercontinental pochodzi z dna oceanu [3].

92

Treehotel – hotel na drzewach w Szwecji

W Laponii powstał nietypowy hotel. Goście mogą spędzić tu noc w jednym z niezwykłych

domków, zawieszonych w koronach drzew.

Treehotel, znajduje się w pobliżu miejscowości Harads w szwedzkiej części Laponii. Właściciel

poprosił kilku architektów o pomoc w zaprojektowaniu hotelowych "pokoi". Tak powstało kilka

zaawansowanych technologicznie, przyjaznych naturze domków, w których goście mogą nieco

zwolnić, wyciszyć się i wziąć głębszy oddech.

Goście idąc do swoich pokoi na drzewach, zabierają ze sobą tylko niewielkie torby z rzeczami

na noc. Prysznic i jadalnia są w pensjonacie, o 10 minut spacerem.

Lustrzana Kostka – najbardziej zadziwiający ze wszystkich domków. Wygląda jak ogromne

szklane pudło zawieszone wysoko na pniu. Drzewa odbijające się w lustrzanych ścianach sprawiają,

że sześcian staje się niemal niewidoczny. Zdradza go jedynie linowy most, prowadzący do ledwo

dostrzegalnych drzwi. Wnętrze pachnie ciepłym drewnem. Pomieszczenie ma cztery metry długości,

cztery szerokości i cztery wysokości. Jest jasne i przestronne. Łazienka ogranicza się do

ekologicznego sedesu (w niektórych domkach nieczystości zamarzają, a w innych są palone) oraz

umywalki.. Lustrzaną Kostkę pokrywa nawet specjalna taśma, widoczna tylko dla ptaków, która

chroni je przed zderzeniem z budynkiem.

Drugi z domków na drzewie, nazwany Kabina, przypomina kosmiczną kapsułę, która

wylądowała w lesie. Ten dwuosobowy pokój doskonale nadaje się na platformę widokową. Zamiast

jednej ze ścian posiada duże okno wychodzące na las i rzekę. Kolejny z domków został zbudowany na

wzór Ptasiego Gniazda.

Crowne Plaza Copenhagen Towers

Pierwszy w Danii hotel o zerowym poziomie emisji dwutlenku węgla. Hotel jest neutralny pod

względem emisji gazów cieplarnianych, gdyż cała zużywana w nim energia pochodzi ze źródeł

odnawialnych. Przykładowo woda zużywana do chłodzenia i ogrzewania pozyskiwana jest z

głębokości 100 metrów pod powierzchnią ziemi. Instalacja dostarczania wody jest pierwszym

przypadkiem w Danii, w którym wykorzystuje się wody gruntowe - można w ten sposób zaoszczędzić

do 90% energii zużywanej do chłodzenia i ogrzewania. Dodatkowo wszystkie fasady pokryte są

najnowszej technologii ultra cienkimi panelami, które łącznie generują 170 MWh rocznie. Jest to ilość

energii, którą zużywa 55 typowych polskich gospodarstw.

Hotel, nie obniżając jakości oferowanych usług wyznacza nowe standardy dla hoteli,

działających w oparciu o zasadę zrównoważonego rozwoju. Crowne Plaza Copenhagen Towers jest

czterogwiazdkowym hotelem starającym się zapewniać komfort ekologicznego hotelu,

pięciogwiazdkowego nie pobierając za to dodatkowych opłat. Władze hotelu wpadły ostatnimi czasy

na niecodzienny pomysł: chcą oferować darmowy posiłek tym, którzy wsiądą na rowerek treningowy i

w litrach potu wyprodukują, co najmniej 10 watogodzin prądu elektrycznego. Jest to pierwsza tego

typu inicjatywa na świecie. Po wysiłku każdy ma otrzymać jedno z głównych dań hotelowego menu o

93

wartości 240 koron duńskich (około 120 zł). Będzie to dla gości zachęta nie tylko do aktywności

fizycznej, ale też przyczyni się do zredukowania ich śladu węglowego oraz oszczędzenia energii

elektrycznej i pieniędzy – dodaje [4].

Podsumowanie

Wiele na świecie jest takich regionów, które wyraźnie pretendują do uczynienia ekoturystyki

jednym z podstawowych priorytetów ich rozwoju. Co więcej, wydaje się że, właśnie ekoturystyka

wraz z pokrewnymi jej formami podróży i przedsiębiorczości może przyczynić się do tego że te

obszary zachowają swoja tożsamość kulturową oraz różnorodność przyrodniczą jeżeli umiejętnie

zaplanuje się ich zrównoważony rozwój. Chociaż wybudowanie nietypowego ośrodka turystycznego,

w miejsce tradycyjnego kurortu, wymaga nieco więcej wysiłku i wyobraźni dla inwestorów, to jednak

inwestycja okaże sięw dalszej perspektywie czasu o wiele bardziej opłacalna. Jeśli już teraz nie

zaczniemy myśleć o przyjaznej środowisku turystyce, możemy niedługo pożegnać się z prawdziwą,

dziką naturą. Dzisiaj, kiedy słońce zaświeci, zaczynamy myśleć o odpoczynku. Z tysiącami propozycji

spędzenia wolnego czasu wychodzą nam naprzeciw m.in. agencje turystyczne, czy hotele. Jeśli

wybierzemy się na wycieczkę wytyczonymi szlakami, po pewnym czasie zastanawiamy się, czy to,

aby na pewno jest wypoczynek na łonie natury? Mijamy tłumy ludzi a hałas jest powszechny.

Przenosząc w góry, do lasów, czy nad jezioro miejskie zwyczaje, niszczymy resztki prawdziwej

natury, czego przykładem są wypłoszone zwierzęta i stosy pozostawionych odpadów. Dlatego właśnie

ekoturystyka ma być przeciwstawieniem się turystyce masowej, która doprowadza często do

niszczenia atrakcyjnych turystycznie obszarów, takich właśnie, jak lasy, góry, czy morza.

Literatura

1. Zaręba D., Ekoturystyka, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa, 2006, s. 114-143

2. http://pl.wikipedia.org/wiki/Masdar

3. http://www.hotelnews.pl/ekologiczne-hotele-na-bora-bora/

4. http://www.mipe.oswiata.org.pl/nowosci.php?nowosc_id=129&dzial=&page=2

Ecotourism in the world - selected examples

Summary

The aim of this article was to show ecoturism in the world. Presents to selected tourism projects and

facilities using pro ecologikal solutions.

Key words: ecotourism, world, selected examples

http://pl.wikipedia.org/wiki/Masdar

http://www.hotelnews.pl/ekologiczne-hotele-na-bora-bora/

http://www.mipe.oswiata.org.pl/nowosci.php?nowosc_id=129&dzial=&page=2

94

IMPREZY AGROTURYSTYCZNE OFEROWANE PRZEZ PODKARPACKIE

GOSPODARSTWA W OPARCIU O DANE INTERNETOWE

Autorzy: Aneta Romankiewicz, Łukasz Mucha, Marta Pisarek

Opiekun: dr inż. Marta Pisarek

SKN Rolników „Włościanin” Sekcja Agroekologii „Fitofagusie”



e-mail:, [email protected]

Słowa kluczowe: agroturystyka, oferta, turystyka

Wstęp

Rozwój agroturystyki w Polsce jest uwarunkowany występowaniem atrakcyjnych turystycznie

obszarów wiejskich, różnorodnością krajobrazu związanego z rozdrobnioną strukturą agrarną,

tradycyjnymi metodami produkcji rolniczej oraz zasobami dziedzictwa kulturowego wsi [3].

Wśród różnorodnych uwarunkowań rozwoju współczesnej turystyki kluczową rolę odgrywają

atrakcje turystyczne; są one jednym z ważniejszych elementów składowych systemu turystyki [2].

Wizja spędzenia wakacji w atrakcyjnie położonych miejscowościach, o pięknych

krajobrazach, ciekawej architekturze i czystym środowisku, w tradycyjnym gospodarstwie rolnym, to

spora atrakcja, szczególnie dla spragnionych natury mieszkańców wielkich miast. Z tą formą

spędzania wolnego czasu wiążą się również znaczne wyzwania – turyście należy zaoferować dobrze

przygotowany produkt. Nie może w nim zabraknąć takich elementów jak kontakt z przyrodą,

zwierzętami czy uczestniczenie w pracach polowych. Biorąc pod uwagę wszystkie te uwarunkowania,

na pewno nie zaskakuje fakt, że województwo podkarpackie zajmuje piąte pod względem liczby

kwaterodawców agroturystycznych. W województwie tym zarejestrowanych jest też około 450

obiektów noclegowych, w tym schroniska młodzieżowe i turystyczne, hotele, motele i pensjonaty [6].

Najlepszą infrastrukturę turystyczną mają powiaty: bieszczadzki, leski, sanocki, krośnieński,

jasielski oraz miasta Przemyśl i Rzeszów. Niewiele obiektów noclegowych jest w powiatach:

brzozowskim, kolbuszowskim, przeworskim i strzyżowskim. Schroniska turystyczne znajdują się w

powiatach: bieszczadzkim, leskim i sanockim. Jest to związane z ruchem turystycznym na terenie

Bieszczadów i Beskidu Niskiego. Wymienione tereny są licznie i chętnie odwiedzane przez osoby

uprawiające turystykę aktywną.

Materiał i metody

Artykuł przygotowany został w oparciu o dane zamieszczone na stronach internetowych gospodarstw

agroturystycznych, podstawowe źródło informacji stanowiła strona internetowa

www.epodkarpacie.com, wykresy obrazujące problematykę badawczą sporządzone zostały za pomocą

programu Microsoft Excel.

95

Wyniki

Przeglądając oferty gospodarstw agroturystycznych zdecydowana większość gospodarzy

proponowała takie atrakcje jak: grill lub miejsce na ognisko – 103 gospodarstwa (22%) oraz

wędkowanie 48 (10%). Pozostałe atrakcje to: możliwość wypożyczenia rowerów – 43 (9%), jazda

konna – 38 (8%), gospodarz jako przewodnik oraz plac zabaw dla dzieci – 26 (6%), kuligi – 23 (5%),

boisko do siatkówki 22 (5%), potrawy regionalne – 20 (4%), grzybobranie – 20 (4%), warsztaty

rękodzieła – 14 (3%), stół do tenisa 14 (3%), zwierzęta gospodarskie – 10 (2%), bryczka – 8 (2%),

boisko do koszykówki – 8 (2%), sprzęt wodny – 8 (2%), stół bilardowy – 7 (1%), sprzęt narciarski – 6

(1%), sauna – 5 (1%), kort tenisowy – 5 (1%), zbieranie ziół – 4 (1%), samochód terenowy – 4 (1%),

udział w pracach polowych – 3 (1%), basen – 3 (1%), kąpielisko 1 (<1%).

Analizując atrakcje bezpośrednio związane z gospodarstwem agroturystycznym to stanowią

one ogółem 42%, zapewniające bierny wypoczynek na terenie gospodarstwa i w okolicy - 19%,

aktywny wypoczynek na terenie gospodarstwa - 17%, natomiast turystyka konna 15% (rys. 1).

Według Smoleńskiej [5] istotną kwestią jest uatrakcyjnianie pobytu gościom poprzez różnego

rodzaju oferty dodatkowe, głównie nieodpłatne. Pośród atrakcji, które oferowano w innych rejonach

Polski najczęściej wymienianymi były jazda konna (64% badanych) oraz uczestnictwo w pracach

rolniczych (50% analizowanych gospodarstw agroturystycznych w powiatach wieruszowskim i

ostrzeszowskim. Ponadto gospodarstwa w obrębie swoich domostw oferowały dostęp do kuchni czy

aneksów kuchennych, zaplecza rekreacyjnego dla dzieci i dorosłych, place zabaw dla najmłodszych

oraz różnego rodzaju usługi transportowe. Z punktu widzenia autorki, wydaje się jednak, że oferta jest

zbyt mało zróżnicowana i brakuje w niej atrakcji, które mogłyby zaciekawić i przyciągnąć nieco

„ambitniejszego” turystę. Za najciekawsze propozycje należy uznać jedynie: możliwość polowań,

łowiectwo i wędkarstwo; poznanie ludowego rękodzieła oraz szerokie spektrum uprawiania turystyki

aktywnej (rowerowej, kajakowej, pieszej, konnej etc), atrakcje zimowe (kuligi) [5]. Wymienione przez

Smoleńską [5] propozycje są oferowane przez gospodarstwa agroturystyczne z Podkarpacia.

96

Tabela 2. Atrakcje oferowane przez podkarpackie gospodarstwa agroturystyczne

Powiat

Og

nis

ko

/ g

rill

Go

spo

da

rz j

ak

o

prz

ew

od

nik

Po

tra

wy

reg

ion

aln

e

Sa

un

a

Zw

ierzę

ta

go

spo

da

rsk

ie

Pla

c za

ba

w

Ud

zia

ł w

pra

cach

po

low

ych

Węd

ko

wa

nie

Ką

pie

lisk

o

Grz

yb

ob

ran

ie

Zb

iera

nie

zió

ł

Wa

rszt

aty

ręk

od

zieł

a

Ja

zda

ko

nn

a

Ku

lig

i

Bry

czk

a

Stó

ł d

o t

enis

a

Ro

wer

y

Ba

sen

Bo

isk

o d

o k

osz

yk

ów

ki

Bo

isk

o d

o s

iatk

ów

ki

Ko

rt t

enis

ow

y

Sp

rzęt

wo

dn

y

Sp

rzęt

na

rcia

rsk

i

Stó

ł b

ila

rdo

wy

Sa

mo

chó

d t

eren

ow

y

Bieszczadzki 18 5 9 1 4 4 - 12 1 3 1 3 11 2 - 2 5 3 2 4 1 2 2 - -

Brzozowski 2 - 1 - - 1 - 1 - 1 - - 1 - - - 1 - - - - - - - -

Dębicki 2 - - - - - - 2 - 1 - - 2 - - - - - - 1 - - - - -

Jarosławski 1 1 - - - - - 1 - - - - 1 - - - - - - - - - - - -

Jasielski - - - - 1 - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - -

Kolbuszowski 2 - - - - 1 1 2 - 1 - - - - - 1 3 - - 1 - - - 1 -

Krośnieński 10 5 4 - 3 9 1 5 - 3 1 4 5 4 - 2 4 - 2 4 - - - - 1

Leski 44 10 3 1 - 10 - 13 - 3 1 6 8 5 3 5 19 - 2 6 1 4 1 4 3

Lubaczowski 1 - - 1 - - - - - 1 - - - 1 - 1 - - - - - 1 - - -

Mielecki - - - - - - - 1 - 1 - - - - - - - - - - - - - - -

Niżański - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Przemyski 1 - 1 - - 1 - 1 - 2 - - 2 1 1 - 1 - - 1 - - 1 - -

Przeworski 1 1 1 - - - - 1 - 1 - 1 1 - 1 1 - - 1 - - 1 - -

Ropczycko-

sędziszowski 1 - - - 1 - - - - 1 - - 2 - - - 1 - - - - - - - -

Rzeszowski 2 1 1 1 - - - 2 - - - - - 1 - - 1 - - 1 1 - - - -

Sanocki 18 3 - 1 1 - - 7 - 2 1 - 5 8 4 2 7 - 2 3 2 1 1 2 -

Stalowowolski - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Razem 103 26 20 5 10 26 3 48 1 20 4 14 38 23 8 14 43 3 8 22 5 8 6 7 4

Źródło: Badania własne w oparciu o oferty agroturystyczne zamieszczone na stronie www.epodkarpacie.com

LEGENDA:

atrakcje bezpośrednio związane z gospodarstwem agroturystycznym

bierny wypoczynek na terenie gospodarstwa i w okolicy

turystyka konna

aktywny wypoczynek na terenie gospodarstwa

97

Rys 1. Procentowy udział ofert podkarpackich gospodarstw agroturystycznych Źródło: Badania własne w oparciu o oferty agroturystyczne zamieszczone na stronie www.epodkarpacie.com

Wśród atrakcji bezpośrednio związanych z gospodarstwem agroturystycznym najliczniej

oferowane było ognisko/grill (54% z ogółu propozycji). Plac zabaw oraz gospodarz jako przewodnik

polecało po 13% gospodarstw, a potrawy regionalne 10%. Natomiast obecność zwierząt

gospodarskich wynosiła tylko 5%, sauna 3%, udział w pracach polowych 2% (rys. 2).

Rys. 2. Procentowy udział atrakcji bezpośrednio związanych z gospodarstwem


Przeglądając oferty biernego wypoczynku na terenie gospodarstwa zdecydowanie dominowało

wędkowanie 55%, grzybobranie 23%, 16% stanowiły warsztaty rękodzieła, zbieranie ziół wynosiło

5%. Najmniej licznie były oferty kąpieliska - tylko 1% (rys. 3).

2% 3%5%

10%

14%

13%

53%

UDZIAŁ W PRACACH POLOWYCH

SAUNA

OBECNOŚĆ ZWIERZĘTGOSPODARSKICH

POTRAWY REGIONALNE

GOSPODARZ JAKO PRZEWODNIK

PLAC ZABAW

OGNISKO / GRILL

98

55%

1%

23%

5%

16%

wędkowanie

kąpielisko

grzybobranie

zbieranie ziół

warsztaty rękodzieła

Rys. 3. Procentowy udział stacjonarnego wypoczynku na terenie gospodarstwa


Analizując możliwości aktywnego wypoczynku na terenie gospodarstwa i w jego okolicy 35%

ofert stanowiły rowery górskie, 18% boisko do siatkówki, 12% stół do tenisa, sprzęt wodny oraz

boisko do koszykówki 7%, stół bilardowy 6%, sprzęt narciarski 5%, kort tenisowy 4%, natomiast

samochód terenowy i basen po 3% (rys. 4). Turystyka konna jest czwartym blokiem atrakcji

turystycznych. Najliczniej stanowiły atrakcje jazdy na koniu 55%, następnie 33% kuligi oraz

przejazdy bryczką 12% (rys. 5).

12%

35%

3%7%

18%

4%

7%

5%6%

3% stół do tenisa

rowery

basen

boisko do koszykówki

boisko do siatkówki

kort tenisowy

sprzęt wodny

sprzęt narciarski

stół bilardowy

samochód terenowy

Rys. 4. Procentowy udział aktywnego wypoczynku na terenie gospodarstwa i w jego okolicy


99

Rys. 5. Procentowy udział atrakcji turystyki konnej


Wnioski

Z przeprowadzonej analizy wynika, że w śród oferowanych przez podkarpackie gospodarstwa

agroturystyczne atrakcji dominują metody biernego spędzania czasu w postaci grillowania i

biesiadowania przy ognisku. Jednocześnie obserwowany jest wzrost zainteresowania gospodarstw

turystyką konną i rowerową, czemu sprzyja gęsta sieć szlaków przeznaczonych do tego typu turystyki

na terenie województwa, zwłaszcza w powiecie bieszczadzkim oraz w rejonie Beskidu Niskiego.

Obserwowany jest również wzrost ofert związanych z możliwością uczestnictwa w grzybobraniu czy

wędkowaniu. Podobne formy wypoczynku stanowią podstawę w gospodarstwach na terenie Podlasia

Godlewskiego [1], w województwie zachodnio-pomorskim Krupińskiej [3], czy na Pogórzu

Przemyskim [4]. Brak jest natomiast ofert związanych z turystyką winiarską. Żadne gospodarstwo nie

oferuje degustacji i sprzedaży wina. Gospodarstwa w małym stopniu wykorzystują także możliwość

organizacji warsztatów rękodzielniczych, co niewątpliwie wpłynęłoby na uatrakcyjnienie pobytu w

danym gospodarstwie wzbogacając jednocześnie wiedzę na temat danego regionu i jego kultury.

Odnieś można wrażenie że obecnie w agroturystyce dąży się jedynie do zapewnienia noclegu i

wyżywienia, gdyż jest to najłatwiejsza metoda przynosząca szybki zysk, co znacznie wypacza idee

towarzyszącą tworzeniu gospodarstw agroturystycznych.

100

Literatura

1. Godlewski G. 2004. Społeczno-ekonomiczne aspekty działalności gospodarstw agroturystycznych na

przykładzie południowego Podlasia. Zeszyty studiów doktoranckich. Zeszyt 19. Akademia Ekonomiczna w

Poznaniu.

2. Kruczek Z. 2005. Metody badań atrakcji turystycznych, [w:] Turystyka w badaniach naukowych. Red. R.

Winiarski, W. Alejziak, AWF Kraków i WZIiZ w Rzeszowie, Kraków-Rzeszów, 35-46.

3. Krupińska W. 2003. Uwarunkowania rozwoju agroturystyki w województwie zachodniopomorskim. Zesz.

Nauk. AR im. H. Kołłątaja w Krakowie, Z. 402: 161-170.

4. Pisarek M., Lechowska J. 2009. Perspektywy rozwoju agroturystyki w rejonie Pogórza Przemyskiego.

Roczniki Naukowe SERiA, T. 11, Z. 4: 246-250.

5. Smoleńska O. 2005. Turystyka wiejska w powiatach wieruszowskim i ostrzeszowskim formą aktywizacji

obszarów rolniczych. Praca magisterska – manuskrypt. AWF w Poznaniu.

6. Tokarczyk K., Perun J. 2007. Stan agroturystyki w gminie Krempna, [w:] Stan i perspektywy rozwoju

turystyki w regionach Polski. Red. Wojtyczek Ł. Prace Naukowo-Dydaktyczne PWSZ w Krośnie. Krosno,

115-121.

101

PERSPEKTYWY ROZWOJU TURYSTYKI ROWEROWEJ W POLSCE

NA PRZYKŁADZIE SZWAJCARII

Autor: mgr Anna Kurkowska

Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych

ul. Krakowskie Przedmieście 30, 00-927 Warszawa


Słowa kluczowe: turystyka rowerowa, turystyka zrównoważona, rozwój regionalny

Wstęp

Turystyka rowerowa, jako forma spędzania czasu wolnego jest jeszcze relatywnie młodym

turystycznym fenomenem. W wielu krajach Europy Zachodniej, takich jak m. in. Niemcy, Austria

Szwajcaria, Holandia, Dania, czy Wielka Brytania rozwinęła się na szerszą skalę dopiero od drugiej

połowy lat 90-tych XX wieku, przy czym dynamiczny jej rozwój odnotowuje się w ciągu ostatnich 10-

ciu lat XXI wieku.3 Należy do ekspansywnie rozwijającego się segmentu na rynku turystycznym o

wzrastającym gospodarczym znaczeniu i na wielu obszarach wiejskich jest istotnym czynnikiem

stymulującym lokalny rozwój społeczno-gospodarczy.

W Polsce, jak do tej pory, nie osiągnęła podobnej popularności, pomimo istniejących licznych

turystycznych potencjałów, w szczególności bogatych walorów środowiska przyrodniczego i

kulturowego. Zaczyna być, co prawda postrzegana przez lokalnych aktorów, jako istotne źródło

materialnych korzyści i szansa dla rozwoju społeczno-gospodarczego na obszarach peryferyjnych,

jednak, aby móc wykorzystać istniejące potencjały trzeba przede wszystkim przezwyciężyć liczne

ograniczenia infrastrukturalne. Do najważniejszych zalicza się m. in. niewystarczającą gęstość sieci

odpowiednio oznakowanych szlaków rowerowych, po których można atrakcyjnie i komfortowo

prowadzić turystyczny ruch rowerowy oraz braki, zarówno ilościowe, jak i jakościowe w przyjaznej

rowerzystom infrastrukturze turystycznej wzdłuż szlaków. Poza oczywiście stosownymi nakładami

finansowymi, należałoby wypracować, zatem w Polsce nowe, elastyczne instrumenty i metody, które

umożliwiłyby efektywną realizację działań, mogących przyczynić się do dalszego rozwoju tej formy

turystyki.

Materiał i metody

Przedmiotem artykułu jest analiza modelowych rozwiązań szwajcarskich w zakresie

planowania i koordynacji działań mających na celu dynamiczny rozwój turystyki rowerowej4.

Przykład Sywajcarii wskazuje, że aby osiągnąć sukces, oprócz właściwie wypracowanych koncepcji i

projektów, potrzebne jest zaangażowanie i współpraca wielu lokalnych aktorów, m. in. polityków,

instytucji i organizacji rządowych i pozarządowych, lokalnych przedsiębiorców.

3 Patrz sprawozdania m. in. Niemieckiego Związku Turystyki, Ogólnoniemieckiego Klubu Rowerowego

(ADFC), Schweiz Mobil, European Cyclist Federation (ECF). 4 Należy w tym miejscu podkreślić, iż w Szwajcarii turystyka rowerowa już w krótkim czasie uplasowała się na

czołowej pozycji, jeśli chodzi o letnią ofertę turystyczną.


102

Podstawowe metody badawcze wykorzystywane w pracy to analiza materiałów źródłowych,

m. in. publikacji szwajcarskich instytucji i organizacji zajmujących się turystyką rowerową i ruchem

rowerowym, a take analiza danych uzyskany podczas wywiadów eksperckich, przeprowadzonych

przez autorkę w czasie pobytu na stypendium badawczym w marcu 2011 roku.

Wyniki

Dynamiczny w ostatnich latach rozwój turystyki rowerowej w Szwajcarii to nie tylko efekt

realizacji właściwie wypracowanych koncepcji planistycznych, lecz przede wszystkim bardzo dobrej

współpracy i zaangażowania wielu aktorów. Na szczególną uwagę zasługuje organizacja Schweiz

Mobil (do 2004 roku pod nazwą Veloland Schweiz), pełniąca rolę koordynatora wszystkich inicjatyw i

działań związanych z planowaniem, popularyzacją i rozwojem przyjaznych rodowisku form turystyki,

w szczególności turystyki rowerowej. Jej liczne sukcesy docenione zostały zarówno w kraju, jak i

poza jego granicami i również dla Polski mogą być przykładem godnym naśladowania.

Idea stworzenia w Szwajcarii gęstej, zintegrowanej z komunikacją publiczną i bardzo dobrej

jakościowo sieci szlaków rowerowych dla turystyki, a także czasu wolnego, narodziła się w roku

1993. Pomysł zyskał wsparcie Szwajcarskiego Związku Turystyki i do jego realizacji powołano

organizację Veloland Schweiz, pełniącą rolę koordynatora planowanych działań. Realizację projektu

(również pod nazwą „Veloland Schweiz”)5 rozpoczęto w roku 1995, zaś jego uroczyste otwarcie

odbyło się w kwietniu 1998 i było przedmiotem zainteresowania krajowych i międzynarodowych

mediów. W tym samym też roku organizacja (od 2004 pod nową nazwą SchweizMobil) rozszerzyła

działalność, rozwijając ofertę przyjaznych środowisku form turystyki, określanych wspólnym

pojęciem Langsamverkehr6 do których zalicza się turystykę pieszą, rowerową, kolarstwo górskie,

jazdę na rolkach oraz turystykę kajakową7.

Sukces organizacji to jednak nie tylko powstanie gęstej sieci krajowych, regionalnych i

lokalnych szlaków dla Langsamverkehr. To przede wszystkim umiejętne ich wypromowanie dla celów

turystycznych. Schweiz Mobil zrzesza szwajcarskie organizacje i instytucje, zajmujące się turystyką,

sportem i transportem8 oraz współpracuje z wieloma aktorami; przedsiębiorcami, politykami, licznymi

instytucjami rządowymi i pozarządowymi, w tym również z księstwem Liechtensteinu9.

Partnerami Schweiz Mobil w ramach sektora prywatnego są przede wszystkim firmy

świadczące usługi dla turystów rowerowych, w szczególności usługi zakwaterowania, wyżywienia,

komunikacji publicznej, transportu bagażu oraz wypożyczania i serwisowania rowerów10

. Ok. 1200

5 Projekt budowy 9-ciu krajowych szlaków rowerowych o długości ponad 3 000km. Ich przebieg ustalono we współpracy z instytucjami kantonalnymi zajmującymi się tzw. Langsamverkehr oraz organizacjami turystycznymi. Realizację oraz jednolite oznakowanie powierzono

natomiast poszczególnym kantonom w ramach prowadzonej przez nich działalności inwestycyjnej W sumie w projekcie uczestniczyły 3

instytucje rządowe, 80 urzędów kantonalnych, 1800 gmin oraz 30 organizacji zajmujących się Langsamverkehr. 6 Tłum. z j. niem. - powolny transport, powolna komunikacja. Pojęcie rozwinięte w dalszej części artykułu. 7 W tym celu zrealizowano krajową sieć szlaków dla Langsamverkehr składającą się z 22 krajowych i 147 regionalnych szlaków o całkowitej

długości 20 000 km. 8 Ich listę zamieszczono na stronie internetowej: http://www.schweizmobil.org/web/schweizmobil/de/organisation.html 9 Dostępne w Internecie pod adresem: http://www.schweizmobil.org/web/schweizmobil/de/partner_schweizmobil.html 10 Ich wykaz wzdłuż każdego szlaku Schweiz Mobil, dostępny jest na stronie internetowej Veloland.ch.

103

spośród nich (hotele, kwatery prywatne, miejsca kempingowe, schroniska młodzieżowe, gospodarstwa

agroturystyczne) wyróżnionych zostało też, jako przedsiębiorstwa przyjazne rowerzystom, odznaką

jakości Schweiz Mobil

11.

W zakresie marketingu krajowego i międzynarodowego organizacja współpracuje ze Schweiz

Tourismus, IG Schweiz Mobil oraz z około 35 firmami zajmującymi się sprzedażą w sumie około 150

ofert turystycznych.12

Są to m. in. firma Swiss Trails oraz Rent-a-Bike. Pierwsza z nich przygotowała

ofertę aktywnych wakacji w Szwajcarii, przyciągając tysiące turystów z całego świata.13

Druga z kolei

uruchomiła na terenie kraju sieć ok. 100 punktów wypożyczania rowerów, zlokalizowanych

najczęściej w pobliżu stacji kolejowych. Zaletą świadczonych usług jest m. in. to, iż sprzęt

wypożyczony w jednym z punktów, może być oddany w dowolnym innym.

Obecnie sieć szlaków rowerowych Schweiz Mobil14

liczy 7 800 km długości, z czego 3300

km stanowią szlaki krajowe, uzupełnione między rokiem 2003, a 2008 siecią ok. 50 szlaków

regionalnych o długości ok. 4500 km. Ponadto ok. 5 100 km to szlaki przygotowane specjalnie dla

kolarstwa górskiego (1800 km udostępniono w roku 2004, pozostale 3300 w 2008). Wszystkie

inwestycje realizowane były przez odpowiednie jednostki i instytucje zrzeszone w SchweizMobil w

ramach projektów partnerstwa publiczno-prywatnego15

. Szacuje się, iż rocznie na szlakach tych

przejeżdżanych jest ok. 150 mln kilometrów16

, co odpowiada odległości pomiędzy Ziemią, a Słońcem.

Tab 1. Wycieczki i wyprawy rowerowe w Szwajcarii w roku 2009

Wyszczególnienie Wycieczki

jednodniowe

(bez noclegu)

Krótkie wyprawy

rowerowe (1-2

noclegów)

Wyprawy rowerowe

(powyżej 2 noclegów)

Ogółem

Liczba wycieczek

rowerowych

4,8 mln 130 000 100 000 5 mln

Liczba przejechanych

kilometrow (w mln km)

216 17 27 260

Żródło: Veloland Schweiz 2009

11 Przedsiębiorstwa mogą uzyskać odznakę Schweiz Mobil jeśli spełniają wszystkie wymagane kryteria. Są to m. in. dostępność zadaszonych

i zamykanych pomieszczeń na przechowywanie rowerów, dostęp do narzędzi do drobnych napraw rowerów, możliwość prania i suszenia

odzieży oraz dostępność informacji na temat oferty SchweizMobil i prospektów dotyczących lokalnej oferty turystycznej. 12 Wszelkie niezbędne informacje przy planowaniu wycieczki rowerowej znajdują się w specjalnych przewodnikach rowerowych oraz na interaktywnej platformie internetowej (strona w języku angielskim, niemieckim, francuskim oraz włoskim).

Zakres dostępnych na platformie informacji, to m. in. interaktywne mapy, które można załadować do skali 1:50 000, w tym mapy z punktami

przystankowymi komunikacji publicznej wzdłuż szlaków, gdzie po kliknięciu na poszczególne przystanki zostaje się automatycznie przekierowanym do linku z rozkładem jazdy z danego miejsca. Ponadto profile terenu, opis atrakcji turystycznych, wykaz usługodawców i

wiele innych. 13 Oprócz wielu propozycji wycieczek zorganizowanych, firma wprowadzila tzw. SwissTrails Voucher (ważny od 01.04 do 31.10). Daje on możliwość indywidualnego dopasowania czasu trwania podróży, wyboru szlaków oraz długości poszczególnych etapów. Honorowany jest w

ponad 150 obiektach hotelowych zlokalizowanych wzdłuż krajowych szlaków rowerowych SchweizMobil. Wykorzystać go można również

na transport bagażu realizowany przez firmę. Dodatkowo SwissTrails świadczy usługi wypożyczania rowerów, profesjonalne doradztwo w

języku angielskim, niemieckim i francuskim oraz prowadzi tzw. HelpLine – infolinię dostępną 7 dni w tygodniu w godz. 8-20. 14 Oprócz szlaków Schweiz Mobil istnieją w Szwajcarii jeszcze inne szlaki rowerowe o zasięgu lokalnym. 15 W partnerstwie publiczno-prywatnym SchweizMobil uczestniczyły urzędy krajowe (45%), kantony (45%) oraz prywatne organizacje i

sponsorzy (10%) (dane na podstawie informacji uzyskanych w siedzibie Schweiz Mobil). Partnerstwo Publiczno-Prywatne (PPP) to forma

współpracy przedsiębiorczości prywatnej (wspartej prywatnym kapitałem) z sektorem publicznym na wszystkich szczeblach. Jako instrument rozwoju infrastruktury i świadczenia z jej pomocą usług powszechnego pożytku gospodarczego, stanowi rozwiniętą formę

inwestowania w sektor publiczny w większości krajów świata. W Polsce dopiero zaczyna nabierać znaczenia (patrz

www.partnerstwopublicznoprywatne.info). 16 Informacje na podstawie wyników badań przeprowadzonych w 2008 przez Schweiz Mobil (dane otrzymane z 16 punktów pomiarowych

zlokalizowanych wzdłuż najważniejszych szlaków rowerowych oraz przy pomocy danych ankietowych, przeprowadzonych wśród turystów

rowerowych).

104

Liczbę jednodniowych wycieczek rowerowych szacuje się na ok. 4,8 mln, z kolei wycieczek

kilkudniowych na ok. 230 000 (patrz tab. 1). Biorąc, zatem pod uwagę średnie wydatki turystów

rowerowych (patrz tab. 2.) oraz liczbę świadczonych noclegów (ok. 600 000), to całkowity roczny

obrót z turystyki rowerowej szacować można na około 150 mln franków (turyści kilkudniowi wydają

średnio ok. 100 franków dziennie, natomiast jednodniowi około 13 franków dziennie).

Tab. 2. Średnie wydatki turystów rowerowych w Szwajcarii w roku 2009 (w mln franków).

wycieczki

jednodniowe

(bez noclegu)

krótkie wyprawy

rowerowe (1-2

noclegów)

wyprawy rowerowe

(powyżej 2

noclegów)

ogółem

wyżywienie 49 9 21 79

transport 14 3 10 27

noclegi - 10 27 37

pozostałe 2 1 4 7

ogółem 65 23 62 150


Liczba noclegów udzielona turystom rowerowym w 2008 roku w podziale na poszczególne

kategorie obiektów noclegowych przedstawiona została w poniższej tabeli.

Tab 3. Liczba noclegów świadczonych w 2008 roku dla turystów rowerowych w Szwajcarii wg kategorii

obiektów noclegowych

hotel kemping schronisko

młodzieżowe

gospodarstwo

agroturystyczne

obiekty

typu Bed

&

Breakfast

noclegi u

znajomych/rodziny

pozostałe

kategorie

ogółem

284

000

76 000 78 000 49 000 37 000 25 000 41 000 590 000


Inicjatywą SchweizMobil są również tzw. Dni slowUp (der autofreie Erlebnistag, tłum. z

niem. wolny od samochodu dzień przygody), zapoczątkowane w latach 1999 - 2002 w ramach tzw.

«Human Powered Mobility» w celu rozpropagowania idei Langsamverkehr wśród mieszkańców.

Pierwsza tego typu impreza odbyła się w roku 2000 nad jeziorem Murten i do dnia dzisiejszego Dni

Slow Up przyciągają w sezonie wiosenno – letnim (od kwietnia do września) we wszystkich regionach

Szwajcarii w sumie około pół miliona uczestników.

Pełna sukcesów działalność organizacji została doceniona i wyróżniona m. in nagrodą

Milstone Szwajcarskiego Związku Turystyki (rok 2008). Ponadto projekt „Veloland Schweiz”

otrzymał dofinansowanie w ramach programu InnoTour17

(innowacyjna turystyka). Inno Tour

skierowany jest w szczególności do regionów, w których nie ma możliwości rozwoju innych dziedzin

gospodarki poza turystyką i w przeciwieństwie do wielu innych instrumentów wspierających rozwój

regionalny, z programu dofinansowywane mogą być tylko takie projekty, których wymierne korzyści

ekonomiczne są możliwe do osiągnięcia już w krótkim okresie czasu. Do takich należał właśnie

17 InnoTour to jeden z instrumentów polepszenia struktury i jakości oferty szwajcarskiej turystyki. Jest to inicjatywa jednostki państwowej ds. gospodarki SECO (Staatssekretariat für Wirtschaft), do której zadań należy m. in. dalszy rozwój krajowej turystyki, poprzez m. in.

wspieranie innowacji i współpracy (w tym współpracy międzynarodowej), działań marketingowych w turystyce, a także udzielanie kredytów

małym i średnim przedsiębiorcom świadczącym usługi z zakresu turystyki.

105

„Veloland Schweiz“, który obejmował następujące projekty: 1. szwajcarskie szlaki rowerowe (lata

1995 – 2002), Mountainbikeland (lata 2004-2008), Schweiz Mobil Lokal (2008-2012) i już w

pierwszym roku po realizacji przyniósł wymierny efekt w postaci 300 000 udzielonych noclegów i ok.

137 milionów franków obrotu18

. Co warte podkreślenia - w projekcie współpracowali ze sobą

przedsiębiorcy – na co dzień konkurenci, którzy w celu zrealizowania założeń, zostali partnerami.

Podsumowanie

W Polsce turystyka rowerowa wykazuje znaczne potencjały rozwojowe, choć do tej pory

niestety jeszcze niewykorzystane. Podobnie jak w Szwajcarii może pełnić rolę istotnego stymulatora

rozwoju lokalnego na obszarach słabiej rozwiniętych gospodarczo i przyczyniać się do wzrostu

dochodu społeczności lokalnych oraz tworzenia nowych miejsc pracy. Jednak jak pokazuje modelowy

przykład szwajcarski, aby osiągnąć sukces, poza oczywiście atrakcyjnym turystycznie środowiskiem

przyrodniczym i kulturowym oraz niezbędną wysokiej jakości infrastrukturą, obiektami

zagospodarowania turystycznego wzdłuż szlaków rowerowych i usługami świadczonymi dla turystów

rowerowych, sprawą priorytetową jest zaangażowanie i kooperacja lokalnych aktorów oraz jednostka

pełniąca rolę koordynatora wszelkich działań.

Dla Polski dodatkowo szansą dla rozwoju turystyki rowerowej są środki z funduszy Unii

Europejskiej, przy pomocy których sfinansować można niektóre niezbędne inwestycje

infrastrukturalne. Możliwość ubiegania się o nie jest jednak tylko do roku 2020. Tym bardziej, zatem

doświadczenia zachodnie, w szczególności z zakresu planowania i koordynacji niezbędnych działań,

mogą stanowić istotne korzyści poznawcze.

Literatura

1. http://www.schweizmobil.org/web/schweizmobil/de/organisation.html

2. http://www.schweizmobil.org/web/schweizmobil/de/partner_schweizmobil.html

3. Meier R., 2000. Projekte für einen nachhaltigen Freizeitverkehr. Nachhaltiger Freizeitverkehr. Verlag

Rüegger. Chur, 83-94

4. Schnell P., 2007. Fahrradtourismus. Geographie der Freizeit und des Tourismus: Bilanz und Ausblick:

3. Auflage. Oldenbourg Wissenschaftsverlag, 331-344

5. SchweizMobil, 2008. Das Netzwerk zum Langsamverkehr für Freizeit und Tourismus, Stiftung

SchweizMobil, Bern

6. SchweizMobil, 2009. Schlussbericht, Planungs- und Realisierungsphase 2004-2008, Stiftung

SchweizMobil, Bern

7. www. Swisstrails.ch

8. www.rent-a-bike.ch

9. www.schweizmobil.ch

10. www.schweizmobil.org

11. www.veloland.ch

18„Veloland Schweiz” należy do najbardziej udanych projektów finansowanych w ramach InnoTour. W wielu regionach zapoczątkował on

liczne dodatkowe projekty.

106

Perspectives of development of bicycle tourism in Poland for example of Switzerland

Summary

Bicycle tourism plays a very important role in the highly developed countries and it is an expanding section of

the tourist market with increasing economic importance. In Poland, the potential of this tourism form is still not

realized. The most important reasons for this state of affairs are: qualitative and quantitative shortages in bike

infrastructure, tourism infrastructure along bike trails and their surroundings, and an inadequate density of bike

trail networks. Coherent bicycle networks that can attractively and comfortably lead a bicycle movement do not

yet exist in most regions of Poland.

The subject of the article is an analysis of swiss solution in the field of planning, realization and coordination of

the activities, which have as an aim, a long-lived development of bicycle tourism. Unquestioned the collection of

swiss experiences,will contribute to progress in the field of planning and development of this tourism form in

Poland, and will result in additional cognitive benefits.

Key words: bicycle tourism, sustainable tourism, regional development

107

PERSPEKTYWY ROZWOJU TURYSTYKI NA OBSZARACH WIEJSKICH NA

PRZYKŁADZIE GMINY BRZYSKA

Autorzy: Marta Tabaczyńska

Opiekun: mgr Beata Dec, mgr Łukasz Stokłosa

Studenckie Koła Naukowe Ekologiczno - Przyrodnicze

Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania

Ul. Sucharskiego 2, 35-225 Rzeszów


Słowa kluczowe: turystyka, walory, rozwój, gmina

Wstęp

Turystyka wg Światowej Organizacji Turystyki (UNWTO) to: „ogół czynności osób,

które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych nie dłużej niż rok

bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem, z wyłączeniem wyjazdów, w których głównym

celem jest aktywność zarobkowa wynagradzana w odwiedzanej miejscowości” [2].

Na przełomie XX i XXI wieku nastąpiło wyraźne zróżnicowanie i wzbogacenie sposobów

spędzania czasu wolnego, powstało szczególnie dużo tak zwanych form turystyki specjalnych

zainteresowań. Nowe formy spędzania czasu wolnego coraz częściej przenikają się wzajemnie,

co sprawia, że turysta uczestnicząc w ruchu turystycznym jest jednocześnie uczestnikiem wielu form

turystyki [7].

Takie zjawisko możemy zaobserwować nie tylko w dużych aglomeracjach miejskich,

będących centrami kulturalnymi, które tworzą coraz to nowe możliwości spędzania czasu wolnego dla

coraz bardziej świadomych turystów, ale również w mniejszych ośrodkach miejskich

oraz na obszarach wiejskich.

Celem artykułu jest przedstawienie kierunków rozwoju turystyki na terenie gminy Brzyska

z uwzględnieniem barier, na które napotyka potencjalny turysta odwiedzający ten obszar.

Podczas pisania niniejszego opracowania dokonano porównania danych zawartych w literaturze,

ze stanem aktualnym oraz przeprowadzono badania terenowe.

Gmina Brzyska- perspektywy rozwoju turystyki

Według systemu regionalizacji fizycznogeograficznej Jerzego Kondrackiego gmina Brzyska

leży w obrębie: obszaru Alpejskiego; prowincji – Karpaty Zachodnie; podprowincji – Zewnętrzne

Karpaty Zachodnie; makroregionu – Pogórze Środkowo-Beskidzkie; mezoregionu – Pogórze

Ciężkowickie [4]. Położona jest ona w zachodniej części województwa podkarpackiego, w powiecie

jasielskim. Gmina leży przy trasie nr 73 Tarnów – Jasło – Krosno. Od południa gmina sąsiaduje

z gminą Jasło i Skołyszyn, od zachodu z gminą Szerzyny, od północnego zachodu z gminą Jodłowa,

od północnego wschodu z gminą Brzostek, a od wschodu z gminą Kołaczyce. Zajmuje ona obszar

o powierzchni 4513 ha, który zamieszkiwany jest przez około 6300 osób [5].

108

W skład gminy wchodzi 7 sołectw: Brzyska, Błażkowa, Dąbrówka, Kłodawa, Lipnica Dolna,

Ujazd oraz Wróblowa. Zachodnia granica gminy jest jednocześnie granicą województwa

podkarpackiego z województwem małopolskim, natomiast wschodnią granicę wyznacza

przepływająca przez gminę rzeka Wisłoka [6].

Lasy – najistotniejszy element krajobrazotwórczy – zajmują 23,3% ogólnej powierzchni

gminy, natomiast grunty orne 68,6%. Pozostałe tereny, w tym mieszkaniowe i komunikacyjne 8,1%,

co stanowi wielkość porównywalną z innymi gminami powiatu jasielskiego.

Gmina jest malowniczo położona na wzgórzach Pogórza Ciężkowickiego łagodnie

opadających w dolinę Wisłoki, co w połączeniu ze wspaniałym klimatem, nieskażoną przyrodą

oraz ciekawymi pamiątkami przeszłości stanowi dużą atrakcję turystyczną [1].

Fot. 1. Krajobraz gminy Brzyska- widok na Masyw Liwocza oraz górę Krzemyk

Źródło: zbiory własne

Gmina Brzyska to gmina o typowo rolniczym charakterze. Praca w rolnictwie jest podstawą

utrzymania ponad połowy mieszkańców. Na jej terenie nie ma zakładów przemysłowych oraz szeroko

rozwiniętej działalności gospodarczej, co sprawia, że gmina należy do obszarów o niskim poziomie

zanieczyszczenia środowiska oraz o wysokim poziomie bezrobocia.

Szansą dla zmiany obecnej sytuacji ekonomicznej mieszkańców gminy jest zrównoważony

rozwój i adaptacja jej, jako miejsca destynacji turystycznej. Obecnie obszary te nie są jednak w pełni

wykorzystywane ze względu na brak zaplecza gastronomiczno-noclegowego, obiektów i urządzeń

rekreacyjnych oraz odpowiedniej bazy informacyjnej.

Gmina Brzyska nie posiadając odpowiedniego zagospodarowania turystycznego jest obecnie

dopiero na początku drogi, aby stać się atrakcyjną miejscowością turystyczną. Okres ten jest jednak

109

jednym z najważniejszych, bo to właśnie od działań podejmowanych na tym etapie, będzie zależał

przyszły profil turystyczny omawianego obszaru.

Priorytetem powinno być zadbanie o stworzenie odpowiedniego produktu turystycznego.

Jak wiemy produkt turystyczny może być rozpatrywany w dwóch zakresach – węższym oraz

szerszym. Ja w swoim rozważaniu zajmę się jedynie produktem w ujęciu szerszym, czyli dotyczącym

ogółu zasobów turystycznych danego obszaru, zagospodarowania turystycznego, jak również ogółu

doświadczeń turysty w całym okresie jego pobytu w danej miejscowości, czy też regionie.

Podstawową cechą każdego produktu turystycznego jest jego dostępność oraz wizerunek,

dlatego też uważam, że na omawianym obszarze pracę należy rozpocząć od działań mających na celu

poprawę stanu technicznego dróg.

Na sieć drogową gminy Brzyska, składają się drogi powiatowe oraz gminne.

Droga powiatowa nr 1313 relacji Błażkowa – Jasło, przebiega przez obszar gminy osiowo i jest trasą

najbardziej uczęszczaną. Posiada powierzchnię utwardzoną, wynoszącą łącznie 24,38 km.

Uzupełnienie sieci dróg powiatowych, stanowią drogi gminne o długości 38 km. W lokalnej

komunikacji sieć dróg gminnych uzupełniana jest przez drogi rolnicze i dojazdowe, w większości

jedynie utwardzone, pozbawione nawierzchni. Obecnie cała sieć drogowa wymaga gruntownej

modernizacji nawierzchni, gdyż jej stan techniczny można ocenić, jako średni. Udział ruchu ciężkiego

w strukturze rodzajowej jest stosunkowo niewielki i nie stanowi szczególnego zagrożenia w aspekcie

wpływu na środowisko oraz warunki i bezpieczeństwo ruchu drogowego.

Niekorzystną cechą istniejącego układu komunikacyjnego w gminie jest brak rozdzielenia

przestrzeni ruchowej dla różnych rodzajów ruchu. Szczególnie dotkliwie dotyka to rowerzystów

i pieszych, którzy przy braku wydzielonych ścieżek, czy chodników korzystają z jezdni dróg [5].

Szansą na dodatkowe zwiększenie ruchu turystycznego w gminie jest zakończenie inwestycji mającej

na celu wybudowanie mostu drogowego na rzece Wisłoka (most został oddany do użytku z dniem

1 stycznia br.). Inwestycja ta została sfinansowana przez budżet gmin: Brzyska i Kołaczyce oraz

dzięki wsparciu finansowemu ze strony władz Powiatu Jasielskiego. Inwestycja ta pozwoli

na ożywienie gospodarcze i turystyczne poprzez bezpośrednie połączenie drogi gminnej Brzyska –

Kłodawa z drogą krajową nr 73 Tarnów –Pilzno – Jasło.

Wizerunek miejsca docelowego to kolejny czynnik wpływający na fakt, czy dany walor

turystyczny w wyniku odpowiedniego zagospodarowania stanie się atrakcją turystyczną.

Dlatego kolejną ważną sprawą jest stworzenie odpowiedniego zaplecza informacyjno –

organizacyjnego.

Obecnie obszar gminy przecinają jedynie 3 szlaki turystyczne: 2 szlaki żółte (Gilowa Góra-

Liwocz; oraz Kołaczyce – Liwocz) oraz jeden szlak zielony (Jabłonica – Liwocz) o łącznej długości

około 25 km. Uważam jednak, że istniejąca sieć szlaków nie jest wystarczająca, jak na tak dużą

gminę, dlatego warto było by wytoczyć kolejne prowadzące do niezwykle ciekawych zakątków,

których nie brakuje na terenie całej gminy.

110

Pełnowartościowy produkt turystyczny może powstać jedynie w oparciu o odpowiednią bazę

noclegowo-żywieniową. Ubytki w jej strukturze mogą spowodować zmniejszenie albo nawet

całkowity brak zainteresowania danym terenem przez potencjalnego turystę.

Usługi noclegowe, nazywane często hotelarskimi należą do świadczeń podstawowych,

gdyż turysta będąc poza miejscem swojego stałego zamieszkania odczuwa chęć zaspokojenia potrzeb

bytowych. Baza noclegowa nierozerwalnie łączy się z usługami żywieniowymi. Gmina posiada

obecnie bardzo słabo rozwiniętą bazę turystyczno-wypoczynkową, brak jest miejsc noclegowych,

campingów, działa jedynie kilka prywatnych punktów gastronomicznych, dlatego stanowi to główną

barierę dla rozwoju turystyki na tym terenie [6]. W celu zmiany obecnej sytuacji należy wytyczyć

miejsca na pola biwakowe oraz campingi ze względu na stosunkowo niewielki nakład kosztów

oraz szybki czas realizacji. W kolejnym etapie władze gminy powinny postawić na kampanię

reklamową, której celem byłoby uświadomienie lokalnej ludności, że ich jedyną szansą rozwoju jest

turystyka.

Dopiero wówczas w wyniku tych działań miejscowa ludność uwierzy na nowo w swoją małą

ojczyznę, która dzięki pięknym krajobrazom, różnorodności rzeźby terenu oraz licznym zbiornikom

wodnym jest idealnym miejscem do uprawiania wielu form turystyki ze szczególnym nastawieniem na

turystykę wiejską, agroturystykę, ekoturystykę, turystykę krajoznawczą, kwalifikowaną, leczniczą,

kulinarną, turystykę etniczną oraz religijno-pielgrzymkową.

Gmina Brzyska posiada intensywnie rozwiniętą sieć rzeczną. Położona jest ona w dorzeczu

Wisły, a główną rzeką gminy jest Wisłoka. Obszar ten jest zasobny w wodę powierzchniową,

jednak możliwości jej wykorzystania są ograniczone ze względu na duże wahania poziomu wody

w ciągu roku. Mimo to, rzeka ta idealnie nadaje się do organizowania m.in. spływów kajakowych.

Bogate w zwierzynę Lasy Liwockie są idealnym miejscem dla rozwoju łowiectwa,

natomiast amatorzy zbierania runa leśnego znajdą dla siebie wiele doskonałych miejsc obfitujących

w jagody i grzyby. Sam masyw Liwocza już od roku 1995 objęty został ochroną prawną w ramach

Parku Krajobrazowego Pasma Brzanki, natomiast od roku 2004 dodatkowo w ramach rezerwatu

przyrody Liwocz, stanowiącego otulinę dla tego parku.

Obszar gminy, a szczególnie wschodnie stoki góry Liwocz, które opadają w kierunku Brzysk

są w sposób naturalny przystosowane do rozwoju sportów zimowych, głównie tras zjazdowych.

Dzięki takiej inwestycji w okresie letnim można by zapoczątkować na tych terenach rozwój również

innej z form turystyki kwalifikowanej – Zorbingu.

Kolejną formą cieszącą się coraz większym zainteresowaniem wśród turystów są Quady, czyli

połączenie motocykla z miniaturowym samochodem. Turyści, zmagając się z dziką przyrodą,

czterokołowym pojazdem pokonują bezdroża, przeszkody terenowe, strome zjazdy i podjazdy,

przeprawiają się przez brody, rzeki, bagna, poruszając się także nocą w trudnym terenie.

Rozwój tej formy na omawianym obszarze uwarunkowany jest krajobrazem pogórzy tworzonym przez

wzniesienia fałdu liwockiego zajmującego środkową cześć gminy. Poprzecinany jest on przez liczne

111

zadrzewienia towarzyszące potokom oraz pojedynczą wiejską zabudowę, co dodatkowo wpływa na

uatrakcyjnienie oferty turystycznej.

Na terenie gminy Brzyska występują również liczne źródła wody zmineralizowanej,

znajdujących się u podnóża góry Liwocz, do których można zaliczyć wody siarczane oraz solanki.

Wody te według przeprowadzonych badań nadają się do zabiegów leczniczych, głównie

balneologicznych, czyli leczenie kąpielami oraz wodami pitnymi [5].

W XXI wieku coraz więcej ludzi zwraca uwagę na to, co je, skąd to jedzenie pochodzi oraz

w jakich warunkach zostało ono wyprodukowane. Związanie jest to z coraz większą świadomością na

temat zdrowego stylu życia, jak i hasłami lansowanymi przez media, które w głównej mierze

kształtują ludzkie zachowania. Ludzie coraz częściej wyjeżdżają poza miasto, po to, aby znaleźć się w

innym, przede wszystkim czystym, nieskażonym środowisku, które stanowi dla nich pewnego rodzaju

odskocznie od codziennego stylu życia. W związku z przytoczonymi argumentami gmina Brzyska ze

względu na swój typowo rolniczy charakter powinna postawić na rozwój agro- oraz ekoturystyki [7].

Gmina Brzyska oprócz wspaniałych krajobrazów i czystego środowiska posiada wiele

zabytków, które tworzą niezwykły klimat tego miejsca. Wykaz zabytków architektury zamyka się

liczbą 27 obiektów, z czego 3 ze względu na szczególne wartości historyczne i poznawcze zostały

ujęte w Rejestrze Zabytków. Jest to neogotycki kościół parafialny w Brzyskach p.w. św. Marii

Magdaleny z XIX w i dwór w Brzyskach oraz dwór rodziny Rylskich w Lipnicy Dolnej.

Największą uwagę z wymienionych obiektów przyciąga zespół pałacowo – dworski

pochodzący z końca XVIII znajdujący się na terenie wsi Brzyska. Obiekt położony jest w centralnym

miejscu parku wypełnionym starodrzewem [6]. Od kilku lat ze względu na brak funduszy na terenie

wspomnianego założenia parkowo-dworskiego nie są przeprowadzane żadne prace konserwatorskie,

co powoduje ciągłe niszczenie tego obiektu.

Do innych obiektów zabytkowych należą liczne malownicze kapliczki przydrożne oraz figury

nagrobne pochodzące z XIX i XX wieku. Gmina posiada również na swoim obszarze cztery

zabytkowe nekropolie ujęte w aktualnym wykazie zabytków. Dwa cmentarze znajdują się

w Brzyskach oraz dwa w miejscowości Błażkowa. Cmentarze z terenu Błażkowej pochodzą z okresu

I wojny światowej [3].

Na terenie gminy Brzyska w ostatniej dekadzie postawiono dwa monumentalne krzyże

przypominające miejscowej ludności o przełomie tysiącleci. Jeden z nich osiemnastometrowy stanowi

zwieńczenie platformy widokowej na Liwoczu. Drugi, zaś czterdziestometrowy jest najwyższym

krzyżem na terenie całej Polski i usytuowany jest na wzgórzu górującym nad drogą powiatową

Błażkowa – Jasło w miejscowości Ujazd.

Gmina Brzyska to nie tylko zabytki i unikalny krajobraz, ale to również liczne legendy,

wierzenia ludowe oraz tradycje i obyczaje przekazywane od lat z ust do ust. Wierzenia te mogłyby

posłużyć jako motyw przewodni podczas organizacji licznych zlotów i rajdów młodzieżowych.

Lokalny folklor wpłynęłaby niewątpliwie na uatrakcyjnienie miejscowej oferty turystycznej.

112

Miejscowe tradycje kulinarne kultywowane są przez Stowarzyszenie Kobiet Gminy Brzyska

„Liwoczanka”. Stowarzyszenie to, od kilku lat organizuje cyklicznie imprezy o charakterze

folklorystycznym, m.in. „Święto chleba”, na terenie miejscowości Dąbrówka.

Podejmując problematykę rozwoju turystyki na terenach wiejskich należy wspomnieć również

o poważnym jej ograniczeniu, a mianowicie o problemie sezonowości. Uważam jednak,

że zaproponowane przeze mnie kierunki rozwoju turystyki po odpowiednim przygotowaniu pozwolą

początkowo ograniczyć, a następnie w pełni zniwelować wspomniany problem. Wówczas gmina

Brzyska stanie są idealnym miejscem rozwoju dla turystyki całorocznej.

Wnioski

Podsumowując, gmina Brzyska leżąca 15 km od Jasła ma olbrzymie szanse, aby stać się

głównym ośrodkiem wypoczynku dla mieszkańców powiatu i nie tylko. Zawdzięczać to będzie

wysokim walorom przyrodniczo-krajobrazowym, czystemu środowisku naturalnemu, bliskości rzeki

Wisłoki, korzystnym cechom glebowo-klimatycznym oraz warunkom dla rozwoju różnorodnych form

turystyki. Szansę dla gminy Brzyska stanowić będzie wzrost zainteresowania wypoczynkiem na wsi,

możliwość promowania gminy, jako miejsca czystego ekologicznie, co w połączeniu z możliwością

dofinansowania inwestycji z zagranicznych środków pomocowych doprowadzi do tego, że gmina

ta już w niedługiej przyszłości zdobędzie taką samą renomę miejscowości wypoczynkowej,

jak pobliski Folusz czy Krempna.

Literatura

1. Dacyl A., Ropa W. 2006. Powiat jasielski – gminy, zabytki, przyroda. Starostwo Powiatowe w Jaśle,

Jasło.

2. Ďuriček M., Obodyński K. 2006 Syntetyczne podstawy rekreacji i turystyki. Wyd. UR, Rzeszów.

3. Hap W. 1998. Ziemia jasielska nasza małą ojczyzną. Stowarzyszenie Jasielska Federacja Regionalnych

Towarzystw Kultury, Jasło.

4. Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. Wyd. PWN, Warszawa.

5. Matejek R., Mikoś G. 2003. W gminie Brzyska. Wyd. PUW „Roksana”, Krosno.

6. Podkarpacka Regionalna Organizacja Turystyczna 2004. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Brzyska.

Rzeszów.

7. Różycki P., Zarys wiedzy o turystyce, Proksenia, Kraków 2006

8. Żaba I. 2008. Słownik pojęć z geografii społeczno – ekonomicznej. Wyd. Videograf Edukacja,

Katowice.

Prospects for development of tourism in rural areas for example of Brzyska

Summary

This diploma thesis includes information about the community of Brzyska and its tourist potential. The main aim

of a following thesis is to reveal the tourists and landscapes merits of the borough as well as the possibilities of

exploiting them.

Key words: tourism, merits, development, community

113

PROJEKT GOSPODARSTWA AGROTURYSTYCZNEGO O PROFILU

TURYSTYKI KAJAKOWEJ W POWIECIE BIŁGORAJSKIM

Autorzy: inż. Magdalena Senczyna, inż. Jan Hułas, inż. Łukasz Rybak


SKN Rolników „Włościanin”


ul. Ćwiklińskiej 2, 35-601 Rzeszów


Słowa kluczowe: agroturystyka, produkt agroturystyczny, turystyka kwalifikowana

Wstęp

Jednym z głównych kierunków charakteryzujących współczesną gospodarkę na terytorium

wiejskim jest rozwój turystyki oraz związanych z nią podmiotów gospodarczych. Ten mechanizm jest

z każdej strony zalecanym sposobem wchodzenia terenów wiejskich na drogę rozwoju oraz jednym ze

sposobów wielofunkcyjnego rozwoju kraju. Polska wieś jest miejscem szczególnym, gdzie zachowane

zostały bogate walory przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe, jednak jest także miejscem, gdzie, pod

względem ekonomicznym, można mówić o głębokim niedoinwestowaniu i upośledzeniu.

Organizowana na obszarach wiejskich przez społeczność lokalną, działalność gospodarcza jest, więc

zjawiskiem niezwykle pozytywnym.

Właściciele gospodarstw agroturystycznych prześcigają się w pomysłach urozmaicających

pobyt turystom. Dla miłośników turystyki aktywnej w zależności od pory roku i specyfiki regionu

czekają rowery, narty, łodzie i kajaki. Oferta gospodarstw agroturystycznych musi być atrakcyjna dla

turystów, aby mogła wyróżnić się wśród innych propozycji turystycznych [1].

Celem niniejszej pracy jest stworzenie modelowego gospodarstwa agroturystycznego o profilu

turystyki kajakowej w powiecie biłgorajskim. Przez powiat biłgorajski przepływa jedna z

najpiękniejszych rzek w Polsce - Tanew, a rozległe lasy są miejscem do uprawiania również innych

form rekreacji. Niestety walory te są słabo wykorzystywane i na terenie powiatu brak jest ciekawych

ofert agroturystycznych.

Założono hipotezy badawcze:

- powiat biłgorajski spełnia warunki przyrodnicze do rozwoju turystyki kajakowej,

- brak ośrodków turystycznych zapewniających kompleksowe usługi (nocleg, wyżywienie,

turystyka wodna) stwarza szansę na powodzenie opracowanego projektu.

Badania własne

Zasięg terytorialny projektu

Powiat biłgorajski położony jest w południowej części województwa lubelskiego, na

pograniczu Wyżyny Lubelskiej, Roztocza i Kotliny Sandomierskiej. Granica oddzielająca Kotlinę

114

Sandomierska i Roztocze biegnie wzdłuż linii Józefów – Tereszpol - Frampol i jest dobrze widoczna

w terenie. Z jednej strony bezkresna, puszczańska równina, z drugiej pasma niewysokich wzgórz.

Powiat biłgorajski zajmuje obszar 1678 km2 i liczy około 103226 mieszkańców, średnia

gęstość zaludnienia wynosi 61 osoby na 1 km2. W jego skład wchodzą: miasto Biłgoraj, trzy gminy

miejsko-wiejskie (Frampol, Józefów, Tarnogród), 10 gmin wiejskich (Biłgoraj, Aleksandrów, Biszcza,

Goraj, Księżpol, Łukowa, Obsza, Potok Górny, Tereszpol i Turobin). Powiat jest słabo zurbanizowany

(32% mieszkańców żyje w miastach). Poza Biłgorajem, liczącym około 27 tys. mieszkańców,

pozostałe trzy miasta maja niewielka liczbę ludności (Tarnogród 3,5 tys., Józefów 2,5 tys., Frampol

1,5 tys.).

Powiat ma charakter rolniczy, 43% powierzchni zajmują użytki rolne, a 80% mieszkańców

gmin wiejskich utrzymuje się z rolnictwa. Dobre warunki do produkcji rolnej znajdują się w północnej

części powiatu, gdzie występują urodzajne gleby lessowe. Około 38 % powierzchni powiatu stanowią

lasy – najwięcej w gminach Biłgoraj, Tereszpol i Józefów.

Dość zróżnicowana jest infrastruktura techniczna i komunalna powiatu. Około 75%

gospodarstw korzysta z wodociągów, słabo rozwinięta jest natomiast sieć kanalizacyjna.

Walory przyrodnicze, krajobrazowe, zabytki sprzyjają rozwojowi turystyki, tworzeniu

gospodarstw agroturystycznych. Jest ich jednak w powiecie niewiele [2, 3]. Baza noclegowa powiatu

biłgorajskiego to 41 obiektów noclegowych w hotelach, motelach, pensjonatach, schroniskach

młodzieżowych w tym 26 to kwatery agroturystyczne z 243 miejscami noclegowymi [4].

Zasoby turystyczne powiatu biłgorajskiego jako baza projektu (budowa geologiczna,

klimat, warunki hydrologiczne, dziedzictwo kulturowe i kulinarne)

Warunki geologiczne i klimatyczne

Powiat biłgorajski należy do obszarów o stosunkowo mało zdegradowanej działalnością

człowieka przyrodzie. Zdecydowały o tym różne czynniki. Do najważniejszych zaliczyć należy

utrudniony dostęp do bogatych zasobów drewna, spowodowany brakiem rozwiniętej sieci dróg,

warunkami naturalnymi (tereny bagniste, trzęsawiska). Istotne znaczenie miało też słabe zaludnienie

tego regionu, a w nowszych czasach – wolniejsza niż w innych regionach Polski industrializacja.

Wpływ na zachowanie walorów naturalnych mają przedsięwzięcia w zakresie ochrony przyrody, które

doprowadziły do objęcia ochroną prawną niemal wszystkich, najcenniejszych pod względem

przyrodniczym obszarów i miejsc.

W Kotlinie Sandomierskiej, będącej częścią Zapadliska Przedkarpackiego, a wiec również na

obszarze powiatu biłgorajskiego dominują iły krakowieckie, na nich zaś występują piaski, gliny i pyły

czwartorzędowe. W iłach trzeciorzędowych znajdują się złoża gazu ziemnego (Wola Rożaniecka,

Tarnogród), a także źródła wód mineralnych (rejon Biszczy). Górna część iłów to surowiec do

produkcji wyrobów ceramicznych. Wody z utworów czwartorzędowych wykorzystywane są do

zaopatrzenia ludności i przemysłu.

115

Roztocze zbudowane jest z wapieni kredowych. Na nich zalegają wapienie trzeciorzędowe,

wyżej zaś piaski i lessy czwartorzędowe. W szczelinach wapieni występuje woda pitna. Wapienie są

eksploatowane do celów budowlanych, m.in. w kamieniołomie w Józefowie. Są one bogate w szczątki

organizmów żywych, występujących pod postacią skamielin. W wyniku procesów eolitycznych

powstały w dolinach liczne wydmy piaskowe i zagłębienia deflacyjne, w których gromadziła się woda

tworząc z czasem zabagnione jeziorka, mokradła i torfowiska. Czwartorzędowa erozja doprowadziła

do osadzania się w niżej położonych obszarach, lekkich mułów i piasków. W warstwach

geologicznych występują również lupki, kwarcyty, niewielkie skupiska pirytu, piaskowce i mułowce.

Północna część powiatu należy do makroregionu Wyżyny Lubelskiej (Wyniosłość

Giełczewska, Padół Zamojski). Występują tu margle z okresu kredowego, pokryte płatami lessu [5].

Powiat biłgorajski znajduje się w strefie klimatu Nizin Podgórskich i Kotliny Sandomierskiej.

Średnia temperatura lipca wynosi 18oC, średnia stycznia -2,8

oC, średni opad roczny – 600 mm.

Pokrywa śnieżna utrzymuje się około 80-85 dni. Okres wegetacyjny trwa od 200 do 215 dni.

Na warunki klimatyczne duży wpływ wywiera powietrze kontynentalne ze wschodu. Jego

chłodne masy zalegają przez dłuższe okresy północno-wschodnie obniżenie Kotliny Sandomierskiej,

powodują niższe, niż w sąsiednich regionach, temperatury. Czynnikiem klimatotwórczym są rozlegle

masywy leśne i gruba warstwa piasków. Zima powoduje ich wychłodzenie i spadek temperatury,

latem natomiast jest tu o 2-3oC cieplej niż w południowej części Kotliny. Lasy stanowię też zaporę dla

zimnych, wschodnich wiatrów, co sprawia ze temperatury odczuwalne są wyższe od rzeczywistych.

Wysoki jest stopień nasłonecznienia – 50% dni w roku (najwięcej w miesiącach letnich).

Cechy klimatu sprzyjają rozwojowi turystyki i rekreacji, zwłaszcza w okresie letnim i wczesną

jesienią, kiedy średnie dobowe wahania temperatur są najniższe (cieple, niekiedy upalne dni i równie

ciepłe noce). Stosunkowo ostre zimy to z kolei szansa na uprawianie narciarstwa biegowego,

dotychczas słabo rozpowszechnionego [6].

Warunki hydrologiczne

Rzeki wypływające z Roztocza wykazują cechy rzek górskich z licznymi progami, zaś rzeki

Równiny Biłgorajskiej płyną leniwie w rozległych zabagnionych dolinach. Bogactwu sieci rzek

powiatu biłgorajskiego, a szczególnie Równiny Biłgorajskiej sprzyja położenie mezoregionu u stop

Wyżyny Lubelskiej i Roztocza. Wzdłuż krawędzi tych wyżynnych krain ciągnie się linia źródeł

dających początek licznym rzekom i potokom. Niektóre rzeki biorą też początek z licznych

puszczańskich bagien i torfowisk. Większość rzek puszczańskich płynie z północnego-wschodu na

południowy-zachód, co jest zgodne z konfiguracja terenu.

Powiat biłgorajski leży w zlewni rzek Sanu i Wieprza. Rzeką najodpowiedniejszą do

uprawiania turystyki kajakowej jest Tanew. Jest główną rzeką powiatu biłgorajskiego, płynie

równoleżnikowo ze wschodu na zachód. Stanowi ona prawy dopływ Sanu. Liczy 113 km długości. Jej

źródła objęte ochroną rezerwatową znajdują się na wysokości 308 m.n.p.m., na południe od wsi Huta

Złomy, na Roztoczu Wschodnim. Na pograniczu Roztocza Południowego i Kotliny Sandomierskiej

116

rzeka tworzy liczne wodospady zwane „szumami”. Teren ten w okolicy miejscowości Rebizanty

zajmuje rezerwat leśno-krajobrazowy „Nad Tanwią”. W korycie Tanwi znajduje się 47 progów

skalnych. Tanew wpływa w granice powiatu biłgorajskiego w Borowych Młynach. Następnie rzeka

przepływa przez Osuchy, Szostaki, Pisklaki, Księżpol, Zynie, Wólkę Biską, Łazory, Harasiuki,

Kurzynę i Ulanów. W Ulanowie Tanew uchodzi do Sanu na wysokości 163 m n.p.m. Średni przepływ

Tanwi w dolnym biegu wynosi 13,3 m/s. Górny odcinek Tanwi przepływa przez

Południoworoztoczański Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej. Znajdują się tu najwyższe wzniesienia

polskiej części Roztocza: Wielki Dział, Krągły Goraj, Długi Goraj. Rozlegle dorzecze Tanwi stanowi

jeden z najbardziej interesujących, najpiękniejszych pod względem krajobrazowym terenów

województwa lubelskiego. Prawobrzeżne dopływy Tanwi to: Potok Łosiniecki, Jeleń, Sopot,

Niepryszka ze swoim dopływem Szumem, Spisznica, Łada z połączenia Białej i Czarnej Łady oraz

Kurzynka. Lewobrzeżne dopływy Tanwi to: Wirowa ze swoim dopływem Lubienią, Złota Nitka,

Łazobna, Borowina. Całkowita powierzchnia dorzecza Tanwi wynosi 2339 ha [7].

Powiat biłgorajski jest ubogi w zbiorniki wód stojących. Są one zlokalizowane w

następujących gminach powiatu: Aleksandrów, Biszcza, Frampol, Goraj, Józefów, Łukowa i miasto

Biłgoraj. W zbiornikach rekreacyjnych istnieje możliwość kąpieli i pływania z wykorzystaniem

kajaków i pontonów. W zbiornikach wodnych i stawach jest możliwość łowienia ryb. Poprawa

czystości rzek obserwowana z każdym rokiem wpływa pozytywnie na stan ryb. W wodach Ziemi

Biłgorajskiej zaczynają pojawiać się gatunki ryb wymagające czystej wody, jak np. pstrąg. Nie dziwi,

więc fakt, że coraz większa liczba amatorów wędkowania spędza czas na połowie ryb. Duże

nasłonecznienie, jakie cechuje powiat biłgorajski sprzyja możliwości kąpieli w rzekach i zbiornikach

wodnych. Zalewy w Biłgoraju, Biszczy i Józefowie zatrudniają w sezonie ratowników wodnych. Przy

zalewach funkcjonują wypożyczalnie sprzętu turystycznego, jak: kajaki, rowerki wodne, deski do

windsurfing'u [8].

Dziedzictwo kulturowe i kulinarne

Na obszarze powiatu przenikały się ze sobą kultury i religie: rzymskokatolicka, żydowska,

greckokatolicka, prawosławna. Spotyka się też ślady osadnictwa wołoskiego, niemieckiego,

holenderskiego. Można na tym obszarze spotkać murowane synagogi, dawne cerkwie greko-katolickie

i prawosławne, kościoły katolickie, a także kirkuty. Na terenie powiatu znajdują się Izby Pamięci w

Józefowie i Biszczy [9].

Jak podaje Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi na listę produktów tradycyjnych w

województwie lubelskim zarejestrowanych jest 77 produktów z różnych kategorii (stan na maj 2011).

W powiecie biłgorajskim najbardziej znanymi i lubianymi produktami są: Pieróg (Piróg) biłgorajski

dawniej zwany „krupniakiem” i olej lniany. Obydwa produkty zostały wpisane na listę produktów

tradycyjnych dnia 4 października 2005 roku [10].

117

Projekt modelowego gospodarstwa agroturystycznego specjalizującego się w turystyce

kajakowej w powiecie biłgorajskim

Uzasadnienie projektu

Stworzenie zbiornika wodnego Biszcza-Żary oraz usytuowanie rzeki Tanew przyczyniło się

do utworzenia ruchu turystycznego w gminie Biszcza. Niestety brak jest w okolicy dostatecznej liczby

miejsc noclegowych oraz zaplecza do prowadzenia turystyki kajakowej. Zauważono również trend na

wypoczynek w miejscach „swojskich” i z dala od wielkich kurortów. Dlatego postanowiono stworzyć

miejsce, które będzie zapewniać atrakcyjny wypoczynek poprzez wykorzystywanie aktywnej turystyki

kajakowej z wszystkimi dodatkowymi atrakcjami, jakie zapewnia agroturystyka tj. obcowanie z fauną

i florą, wyciszenie, zbiory runa leśnego, a także spędzania czasu z rodziną wiejską, czyli wpasowanie

się w wiejski styl życia.

Cele projektu:

poprawa własnej sytuacji materialnej,

stworzenie miejsca pracy dla właścicielki i jej rodziny,

poprawa oferty turystycznej gminy Biszcza,

stworzenie atrakcyjnej oferty dla turystów wypoczywających nad wodą,

promocja zdrowego stylu życia,

zapobieganie marginalizacji ludności wiejskiej,

zwiększenie aktywności innych mieszkańców poprzez dawanie dobrego przykładu.

Planowane usługi:

4. usługi noclegowe – gospodarstwo agroturystyczne będzie dysponowało docelowo 7 miejscami

noclegowymi,

usług gastronomiczne – planuje się w wariancie śniadanie + obiadokolacja,

spływy kajakowe po rzece Tanew jedno- i dwudniowe,

wypożyczanie sprzętu wodnego i plażowego do korzystania na zalewem Biszcza-Żary,

wypożyczanie rowerów,

organizowanie wycieczek po okolicy,

zajęcia z nordic walking'u,

gry terenowe (paintball) w lesie,

warsztaty kulinarne,

warsztaty artystyczne z rękodzieła z zaproszonymi lokalnymi artystami,

ogniska, grille itp.,

zimą narciarstwo biegowe i kuligi.

118

Podsumowanie – analiza SWOT projektu

Tabela 1. Analiza SWOT

Słabe strony Mocne strony

brak dostatecznej informacji o ofercie

turystycznej gminy,

nie wystarczający poziom rozwoju

infrastruktury turystycznej w gminie i

powiecie,

brak zagospodarowania terenów nad rzeką,

brak otwartych imprez kulturalnych i

turystycznych,

brak bazy gastronomicznej w pobliżu zalewu,

obfite opady deszczu uniemożliwiając

rekreację na powietrzu oraz przyczyniające

się do powstania wysokiego poziomu wody

w rzece,

długotrwała susza powodująca niski poziom

wody w rzece,

możliwość pojawienia się nowych

konkurentów

doskonałe warunki do uprawiania sportów

wodnych (rzeka Tanew, zalew),

brak uciążliwego przemysłu,

obszar słabo zurbanizowany,

duża powierzchnia obszarów leśnych,

rosnące zainteresowanie turystów rekreacją nad

wodą

piękny, krajobraz i dużo zieleni oraz ciekawe

miejsca do zwiedzania,

elastyczność dostosowania się do wymogów

klienta

Zagrożenia Szanse

degradacja środowiska naturalnego przez

turystów,

zwiększenie poziomu przestępczości,

nagłe pojawienie się zanieczyszczenia

zbiornika wodnego.

stworzenie nowych miejsc pracy,

zwiększenie się dochodów miejscowej

ludności,

aktywizacja społeczności wiejskiej,

poprawa wizerunku wsi,

powstrzymanie migracji ludności wiejskiej,

poprawa infrastruktury rekreacyjnej,

szanse zbytu żywności wyprodukowanej w

gospodarstwach rolnych,

wejście na lokalny rynek nowych standardów

usług turystycznych

Literatura

1. Wojciechowska J. 2009. Agroturystyka w kreowaniu przestrzeni turystycznej. [w:] Palicha P. (red.) Marka

wiejskiego produktu turystycznego. Wyd. Akademii Morskiej w Gdyni, Gdynia, s. 18.

2. Lawera H., Bata A. 2005. Na szlakach turystycznych powiatu biłgorajskiego.

3. Główny Urząd Statystyczny

4. www.bilgorajski.pl/poit/index.php

5. Buraczyński J. 1997. Roztocze budowa- rzeźba- krajobraz. Wyd. UMCS, Lublin, s. 9-10.

6. Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Raport o stanie środowiska

województwa lubelskiego. Biblioteka Monitoringu Środowiska Lublin 2002.

7. Kurzyna M. 2004. Pejzaże powiatu biłgorajskiego- uroki rzek. Agencja Promocyjno- Wydawnicza

UNIGRAF, s. 21- 29.

8. Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 – 2015.

9. Strategia Rozwoju Gminy Biszcza na lata 2009 – 2015.

10. www.minrol.gov.pl/pol/Jakosc-zywnosci/Produkty-regionalne-i-tradycyjne/Lista-produktow-

tradycyjnych/woj.-lubelskie/

Keywords: agrotourism, agritourism product, adventure tourism

119

PROJEKT „TURYZM DLA REGIONU” A ROZWÓJ TURYSTYKI

W WOJEWÓDZTWIE ŁÓDZKIM

Autorzy: Katarzyna Leśniewska, Marcin Żek

Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych

Ul. Kopcińskiego 31, 90-142 Łódź


Słowa kluczowe: rozwój turystyki, województwo łódzkie, planowanie strategiczne, produkt turystyczny

Wstęp

Projekt „Turyzm dla Regionu” jest Zintegrowanym Programem Rozwoju Doktorantów

realizowanym przez Stowarzyszenie Doradców Gospodarczych Pro-Akademia w Łodzi. SDG Pro-

Akademia zostało założone w 1996 roku i było pierwszą w Polsce organizacją zrzeszającą zarówno

przedsiębiorców jak i wykładowców. Głównym celem Stowarzyszenia jest przede wszystkim

działalność na rzecz współpracy podmiotów gospodarczych z instytucjami otoczenia biznesu i

organizacjami badawczymi.

Projekt „Turyzm dla Regionu” skierowany jest do doktorantów zamieszkujących województwo

łódzkie, którzy chcieliby prowadzić badania na rzecz gospodarki w obszarze turyzmu uwzględniające

m.in. aspekty geograficzne, ekonomiczne, prawne etc.19

. Na drodze rekrutacji zostało wybranych 22

doktorantów reprezentujących trzy wydziały Uniwersytetu Łódzkiego, tj. Wydział Nauk

Geograficznych, Wydział Zarządzania oraz Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny20

.

Obowiązkiem doktorantów zakwalifikowanych do projektu jest sformułowanie oraz

zrealizowanie badania na rzecz branży turystycznej i usług powiązanych, w których uzyskaną zostaną

rezultaty o charakterze: aplikacyjnym (możliwość ich zastosowania przez podmioty gospodarcze),

innowacyjnym (brak ich obecnie w regionie), wspierającym rozwój regionu łódzkiego (zgodne z

Regionalną Strategią Innowacji oraz strategicznymi dokumentami dla branży turystycznej) oraz

benchmarkingowym (odwołujący się do dobrych praktyk) [8].

Każdy doktorant uczestniczący w projekcie posiada Indywidualny Program Rozwoju Doktorant

(IPRD) funkcjonujący zarówno w formie papierowej jak i elektronicznej. IPRD spełnia cztery

podstawowe zadania, tj. monitoruje i ewaluuje postępy, stanowi podstawę dokumentacyjną „sukcesu

doktoranta”, archiwizuje indywidualną dokumentację doktoranta oraz jest udokumentowaniem

kwalifikowalności wypłaty stypendium [8].

Doktoranci biorący udział w projekcie zostali zobowiązani do opracowania: wstępnego raportu

metodologicznego, raportu metodologicznego oraz raportu końcowego z badania. Realizacja badań

prowadzonych przez doktorantów odbywa się w oparciu o konsultacje z ekspertami z dziedziny nauki

oraz praktyki (po 2 godziny pracy każdego z ekspertów w miesiącu). Ponadto doktoranci zobowiązali

19

http://www.turyzmdlaregionu.eu/ - data dostępu 20.04.2011 20

http://www.turyzmdlaregionu.eu/artykuly-doktorantow/ - data dostępu 20.04.2011


120

się do odbycia praktyki badawczej, czyli nawiązanie współpracy z podmiotami gospodarczymi

wskazanymi jako grupa docelowa badania [8].

Oprócz sesji doradczych każdemu uczestnikowi przysługują po dwie godziny coachingu

projektowego oraz motywacyjnego. Głównymi celami coachingu projektowego są: wsparcie

doktoranta w realizacji celów projektu, monitorowanie realizacji IPRD, wsparcie podczas

nawiązywania kontaktu z podmiotami gospodarczymi oraz nadzór przebiegu praktyki badawczej, a

także wsparcie doktoranta w osiągnięciu tzw. „sukcesu doktoranta”. Celami coachingu

motywacyjnego są: ukierunkowanie uczestników projektu na realizację zadań, praca nad zmianą

ograniczeń w dostępie do zasobów własnych, wsparcie rozwoju potrzebnych kompetencji osobistych i

biznesowych [8].

Doktoranci biorący udział w projekcie „Turyzm dla Regionu” zobowiązali się do opracowania

publikacji prezentującej wyniki ich badań oraz kwartalnych publikacji zamieszczanych na stronie

internetowej projektu. Celami publikacji kwartalnych jest przede wszystkim dzielenie się wiedzą z

innymi doktorantami biorącymi udział w projekcie, upowszechnianie innowacyjnej wiedzy z zakresu

rozwoju branży turystycznej oraz promowanie współpracy nauki i gospodarki21

. Dodatkowo wszyscy

uczestniczy projektu zobowiązali się do udziału i wystąpienia na konferencji, sympozjum lub forum

oraz przygotowania planu komercjalizacji badania i biznes planu firmy typu spin out/ spin off [8].

Realizowane projekty w świetle założeń „Programu rozwoju turystyki w

województwie łódzkim na lata 2007-2020”

Województwo łódzkie uchodzi za nieatrakcyjne turystycznie – takie opinie powstały na

przestrzeni lat w społeczeństwie i funkcjonują po dziś dzień. Władze wojewódzkie, chcąc zmienić ten

obraz postanowiły zbudować strategię dla rozwoju turystyki, a działania realizowane w ramach

opracowanego planu miałyby zmienić m.in. ten niekorzystny wizerunek łódzkiego. Dokument

strategiczny został opracowany w grudniu 2007 roku, przez zespół ekspertów Polskiej Agencji

Rozwoju Turystyki, na zlecenie Departamentu Kultury Fizycznej, Sportu i Turystyki Urzędu

Marszałkowskiego w Łodzi.

Po trzech latach od powstania „Programu rozwoju turystyki w województwie łódzkim na lata

2007-2020” SDG „Pro-Akademia” w ramach funduszy strukturalnych uruchomiła „Zintegrowany

Program Rozwoju Doktorantów – Turyzm dla Regionu”. Dalsze rozważania autorów, mają na celu

udzielenie odpowiedzi na pytanie czy realizowane projekty wpisują się w założenia „Programu

rozwoju turystyki w województwie łódzkim na lata 2007-2020”.

Opracowanie strategiczne rozwoju turystyki w województwie łódzkim zawiera cztery obszary

priorytetowe [24], których wdrożenie i realizacja ma przyczynić się do poprawy pozycji województwa

21

http://www.turyzmdlaregionu.eu/ - data dostępu 28.04.2011

121

łódzkiego na turystycznej mapie Polski, jak również Europy. Strategia, jako rozbudowany dokument,

zakładający działania długofalowe zawiera szereg celów głównych i celów uzupełniających, które w

sposób przejrzysty i precyzyjny wskazują zakres podejmowanych działań. Na każdy z czterech

obszarów priorytetowych składa się jeden cel strategiczny oraz trzy bądź cztery (Priorytet III) cele

operacyjne. Taka konstrukcja dokumentu pozwala na uszczegółowienie podejmowanych działań oraz

na dokładną kontrolę realizowanych prac.

Poniżej przedstawiono strukturę czterech obszarów priorytetowych „Programu rozwoju

turystyki w województwie łódzkim na lata 2007-2020” [23]:

Priorytet I – Rozwój produktów turystycznych

Cel strategiczny 1 – Rozwój produktów turystycznych wpływających na kształtowanie

turystycznego wizerunku województwa łódzkiego.

Cele operacyjne:

1. Rozwój nowych markowych produktów turystycznych o wyraźnej zdolności kreowania

wizerunku województwa;

2. Zagospodarowanie atrakcji, rozbudowa istniejących produktów turystycznych oraz

podnoszenie ich jakości;

3. Rozwój lokalnych produktów turystycznych wspierających budowę wizerunku

turystycznego województwa

Priorytet II – Kształtowanie atrakcyjnego turystycznie wizerunku województwa łódzkiego

Cel strategiczny – Wzrost rozpoznawalności turystycznej województwa. Wypracowanie zasad

spójnego i skutecznego marketingu turystycznego. Integracja działań informacyjno-promocyjnych.

Cele operacyjne:

1. Wykreowanie marki turystycznej województwa;

2. Wdrożenie Wojewódzkiego Systemu Informacji Turystycznej;

3. Wdrożenie systemu monitorowania rynku turystycznego

Priorytet III – Rozwój zasobów ludzkich oraz współpraca w obszarze turystyki

Cel strategiczny – Przygotowanie społecznych podstaw do rozwoju turystyki w województwie

łódzkim, w tym przygotowanie kadr dla turystyki, kształtowanie świadomych postaw społecznych

oraz tworzenie podstaw współpracy i wsparcia dla turystyki.

Cele operacyjne

1. Przygotowanie kadr turystycznych zgodnie z potrzebami lokalnego rynku pracy;

2. Podnoszenie poziomu świadomości lokalnej tożsamości – kreowanie pozytywnych postaw

wśród mieszkańców regionu, w tym również służb publicznych oraz pracowników obsługi

turystów;

3. Stworzenie warunków współpracy dla grup interesu z obszaru turystyki;

4. Wzrost rangi turystyki jako dziedziny gospodarki regionu oraz stymulowanie rozwoju

inicjatyw społeczno – samorządowych na rzecz rozwoju turystyki

122

Priorytet IV – Zagospodarowanie przestrzeni turystycznej

Cel strategiczny – Kształtowanie przestrzeni turystycznej województwa do pełnienia funkcji

turystycznej oraz rozwój infrastruktury turystycznej

Cele operacyjne:

1. Rozwój podstawowej infrastruktury turystycznej zgodnie z oczekiwaniami rynku odbiorców;

2. Kształtowanie i rozwój mikroprzestrzeni turystycznych – rozwój infrastruktury wspierającej

budowę produktów turystycznych;

3. Podniesienie dostępności komunikacyjnej województwa łódzkiego, w tym ułatwienie

dostępu do atrakcji turystycznych.

Jak zostało wspomniane we wstępie, w programie „Turyzm dla Regionu” uczestniczy

dwudziestu dwóch doktorantów. Tematyka podjętych badań jest bardzo zróżnicowana i dotyczy wielu

sfer szeroko rozumianego turyzmu. Na potrzeby programu, realizowane projekty zostały podzielone

na następujące grupy tematyczne [26]:

1. Agroturystyka, obejmująca trzy projekty, których tematyka związana jest rozwojem

lokalnym i promocją poprzez działalność agroturystyczną [1, 3, 10];

2. Geoturystyka, na którą składają się dwa projekty realizowane w obszarze geoturystyki jako

produktu turystycznego [15, 22];

3. Innowacje produktowe w turystyce, na którą to grupę składają się trzy projekty podejmujące

badania w zakresie innowacyjnych dla województwa produktów turystycznych [5, 13, 20];

4. Turystyka biznesowa – dwa projekty o charakterze analitycznym dotyczące potencjału

województwa łódzkiego w obszarze turystyki biznesowej [2, 4];

5. Turystyka historyczna, w ramach której realizowane projekty związane są z zasobami

dziedzictwa historycznego Łodzi i województwa [12, 17, 18];

6. Turystyka medyczna, dotycząca wykorzystania zasobów województwa dla turystyki

medycznej [7, 11];

7. Turystyka w rozwoju regionalnym, obejmująca pięć projektów, których cele skupiają się na

wsparciu władz lokalnych oraz podmiotów gospodarczych w procesie zarządzania turystyką

[6, 9, 14, 19, 23];

8. Zarządzanie ryzykiem w turystyce – dwa projekty związane z szeroko rozumianym

bezpieczeństwem turystów odwiedzających województwo łódzkie [16, 21].

Zróżnicowana tematyka podjętych badań powoduje, że zaproponowany podział może budzić

pewne wątpliwości, na co wskazuje fakt, iż niektóre z projektów zaszeregowani do danej grupy

tematycznej zawdzięczają jedynie tytułowi badania, bądź jego fragmentowi (patrz. np. 4, 7, 12].

Zestawienie zakresu tematycznego realizowanych projektów22

z wyznaczonymi obszarami

priorytetowymi oraz celami strategicznymi i operacyjnymi pozwala wskazać, w jakim zakresie prace

22 Zakres tematyczny projektów realizowanych w ramach programu „Turyzm dla Regionu” znajduje się w artykułach otwarcia (pozycje w

literaturze od 1 do 23 z wyłączeniem poz. 8).

123

podjęte przez doktorantów Uniwersytetu Łódzkiego wpisują się z założenia strategiczne „Programu

rozwoju turystyki w województwie łódzkim na lata 2007-2020”(rys. 1)23

.

Rys. 1 Projekty realizowane w ramach programu „Turyzm dla Regionu” w świetle Priorytetów „Programu

rozwoju turystyki w województwie łódzkim na lata 2007-2020”;

źródło: opracowanie własne

Zaprezentowane na rysunku 1 zależności pomiędzy tematyką projektów a obszarami

priorytetowymi „Programu rozwoju turystyki w województwie łódzkim na lata 2007-2020” wyraźnie

wskazują, że większość podjętych prac wpisuje się w założenia Priorytetów I i II. Należy w tym

miejscu podkreślić, iż wszelkie działania podejmowane w sektorze turystyki, mające na celu poprawę

funkcjonowania tej gałęzi gospodarki wpływają pozytywnie na wizerunek obszaru (priorytet II) i

powodują wzrost jego atrakcyjności turystycznej. Jednak z uwagi na różny zakres prac

podejmowanych przez doktorantów, autorzy zdecydowali się wskazać dominujący kierunek ciążenia

projektu do jednego bądź dwóch wybranych Priorytetów. Pojawienie się w macierzy wszystkich

projektów, oznacza iż w mniejszym bądź większym stopniu wpisują się one w założenia działań

strategicznych w zakresie rozwoju turystyki w województwie łódzkim.

23 Numery na rysunku symbolizujące poszczególne projekty badawcze realizowane w ramach programu „Turyzm dla Regionu” odpowiadają

pozycjom literatury, w których zawarta jest tematyka podjętych badań

124

Literatura

1. Bogołębska J. 2011. Agroturystyka jako czynnik rozwoju obszarów wiejskich.

www.turyzmdlaregionu.eu, data dostępu 20.04.2011

2. Bogołębski M. 2011. Perspektywy rozwoju turystyki biznesowej w województwie łódzkim.


3. Dąbkowska M. 2011. Dolina rzeki Grabi. www.turyzmdlaregionu.eu, data dostępu 20.04.2011

4. Drożdżyk M. 2011. Przedstawienie projektu badania pt. „Analiza porównawcza tematyki i oferty

imprez targowych w kontekście rozwoju branży turystycznej w Łodzi i w wybranych miastach Polski,

uzupełniona o zbiór dobrych praktyk z Wielkiej Brytanii.”. www.turyzmdlaregionu.eu, data dostępu

20.04.2011

5. Dziuba J. 2011. Ruch turystyczny w branży turystyczno - hotelarskiej regionu łódzkiego. Ekologiczny

hotel jako element innowacyjnej strategii. www.turyzmdlaregionu.eu, data dostępu 20.04.2011

6. Gotwald B. 2011. E-marketing w kreowaniu wizerunku turystycznego regionu łódzkiego.


7. Guz M. 2011. Modele wypoczynku urlopowego łódzkiego środowiska lekarskiego – koncepcja

badania. www.turyzmdlaregionu.eu, data dostępu 20.04.2011

8. http://www.proakademia.eu/ - Stowarzyszenie Doradców Gospodarczych Pro-Akademia

9. http://www.turyzmdlaregionu.eu/ - Zintegrowany Program Rozwoju Doktorantów „Turyzm dla

Regionu”

10. Indywidualny plan rozwoju doktoranta (IPRD), 2011, Materiały Pro-Akademii.

11. Janusz A. 2011. Turystyka i zarządzanie projektami w ponowoczesnym świecie.


12. Jasiński A. 2011. Skuteczność promocji z wykorzystaniem Internetowych portali agroturystycznych w

świetle opinii ich użytkowników – koncepcja badania. www.turyzmdlaregionu.eu, data dostępu

20.04.2011

13. Kirillis K. 2011. Określenie potencjału Łodzi w zakresie rozwoju turystyki medycznej.


14. Leśniewska K. 2011. Zarys koncepcji badania pt. „Analiza rynku turystycznego podróży Żydów do

Łodzi w kontekście rozwoju turystyki w mieście”. www.turyzmdlaregionu.eu, data dostępu 20.04.2011

15. Ludwiczak B. 2011. Turystyka konna w regionie łódzkim. www.turyzmdlaregionu.eu, data dostępu

20.04.2011

16. Łaszkiewicz E. 2011. Przestrzenno-czasowa analiza zróżnicowania liczby turystów i turystycznych

obiektów zbiorowego zakwaterowania w powiatach podregionu łódzkiego. www.turyzmdlaregionu.eu,

data dostępu 20.04.2011

17. Majecka A. 2011. Ślady przeszłości geologicznej regionu łódzkiego podstawą geoturystyki w Parku

Krajobrazowym Wzniesień Łódzkich. www.turyzmdlaregionu.eu, data dostępu 20.04.2011

18. Michalak D. 2011. Derywaty pogodowe jako instrument efektywnego zarządzania ryzykiem

pogodowym, www.turyzmdlaregionu.eu, data dostępu 20.04.2011

19. Moterski F. 2011. Region łódzki i jego bogactwo kulturowe a procesy rewitalizacji.


20. Musiaka Ł. 2011. Dostępność zamków i pałaców województwa łódzkiego dla osób

niepełnosprawnych. Koncepcja badania. www.turyzmdlaregionu.eu, data dostępu 20.04.2011

21. Muszyńska A. 2011. Idea opracowania gry miejskiej dla Głowna. www.turyzmdlaregionu.eu, data

dostępu 20.04.2011

22. Program rozwoju turystyki w województwie łódzkim na lata 2007-2020, Część II – strategiczna,

Wykonano na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego w Łodzi, Departamentu Kultury Fizycznej, Sportu i

Turystyki, Warszawa – Łódź, 2007

23. Sołtuniak J. 2011. Bilans otwarcia dla tematyki badawczej dedykowanej perspektywom rozwoju

turystyki w wybranych obiektach hydroenegetycznych województwa łódzkiego.


24. Sztybel M. 2011. Poczucie bezpieczeństwa mieszkańców i turystów w przestrzeni Łodzi. Koncepcja

badania. www.turyzmdlaregionu.eu, data dostępu 20.04.2011

25. Wiśniewska M. 2011. Geostanowiska jako perspektywiczna szansa zrównoważonego rozwoju

turystycznego regionu. www.turyzmdlaregionu.eu, data dostępu 20.04.2011

26. Żek M. 2011. Planowanie strategiczne w turystyce na poziomie lokalnym – koncepcja projektu

badawczego, www.turyzmdlaregionu.eu, data dostępu 20.04.2011

125

„Tourism for the Region” project in development of tourism in lodzkie voivodeship

Summary

Authors of this article would like to present a project “Tourism for the Region” which is an integrated

development program of PhD students realizing by The Association Of Economic Consultants Pro-Akademia

(AEC PA) in Lodz. The project is directed to the PhD students who live in lodzkie voivodeship and would like to

start researches in interdisciplinary tourism (economical, marketing, spatial economy, geographical,

environment, cultural, law, sociological and psychological aspects). Studies which are realized by students in the

project “Tourism for the Region” should be applied and caused development of tourism sector and sectors of the

relating services in the region.

Program began in January and is realizing during 12 months. Special experts have chosen 22 students from 3

departments: Faculty of Geographical Science, Faculty of Management and Faculty of Economics and Sociology

in University of Lodz. Researches are realizing with help of experts and coaches.

Kay words: development of tourism, lodzkie voivodeship, strategic plan

126

PRZEGLĄD GOSPODARSTW AGROTURYSTYCZNYCH PODKARPACIA

POSIADAJĄCYCH OFERTĘ ZDROWOTNĄ BAZUJACĄ

NA PRODUKTACH EKOLOGICZNYCH

Autor: Łukasz Rybak, Magdalena Senczyna, Aneta Środoń


SKN Rolników „Włościanin”




Słowa kluczowe: turystyka, agroturystyka, rolnictwo ekologiczne

Wstęp

Produkt turystyczny, czyli przedmiot transakcji miedzy turystą a przedstawicielem przemysłu

turystycznego to, w większości przypadków, zestaw kilku usług tworzących tzw. „pakiet”, a także

dobra materialne. Produktem turystycznym może być lot samolotem, zwiedzanie parku

krajobrazowego lub parki rozrywki, bądź miejsce w hotelu, zaś w skład pakietu może wchodzić

przelot i nocleg oraz zwiedzanie miasta z przewodnikiem, lub przejazd i pobyt w ośrodku

wypoczynkowym połączony z pełnym wyżywieniem i korzystaniem z różnych usług rekreacyjnych.

Do dóbr materialnych, wchodzących w skład produktu turystycznego, należą: prospekty, atlasy,

przewodniki bądź drobne upominki oferowane przez biura podróży. Cechą charakterystyczną

produktu turystycznego jest jego usługowość oraz wynikające z tego złożoność, komplementarność,

jedność procesu wytwarzania, wymiany i konsumpcji. Istotą właściwością jest niemożność

wytwarzania na zapas, pewnego rodzaju nieuchwytność, swoisty brak właściciela i sezonowość.

Wymienione cechy czynią produkt turystyczny i, w efekcie, przemysł turystyczny zjawiskiem

unikalnym i złożonym [5, 8].

Dzisiaj jednym z panujących trendów współczesnej turystyki jest dynamiczny wzrost

znaczenia turystyki przyjaznej środowisku, bazującej na naturalnych walorach środowiska

przyrodniczego, jak i zasoby dziedzictwa kulturowego regionu. Pojęciem obejmującym całokształt

gospodarki turystycznej na obszarach wiejskich jest turystyka wiejska. Definiowana jest między

innymi jako każda forma turystyki odbywająca się w środowisku wiejskim i wykorzystująca jego

walory.

Agroturystyka na Podkarpaciu

Obecnie w ramach harmonijnego i trwałego rozwoju wsi oraz form turystyki zrównoważonej

dużo uwagi poświęca się agroturystyce. Najważniejsze cechy, które ją charakteryzują, są następujące:

ochrona środowiska przyrodniczego przez promocję form aktywności turystyczno-rekreacyjnych,

które są ekonomicznie produktywne, społecznie odpowiedzialne i przyjazne środowisku;

127

podejmowanie działalności turystycznej i rolniczej, co powinno być dostosowane do środowiska i

krajobrazu;

rozwój produkcji żywności o podwyższonych parametrach ekologicznych;

rozwój infrastruktury wspierającej ekologiczne wzory aktywności turystycznej;

utrzymanie integralności krajobrazu, wartości kulturowych oraz atrakcyjności wsi i okolicy [8].

Agroturystykę upodobały sobie rodziny z dziećmi. I nic dziwnego, bo gdzie jak nie w

gospodarstwie agroturystycznym, miejskie dziecko może „zaprzyjaźnić się” z krową, pokarmić kury

czy króliki, poskakać na sianie, pojeździć na kucykach, czy pomóc gospodarzom uprawiać ogródek. Z

racji lokalizacji na wsi, gospodarstwa agroturystyczne najczęściej są otoczone polami, łąkami czy

lasami, w których można zbierać grzyby albo jagody. Jeśli gospodarze oferują możliwość

wypożyczenia rowerów, jest to idealna okazja do poznania okolicy w bardzo przyjemny sposób [1].

Gospodarstwa agroturystyczne często specjalizują się w jakiejś dziedzinie. Miłośnicy koni

znajdą dla siebie wiele miejsc umożliwiających przejażdżki lub naukę jazdy konnej. W

gospodarstwach zajmujących się hodowlą koni, możliwe są także przejażdżki bryczką, co stanowi nie

lada atrakcję dla dzieci lub może uświetnić jakieś szczególne okazje. W ofercie gospodarstw można

znaleźć i takie, które szczególnie ciepło witają wędkarzy, miłośników historii, czy ornitologów. Jest

także oferta skierowana do miłośników lalkarstwa, prac plastycznych, garncarstwa. Niektóre

gospodarstwa zapraszają na weekendowe warsztaty artystyczne bez telefonów komórkowych, z dala

od cywilizacji. Są także gospodarstwa nastawione na edukację najmłodszych. W takich miejscach

organizowane są zielone szkoły, czy jednodniowe pobyty grup szkolnych lub przedszkolnych. Oferta

jest naprawdę niezwykle szeroka, a pomysłowość i zapał niektórych gospodarzy są imponujące. Jeśli

do wszystkich tych atrakcji dodamy jeszcze niezapomniane ogniska, może okazać się, że dzieci mając

do wyboru wyjazd na zagraniczne wakacje lub pobyt na wsi w przyjaznym gospodarstwie, wybiorą to

drugie [2, 3].

Warto podkreślić, że agroturystyka pozwal na spędzania czasu na wsi przez cały rok.. Coraz

więcej turystów korzysta również z wypoczynku w sezonie zimowym, a w szczególności w okresie

świątecznym i ferii. Uzależnione jest to oczywiście od pogody oraz od faktu, że coraz więcej osób

uprawia sporty zimowe. Wyzwaniem dla właścicieli jest pomysł jak wzbogacić ofertę swojego

gospodarstwa, aby zachęcała gości do odwiedzenia ich w sezonie zarówno letnim jak i zimowym.

Pierwszą i niekwestionowaną atrakcją spędzania wolnego czasu jest oczywiście oferta

związana z narciarstwem. Coraz bardziej popularne stają się narty biegowe. Od dawna na rynku usług

turystyki wiejskiej pojawia się niezwykle popularna oferta jazdy konnej. Turyści chętnie pokonują

zaśnieżone tereny konno. Największą jednak zimową atrakcją jest kulig z płonącymi pochodniami i

kapelą oraz ognisko w mroźnej scenerii. W ofercie gospodarstwa agroturystycznego zimą mogą być

również rodzinne spacery. Saneczkarstwo zajmuje również wysoką na liście ulubionych zajęć, dlatego

niektóre obiekty posiadają własne tory saneczkowe. Gospodarstwo wiejskie jest prawdziwym

zimowym rajem dla dzieci. Po intensywnej zabawie na śniegu, lepieniu bałwana, rozpoznawaniu

128

śladów zwierząt na śniegu, szaleństwie na sankach i zjeżdżaniu na workach z sianem lub słomą, dzieci

mogą się przyglądnąć dojeniu krów oraz głaskać zwierzęta [7].

„Hitem” ostatnich sezonów zimowych jest sauna. Na Podkarpaciu można znaleźć coraz więcej

takich propozycji, a to za sprawą dostępności środków unijnych na prowadzenie usług

agroturystycznych. Wiele gospodarstw poczyniło tego typu inwestycje, wykorzystując wolne zasoby

gospodarstwa typu parter, piwnica lub nawet dobudowa dodatkowych pomieszczeń. Zwolennicy

podkreślają jej wspaniałe właściwości zdrowotne i relaksacyjne. Właściciele gospodarstw twierdzą, że

sauna jest bardzo dobrą inwestycją, która stanowi dodatkową atrakcję oraz podnosi wartość oferty dla

gości [4].

Przeglądając oferty gospodarstw agroturystycznych z Podkarpacia zamieszczone na stronie

www.epodkarpacie.com [6] można zauważyć, że atrakcje bezpośrednio związane z gospodarstwem

agroturystycznym stanowią ogółem 42%, co piąte gospodarstwo zapewniało bierny wypoczynek na

terenie gospodarstwa i w okolicy, aktywny wypoczynek na terenie gospodarstwa - 17%, natomiast

turystykę konną 15% (rys. 1).

40%

19%

26%

15%

atrakcje bezpośrednio

związane z gospodarstwem

agroturystycznym

bierny wypoczynek na terenie

gospodarstwa i w okolicy

aktywny wypoczynek na

terenie gospodarstwa

turystyka konna

Rys 1. Procentowy udział ofert podkarpackich gospodarstw agroturystycznych

Źródło: opracowanie własne na podstawie [6]

Przegląd ofert gospodarstw agroturystycznych

„Siedlisko Janczar” w Pstrągowej

To idealne miejsce dla organizacji rodzinnych uroczystości, wypoczynku, krótkich

weekendowych pobytów, Zielonych Szkół, Wakacji w siodle, nauki jazdy konnej, a także spotkań

biznesowych, szkoleń, konferencji, imprez integracyjnych i wyjazdów służbowych.

Ośrodek dysponuje nowoczesną i komfortową bazą noclegowo-gastronomiczną i konferencyjną oraz

stadniną koni. Usytuowany jest w malowniczym regionie Polski Południowo-Wschodniej, w

województwie podkarpackim, w odległości 20 km od Rzeszowa, w miejscowości Pstrągowa. Poprzez

129

różnorodność oferty w gospodarstwie spełniane są oczekiwania najbardziej wymagających Gości

organizując m.in.: spacer bryczkami po okolicy np. wycieczkę bryczkami do rezerwatu „Wielki Las”

na ścieżkę dydaktyczno-przyrodniczą, indywidualne przejażdżki konne na maneżu, korzystanie z

zaplecza rekreacyjno-sportowego (w tym boiska do siatkówki, placu zabaw dla dzieci, latem basen,

quday, skutery śnieżne), zajęcia nording walking pod okiem instruktora sportu, warsztaty taneczne,

ceramiczne, bibułkarskie, degustację regionalnych potraw.

Gospodarstwo agroturystyczne „Leśna Stajnia” w Krzywej

Gospodarstwo Agroturystyczne LEŚNA STAJNIA położone jest nieopodal Sędziszowa

Małopolskiego w miejscowości Krzywa, przysiółek Poręby. Na miejscu do dyspozycji gości są trzy

konie: śląska klacz Kinga, sympatyczny hucuł o imieniu Ptyś oraz kucyk Diablo. Istnieje możliwość

wstawienia własnego konia do pensjonatu. Jazda wierzchem na ujeżdżalni, nauka jazdy konnej pod

okiem instruktora, przejażdżki po lesie, do którego przylega gospodarstwo, antyczna bryczka lub sanie

zimą - to przyjemności, z jakich korzystać można przez okrągły rok.

„Dom freniszówka” w Pstrągowej

Miłośników kontaktu z naturą zapraszamy do komfortowego domu, w pełni wyposażonego.

Wokół strefa ciszy, rzeka, las, pola. Atrakcje, jakie mamy do dyspozycji Państwa to: koncerty

świerszczy, rowery/narty biegowe/sanki/pontony/hamak, nauka jazdy konnej pod okiem

licencjonowanego instruktora, przejażdżki bryczką, kuligi po malowniczych miejscach wspaniałe

warunki do uprawiania narciarstwa biegowego, grill/ognisko/altana, boisko do piłki siatkowej, grzyby,

jagody w sezonie, możliwość obserwacji bogatej fauny i flory, poranna kawa w altanie gratis.

Gospodarstwo agroturystyczne „Złota Przystań” w Ożannej

Gospodarstwo ekologiczne prowadzone. Gospodarze do dyspozycji Gości przeznaczają dom

wolnostojący nad rzeką „Złotą”. Leży on w otoczeniu lasów a obok domu znajduje się dużo wolnej

przestrzeni. Niedaleko domu zalew w Ożannie. Okolica jest mocno zalesiona bogata w grzyby i

jagody. Przy domu znajduje się altana, grill ogrodowy, boisko do siatkówki oraz plac zabaw dla

dzieci. Wspaniałe warunki środowiskowe zapewniają doskonały wypoczynek osobom zmęczonym

cywilizacją i codziennym pośpiechem. Państwo Pędziwiatrowie prowadzą czynne gospodarstwo rolne

z produkcją roślinną i zwierzęcą zgodnie z zasadami ekologii. Dla swoich Gości przygotowują posiłki

ze zdrowej żywności pochodzącej z ich gospodarstwa. Atrakcje gospodarstwa to: degustacja nalewek,

możliwość skosztowania lub zakupu chleba z własnego wypieku, w pobliżu (około 50m) znajduje się

kąpielisko, boisko do gier sportowych, plac zabaw dla dzieci, stół do ping-ponga, grill ogrodowy,

miejsce na ognisko, możliwość imprez przy kapeli ludowej.

Gospodarstwo agroturystyczne „Andrzejówka” w Bóbrce

Proponujemy Państwu spędzenie wolnego czasu z dala od zgiełku wielkiego miasta

zapewniając komfortowe warunki w naszym domu umiejscowionym w malowniczych Bieszczadach.

To miejsce, za którym się tęskni i do którego się wraca. Na trenie posesji znajduje się plac zabaw dla

dzieci, zadaszone palenisko grillowe i miejsce na ognisko. Nasze gospodarstwo jest doskonałą bazą

130

wypadową na górskie bieszczadzkie szlaki turystyczne, ścieżki rowerowe i spacerowe. Dysponujemy

rowerami. Na życzenie gości organizujemy we współpracy z pobliską stadniną koni, jazdę wierzchem,

przejażdżkę bryczką a śnieżną zimą saniami. Wieczorową porą oferujemy miłe chwile spędzone przy

ognisku i grillu. Dla lubiących wędkować w okolicy znajduje się wiele czystych i zasobnych w ryby

łowisk [4].

Ekoagroturystyka na Podkarpaciu

Kolejna formą wypoczynku, która wiąże się z obszarami wiejskimi jest ekoturystyka.

Głównym jej celem jest odkrywanie dzikiej przyrody i lokalnej kultury. Stosunkowo nowym pojęciem

jest ekoagroturystyka, którym nazywa się wypoczynek u rolników prowadzących gospodarstwa

ekologiczne (uprawiających Ziemię i produkujących żywność metodami ekologicznymi) oraz

świadczących usługi agroturystyczne. Ta forma wypoczynku zyskuje coraz szersze grono

użytkowników, ponieważ rośnie świadomość ekologiczna turystów, a przede wszystkim świadomość

żywieniowa szczególnie wśród mieszkańców miast. Poszukują oni już nie tylko ciszy i spokoju

podczas wypoczynku, ale także możliwości konsumpcji żywności smacznej, zdrowej i nieskażonej.

Odpowiedzią na tego typu potrzeby jest rosnąca z roku na rok liczba gospodarstw

ekoagroturystycznych w Polsce.

Rosnące zainteresowanie wypoczynkiem na wsi wynika z faktu, iż traktowany jest on jako

ucieczka od życia w pośpiechu, hałasie i niesprzyjającym środowisku. Podczas wypoczynku turyści

pragną ciszy, spokoju, czystego powietrza i zdrowej żywności. Pobyt w gospodarstwie

ekoagrotyrystycznym dla turystów to także lekcja edukacji ekologicznej, która wykształca

świadomość proekologiczną oraz przyczynia się do wzrostu szacunku dla pracy rolnika. Obecnie w

zakresie rosnącego popytu na usługi turystyczne w Polsce, Podkarpacie ma szansę stać się

ekologicznym regionem turystycznym, gdyż może on zaoferować produkt turystyczny (ekoprodukt),

który:

bazuje na lokalnych zasobach przyrodniczych, materialnych i ludzkich,

jego wytwarzanie jest zlokalizowane w nieskażonym środowisku,

obejmuje szeroki wachlarz usług, zajęć i urządzeń zaspokajających potrzeby rekreacyjne i

odpowiedniego spędzania wolnego czasu,

służy zdrowiu i jest przyjazny środowisku.

Turystyka jest dobrym narzędziem promocji rolnictwa ekologicznego i zdrowego stylu życia.

Połączenie tych dwóch kierunków - wytwarzania produktów ekologicznych i świadczenie usług

agroturystycznych jest bardzo pożądane. Według ECEAT - Poland, organizacji promującej

gospodarstwa ekologiczne świadczące usługi agroturystyczne, w Polsce istnieje kilkadziesiąt

gospodarstw zrzeszonych w tej jedynej tego rodzaju organizacji w Polsce. Ta grupa gospodarstw

będzie mogła wyodrębnić swoją ofertę agroturystyczną i wzmocnić ją o możliwość oferowania swoim

131

gościom żywności ekologicznej. Połączenie rolnictwa ekologicznego i agroturystyki zaowocuje

wzrostem ich dochodowości i konkurencyjności na rynku usług turystycznych [1].

Z badań przeprowadzonych przez Knap w Polsce do 2010 roku działało 116 gospodarstw

ekoagroturystycznych. Ich średnia wielkość wynosiła 21 ha. Gospodarstwa o najmniejszej średniej

powierzchni znajdowały się w województwie śląskim, małopolskim, podkarpackim, natomiast

gospodarstwa ekoagroturystyczne o największej średniej powierzchni zajmowały tereny województw

zachodnio-pomorskiego, kujawsko-pomorskiego, dolnośląskiego wielkopolskiego.

Podsumowanie

Na terenach Podkarpacia widać wyraźny wzrost zainteresowanie rolnictwem ekologicznym.

Ten sposób gospodarowania rolnicy podejmują coraz częściej inspirowani wzrastająca liczba

konsumentów, którzy poszukują płodów oraz produktów o wysokiej wartości odżywczej, dobrym

smaku i o znanym pochodzeniu. Ponadto sprzyja temu fakt wypłacania dotacji do powierzchni upraw

ekologicznych. Rolnicy ekologiczni szukając dróg rozwoju często łączą produkcję rolną z

agroturystyką. Dzięki temu rodzi się nowy interesujący rodzaj produktu - turystyka zdrowotna. Jak się

okazuje coraz więcej ludzi zaczyna rozumieć, że wizyta w gospodarstwie agroekoturystycznym jest

gwarancją korzystania z rekreacji biernej i czynnej w nieskażonym środowisku oraz spożywania

posiłków z produktów o podwyższonej wartości biologicznej.

Literatura

1. Figórska E. 2004. Biuletyn Polskiego klubu ekologicznego, Wyd. Zarząd Główny Polskiego Klubu

Ekologicznego, Kraków, nr 9.

2. Gąsiorowski M. 2005. O produktach tradycyjnych i regionalnych. Możliwości a polskie realia, Fundacja

Fundusz Współpracy, Warszawa.

3. Kulczycki Z. 1977. Zarys historii turystyki w Polsce. Wyd. Sport i turystyka, Warszawa.

4. „Województwo Podkarpackie”, ”Na mapie Europy”, Wyd. Urząd Marszałkowski Województwa

Podkarpackiego.

5. Wojtasik L., Tauber R. 2007. Nowoczesna turystyka i rekreacja. Wydawca Wyższa Szkoła Gastronomii i

Hotelarstwa, Poznań

6. www.epodkarpacie.com

7. Zima w agroturystyce. 2009. Biuletyn informacyjno-handlowy Podkarpackiego Ośrodka Doradztwa

Rolniczego, nr 2, s.35.

8. Żemła M. 2001. Produkt turystyczny - ujęcie przedmiotowe. Problemy turystyki, nr 1-2, s. 25-34.

Summary

In the province of Podkarpackie very clearly a growing interest in organic farming. This way of farming, farmers

take more and more inspired by the growing number of consumers who want crops and products of high

nutritional value, good taste and of known origin. Moreover, they are encouraged by the introduction of

subsidies for organic area. Organic farmers looking for ways to develop agricultural production is often linked to

rural tourism. Thanks to this interesting product may be formed in health tourism. As demonstrated in the work

of the farm visit agroekoturystycznym guarantees the use of active and passive recreation in the unpolluted

environment, and eating the products of higher biological value.

132

ROZWÓJ OŚRODKÓW TURYSTYKI KONNEJ W REJONIE BIESZCZADÓW

Karol Sołek, Anna Góra

Opiekun: dr inż. Jadwiga Topczewska

Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Biologiczno-Rolniczy, Zakład Produkcji Zwierzęcej i Oceny Produktów

Drobiarskich

Adres ul. Zelwerowicza 4, 35-601 Rzeszów

Koło Naukowe „AnimalEquus”

e-mail: karolsoł[email protected]

Słowa kluczowe: turystyka konna, Bieszczady, rozwój

Wstęp

Bieszczady stanowią rozległy obszar górski, będący częścią łańcucha Karpat. Położone w

północno – wschodniej części Polski, ich obszar rozciąga się od Przełęczy Łupkowskiej na zachodzie,

aż do Przełęczy Użockiej na wschodzie. W obrębie bieszczadzkiego pasma górskiego położony jest

powiat bieszczadzki, który stanowią trzy gminy: Czarna, Lutowiska oraz Ustrzyki Dolne. Jest to jeden

z najpiękniejszych regionów Podkarpacia. Liczne szlaki spacerowe oraz rozbudowana infrastruktura

turystyczna, dobrze rozwinięta oferta pobytowo – rekreacyjna, niewielka odległość od innych

ważnych ośrodków regionu pozytywnie wpływają na ruch turystyczny oraz rozbudowę ośrodków

przystosowanych do wypoczynku.

Powiat bieszczadzki zajmuje powierzchnię 1138,17km2, należy do najrzadziej zaludnionego

powiatu w Polsce, oferując czystą, nieskażoną przyrodę. Na jego terenie znajduje się wiele cennych

zabytków architektury drewnianej. Region ten obfituje także w liczne atrakcje turystyczne, m.in.

wyciągi narciarskie, korty tenisowe, kąpieliska, boiska sportowe, stadniny koni, ośrodki jeździeckie

oraz gospodarstwa agroturystyczne proponujące turystykę konną. Bieszczady ze swoimi wielkimi

przestrzeniami są doskonałym miejscem do realizacji tej formy wypoczynku. Obecność koni i jazda

konna stanowi sztandarowy produkt agroturystyki (nauka jazdy konnej, jazdy rekreacyjne i terenowe).

Należy podkreślić, iż turystyka konna jest jedną z najbardziej przyjaznych środowisku form turystyki.

Turystyka i rekreacja jest bardzo rozległym zjawiskiem, jakim jest wypoczynek, podejmowany w

czasie wolnym w celu regeneracji sił fizycznych, umysłowych i psychicznych. Najczęściej jako

zaplecze wykorzystuje się zasoby przyrodnicze regionu [2, 5].

Celem pracy była analiza rozwoju obiektów turystyki konnej na terenie powiatu

bieszczadzkiego.

Materiał i metody

Materiał badawczy stanowiła dokumentacja Polskiego Związku Hodowców Koni. W

zestawieniu uwzględniono ośrodki posiadające minimum 5 koni. Wykorzystano również dane GUS.

Wyniki zestawiono na wykresach.

133

Wyniki

Liczebność pogłowia koni w Polsce w latach 1990-2010 przedstawiono na rys. 1. Największy

spadek liczby koni w Polsce zanotowano do 1995 roku. Jak wskazują szacunki GUS, w kolejnych

latach tendencja ta utrzymywała się nadal, chociaż jej tempo było wyraźnie mniejsze. Szacowane

pogłowie koni w Polsce w 2010 roku wynosiło 297,9 tys. szt. Prognozy wskazują, że od roku 2010

populacja koni będzie ulegać stopniowemu zwiększeniu [3, 7]. Maleje ogólna liczba koni, bo

zmniejsza się liczba koni roboczych. Rośnie natomiast populacja koni wierzchowych [2, 8].

Rys. 1. Pogłowie koni w Polsce w latach 1990 – 2010 (tys. szt.) (wg danych GUS)

Liczbę obiektów utrzymujących konie (co najmniej 5 sztuk), z przeznaczeniem do

wykorzystania w rekreacji i turystyce przedstawiono na rys. 2. Jak wykazała analiza, w 1990 roku

było tylko 3 stadniny koni. Największy wzrost liczby obiektów utrzymujących konie zanotowano w

okresie między 1990 a 1995 rokiem.

Hodowla koni jest w Unii Europejskiej w uprzywilejowanej sytuacji, nie podlega limitom

sektorowym. Ponadto jest zgodna z polityką UE promowania wielofunkcyjnego charakteru obszarów

wiejskich. Koń jest produktem rolnictwa użytkowanym w głównej mierze w strefach miejskich i

podmiejskich. Jest przede wszystkim „partnerem człowieka w sporcie i rekreacji” [1, 3]. Ponieważ

koń nie niesie ze sobą żadnego zagrożenia ekologicznego może być wykorzystywany na terenach

cennych przyrodniczo (Parki Narodowe, rezerwaty, tereny chronione).

134

Rys. 2. Liczba obiektów utrzymujących konie w powiecie bieszczadzkim

Rys. 3. Liczba koni wykorzystywanych w turystyce i rekreacji na terenie powiatu bieszczadzkiego

Szacowaną liczbę koni przeznaczonych do użytkowania w turystyce i rekreacji na terenie

powiatu bieszczadzkiego przedstawiono na rys. 3. Wyniki wskazują na duży wzrost w okresie między

1990 a 1995 oraz 2005 i 2010 rokiem. Szczegółowa analiza wykazała, iż w latach 1990-1995

powstawały głównie stadniny koni utrzymujące liczne pogłowie. Natomiast w okresie od 2005 roku

zwiększeniu ulegała liczba gospodarstw agroturystycznych, utrzymujących nieliczną stawkę koni,

często 3-4 sztuki, których nie uwzględniano w zestawieniu. Należy zaznaczyć, iż liczba zwierząt ulega

stałym nieznacznym wahaniom (sprzedaż, powiększanie oferty ośrodka lub ich likwidacja).

Rozwijającej się bazie turystycznej sprzyjają walory przyrodnicze regionu a przede wszystkim

zainteresowanie części społeczeństwa ideą powrotu do natury, ekologii i zdrowego stylu życia.

Obecność konia do jazdy rekreacyjnej w gospodarstwie agroturystycznym stanowi dodatkową

atrakcję, podnoszącą wartość oferty. Jazda konna posiada walor terapeutyczny i rehabilitacyjny [6].

135

Rejon Bieszczadów jest zasobny w trwałe użytki zielone, będące podstawą w żywieniu i

utrzymaniu tego gatunku. Ponadto posiada wiele atrakcyjnych terenów, z bogatą ofertą górskiej

turystyki konnej. Rajdy jedno i wielodniowe znajdują się w ofercie wielu ośrodków. Przyrodę

Bieszczadzkiego Parku Narodowego można podziwiać również z końskiego grzbietu.

Doświadczenia krajów Europy Zachodniej pozwalają przypuszczać, iż jeździectwo i rekreacja

stanie się w Polsce masowe, obejmując 600- 800 tys. osób. Poprawie sytuacji ekonomicznej

społeczeństw towarzyszy wzrost wymagań odnośnie czynnego wypoczynku [4, 8, 9].

Obecna struktura krajobrazu na obszarach wiejskich z dominacją ekstensywnych gospodarstw

o małej powierzchni sprzyja zachowaniu bioróżnorodności. Jednocześnie obszary wiejskie są znacznie

zróżnicowane pod względem ekonomicznym, społecznym i strukturalnym. Specyfice prowadzenia

działalności rekreacyjnej lub usługowej związanej z branżą końską sprzyja bliskość zwierząt. W

przypadku ruchu turystycznego oferta wzbogacana jest zgodnie z możliwościami regionu i

oczekiwaniami turysty.

Koń uznawany jest za ,,istotę ekologiczną”, przyjazną środowisku. Nie produkuje uciążliwych

dla środowiska zanieczyszczeń. Może być zatem bez przeszkód użytkowany na terenach chronionych.

Wnioski

Turystyka konna od kilkunastu lat przeżywa renesans i staje się nie tylko sposobem na aktywny

wypoczynek. Jest też pomysłem na dochodową działalność gospodarczą. Obserwowany dynamiczny

wzrost ośrodków rekreacyjnych na terenie Bieszczadów jest odpowiedzią na potrzeby rynku a

zainteresowanie aktywnymi formami wypoczynku z wykorzystaniem zwierząt wpisuje się w specyfikę

regionu. Badania pokazują, iż w ofercie wypoczynkowej tworzonej pod oczekiwania współczesnego

turysty nie może zabraknąć jazdy konnej. Szczególnie korzystne warunki do uprawiania turystyki

konnej znajdują się w Bieszczadach i Beskidzie Niskim, choć i pozostałe części województwa

Podkarpackiego mają dobre warunki do jej uprawiania.

Rozwój hodowli koni oraz propagowanie jeździectwa jest zgodne z polityką UE promowania

wielofunkcyjnego charakteru gospodarstw wiejskich, zapewnia szeroki wachlarz możliwości dla

ekonomiki terenów wiejskich. Przyczynia się do zachowania dziedzictwa kulturowego regionu, m.in.

poprzez kultywowanie imprez z wykorzystaniem regionalnych ras koni. Na terenach zasobnych w

trwałe użytki zielone umożliwia ich racjonale wykorzystanie. Wpływa na rozwój przedsiębiorczości,

zapewnia miejsca generując jednocześnie wiele unikatowych i zamierających zawodów.

Literatura

1. Hadberg A., Helgesson A. 2001. Implications of introducing equine services onto farms – A European

perpective.52 EAAP Annual Meeting. Budapest.

2. Legienis H. 2001. Rynek jeździecki – podaż. Instytut Turystyki, Warszawa.

3. Łojek J. 2005. Ekonomiczne i społeczne znaczenie przemysłu końskiego oraz warunki jego rozwoju. Koń –

zwierzę z przyszłością. PZHK, PZJ, Warszawa.

4. Łojek J. 2006. Miejsca pracy w krajowym przemyśle końskim. Międzynarodowa konferencja Konie dają

pracę. Warszawa.

5. Przezbórska L., Sznajder M. 2006. Agroturystyka. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa.

136

6. Topczewska J. 2009. Ośrodki Jeździeckie jako czynnik rozwoju obszarów wiejskich na Podkarpaciu.

Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, tom XI, z. 5, s. 325-327.

7. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. 2009. Zarys kierunków rozwoju obszarów wiejskich.

[www.bip.min-rol.gov.pl].

8. Narodowy Program Rozwoju Hodowli Koni i Jeździectwa. Hippica Pro Partia [www.pzhk.pl]

9. The Horse Industry In the European Union. Working Report prepared for EU Equss 2001. 11-13 June 2001.

Skara and Solvalla, Sweden.

The Development of Riding Tourism Resorts in the Area of Bieszczady Mountains

Summary

The aim of this MA Thesis was to analyse the developmnent of resorts offering equestrian tourism and

recreation in the Bieszczady county area. This region is extremely attractive for doing active tourism. Reasearch

has shown a steady growth of number of places keeping horses since 1990. The most dynamic increase was

observable between 1990 and 1995 (number of resorts and maintained horses), as well as between 2005 and

2010. The Bieszczady county has abundant tourist attractions and the possibility of doing equestrian tourism in

mountains is indubitably a great advantage of this region.

Key words: equestrian tourism, Bieszczady Mountains, development

137

TURYSTYKA W GMINIE KLIMONTÓW

Katarzyna Kiliańska

SKN Procent ,Opiekun: Dr M. Leszczyński

Uniwersytet Humanistyczno- Przyrodniczy Jana Kochanowskiego w Kielcach,

Ul. Świętokrzyska 21, 25-406 Kielce

e- mail: [email protected]

Słowa kluczowe: turystyka, strategia rozwoju turystyki, Klimontów.

Wstęp

Jednostki samorządu terytorialnego tak samo jak podmioty gospodarcze podlegają walce

konkurencyjnej. Gminy powadzą swego rodzaju walkę o zasoby finansowe, rzeczowe, starają się być

lepsze w przyciąganiu inwestorów, a także turystów. Na przestrzeni ostatnich lat, turystyka stała się

ważnym obszarem, który umożliwia kreowanie gminom swojej pozycji konkurencyjnej.

Wykorzystanie istniejącego potencjału turystycznego powoduje poprawę jakości życia mieszkańców

wspólnoty gminnej, przyczynia się również do poprawy wizerunku całej gminy.

Rozwój turystyki w gminie

Rozwój turystyki w gminie jest to dynamicznie ujmowany proces przemian istniejących form

turystycznych na jej terenie, który prowadzi do korzystnych zmian ilościowych i jakościowych w

turystyce. Proces ten musi przebiegać według przyjętych zasad, by nie stał się chaotyczny. Zarówno

ogólne, jak i te bardziej szczegółowe wytyczne zazwyczaj są zbierane i ujmowane w formie jednego

dokumentu- strategii. Strategia rozwoju turystyki w gminie to długookresowy plan działania,

określający strategiczne cele rozwoju turystyki oraz przyjmujący takie kierunki i priorytety działania,

a także alokację środków finansowych, które są niezbędne dla realizacji przyjętych celów i zadań [5].

Strategia powinna zawierać tylko takie zadania, które dana jednostka jest w stanie zrealizować. Przy

formułowaniu zadań trzeba brać pod uwagę sytuację, w jakiej znajduje się gmina, sprawdzić czy

dysponuje ona wystarczającą ilością środków finansowych do realizacji zamierzeń.

Samorządy terytorialne powinny być zainteresowane rozwojem turystyki, gdyż może ona stać

się motorem napędowym aktywizacji społeczno- gospodarczej gminy i w efekcie przynosić jej

wymierne korzyści w postaci zwiększonych wpływów budżetowych, napływu siły nabywczej,

przyciągania kapitału z zewnątrz i w rezultacie stworzenia nowych miejsc pracy. Turystykę

powszechnie uważa się za skuteczną receptę na problemy społeczno-ekonomiczne nękające obszary

wiejskie. Dlatego na szczeblu zarówno regionalnym jak i krajowym dużą wagę przywiązuje się do

polityki wspierania rozwoju turystyki wiejskiej [8]. Szczególna rola administracji terenowej polega na

stymulowaniu oraz wspieraniu pożądanych kierunków rozwoju turystyki poprzez prowadzenie

odpowiedniej polityki turystycznej. Celem gminy powinno być udostępnienie posiadanych dóbr lub

walorów i świadczenie usług z nimi związanych: naturalnych, kulturowych i komplementarnych oraz

138

innych usług (noclegowych, gastronomicznych, transportowych, informacyjnych, łączności,

organizacji wypoczynku, przewodnictwa, handlowych, rzemieślniczych). Samorząd lokalny może

między innymi zaznaczyć swój wkład w rozwój agroturystyki na swoim terenie, może popierać takie

inicjatywy jak wytyczanie tras spacerowych, budowę kortów tenisowych, basenów kąpielowych

itp.[3]. Ważną rolę w rozwoju turystyki lokalnej odgrywają dobra komplementarne, czyli

infrastruktura techniczna (drogi, szlaki turystyczne, parkingi, przystanie, sieć noclegowa i

gastronomiczna) oraz infrastruktura społeczna, tj. biura i agencje turystyczne, informacja turystyczna,

obiekty sportowe i wypoczynkowe [7].

Turystyka, a konkurencyjność

Niewątpliwie turystyka może być sferą, w ramach, której gminy ze sobą konkurują. Rozwój

turystyki dynamizuje wielokierunkowy rozwój całej gminy [5]. Walory wypoczynkowe, zdrowotne,

poznawcze, występujące w danym regionie decydują o jej atrakcyjności dla turystów. O atrakcyjności

decyduje także jakość oferowanych dóbr i usług, program imprez kulturalnych, sportowych,

artystycznych, czy innych form spędzania czasu. Innymi słowy zabytki, tradycje, placówki

gastronomiczne, komunikacja, imprezy, rajdy muszą łącznie zainteresować podróżujących. Dlatego

działania podnoszące konkurencyjność gminy nie mogą ograniczać się jedynie do dbania o bazę

noclegową, czy architekturę, należy także przygotować i realizować strategię budowania

konkurencyjności, budować wizerunek gminy, i wspomagać powstawanie i rozwój podmiotów

zajmujących się ruchem turystycznym.

Aby maksymalnie wykorzystać potencjał turystyczny regionu należy zorganizować i stosować

różne formy i środki działań informacyjno- promocyjnych, żeby dotrzeć do jak najszerszego grona

potencjalnych klientów- turystów. Walory gminy muszą zostać podane do ogólnej wiedzy klientów.

Służy temu promocja, która aby mogła dać pożądane efekty musi zostać uprzednio przygotowana

zarówno pod względem treści, jak i formy. Dobrze opracowana i przeprowadzona akcja promocyjna

dostarczy wielu informacji turystom, które pozwolą na ukształtowanie w ich oczach pozytywnego

wizerunku regionu. W celu podjęcia działań promocyjnych można wykorzystać różnorodne metody,

jak reklama prasowa, tablice ogłoszeniowe, reklama wydawnicza (foldery, ulotki), wystawiennicza

(wystrój stoiska), upominkowa (kalendarze, długopisy), internetowa. Najlepsze rezultaty osiąga się

zwykle stosując nie jeden, a kilka sposobów dotarcia do turystów jednocześnie.

Nieodłącznym składnikiem promocji turystycznej jest informacja. Informacja turystyczna

uznawana jest jako jedna z potrzeb turystów, przejawiająca się w zapotrzebowaniu na odpłatne bądź

nieodpłatne udzielanie informacji na temat danego miejsca lub obiektu. Jest to zespół działań

zapewniających turystom lepszą orientację w danym miejscu, umożliwiając pełniejsze poznanie

walorów turystycznych [4].

W gminach, w których intensywnie rozwija się turystyka, można wymienić główne korzyści z

rozwoju tego działu: agroturystyka jako jedna z form turystyki, łączy się z powstawaniem więzi

139

społeczno- ekonomicznych między turystami a rolnikami, społecznością wiejską podczas czasowego

przebywania osób przyjezdnych w gospodarstwach rolnych, zwiększenie roli i prestiżu rolnika,

wzajemne przenikanie kultur [3],rozwój turystyki może stymulować rozwój gospodarstw rolnych,

tworząc dodatkowe rynki zbytu na produkty żywnościowe i usługi, pozytywny wpływ na zwalczanie

bezrobocia ukrytego, powszechnego w wielu gminach, a także dostarczanie dodatkowych dochodów

gospodarstwom domowym.

Jednak ukazywanie tylko dodatnich stron rozwoju turystyki nie jest słuszne, bowiem w konfrontacji z

rzeczywistością ujawnią się negatywne aspekty tego zjawiska. Turystyka niesie ze sobą również

pewne niebezpieczeństwa. Jednym z istotnych jest zmniejszenie poczucia bezpieczeństwa wśród

mieszkańców przyjmujących turystów i nierzadko wśród samych turystów w miejscowościach, w

których występuje duże natężenie ruchu turystycznego. Problem ten jest jednym z wielu pilnych zadań

do rozwiązania przez samorząd lokalny [2]. Innymi skutkami są wzrost przestępczości i degradacja

środowiska naturalnego.

Gmina Klimontów- przegląd zabytków

Gmina Klimontów jest jedną z gmin województwa świętokrzyskiego i jest położona jest we

wschodniej jego części. Klimontów to stara i malowniczo położona w dolinie Koprzywianki osada.

Gmina charakteryzuje się najwyższym w województwie pod względem ilościowym nasyceniem

nieruchomymi dobrami kultury. Z obszaru gminy do ewidencji wpisano 896 obiektów nieruchomych,

spośród których 34 posiada wyższą rangę ochronną. Nasycenie zabytkami ruchomymi w gminie jest

średnie – 276 obiektów. Najważniejszymi obiektami zabytkowymi i elementami oferty turystycznej w

gminie są [6]:

Kościół św. Jacka z lat 1617- 1620, wzniesiony w tradycji gotyckiej, o ścienno-filarowej konstrukcji

wnętrza ze współczesnymi elementami m. in. z wczesnobarokowymi szczytami, elementami

kamieniarki architektonicznej i sztukatorską dekoracją sklepień.

Barokowa Kolegiata z lat 1643- 1650, p.w.św. Józefa- wzniesiona na planie elipsy według projektu

architekta włoskiego Wawrzyńca Senesa), będąca jedną z najoryginalniejszych budowli XVII wieku

w Polsce, usytuowana jest na niewielkim pagórku.

Klasztor z lat 1620- 1623, jest budowlą piętrową, wzniesioną na rzucie zbliżonym do kwadratu, z

prostokątnym wirydarzem pośrodku.

Plebania wystawiona przed 1758r., dawny dworek infułatów. Plebania jest murowana z kamienia na

rzucie prostokąta.

Bramka - prowadząca na cmentarz kościelny. Murowana ok. 1780- 1787r., z dwoma bocznymi

furtkami i kamiennymi późnobarokowymi posągami Wiary i Nadziei.

Pomnik Powstańców 1863r.- tuż przy głównym wejściu na cmentarz. Wystawiony został w 1924 r., na

cześć powstańców poległych w bitwach w pobliżu Klimontowa.

140

Synagoga z 1851 roku, powstała we wschodniej części Klimontowa, tworzącej dzielnicę żydowską,

przy niewielkim placu obok rynku. To budynek prostokątny, z czterokolumnowym portykiem

jońskim. Za świątynią znajdują się pozostałości cmentarza żydowskiego.

Goźlice -stary kościół z XIII wieku, wybudowany za czasów panowania Bolesława Krzywoustego.

Godne obejrzenia w kościele są: renesansowy nagrobek Hieronima Ossolińskiego wykonany przez

warsztat Santi Gucciego, wczesnobarokowy ołtarz drewniany w bocznej kaplicy i obraz pędzla

Wojciecha Gersona w ołtarzu głównym.

Pozostałości zamku Ossolińskich z lat 1633 - 1635, z zachowanymi resztkami fundamentów oraz

potężną arkadą mostu łączącego niegdyś pałac z przeciwległym wzgórzem.

Kaplica podziemna zwana Betlejemską z 1640 roku, zbudowana na rzucie zbliżonym do trójkąta,

nakryta nadziemnym kopcem, na który sprowadzano ziemię z miejsca narodzin Chrystusa – Betlejem.

Obok wartościowych i interesujących obiektów architektonicznych, władze gminy starają się

zapewnić różnego rodzaju imprezy kulturalno- rozrywkowe zarówno mieszkańcom, jak i osobom

przyjeżdżającym w celach turystycznych. Do ważniejszych imprez, które na stałe wpisały się w

kalendarz wydarzeń kulturalnych zaliczają się: Gminny Piknik Rodzinny Klimontowska Majówka,

Obchody Bitwy pod Konarami, Międzyzakładowy Puchar w Piłce Nożnej o Puchar Dziecka pod

hasłem „Ofiaruj Dzieciom Wakacje” (zasięg – powiaty), cykl imprez w czasie wakacji, Jarmark na

Św. Jacka, Brunonalia, integracyjny Bieg Klimontowski oraz 11 listopada – uroczystości patriotyczne

przy cmentarzu legionistów w Górach Pęchowskich.

Turystyka w Gminie Klimontów - analiza

Gmina Klimontów dysponuje dużym zasobem atutów, jeśli chodzi o warunki

turystyczne. Ma duże możliwości rozwoju tego działu, jednak obecne władze nie

wykorzystują ich maksymalnie. Uważam, że to duży błąd, gdyż trzeba wyłapywać i

wykorzystywać wszelkie nadarzające się ku temu okazje, zanim wykorzystają je inne gminy.

Obecnie większość przebywających na obszarze gminy Klimontów turystów nie korzysta z

pełnego pakietu usług, jakie mogłyby ich tu czekać. Powodem jest szczupłość istniejącej bazy

usługowej i noclegowej-brak najbardziej popularnych rodzajów obiektów noclegowych.

Słabo rozwinięta jest również agroturystyka mimo, że większość miejscowości należących do

gminy Klimontów posiada duży potencjał do rozwoju tej formy noclegów. A przecież wciąż

rosnące zapotrzebowanie na wczasy „blisko natury” stwarza dla gminy realną szansę rozwoju.

Powodem tego iż eko- i agroturystyka nie rozwijają się na terenie gminy Klimontów mogą

być sami mieszkańcy. Ze strony mieszkańców wsi przeszkodą rozwoju tego działu jest obawa

przez wpuszczeniem obcych do domu i niechęć do dokonywania jakichkolwiek zmian w

swoim dotychczasowym trybie życia. Prowadzenie gospodarstwa agroturystycznego,

141

podobnie jak każdego innego przedsięwzięcia wymaga od rolników zmiany zachowań,

mentalności. Z gospodarza należy się przekształcić w managera, który dba nie tylko o siebie i

własny interes, ale przede wszystkim o dobro gości [3]. Następnym problemem jest

nieobecność odpowiedniego zaplecza gastronomicznego. Te które, obecnie znajdują się na

terenie gminy, w większości mają charakter sezonowy i nie są w stanie zapewnić pełnej gamy

usług w zakresie żywienia.

Władze gminy Klimontów powinny odstąpić od sztywnych reguł postępowania,

funkcjonowania podległego mu organu, by było ono bardziej elastyczne. Wójt powinien starać się

poznać ludzi-mieszkańców gminy, a także zalety mini-regionu, jakim zarządza, by móc je następnie

odpowiednio wypromować. Ważne jest by został stworzony informator o atrakcjach i ofertach dla

turystów i osób szukających miejsca dla wypoczynku na wsi. Dziś nowoczesnemu turyście nie

wystarczają tylko piękne widoki, rozciągające się krajobrazy, ani cudowne zabytki architektoniczne,

jeśli musi ich szukać na własna rękę. Brak dokładnych informatorów, tablic informacyjnych,

oznakowania tras dojazdowych powoduje, że wiele niepowtarzalnych zakątków, budynków i

pomników przyrody zostaje niezauważonych. Wydanie przewodnika w formie książki jest kosztowne,

lecz zazwyczaj owocuje napływem turystów, a więc i zysków. Przy odpowiedniej reklamie nastąpi

znaczący wzrost liczby odwiedzających, którzy mając do dyspozycji tak bogatą ofertę na pewno

skorzystają z możliwości dłuższego pobytu. Do przekazania szerszej rzeszy osób stworzonej oferty

turystycznej i rekreacyjnej, gmina wykorzystuje internet. Na swojej stronie www zamieszczane są

podstawowe informacje dla turystów.

W Gminie Klimontów działają już gospodarstwa agroturystyczne, które nieźle prosperują.

Jednak, aby prosperowały jeszcze lepiej, należy zadbać o to, by było ich więcej. Prawdą jest, że tylko

grupa gospodarstw agroturystycznych ma szansę stać się poważną ofertą dla przyjezdnych. Ponadto

będą mogły osiągać lepsze rezultaty współpracując ze sobą, np. wspólnie promować miejscowość, w

której są zlokalizowane.

Wnioski

Władze samorządowe powinny zrozumieć doniosłą rolę, jaką odgrywa turystyka w rozwoju

regionu. Turystyka może, a nawet powinna być podstawową drogą rozwoju gospodarczego wielu

gmin, miast, regionów[1]. Rozwój turystyki niesie ze sobą zarówno korzyści, jak i zagrożenia. Jednak

dobrze wykorzystany potencjał turystyczny może stanowić źródło przewagi konkurencyjnej wobec

innych jednostek samorządu terytorialnego.

Literatura

1. Barański M., Samorząd- Rozwój- Integracja, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego 2003, Katowice,

s.333.

2. Boruszczak M., Polityka samorządu terytorialnego w dziedzinie turystyki, Międzynarodowa

konferencja naukowa, Ostrzyce 26- 27 kwietnia 2000, s. 153.

142

3. Bosicki S., Grell J., Sikora J., Samorządowa koncepcja rozwoju turystycznego gminy, Akademia

Wychowania Fizycznego Wydział Turystyki i Rekreacji 1996, Poznań, s. 39.

4. Kruczek Z., Walas B., Promocja i informacja turystyczna, PROKSENIA 2004, Kraków, s. 160.

5. Michałowski K., Podstawy zarządzania turystyką, Białystok, Wydawnictwo Wyższej Szkoły

Ekonomicznej w Białymstoku 2008, s. 55.

6. Niebielski E., W dobrach Ossolińskich- Klimontów i okolice, Urząd Gminy Klimontów 1999,

Klimontów, s. 71-80.

7. Nowak E., Regionalne oraz lokalne czynniki i bariery rozwoju turystyki, Wszechnica Świętokrzyska

Instytut Geografii Akademii Świętokrzyskiej Kielecki Oddział Polskiego Towarzystwa Geograficznego

2003, Kielce, s.108.

8. Pender L., Sharpley R., Zarządzanie turystyką, Warszawa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne 2008,

s.225.

Development of tourism in commune Klimontów

Summary

Local authorities should understand the important role played by tourism in the region's development.

Tourism can and should be the principal form of economic development of many municipalities, cities, regions.

Tourism development brings both benefits and risks. However, a well-used tourist potential can be a source of

competitive advantage against other units of local government.

Keywords: tourism, tourism development strategy, Klimontów

143

ZAGOSPODAROWANIE TURYSTYCZNE TATRZAŃSKIEGO PARKU

NARODOWEGO I PARKU NARODOWEGO BERCHTESGADEN

ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM BAZY NOCLEGOWEJ

Autor: Marzena Prus

Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej

Ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków


Słowa kluczowe: zagospodarowanie turystyczne, parki narodowe, Tatrzański Park Narodowy, Park Narodowy

Berchtesgaden

Wstęp

Parki narodowe tworzone są dla ochrony najcenniejszych przyrodniczo obszarów. Obecnie

w Polsce funkcjonują 23 parki narodowe (około 1% powierzchni kraju) [6,7], a w Niemczech 14 (0,55

% powierzchni kraju) [2]. Zarówno Tatrzański Park Narodowy (TPN) jak i Park Narodowy

Berchtesgaden (PNB) są jedynymi parkami narodowymi utworzonymi na obszarach o charakterze

wysokogórskim na terytorium tych dwóch krajów. Tatrzański Park Narodowy położony jest

w południowej Polsce, w województwie małopolskim, natomiast Park Narodowy Berchtesgaden na

południu Niemiec, w Bawarii. Oba parki narodowe posiadają zbliżoną powierzchnię (TPN - 211970

ha, PNB - 20808 ha). Najwyższym szczytem w TPN są Rysy (2499 m n.p.m), natomiast PNB -

Watzmann (2713 m n.p.m). Celem artykułu jest porównanie wybranych elementów zagospodarowania

turystycznego parków: Tatrzańskiego i Berchtesgaden, w szczególności zaś bazy noclegowej.

Materiał i metody

Opracowanie obejmuje obszar dwóch górskich parków narodowych: Tatrzańskiego

i Berchtesgaden, a opiera się na informacjach udostępnionych przez poszczególne obiekty noclegowe,

Bundesamt für Naturschutz, organizacje turystyczne m.in. PTTK, DAV, PZA, a przede wszystkim

wspomniane parki narodowe. Brak jest literatury polskiej, która obejmuje tematykę zagospodarowania

turystycznego PNB. Zagospodarowanie turystyczne TPN omawia, jednak w innym zakresie, m.in. A.

Śliwinski [9]. Wykorzystane zostały również mapy turystyczne TPN (1:25000) oraz Berchtesgadener

Land (1:50000) oraz Plan ochrony PNB (Nationalparkplan z dn. 30.03.2001).

Baza noclegowa Tatrzańskiego Parku Narodowego i Parku Narodowego Berchtesgaden

Podstawowym ogniwem zagospodarowania turystycznego jest baza noclegowa, na którą

składają się wszelkie obiekty i urządzenia, które umożliwiają turyście nocleg poza miejscem jego

stałego zamieszkania [10]. Baza noclegowa turystyki może być analizowana ze względu na: charakter

użytkowania (stała, sezonowa), dostępność (ogólnodostępna, środowiskowa), stan i warunki

materialno-techniczne (trwała, lekka) [3]. W parkach narodowych w Niemczech infrastruktura

turystyczna tworzona z uwzględnieniem zasady zrównoważonego rozwoju, ma służyć celom ochrony

przyrody oraz ma być atrakcją uwzględniającą oczekiwania odwiedzających [11]. W polskiej

144

literaturze również zwracana jest uwaga na konieczność zarządzania TPN zgodnie z ideą

zrównoważonego rozwoju, aby minimalizować wpływ infrastruktury turystycznej na środowisko [1].

Baza noclegowa na terenie TPN liczy osiem schronisk [6,7] lub według innego źródła kilkadziesiąt

obiektów świadczących usługi noclegowe, w tym schroniska i inne obiekty noclegowe, m.in. kwatery

prywatne, które łącznie oferują 1937 miejsc noclegowych [9]. W bieżącym opracowaniu wzięto pod

uwagę osiem ogólnodostępnych schronisk górskich w TPN (7 w Tatrach, 1 na Pogórzu Spisko-

Gubałowskim) oraz jeden hotel górski. Według literatury [4] w PNB znajdują się 24 schroniska

górskie. Obecnie jednak na terenie Parku Narodowego Berchtesgaden znajduje się dziewięć

ogólnodostępnych schronisk górskich, pełniących usługi noclegowe. Na rysunku 1 przedstawiono

położenie ogólnodostępnych schronisk górskich w TPN (A) oraz PNB (B).

Rys. 1. Schroniska ogólnodostępne w granicach parków narodowych: Tatrzańskiego (A)

i Berchtesgaden (B)

Źródło: opracowanie własne

Schroniska w TPN najczęściej położone są w dolinach, natomiast w PNB na grzbietach

górskich. Schroniska w PNB (biorąc pod uwagę 9 schronisk, w których udzielane są noclegi – tab. 2)

położone są średnio na wysokości 1612 m n.p.m, natomiast w TPN (biorąc pod uwagę 8 schronisk

oraz Hotel Górski na Kalatówkach - tab. 1) na wysokości 1281 m n.p.m. Liczba dostępnych miejsc

noclegowych wynosi odpowiednio 997 i 703, zaś średnia liczba miejsc noclegowych przypadająca na

1 obiekt to 78 w przypadku TPN i 111 w przypadku PNB. Tym, co wyróżnia schroniska w TPN jest

ich całoroczny charakter użytkowania, w przeciwieństwie do schronisk w PNB, które w większości

przypadków są obiektami sezonowymi, otwieranymi w okresie zimowym jedynie dla grup, po

wcześniejszym uzgodnieniu. Spośród dziewięciu schronisk w parku narodowym Berchtesgaden, trzy

mają pomieszczenia dostępne w zimie. W tabelach 1 i 2, odpowiednio dla TPN i PNB, podano

charakterystykę schronisk pod względem liczby i miejsc noclegowych, wysokości m n.p.m, oraz

dostępności w ciągu roku.

B

A

145

Tabela 1. Schroniska górskie ogólnodostępne oraz hotel górski w Tatrzańskim Parku Narodowym

Nazwa schroniska Właściciel/

użytkownik

Liczba miejsc

noclegowych

Wysokość n.p.m

(m)

Charakter

użytkowania

Morskie Oko PTTK „Karpaty” 78 1410 m

obiekt

całoroczny

W Dolinie Roztoki PTTK „Karpaty” 54 1031 m

Pięć Stawów PTTK „Karpaty” 68 1670 m

Murowaniec PTTK „Karpaty” 116 1500 m

Hala Kondratowa PTTK „Karpaty” 20 1333 m

Na Hali Ornak PTTK „Karpaty” 55 1100 m

Na Polanie Chochołowskiej PTTK „Karpaty” 121 1146 m

Głodówka GK ZHP 99 1138 m

Hotel Górski Kalatówki PTTK „Karpaty” 92 1198 m

Łącznie 703

1280,7 Średnia 78,1


Tabela 22. Schroniska górskie ogólnodostępne w Parku Narodowym Berchtesgaden

Nazwa schroniska Właściciel/użytkownik Liczba miejsc

noclegowych

Wysokość

n.p.m (m)

Charakter

użytkowania

Blaueishütten DAV Berchtesgaden 84 1680 sezonowy (V – X)

Gotzenalm Prywatny 99 1685 sezonowy (V – X)

Kärlingerhaus DAV Berchtesgaden 220 1638 sezonowy (V – X)

Wimbachgrieshütte NaturFreunde Deutschlands 79 1327 sezonowy (V – X)

Schneibsteinhaus Prywatny 76 1670 sezonowy (IV – X)

Watzmannhaus DAV Monachium 259, zimą 12–15 1930 sezonowy (V – X)

Wasseralm DAV Berchtesgaden 60, zimą 1 pokój 1423 sezonowy (VI – X)

Kührointhutte Prywatny 28 1420 sezonowy (V – X)

Carl-von-Stahl-

Haus

ÖAV Salzburg 92 1736

całoroczny

Łącznie 997

1612 Średnio 110,8


Na rysunku 2 zobrazowano wysokość (m n.p.m) w poszczególnych schroniskach w TPN

(wraz z Hotelem Górskim na Kalatówkach) i PNB.

Rys. 2. Położenie ( m n.p.m) schronisk w Tatrzańskim Parku Narodowym i Parku Narodowym Berchtesgaden


http://www.rsberge.de/touren/berchtes/bg0087.html

146

Najwyżej położone schronisko ogólnodostępne w TPN to „Pięć Stawów” (1670 m n.p.m),

natomiast w BPN Watzmanhaus (1930 m n.p.m). W TPN jedynie dwa schroniska położone są na

wysokości 1500 m n.p.m i powyżej, natomiast w BNP jedynie dwa schroniska leżą poniżej 1500 m

n.p.m.

Na rys. 3 przedstawiono liczbę miejsc noclegowych w schroniskach ogólnodostępnych TPN i

BNP, uszeregowanych zgodnie z wysokością n.p.m (od najniżej do najwyżej położonych).

Rys. 3. Liczba miejsc noclegowych w schroniskach TPN i BNP


Na rys. 4-6 przedstawiono analizę cen noclegów w ogólnodostępnych schroniskach TPN i

PNB. Przy analizie tej wzięte zostały pod uwagę ceny dla osoby dorosłej, bez uwzględnienia zniżek,

które przysługiwać mogą min. za przynależność do organizacji turystycznej prowadzącej dane

schronisko, np. w TPN - PTTK, a w BNP - DAV. Ceny z BNP zostały przeliczone na złotówki w

stosunku 1:4.

Rys. 4. Zakres cen noclegów w schroniskach parków narodowych Tatrzańskiego i Berchtesgaden


Rys. 5 przedstawia zależność cen noclegów w schroniskach TPN i BNP od ilości miejsc

noclegowych, natomiast rys. 6 rozkład cen w zależności od położenia schroniska (m n.p.m). Liczba

schronisk w obydwu parkach jest taka sama (dziewięć), natomiast sumarycznie liczba miejsc

noclegowych jest w BNP jest o ponad 40% większa. Jednakże, jeśli wziąć pod uwagę, że większość

schronisk jest czynna sezonowo, to całorocznie dostępna jest podobna liczba noclegów. Średnia cena

noclegu w TPN wynosi 40 zł i poza hotelem na Kalatówkach nie ma praktycznie zróżnicowania

147

cenowego ani w zależności od wielkości schroniska (rys. 5), ani od wysokości n.p.m. W BNP ceny są

wyższe i mocno zróżnicowane. W przeliczeniu na PLN średnia cena noclegu wynosi 91, zaś głównym

czynnikiem wpływającym na cenę jest rodzaj własności – w schroniskach prywatnych średnia cena

noclegu wynosi 117 PLN, czyli o 60% wyższą od pozostałych - średnio 73 PLN (zawiera bowiem

wliczone w cenę wyżywienie). Wśród tych ostatnich cena nie zależy od wielkości schroniska,

natomiast nieco rośnie z wysokością n.p.m. – o ok. 3,4 PLN na 100 m.

Rys. 5. Zależność ceny noclegu od ilości miejsc noclegowych w schroniskach TPN i BNP


Rys. 6. Zależność cen noclegów w stosunku do ilości miejsc noclegowych w schroniskach TPN i PNB

Źródło:opracowanie własne

Oprócz obiektów ogólnodostępnych, na obszarach obu Parków, znajdują się obiekty

noclegowe środowiskowe (zamknięte) dostępne dla wspinaczy i grotołazów (w TPN przede

wszystkim dla zrzeszonych w PZA tj. Polskim Związku Alpinizmu).

Tabela 3. Obiekty noclegowe użytkowane przez PZA w Tatrzańskim Parku Narodowym

Tatrzański Park Narodowy Użytkowanie Rodzaj obiektu

Szałasiska (dolina Rybiego Potoku) VI (2 poł.) - VIII Obozowisko namiotowe

Betlejemska 1510 m n.p.m (Hala Gąsienicowa) całoroczna Schronisko (20 miejsc)

Polana Rogoźniczańska (Kiry) VI (2 poł.) - VIII Obozowisko namiotowe

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.pza.org.pl

148

Tab. 4. Obiekty noclegowe użytkowane przez DAV w Parku Narodowym Berchtesgaden

Park Narodowy Berchtesgaden Użytkowanie Rodzaj obiektu

St.Bartholomä Watzmann-Ostwand-Hütte

618 m n.p.m

IV-XI Schronisko (40 miejsc)

Watzmann-Ostwand-Biwak 2380 m n.p.m całoroczny Schron biwakowy (10 miejsca), dojście tylko

drogą wspinaczkową

Hocheck-Unterstandshütte 2653 m n.p.m całoroczny Schron biwakowy

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.dav-huettensuche.de

W TPN obiektami użytkowanymi przez PZA są obozowiska Szałasiska i Polana

Rogoźniczańska oraz budynek „Betlejemka”, mieszczący Centralny Ośrodek Szkolenia PZA. W BNP

są to obiekty należące do DAV (Deutscher Alpenverein): schronisko w St.Bartholomä oraz dwa

schrony biwakowe w masywie Watzmann.

Rys. 7. Obiekty noclegowe użytkowane przez PZA w TPN (A) oraz DAV w PNB (B)


Baza gastronomiczna i towarzysząca w TPN i PNB (wybrane zagadnienia)

Baza gastronomiczna jest elementem zagospodarowania turystycznego, który ma na celu

zapewnienie turystom możliwości wyżywienia, zarówno na szlaku turystycznym jak i

miejscowościach [8]. Zarówno w TPN, jak i PNB, wyróżnić można bazę gastronomiczną otwartą i

bazę gastronomiczną w obiektach noclegowych oraz całoroczną i sezonową. Baza gastronomiczna

otwarta jest znacznie bardziej rozwinięta w PNB. W TPN wszystkie schroniska górskie oraz hotel

górski oferują usługi gastronomiczne. Dodatkowo w okresie letnim funkcjonują sezonowe obiekty

gastronomiczne m.in. w dolinie Strążyskiej, na Włosienicy oraz bacówki. BNP oferuje usługi

żywieniowe w schroniskach oraz samodzielnych obiektach gastronomicznych, np. Wimbachschloss,

Saletalm, St.Bartholomä. Na terenie PNB funkcjonują liczne bacówki, różniące się jednak od tych

spotykanych w TPN. Park Narodowy Berchtesgaden oferuje odwiedzającym 230 km szlaków

turystycznych, natomiast TPN 275.

A B

149

Rys. 8. Punkty Informacji Turystycznej parków narodowych Tatrzańskiego (A) i Berchtesgaden (B)


Punkty informacyjne Parku Narodowego Berchtesgaden znajdują się w sześciu miejscach:

Berchtesgaden, Hintersee, Kühroint, Wimbachbrücke, Engert, St. Bartholomä [12], a Tatrzańskiego

zlokalizowane są: w Zakopanem (ul. Chałubińskiego 44) oraz w Dolinie Kościeliskiej [13].

Wnioski

Zarówno na terenie TPN i PNB występują obiekty noclegowe ogólnodostępne i środowiskowe

oraz całoroczne i sezonowe. Schroniska w TPN są całoroczne, w przeciwieństwie do schronisk w

PNB, które w większości przypadków są obiektami sezonowymi. Schroniska w PNB położone są

średnio na wysokości ponad 300 m wyżej niż w TPN oraz dysponują większą ilością miejsc

noclegowych. Analiza ceny noclegów w schroniskach obu parków narodowych wykazała, iż

wszystkie schroniska w TPN mają średnią cenę noclegów na podobnym poziomie (zdecydowanie

wyższą hotel górski na Kalatówkach), natomiast w BNP ceny te są bardzo zróżnicowane. Najwyższe

ceny obserwowane są w schroniskach prywatnych. W TPN nie ma praktycznie zróżnicowania

cenowego ani w zależności od wielkości schroniska, ani od wysokości n.p.m., natomiast w PNB cena

również nie zależy od wielkości schroniska, natomiast nieco rośnie z wysokością n.p.m. (ok. 3,4 PLN

na 100 m). Zarówno w TPN, jak i PNB, wyróżnić można bazę gastronomiczną otwartą oraz bazę

gastronomiczną w obiektach noclegowych. Baza gastronomiczna otwarta jest znacznie bardziej

rozwinięta w Parku Narodowym Berchtesgaden. Obiekty bazy żywieniowej podzielić można ponadto

na całoroczne i sezonowe. Obiekty gastronomiczne w obu parkach są znacznie zróżnicowane pod

względem tak jakościowym, jak i ilościowym. Istotnym elementem zagospodarowania turystycznego

parków narodowych są szlaki turystyczne, których długość w obu Parkach jest zbliżona. Sieć punktów

informacji turystycznej jest znacznie bardziej rozbudowana w Parku Narodowym Berchtesgaden.

Literatura 1. Bundesamt für Naturschutz. 2010. Großschutzgebiete in Deutschland – Ziele und

Handlungserfordernisse, Wyd. Bundesamt für Naturschutz, Bonn

2. Czochański J. 2002. Ruch turystyczny w Tatrzańskim Parku Narodowym (w) J. Partyka (red.)

Użytkowanie turystyczne parków narodowych. Wyd. OPN, Ojców: 402.

3. Europarc Deutschland. 2008. Quality criteria and standards for German national parks

A A B

http://www.nationalpark-berchtesgaden.bayern.de/english/about_us/information_points/infowimbach/index.htm

http://www.nationalpark-berchtesgaden.bayern.de/english/about_us/information_points/infowimbach/index.htm

150

4. Kowalczyk A., Derek M. 2010. Zagospodarowanie turystyczne. Wyd. PWN, Warszawa

5. Kurek W. 2004. Turystyka na obszarach górskich Europy. Wyd. IGiGP UJ, Kraków

6. Nationalpark Berchtesgaden - Nationalparkplan z dn. 30.03.2001. www.nationalpark-

berchtesgaden.bayern.de, data dostępu 15.05.2011

7. Partyka J. 2002. Turystyka w polskich parkach narodowych (w) J. Partyka (red.) Użytkowanie

turystyczne parków narodowych. Wyd. OPN, Ojców: 129

8. Ptaszcka-Jackowska D. 2007. Turystyka na przyrodniczych obszarach chronionych (w) W. Kurek

(red.) Turystyka. Wyd. PWN, Warszawa: 335

9. Rogalewski O. 1974. Zagospodarowanie turystyczne. Wyd. WSIP, Warszawa

10. Śliwiński A. 2010. Stan i perspektywy rozwoju zagospodarowania turystycznego w Tatrzańskim Parku

Narodowym, Praca magisterska, IGiGP UJ, Kraków

11. Warszyńska J., Jackowski A. 1978. Podstawy geografii turyzmu. Wyd. PWN, Warszawa

12. www.nationalpark-berchtesgaden.bayern.de

13. www.tpn.pl

Selected elements of the tourist infrastructure of the Tatrzański National Park

and the Berchtesgaden National Park – mainly accommodation conditions

Summary

The most environmentally valuable areas in Poland and Germany became national parks. Nowadays there are

twenty three national parks in Poland which cover about 1% of the total area of the country, while Germany has

fourteen, which cover about 0.55% of the area of the country. Both, the Tatrzański National Park (TNP) and the

Berchtesgaden National Park (BNP) are the only parks in these two countries, which are set in the alpestrine

areas. Present paper demonstrates the state of tourist infrastructure in the two national parks mentioned above,

with the emphasise on accommodation. The present work considers also catering facilities, tourist trails and

tourist information offices. TNP and BNP have mountain huts which are either freely available or with limited

access. The latters are dedicated to climbers and speleologists. The mountain huts in TNP are year-round opened

while those in BNP work seasonally only. The mountain huts in BNP, compared to those in TNP, lie 300 meters

higher on average and offer more places to sleep in. The accommodation has wide range of prices so this

variable has also been analised. Besides gastronomical points accompanying mountain huts in both parks, there

are many without accommodation possibilities in BNP. Gastronomical facilities are quantitatively and

qualitatively divers in TNP and BNP. A network of trails is a crucial element of tourist infrastructure. Although

their overall length is similar in both parks, tourist information centres are more populated in BNP than in TNP.

Despite the similarities in landscape, attractiveness of the areas and tourist potential, the two national parks

present series of differences in reference to tourist infrastructure.

Key words: national parks, tourist infrastructure, Tatrzański National Park, Berchtesgaden National Park

http://www.nationalpark-berchtesgaden.bayern.de/



151

ŻYWIENIE W TURYSTYCE GÓRSKIEJ

Autorzy: Dorian Kapiszewski, Arkadiusz Mach


KN „Podróżników”, Sekcja Miłośników Podróży „Globtroter” AZS


Ul. Towarnickiego 13, 35-601 Rzeszów


Słowa kluczowe: żywienie, turystyka, alpninizm

Wstęp

Turystyka to bardzo szerokie pojęcie. Mieści się w nim turystyka piesza, nizinna i

wysokogórska, wycieczki rowerowe, samochodowe, narciarskie, wycieczki kajakowe, żaglowe i wiele

innych. Jeśli wysiłek odbywa się w warunkach nizinnych i w umiarkowanym klimacie, do których

organizm jest zaadoptowany, to ogólne, zasady żywienia w turystyce są wystarczające. Jednakże w

zmienionych warunkach, chcąc zachować wydolność fizyczną na odpowiednim poziomie, należy

dostosować żywienie do ich specyfiki [2].

Bilans energetyczny organizmu przy różnych typach wysiłku turystycznego

Organizm pracuje sprawnie i ekonomicznie, gdy wydatkowana na pracę energia równoważy

energię dostarczaną z pożywieniem. Zapotrzebowanie energetyczne w turystyce zależy od jej rodzaju,

intensywności, czasu trwania, ciężaru ciała, płci i wieku turysty. Jeśli pójdziemy śladem podanego

przykładu, przeciętne zapotrzebowanie energetyczne wzorcowego turysty o ciężarze ciała 65 kg

wyniesie 3600 kcal. Przyjęliśmy, bowiem, że jego zapotrzebowanie na białko wynosi 124 g/dzień,

na tłuszcze też 124 g, a na węglowodany 496 g na dobę. Wartość kaloryczna 1 g białka wynosi 4 kcal,

1 g węglowodanów 4 kcal, a l g tłuszczów - 9 kcal netto. Po przemnożeniu ilości białka i

węglowodanów przez 4, a tłuszczów przez 9 otrzymujemy 3604 kcal. W ten sposób każdy turysta

może obliczyć swoje zapotrzebowanie kaloryczne i dostosować doń planowane nabycie produktów

spożywczych. Zapotrzebowanie energetyczne można obliczyć w inny sposób, zapisując czas trwania

poszczególnych czynności w ciągu doby (w minutach), czyli sporządzając chronometraż. Potem

można dobrać z literatury koszty energetyczne danej czynności na 1 kg ciężaru ciała na minutę,

przemnożyć przez własną masę ciała, a potem koszty kaloryczne czynności na 1 minutę na własną

masę ciała przemnożyć przez czas trwania czynności. Otrzymane wydatki energetyczne w kaloriach

sumujemy i otrzymujemy dobowy wydatek energetyczny. Jest to sposób dokładny, gdyż

uwzględniający wielkość planowanego obciążenia. Do tak obliczonego dobowego wydatku

energetycznego należy dodać 10% i w ten sposób otrzymujemy wartość kaloryczną pożywienia,

którym to zapotrzebowanie pokryjemy. Tyle, bowiem trzeba dodać na straty spowodowane przy

przyrządzaniu potraw (obierki, odpadki talerzowe). W naszym przypadku zapotrzebowanie kaloryczne

wynosić, więc będzie 4000 kcal [2].

152

Tabela 1. Przykładowe wydatki energetyczne podczas wykonywania różnych czynności w

turystyce [2]

Czynność Wydatek energetyczny

(kcal/min/kg)

Leżenie 1,47-1,62

Siedzenie 1,46-1,67

Marsz z prędkością 3 km/h 2,4

Marsz z prędkością 5 km/h 4,0

Marsz pod górę, kąt nachylenia stoku 15 stopni, prędkość 5 km/h 7,8

Marsz po twardym śniegu z prędkością 6km/h 11,9

Jazda na nartach z prędkością 6km/h 11,2

Pływanie, styl klasyczny 11,0

Pływanie kraulem 11,5

Jazda na rowerze z prędkością 9km/h 4,5

Wiosłowanie z prędkością 50m/min 0,029

Jazda konna, stęp 3,0

Jazda motocyklem 2,8

Prowadzenie samochodu 3,4

Zależność odżywiania od różnych typów wysiłków w turystyce

Turyści o dużej praktyce doskonale wiedzą, jak bardzo dobre samopoczucie zależy od

należycie dobranych posiłków. Turysta jest od rana do wieczora w ciągłym ruchu i wszystkie procesy

przemiany materii muszą u niego przebiegać bez przeszkód, z jak najlepszym efektem dla ekonomiki

pracy i zdrowia.

Generalną zasadą przy układaniu posiłków na wycieczkach jest dobór potraw lekkostrawnych,

lecz pełnowartościowych pod względem odżywczym i przy tym mało objętościowych. Podczas

turystyki nizinnej należy spożywać węglowodany złożone w postaci pieczywa, kasz i makaronów.

Można zabrać ze sobą pieczywo w postaci chrupkiego chleba, sucharków, na krótkie odległości

świeże pieczywo. Najbardziej skoncentrowaną formą węglowodanów jest cukier l słodycze.

Przyjmujemy, że w słodyczach (cukierki, czekolada, dżem, miód) znajduje się około 50% cukru.

Łącznie z cukrem dodanym do potraw i napojów można spożywać około 50g cukru na dzień.

Z tłuszczów najbardziej wskazane jest masło, miękka margaryna i oleje roślinne, zabierane w

specjalnych, lekkich pojemnikach z tworzyw sztucznych. Z produktów białkowych, oprócz mleka

świeżego lub sproszkowanego i skondensowanego, można zabierać łatwe do transportu żółte sery lub

sery topione, suche wędliny, konserwy mięsne i rybne. Z napojów najlepsze są soki owocowe i

warzywne, np. sok pitny z czarnej porzeczki, napój z Rosavitu, sok pomarańczowy, pomidorowy. W

lecie staramy się pić napoje chłodne, ale o temperaturze pokojowej. Aby uzupełnić straty wody na

skutek pocenia się, należy pić wolno, drobnymi łykami, nigdy łapczywie - duszkiem.

Napój wypity raptownie i w dużej ilości działa hamująco na wydzielanie przez przysadkę

mózgową hormonu antydiuretycznego, który hamując diurezę sprzyja wchłanianiu pobranego płynu

do tkanek. Toteż po gwałtownym wypiciu dużej ilości napoju po 20- 30 minutach odczuwamy parcie

na pęcherz i woda zostaje wydalona. Jeśli pijemy wolno i stopniowo, hormon jest bez przerwy

153

wydzielany do krwi, i hamując wydzielanie moczu, pozwala uzupełnić straty wody powstałe podczas

pracy na skutek pocenia się. Absolutnie niedopuszczalne w turystyce są napoje alkoholowe. Nawet

wino i piwo. Szczególnie dotyczy to turystyki zmotoryzowanej i wysokogórskiej. Alkohol, bowiem

już w ustach przenika do krwi i układu nerwowego, burząc koordynację ruchów i zdolność należytego

oceniania odległości. Niewskazane są również napoje wpływające podniecająco na akcję serca i układ

nerwowy, a więc zbyt mocna kawa i herbata.

Spożywanie podczas wycieczek smacznych i zdrowych posiłków to nie tylko zaspokajanie

potrzeb fizjologicznych. Wspólnie przyrządzony posiłek, podany nawet w warunkach polowych

estetycznie i higienicznie spożyty w nastroju przyjaźni na łonie natury, stanowi ważny element

wychowawczy o dużych wartościach psychicznych i społecznych. Kto raz zakosztował jak smakuje

pieczony w ognisku ziemniak, ten będzie przenosił polową kuchnie nad stół restauracyjny [2].

Wzorcowe żywienie na różnych typach imprez w turystyce popularnej i kwalifikowanej

Nauka o żywieniu człowieka zaleca, aby nie przystępować do pracy na czczo. Badania

naukowe, bowiem dowiodły niezbicie, że wydajność pracy jest większa, gdy po nocnym śnie

przystępuje się do pracy fizycznej lub umysłowej po śniadaniu. Jest to zrozumiałe, gdyż w nocy

energia jest zużytkowana na procesy życiowe (oddychanie, krążenie krwi, trawienie), a rezerwy nie są

uzupełniane, bo w nocy nic spożywa się jedzenia, co więcej - nie należy tego robić. Odnosi się to,

zatem także do turystyki. Względny jest tylko charakter, treść i objętość posiłku. Pełnowartościowe

śniadanie, tj. o odpowiedniej objętości, wartości kalorycznej, białkowej, węglowodanowej,

witaminowej, zawartości soli mineralnych itp., powinno być spożyte nie później, niż na l godzinę

przed ruszeniem na trasę, Chodzi o to, by pożywienie opuściło żołądek i nie zalegało w nim w

momencie wyruszenia w drogę. Wówczas, bowiem dobrze zaopatrywane w krew muszą być

wszystkie narządy pracujące, przede wszystkim układ mięśniowy. Na skutek neuro - hormonalnej

regulacji, podczas pracy następuje przemieszczenie krwi do obwodu, ze szkodą dla ukrwienia

przewodu pokarmowego. A należyte ukrwienie jest warunkiem prawidłowego przebiegu procesu

trawienia. Jeśli nie dbamy o to i wyruszamy tuż po posiłku na trasę, to zalegający w żołądku pokarm,

wobec zakłóceń w procesie trawienia, wywiera ucisk i może wywołać niekorzystne zjawiska

patologiczne, kolki, mdłości, wymioty itp. Jest to zasada także ważna w turystyce motorowej,

ponieważ wymaga ona należytej sprawności układu nerwowego (refleks), upośledzonej przy pełnym

żołądku. Wiadomo, że po spożyciu posiłku, zwłaszcza zbyt obfitego, ogarnia nas senność.

Na trasie-należy przyjmować posiłki w odpowiednich przerwach wypoczynkowych, przy

czym posiłki te powinny być lekkie, o charakterze białkowo - węglowodanowo - witaminowym, w

celu doraźnego uzupełnienia zapasów energetycznych i pobudzenia sprawności działania

mechanizmów glikolitycznych. A więc napoje owocowo - warzywne, herbatniki, miód, dżem, chleb,

masło, sery, chuda szynka, polędwica itp.

154

Posiłek główny - obiad można spożyć w plenerze, w schronisku lub restauracji, zależnie od

warunków. Przed tym, już obfitym i ciężej strawnym posiłkiem należy odpocząć i zasiąść doń nie

wcześniej, niż w 20 - 30 minut po pracy. Po prostu przedtem należy umyć się, przebrać, słowem

"odsapnąć" i dopiero jeść. Chodzi tu o zabezpieczenie dopływu większej ilości krwi do przewodu

pokarmowego, co następuje również na drodze regulacji neuro - hormonalnej, gwarantując należyte

trawienie pobieranego pożywienia.

Dlatego należy tak dobierać produkty, aby były lekkostrawne, albo tak planować marszrutę,

aby wysiłek nie był zbyt intensywny. Często z tych względów wytrawni turyści planują kilka lekkich

posiłków na biwaku w czasie wędrówki, a główny, obfitszy i ciężej strawny, dopiero wieczorem po jej

zakończeniu.

Sen nocny jest niezwykle ważnym elementem w turystyce. Musi, bowiem zapewnić

organizmowi należyty wypoczynek, odnowę sił do dalszego wysiłku. Dlatego aby sen był mocny i

pokrzepiający należy spożywać ostatni posiłek na dwie godziny przedtem, tak, by procesy trawienia

nic powodowały niespokojnego snu. Tuż przed snem można wypić szklankę mleka lub pół szklanki

alkalicznej wody mineralnej, co ułatwia organizmowi przywrócenie równowagi kwasowo - zasadowej,

wzbogacając rezerwy alkaliczne ustroju.

Liczba posiłków w ciągu dnia powinna być większa, niż trzy. Najlepiej jest spożywać 4 - 6

posiłków. Wówczas, jak wykazały badania, następuje korzystne w przemianie materii zjawisko, tj.

odkładanie się białka tkankowego, a nie tłuszczu, przy czym wydolność fizyczna utrzymuje się na

dobrym poziomie. Przerwa między jednym, a drugim posiłkiem nie powinna wynosić więcej, niż

cztery godziny. [2]

Żywienie na dużych wysokościach

Turystyka wysokogórska w postaci taternictwa i alpinizmu bardzo znacznie różni się od

pozostałych jej postaci i od sportu wyczynowego. Zwłaszcza alpinizm cechuje wysiłki, które łączą w

sobie wybitne elementy siły, zręczności i kolosalnej wytrzymałości. Do tego dochodzą jeszcze bardzo

zmienne warunki atmosferyczne, typowe dla klimatu wysokogórskiego, jak nadzwyczaj silne

nasłonecznienie we dnie i upał, zaś w nocy znaczny spadek temperatury powietrza, oraz wiatry i

śnieżyce. Wszystko to odbywa się przy rozrzedzonym powietrzu, o proporcjonalnie do wysokości nad

poziomem morza niższym ciśnieniem barometrycznymi mniejszej zawartości tlenu w powietrzu.

Skutkiem tego przebieg przemiany materii w organizmie ulega znacznemu zaburzeniu. Procesy

utleniania ulegają zahamowaniu, przemiana tłuszczów i częściowo białek przebiega w tych warunkach

inaczej niż na nizinach. Wzrasta zapotrzebowanie na witaminę C.

Niepełne spalanie tłuszczów w warunkach wysokogórskich pozostawia w organizmie

produkty ich spalania w postaci tzw. ciał acetonowych. Ciała te zwiększają jeszcze bardziej istniejący

już na skutek wysiłków związanych ze wspinaczką, stan zakwaszenia organizmu. Prowadzi to

oczywiście do znacznego obniżenia wydolności ustroju.

155

Węglowodany natomiast w warunkach wysokogórskich są znacznie lepiej przyswajalne niż w

dolinach. Wydatkowanie energii podczas wspinaczek ogromnie wzrasta i może przekraczać ogólnie

przyjęte normy. Każdy alpinista dźwiga na sobie całość niezbędnego sprzętu, jak liny, haki, czekan,

śpiwór, paliwo i żywność. Obciążenie alpinisty przekracza 30 kg, co w warunkach górskich stanowi

bardzo duży ciężar. Nic dziwnego, że przy dłuższej wspinaczce, gdy nie można porzucić czekanu ani

haków, czy też liny, ponieważ posiadanie ich decyduje o powodzeniu, a nieraz i o życiu, można tylko

ograniczyć rację pokarmową. Powstaje więc dość paradoksalna sytuacja, że przy największym

wysiłku fizycznym, przy krańcowym wydatkowaniu energii, jakie cechuje zazwyczaj końcowy szturm

na wybrany szczyt, racje żywnościowe bywają po prostu głodowe. Zagadnienie żywienia

wysokogórskiego rozwiązano przez wprowadzenie do sprzedaży mało ważących koncentratów, które

zawierają wszystkie niezbędne, a wysokokaloryczne składniki.

Następną przyczyną, która stanowi przeszkodę w pokryciu strat energetycznych u alpinistów

w warunkach wspinaczek, są zmiany przyswajalności produktów spożywczych. Doświadczenie

alpinistów wykazuje, że na wysokości 4000 - 4200 m kaloryczność pożywienia w ilości 3000 - 3500

kcal na dobę zaspokaja całkowicie chwilową potrzebę organizmu. Wyższe normy pożywienia

wywierają raczej wpływ niekorzystny. Ze względu jednak na bardzo duże wydatkowanie energii

podczas wspinaczek, należy przed wspinaczką, więc w warunkach obozu przygotowawczego, który

zazwyczaj jest położony na wysokości 3000 m, zwiększyć kaloryczność dziennej racji żywnościowej.

Także po powrocie ze wspinaczki należy uzupełnić nadmierny wydatek energii.

Najlepsze dla alpinistów są środki w postaci skoncentrowanej. Powinny one odznaczać się

różnorodnością, być pożywne i smaczne. Należy pamiętać, że na dużych wysokościach występuje

zmiana smaku i powonienia i dlatego wiele środków żywnościowych może wydawać się bez smaku. Z

uwagi na obniżone ciśnienie barometryczne na dużych wysokościach temperatura wrzenia wody ulega

obniżeniu, co zmienia warunki przygotowywania potraw. Dlatego też należy zaopatrywać się jedynie

w produkty łatwo dające się ugotować, jak grysik, owsianka, makaron, względnie gotowe zupy.

Jako typowe produkty żywnościowe dla alpinistów wymienimy: suchary, biszkopty, cukier,

czekoladę, marmoladę, masło, miękkie margaryny, sery, konserwy mięsne i rybne, suchą kiełbasę,

syropy witaminizowane. Przemysł żywnościowy produkuje bardzo dobre produkty żywnościowe dla

celów alpinistycznych, lecz niestety są one dość drogie.

W warunkach wspinaczki wysokogórskiej ważne jest zaopatrzenie się w pewną ilość

czekolady, cukierków, rodzynek, aby w każdej chwili móc zaspokoić uczucie głodu. Występuje ono

nieraz, jako wyraz hipoglikemii - niedocukrzenia organizmu. Kawałek czekolady lub cukierek bardzo

skutecznie zapobiega tym przykrym objawom, które stanowią poważną przeszkodę we wspinaczce.

Doskonałym środkiem są tabletki glukozy z witaminą C (glukowit). W warunkach wysokogórskich

węglowodany (glukoza) są doskonale przyswajane przez organizm i dlatego korzystanie z nich,

zwłaszcza w połączeniu z witaminą C, jest bardzo korzystne. Witamina C poza tym, że działa

156

dodatnio na przebieg procesów utlenienia, przyczynia się do sprawniejszej aklimatyzacji w warunkach

wysokogórskich. [2]

Na dużych wysokościach, gdzie obniżone jest ciśnienie parcjalne tlenu, organizm jest

narażony na niedotlenienie (hipoksję). Wówczas uruchamia mechanizmy adaptacyjne, pozwalające

zwiększyć potencjał aerobowy ustroju. Jako wyraz dostosowania się organizmu do niedoboru tlenu w

powietrzu, następuje najpierw przyspieszenie oddechu i wzrost wentylacji płuc, po pewnym czasie

wzrasta ilość erytrocytów we krwi obwodowej i ilośćhemoglobiny. Zachodzą także inne zmiany

przystosowawcze, jak wzrost ilości kapilarów, mioglobiny i aktywności enzymatyczne. Mimo to, przy

dużym wysiłku zużycie tlenu na dużych wysokościach obniża się o 5-30% w porównaniu do

warunków nizinnych. Dlatego podczas wspinaczki wysokogórskiej należy ograniczać spożycie

tłuszczów, które wymagają do prawidłowego spalania dostatecznej ilości tlenu. Na dużych

wysokościach stosunek białek, tłuszczów i węglowodanów powinien wynosić 1:0,7:4. Tłuszczów nie

powinno być więcej niż 100-130 g (23% wartości kalorycznej dziennej racji pokarmowej).

Na dużych wysokościach następuje utrata wody i rozpuszczonych w niej związków

mineralnych, ponieważ powietrze jest suche i chłodne. Dlatego należy spożywać napoje owocowe i

warzywne lub odpowiednie mieszanki, aby uzupełniać na bieżąco straty wody. Utrata wody i

zawartych w niej cennych składników obniża wydolność fizyczną i sprawność.

Stwierdzono, że procesy aklimatyzacji na dużych wysokościach można przyśpieszać przez

zwiększenie ilości witamin. Na niedotlenienie ma wpływ kwas pangarnowy. czyli witamina B ,

podnosi ona odporność na hipoksję. Na zmniejszenie długu tlenowego wpływa też witamina E.

Stosuje się specjalne preparaty na przyśpieszenie aklimatyzacji i wzrostu potencjału energetycznego

oraz regenerację w okresie odpoczynku. Preparaty te zawierają: witaminy grupy B , kwas

pantatenowy, kwas foliowy, kwas askorbinowy (witamina C), anabolizatory: adeninę, guaniny,

matacyl. - przyśpieszające syntezę białka, ponadto sole żelaza i hydrolizat kazeiny (białka mleka) [2].

Gospodarka wodna organizmu

Życie bez wody nie jest możliwe. Człowiek bez pożywienia, pijąc wodę, może żyć nawet

ponad 70 dni, ale bez wody najwyżej 7-10 dni. W organizmie człowieka jest >70% wody w płynach

wewnątrzkomórkowych i pozakomórkowych (osocze i limfa). W środowisku wodnym odbywają się

wszystkie procesy życiowe, woda jest składnikiem budulcowym wszystkich tkanek. Toteż utrata wody

z organizmu bez uzupełnienia natychmiast odbija się na sprawności fizycznej.

Już utrata wody w wysokości 2% w stosunku do masy ciała zmniejsza wydolność fizyczną, a

przy stracie wody do 10% masy ciała człowiek jest niezdolny do wykonywania jakiegokolwiek

wysiłku fizycznego. W wypadku spadku masy ciała o ok. 15%, co oznacza utratę 20-22% ogólnej

ilości wody w organizmie, następuje śmierć. Warunkiem normalnego funkcjonowania ustroju

człowieka jest zrównoważony bilans wodny [1].

157

Tabela 2. Bilans wodny człowieka [1]

Dowóz wody[ml] Wydalanie wody[ml]

W pożywieniu 1000 Przez płuca 550

W postaci napojów 1500 Przez skórę 600

Ze spalania wewnątrz ustroju 300 W moczu 1500

W kale 150

Razem 2800 Razem 2800

Żywienie podczas wyjazdów zagranicznych

Nagła zmiana sposobu żywienia i trybu życia może być przyczyną zachorowań, dlatego aby

ich uniknąć, należy przestrzegać higienicznych zasad postępowania.

W niektórych krajach jest zakaz picia nieprzegotowanej wody, która zawiera liczną

mikroflorę, zwłaszcza ameby. Mogą one wywołać ciężkie i długotrwałe schorzenia. Zawsze należy

pamiętać (w kraju i za granicą) o starannym myciu przegotowaną wodą owoców przed spożyciem oraz

o starannym myciu rąk przed każdym posiłkiem.

Bardzo przydatne za granicą są produkty spożywcze zabrane z kraju, ale tylko takie, które nie

ulegają po pewnym czasie zepsuciu. Może to być szynka konserwowa, polędwica, suche kiełbasy,

twarde żółte sery, kakao, konserwy mięsne i rybne, koncentraty zup, kompoty, dżemy, miód, suszone

owoce, chleb chrupki, herbatniki, twarda czekolada, cukierki, odżywki [1].

Ostrożnie z konserwami

Konserwy są nieodzowną częścią jadłospisu współczesnego człowieka. Sięga się po nie

najczęściej wtedy, gdy istnieją trudności z nabyciem świeżego produktu. Dotyczy to również

odżywiania sportowców, zwłaszcza turystów. Trzeba jednak wiedzieć, że konserwy mięsne, rybne i

warzywne z reguły mają mniejszą wartość niż potrawy przyrządzone ze świeżych produktów. Oprócz

tego konserwy są zazwyczaj bardzo tłuste. Dlatego należy w okresie treningów korzystać z nich tylko

wtedy, gdy jest to konieczne. Trzeba przy tym zwracać uwagę na datę produkcji i termin przydatności

do spożycia, na czystość opakowania i jego szczelność, a zwłaszcza na to, czy nie wytworzył się tzw.

bombaż. Polega on na wybrzuszeniu się denka, co świadczy o zbieraniu się gazów w wyniku

przemiany materii rozmnażających się bakterii. Przed spożyciem konserwy należy ocenić jej wygląd,

konsystencję, smak i zapach (tzw. badanie organoleptyczne). Mimo to zdarza się, że po spożyciu

konserwy dochodzi do zatrucia pokarmowego, dlatego przed ważnymi zawodami i w czasie zawodów

lepiej zrezygnować ze spożywania takiej żywności. [1]

Literatura

1. Celejowa I., 2008. Żywienie w sporcie, Wydawnictwo lekarskie PZWL, Warszawa

2. Tauber R. D., Hasik J, Skrzypczak K., 2000. Żywienie w turystyce i sporcie, Wyd. WSHiG, .Poznań

158

Nutrition in high mountaintourism

Summary

This article treats about recommended nutrition in high mountain tourism. It shows the amount and types of food

to eat on different altitudes. Authors also pointed some nutrition mistakes and good advices on when and with

whatto feed organism in tourism.

Key words: Tourism, nutrition, alpinism

159

Sekcja wielofunkcyjność obszarów wiejskich

160

ALTERNATYWNE METODY ZWALCZANIA ŚLIMAKÓW NAGICH

NA PRZYKŁADZIE ARION LUSITANICUS

Autorzy: Kinga Stawarczyk Michał Stawarczyk, Bartosz Piechowicz

SKN Rolników „Włościanin” Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Biologiczno-Rolniczy

ul. Ćwiklińskiej 2, 35-601 Rzeszów.

Uniwersytet Rzeszowski, Zamiejscowy Wydział Biotechnologii

Werynia 502, 36-100 Kolbuszowa.

e-mail: [email protected], [email protected], [email protected],

Słowa kluczowe: Arion lusitanicus, Ślinik luzytański, zwalczanie Arion lusitanicus.

Ślinik luzytański jest jednym z najbardziej inwazyjnych gatunków ślimaków, który z roku na

rok rozprzestrzenia się na coraz większą część Europy niszcząc kolejne uprawy i przyczyniając się do

powstania istotnych strat ekonomicznych [1].

Pierwotny zasięg występowania Arion lusitanicus obejmował Hiszpanię, Portugalię

i Azory [3]. Obecnie spotyka się go na obszarze prawie całej Europy [2]. W Polsce gatunek ten

pojawił się w 1993 roku [1], choć zakłada się, że mógł występować na obszarze naszego kraju już

wcześniej [3].

Pojawienie się Arion lusitanicus wymusiło podjęcie działań mających na celu wypracowanie

skutecznych metod ograniczenia jego dalszego rozprzestrzeniania - m.in. w roku 2008 w Polsce

gatunek ten został wpisany na „Listę roślin zwierząt i grzybów gatunków obcych, które w przypadku

uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym” (Dz. U. 2008 r.,

Nr 201, poz. 1237).

Rys.1. Ślinik luzytański (autor Michał Stawarczyk)

Pojawienie się ślinika luzytańskiego powinno być dla każdego rolnika, ogrodnika czy

właściciela ogródka działkowego sygnałem, aby zastosować środki redukujące jego liczebność

i utrudniające rozmnażanie. Niestety nie ma obecnie technik umożliwiających całkowite wytępienie

populacji tego intruza.

161

Aby ograniczyć występowanie Arion lusitanicus po przekroczeniu progów szkodliwości stosuje

się obecnie powszechnie dostępne i dopuszczone do obrotu moluskocydy. Wiadomo jednakże,

że syntetyczne środki chemiczne nie są w pełni bezpieczne dla środowiska, dlatego też coraz pilniej

poszukuje się alternatywnych metod zwalczania szkodników upraw [4].

Zgodnie z maksymą „lepiej zapobiegać niż leczyć” dużą rolę w ograniczaniu występowania

A. lusitanicus ma właściwa pielęgnacja i profilaktyka upraw: odpowiednia melioracja gruntów,

likwidowanie resztek pożniwnych, chwastów, kamieni, desek i miejsc nadmiernego gromadzenia się

materiału biologicznego, w którym chętnie bytują ślimaki [6]. Znaczenie w ograniczaniu

występowania ślinika luzytańskiego odgrywa także prawidłowy dobór i konsekwentne stosowanie

zabiegów agrotechnicznych: grabienie, plewienie, motykowanie, podorywka i bronowanie mogą

w znaczący sposób zredukować ilość m.in. wyklutych jaj [5]. Bardzo istotną rolę w ograniczaniu

populacji Arion lusitanicus w uprawach polowych może odegrać prawidłowe wykorzystanie wiedzy

z techniki upraw, np. wprowadzanie do upraw zmianowania, dobór odmian, które szybko kiełkują czy

też wczesny i głęboki siew ozimych roślin [5].

Często stosowaną alternatywną metodą walki z Arion lusitanicus jest tworzenie różnego typu

fizycznych i chemicznych zapór pomiędzy zwierzęciem a jego potencjalnym posiłkiem - rowów

z wodą, opasek miedzianych [7], barier z ziemi okrzemkowej [10], piasku [5], pokruszonych skorupek

jajek, tłuczki szklanej, sieczki trzcinowej [7], igieł jodłowych [6], popiołu, plew jęczmiennych [5]

czy smoły brzozowej [9]. Sporadycznie spotyka się również stosowanie przeciw ślimakom ogrodzeń

w formie opasek elektrycznych [6].

W sprzedaży znajdują się różnorakie formy pułapek do odłowu ślimaków, aczkolwiek

samodzielnie wykonane mogą również stanowić doskonały sposób walki z tymi szkodnikami [8].

Ślinik luzytański jest wszystkożercą [5] - atraktantami wabiącymi go do pułapki mogą być więc

zarówno całe lub pofragmentowane owoce, warzywa, resztki kuchenne [12], pokarm (sucha karma)

dla kota [11], zwykła woda z cukrem czy też bardzo lubiane przez te zwierzęta piwo bądź glikol [8].

A. B.

Rys. 2. Pułapki na ślimaki nagie A - domowej produkcji, B - komercyjna wersja pułapki

(autor Michał Stawarczyk)

162

Przełomem w ograniczaniu występowania Arion lusitanicus może okazać się coraz

powszechniejsze stosowanie różnorodnych metod ich biologicznej kontroli.

Zastosowanie alternatywnego pokarmu może sprawić, że ślimaki nagie nad smak roślin

uprawnych przedłożą walory naturalnych atraktantów występujących tak w formie nasadzeń

odpowiednio dobranych gatunków roślin wewnątrz i na obrzeżach upraw, jak i fragmentów tych roślin

rozmieszczonych np. w formie kopców w miejscach, w których najskuteczniej odciągną szkodniki.

Do atraktantów pokarmowych dla ślinika luzytańskiego należą m.in. takie rośliny, jak: Coriandrum

sativum, Rudbeckia laciniata i Archangelica officinalis [5,13].

Pożądane jest także sianie lub sadzenie w uprawach współrzędnych roślin odstraszających

ślimaki. Do naturalnych repelentów A. lusitanicus należą m.in. Thymus vulgaris, Aquilegia vulgaris

i Allium cepa [6,13].

Podobnie repelentne dla ślimaków działanie mają, stosowane zwykle w formie oprysków,

wyciągi i wywary z takich roślin, jak Artemisia absinthium, Allium sp. czy Pteridium aquilinum

[14,15,16,17].

Redukując ilość wprowadzanych do środowiska pestycydów mamy większą szansę,

że w naszych uprawach i ogrodach zwiększy się bioróżnorodność drapieżników żywiących się

A. lusitanicus takich jak owady Carabidae, Staphylinidae i Silphidae [18], płazy, jak np. Bufo bufo,

gady, jak Anguis fragilis, ptaki Corvus frugilegus, Turdus merula i Sturnus vulgaris [23] czy ssaki

Erinaceus roumanicus i E. europaeus [5, 22]. Również bliżej spokrewniony z Arion lusitanicus ślimak

winniczek (Helix pomatia) może przyczyniać się do redukcji liczebności szkodnika poprzez zjadanie

jego jaj [6]. W zaleceniach dla gospodarstw ekologicznych zawarte są informacje propagujące ochronę

naturalnych siedlisk powyższych zwierząt i wspomaganie ich rozwoju np. poprzez wieszanie budek

lęgowych czy tworzenie oczek wodnych. Niektórych z wrogów ślimaków, jak np. kaczki biegusy

(Anatinae sp.) i gęsi (Anserinae sp.) można również hodować [6]. Wymaga to jednakże dodatkowych

zabiegów związanych z zabezpieczenie upraw przed dostępem tych ptaków, gdyż nie gardzą one

również pokarmem roślinnym.

Także pasożyty wewnętrzne znalazły zastosowanie w zwalczaniu ślinków luzytańskich.

Preparat biologiczny zawierający wyselekcjonowaną odmianę nicienia Phasmarhabditis

hermaphrodita z powodzeniem niszczy różnorodne gatunki szkodliwych ślimaków nagich [5].

Moraxella osloensis - bakteria wprowadzona przez nicienia do ciała A. lusitanicus powoduje

prowadzące do śmierci zahamowanie żerowania zakażonych ślimaków, przy czym ważne jest tu,

że nicienie będące wektorami bakterii wydajnie rozmnażają się również w naszych warunkach

klimatycznych [20]. Jak wskazują badania nie tylko dojrzałe osobniki zainfekowane Tetrahymena

limacis lub Colopoda steinii, ale również znajdujące się w ich ciałach jaja mają mniejsze szanse na

prawidłowy rozwój [19].

Prócz powyższych sposobów istnieje również wiele innych, mniej wydajnych metod zwalczania

ślinika luzytańskiego - od zbierania poszczególnych osobników bądź też fizycznej ich likwidacji

163

(np. przez ich zadeptanie), przez stosowanie odwarów z martwych osobników A. lusitanicus, którymi

następnie traktuje się chronione uprawy [6], oprysków z wody z octem (50:50) lub kawy [24],

aż po sypanie soli lub wapna gaszonego, które z jednej strony zabijają ślimaki, ale z drugiej

przyczyniają się znacząco do degradacji gleb [5].

Przez ostatnie 70 lat, od momentu wprowadzenia do powszechnego użytku „cudownego” DDT,

na całym świecie obserwowało się niekontrolowaną fascynację syntetycznymi środkami ochrony

roślin. Skutkiem tego jest dziś z jednej strony wysoka produkcja rolna, a z drugiej znaczna degradacja

środowiska i utrata wiedzy o tym, jak przez tysiące lat człowiek chronił swoje uprawy. Z tego też

powodu obecnie, gdy coraz większa ilość szkodliwych gatunków cechuje się znaczna opornością

na stosowane przeciw nim biocydy, trzeba od nowa uczyć się jak uprawiać rośliny, by doczekały one

momentu zbioru. Artykuł ten powstała w celu przybliżenia czytelnikom różnorodnych –

tak komercyjnych, jak i domowych sposobów walki z Arion lusitanicus - bardzo inwazyjnym

szkodnikiem upraw w Polsce. Mamy nadzieję, że dzięki wiedzy w niej zawartej uda się ocalić jakąś

część upraw przed tym ślimakiem i uchronić choćby niewielką część środowiska przed dalszą

degradacją wywołaną stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin.

Literatura

1. Kozłowski J., Kałuski T., Kozłowski R.J., 2008. Rozmieszczenie i ekspansja populacji Ślinika

luzytańskiego (Arion Lusitanicus Mabille) na terenie Polski. Progress in Plant Protection, 48 (3): 894 - 897.

2. Kozłowski J., 2007. The distribution, biology, population dynamics and harmfulness of Arion lusitanicus

Mabille 1868 (Gastropoda:Pulmonata:Arionidae) in Poland. Journal of Plant Protection Research 47 (3): 219

- 230.

3. Kałuski T., Kozłowski J., Soroka M., 2009. Genetyczne badania nad rozprzestrzenianiem inwazyjnego

gatunku ślimaka Arion lusitanicus w Polsce. Progress in Plant Protection, 49 (3):1278 - 1284.

4. Kozłowski J., Kałuski T., Jaskulska M., Kozłowska M., 2009. Wybrane związki chemiczne w

ograniczaniu żerowania slinika luzytańskiego (Arion lusitanicus Mabille). Progress in Plant Protection. 49

(4):1709 - 1713.

5. Kozłowski J., 2010. Ślimaki nagie w uprawach, klucz do identyfikacji, metody zwalczania. Poznań Instytut

Ochrony Roślin: 55 - 58.

6. Tyburski J., Żakowska-Biemas S., 2007. Wprowadzenie do rolnictwa ekologicznego. Wydawnictwo

SGGW.

7. Schuder I., Port G., Bennison J., 2003. Barriers, repellents and antifeedants for slug and snail control. Crop

Protection 22: 1033 - 1038.

8. Hagnell J., Schander Ch., Nilsson M., Ragnarsson J., Valstar H., Wollkopf A. M., von Proschwitz T., 2005. How to trap a slug: Commercial versus homemade slug traps. Crop Protection 25: 212-215.

9. Lindqvist I., Lindqvist B., Tiilikkala K., Hagner M., Penttinen O., Pasanen T., Setälä T., 2010, Birch

tar oil is an effective mollusc repellent: field and laboratory experiments Rusing Arianta arbustorum

(Gastropoda: Helicidae)and Arion lusitanicus (Gastropoda: Arionidae). Agricultural and Food Science. 19: 1

- 12.

10. Macdonald T., 2007. Slug Stoppers, Organic Gardening. 54 (3):22.

11. Jankowska B., Wilk E., 2009. Porównanie przydatności niektórych przynęt do odłowu ślimaków nagich w

ogrodach i gospodarstwach ekologicznych. Progress in Plant Protection. 49 (2): 894 - 899.

12. Kozłowki J., Sionek R., Kozłowska M., 1996. Ocena przydatności różnych przynęt do odłowu ślimaków

"nagich" (Gastropoda: Stylommatophora). Journal of Plant Protection. 2 (36):18 - 22.

13. Briner T., Frank T., 1998. The palatability of 78 wildflower strip plants to the slug Arion lusitanicus.

Annals of Applied Biology. 133 (1): 123 - 133.

14. Frahm J. P., Kirchhoff K., 2002. Antifeeding effects of bryophyte extracts from Neckera crispa and

Porella obtusata against the slug Arion lusitanicus. Cryptogamie Bryologie. 23 (3): 271 - 275.

164

15. Barone M., Frank T., 1999. Effects of plant extracts on the feeding behaviour of the slug Arion lusitanicus.

Annals of Applied Biology. 134: 341 - 345.

16. Kozłowski J., Waligóra D. 2007. Reakcja Arion lisitanicus Mabille, 1868 na wyciągi roślinne. Postępy w

ochronie roślin. 47 (4): 176 - 179.

17. Pisarek M., 2005. Laboratoryjna ocena przydatności czosnku do zwalczania ślimaków nagich z rodzaju

Arion. Postępy w ochronie roślin. 45 (2): 96 - 98.

18. Hatteland B. A., 2010. Predation by carabid beetles (Coleoptera, Carabidae) on the invasive Iberian slug

Arion lusitanicus. Dissertation for the Degree Philosophiae Doctor.

19. Shoaib M., Cagan L., 2007. Natural enemies of slug and snail recorded in Slovakia. Acta fytotechnica et

zootechnic. 7: 275 - 277.

20. Grimm B., 2002. Effect of the nematode Phasmarhabditis hermaphrodita on young stages of the pest slug

Arion lusitanicus. Journal of Molluscan Studies. 68 (1): 25 - 28.

21. Speiser B., Glen D., Piggot S., Ester A., Davies K., Castillejo J., Coupland J., 2001. Slug damage and

control of slugs in horticultural crops. - http://www.slugcontrol.iacr.ac.uk.

22. Barker G. B., 2004. Natural Enemies of Terrestrial Molluscs. CABI Publishing/ Biddles LTD. King’s Lynn,

UK

23. Cross J. V., Easterbrook M. A., Crook A. M., Crook D., Fitzgerald J. D., Innocenzi P. J., Jay C.

N., Solomon M. G., 2001. Natural Enemies and Biocontrol of Pests of Strawberry in Northern and Central

Europe. Biocontrol Science and Technology. 11: 165 - 216.

24. Hollingsworth R.G., Armstrong J.W., Campbell E., 2003. Caffeine as a novel toxicant for slugs and

snails. Annals of Applied Biology. 142: 91 - 97.

Alternative methods of slug control (e.g. Arion lusitanicus)

Summary:

Arion lusitanicus is invasive species of slug, which causes very serious destruction of crops and financial

losses. Controling this species is extremely difficult. Pesticide (molluscicides) treatments are not effective

enough. The presented method to control this pest can be a serious alternative to chemical pesticides.

Key word: Arion lusitanicus, slug, Spanish slug, slug control

165

ANALIZA PORÓWNAWCZA PRODUCENTÓW FASOLI

„PIĘKNY JAŚ Z DOLINY DUNAJCA”

Autorzy: Krzysztof Pikul, Anna Szeląg-Sikora, Mateusz Malinowski

Opiekun: dr inż. Jakub Sikora

Koło Naukowe Techniki Rolniczej, Sekcja Zarządzania Produkcją

Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Wydział Inżynierii Produkcji i Energetyki

Ul. Balicka 116B, 30-149 Kraków

e-mail: [email protected]; [email protected]; [email protected]

Słowa kluczowe: fasola, Piękny Jaś, Chroniona nazwa pochodzenia, analiza SWOT

Wstęp

Phaseolus multiflorus czyli fasola wielokwiatowa jest rośliną strączkową, jednoroczną. Należy

do rodziny bobowatych, posiada wiotką łodygę, duże trójlistkowe liście, kwiaty barwy białej lub

czerwonej. Owocem jest strąk, w którym znajduje się kilka dużych nerkowatych nasion barwy białej

bądź czarnej nakrapianej. Fasola została sprowadzona do Europy przez Krzysztofa Kolumba

w XVI w., do Polski natomiast trafiła za sprawą wielkiej orędowniczki dobrej kuchni- królowej Bony.

Piękny Jaś należy do grupy odmian tycznych, czyli wymagających do wzrostu specjalnych podpór.

Cechą charakterystyczną „Jaśka” są piękne białe kwiaty, oraz duże pełne nerkowate nasiona również

barwy białej.

W Polsce roślina ta jest popularna, lecz głównie uprawiana na małych areałach. Szczególnym

obszarem uprawy fasoli „Piękny Jaś” jest teren 11 gmin leżących w dolinie Dunajca. Dolina Dunajca

charakteryzuje się specyficznym mikroklimatem, który ułatwia wzrost rośliny, jej wegetacje oraz

nadaje nasionom specjalne walory smakowe i odżywcze. W celu ochrony producentów i samego

produktu, jakim jest Piękny Jaś spółdzielnia „Dolina Dunajca” złożyła wniosek do Ministerstwa

Rolnictwa i Rozwoju Wsi o rejestracje nazwy „Fasola Piękny Jaś z Doliny Dunajca" lub "Fasola

z Doliny Dunajca”.

W niniejszej pracy scharakteryzowano uwarunkowania produkcyjne fasoli, a także wykonano

analizę porównawczą jej producentów z obszaru doliny Dunajca z rozróżnieniem na gospodarstwa

działające indywidualnie oraz zrzeszone w grupie producenckiej. Narzędziem badawczym był

kwestionariusz wywiadu. Część wyników została opracowana z wykorzystaniem analizy SWOT, która

potwierdziła znaczenie przynależności producentów do grup producenckich. Producenci zrzeszeni

wskazywali na większe korzyści z produkcji fasoli w stosunku do producentów indywidualnych.

166

Charakterystyka i uprawa fasoli

Fasola była chlebem powszednim starożytnych Inków, Majów i Azteków. Od wieków znali są

również mieszkańcy Indii i Chin. Fasolę uprawiano już wiele tysięcy lat przed naszą erą w Meksyku

i Peru. W jednym z peruwiańskich wykopalisk odnaleziono nawet mumię, której w usta włożono

owinięte w płótno ziarno kukurydzy i nasiona fasoli. Uprawa fasoli stała się popularna w Europie

dopiero w XVI w., kiedy Kolumb przywiózł do Hiszpanii nasiona z Ameryki. Do Polski przywiozła ją

królowa Bona. Dziś uprawia się ją na całym świecie. Znanych jest ponad 200 gatunków fasoli, a około

20 uprawia się na cela spożywcze.

W Polsce najlepsze warunki do uprawy na suche ziarno znajdują się na południowej

Lubelszczyźnie, w okolicach Rzeszowa, Przemyśla i Jarosławia, a także w rejonie poznańsko-

pomorsko-łódzkim oraz rejonie krakowskim [Janisz 2006]. Dolina Dunajca to jedyny region w Polsce,

w którym uprawia się fasolę tyczną na dużą skalę. Główny Urząd Statystyczny [2010] podaje, że

powierzchnia zasiewów jadalnych roślin strączkowych w podregionie krakowsko-tarnowskim to 1512

ha. Plantacje fasoli w tym rejonie położone są stosunkowo nisko, często w niewielkiej odległości od

rzeki, dzięki czemu pola są osłonięte od wiatru, a poranne mgły wiosną i jesienią ograniczają

gwałtowne zmiany temperatury.

Fasola „Piękny Jaś” to roślina jednoroczna, pnąca, tyczna, średnio plenna, dość późna. Strąki

dojrzewają do później jesieni. Nasiona fasoli "Piękny Jaś" z Doliny Dunajca należą do największych

w obrębie gatunku fasola wielokwiatowa, są gładkie, dobrze wypełnione, jednolite w kształcie. Ziarna

są bocznie spłaszczone o nerkowatym kształcie [Kmak i in. 2007].

Na przełomie 2 i 3 dekady kwietnia następuje wysiew Pięknego Jasia. Fasola ta nie ma

specjalnych wymagań glebowych, choć najodpowiedniejsze są gleby ciepłe nawożone próchnicznie,

dlatego też często przedplonem jest pszenica bądź jęczmień z rozdrobnioną i przyoraną słomą. Po

wiosennym kultywatorowaniu następuje „wysadzenie” fasoli w podwójne rzędy oddalone od siebie

o 180cm. Inna metodą stosowaną szczególnie przy mniejszych plantacjach jest ręczne wysadzanie

nasion punktowo po 2-3 sztuki do bruzdek wykonanych najczęściej obsypnikiem, a następnie

przykrycie nasion broną chwastownik. Kolejną czynnością przy uprawie jest spulchnienie powierzchni

pola lekka broną co ułatwia równomierne wschody rośliny. Na początku czerwca roślina jest na tyle

duża ze konieczne jest zastosowanie podpór w postaci drewnianych tyczek bądź też uprawa na tak

zwanych „sznurkach” czyli uprawa szpalerowa. Na chwilę obecną tyczki wierzbowe stały się bardzo

popularne. Spowodowane jest to szybkim wzrostem wierzby (odrostu średnio, co 3 lata). Wadą

takiego rozwiązania jest mała trwałość takich tyczek średnio 2 do 4 sezony. Za pomocą tak zwanej

„sztangli” wykonanej z ciężkiego prostego kawałka rurki z ostrą końcówka najczęściej dociążonego

betonem wykonuje się w ziemi w odległości co ok. 10-15cm od rośliny otwór na głębokość ok. 25 cm

w który kolejna osoba wbija tykę. Innym sposobem uprawy jest uprawa szpalerowa, w takim

przypadku ręcznie bądź za po pomocą świdra zamontowanego na ciągniku rolniczym wykonuje się

otwory w ziemi o średnicy ok. 10-12cm na głębokość do 80cm, w które wstawia się drewniane słupki

167

o wysokości do 3m. Odległość zależna jest od średnicy słupków i osłonięcia od wiatru. Na słupkach

rozciąga się stalowy drut, który naciągany jest na końcach rzędów. W zależności od pogody i tempa

wegetacji w granicach połowy września wykonuje się podcinanie roślin za pomocą sierpów bądź

krótkich kos z obciętą częścią szpicową. Przez dwa do trzech tygodni fasola swobodnie dosycha na

tyczkach czy też na drutach. Po tym czasie konieczne jest ściągniecie jej z podpór, wykonanie z nich

wiązeczek i zwiezienie pod zadaszenie. W miejscu suchym i przewiewnym wiązki fasoli leżakują aż

do listopada [Konieczny 2009].

Częstym określeniem wielkości produkcji funkcjonującym wśród producentów jest podanie

ilości roślin, a dokładniej tyczek potrzebnych do wzrostu. Nie wykorzystuje się systemu dziesiętnego,

lecz podaje się to w ilości kop (kopa=60 sztuk). Jeden hektar uprawy fasoli przy standardowym dla

fasoli rozstawie rzędów to około 200 kop (12000 tyczek).

Materiał i metoda

W celu ochrony producentów i samego produktu, jakim jest Piękny Jaś spółdzielnia „Dolina

Dunajca” złożyła wniosek do ministerstwa rolnictwa i rozwoju wsi o rejestracje nazwy „Fasola Piękny

Jaś z Doliny Dunajca" lub "Fasola z Doliny Dunajca”. W 2008 roku wniosek został pozytywnie

rozpatrzony i wysłany do Komisji Europejskiej w celu nadania certyfikatu „Chroniona nazwa

pochodzenia”. 18 listopada ubiegłego roku wniosek został opublikowany w „dzienniku urzędowym”

unii. Chroniona nazwa pochodzenia (ang. protected designation of origin – PDO) jest znakiem, który

określa jakość produktu poprzez geograficzną nazwę jego miejsca pochodzenia i który ściśle wiąże

charakterystyczne cechy produktu z uwarunkowaniami glebowymi, mikroklimatycznymi oraz

historyczno - społecznymi miejsca, z którego dany produkt pochodzi. Począwszy od surowców,

a skończywszy na sposobie wytwarzania produktu. Produkt posiadający PDO (Ch.n.p) powinien

spełniać trzy następujące warunki: pochodzić z terenu, z którym związana jest jego nazwa (region,

określone miejsce); jakość lub właściwości charakterystyczne produktu winny zależeć głównie bądź

wyłącznie od środowiska geograficznego przy określonych warunkach środowiska naturalnego

i oddziaływania człowieka; produkcja, przetwarzanie oraz przygotowanie winny odbywać się na

terenie objętym delimitacją. Obszar, na którym uprawiana jest fasola „Piękny Jaś” leży na terenie 11

gmin leżących w dolinie Dunajca (Gródek nad Dunajcem – powiat nowosądecki, Zakliczyn, Wojnicz,

Wierzchosławice, Radłów, Wietrzychowice, Tarnów, Pleśna, Żabno – powiat tarnowski, Czchów –

powiat brzeski i Gręboszów – powiat dąbrowski), wszystkie w województwie małopolskim.

Podstawowym narzędziem pracy był kwestionariusz wywiadu kierowanego przygotowany

specjalnie dla producentów fasoli. W okresie sierpnia i września 2010 roku na terenie 2 gmin: Wojnicz

i Zakliczyn zostały przeprowadzone ankiety na grupie 20 celowo wybranych producentów fasoli

„Piękny Jaś” – 10, którzy należą do grupy producenckiej i 10 nie zrzeszonych. Kwestionariusz

zawierał pytania z zakresu danych na temat osoby respondenta: wieku wykształcenia, kwalifikacji

zawodowych; gospodarstwa rolnego: jego powierzchni, struktury upraw; uprawy fasoli, wiedzy na

168

temat grupy producenckiej oraz subiektywnej oceny produkcji Pięknego Jasia. Podstawowym

narzędziem służącym do analizy porównawczej obu grup producentów była analiza SWOT. Analizę

SWOT różnicującą dla poszczególnych grup producentów wykonano w oparciu o następujące

czynniki konkurencyjne, którym nadano odpowiednie wagi: cena za produkt (1,0), rynek zbytu (0,2),

możliwości sprzedaży (0,2), marketing (0,1), system dystrybucji (0,1), warunki uprawy (0,5),

kwalifikacje zawodowe (0,2), specjalizacja produkcji (0,1), zdolność produkcyjna (0,4), koszty

(0,4), możliwości z ChNP (0,1).

Wyniki

W tabeli 1 i 2 zestawiono podstawowe charakterystyki respondentów i analizowanych

gospodarstw.

Tabela 1. Zestawienie charakterystyki respondentów

L.p. Cecha Producenci

indywidualni

Producenci

Zrzeszeni

1. Średni wiek producenta 58,5 lat 52,6lat

2. Poziom wykształcenia

• podstawowe

• zawodowe

• średnie

3

5

2

3

4

3

3. Kwalifikacje rolnicze

• szkoła rolnicza

• kurs rolniczy

-

7

2

4

4. Doświadczenie w uprawie

• <10lat

• 10-30lat

• >30lat

1

1

8

-

2

8

5 Główne źródła dochodu

• gospodarstwo

• stała praca zarobkowa

• zarobki dorywcze

• emerytura

• renta

3

2

1

3

1

1

6

1

1

1

Źródło: Opracowanie własne

Producenci obu grup odznaczali się podobnym wiekiem, niestety był to wiek zbliżony do

wieku emerytalnego, poziom wykształcenia był niski – jedynie 5 osób miało wykształcenie średnie,

kierunkowe rolnicze jedynie dwóch. Bardzo wysoko można ocenić doświadczenie w uprawie fasoli,

które średnio w gospodarstwach przekracza 30 lat. Średnia powierzchnia gospodarstw - 3,27 ha -

nieznacznie odbiega od średniej regionu wynoszącej: 3,83 ha, powierzchnia uprawy fasoli stanowi

około 25 % powierzchni uprawianych gruntów. Według producentów uprawa ta stanowi jednak

główne źródło dochodów z gospodarstwa rolnego.

Tabela 3 przedstawia porównanie obu grup producentów pod względem czynników siły

konkurencyjnej. Poszczególne wartości wynikają z oceny producentów, którzy odpowiadali na pytania

w ankiecie. Obie grupy producentów dysponują zbliżoną zdolnością produkcyjną, warunkami

glebowymi i uzyskiwaną ceną ze sprzedaży. Największe rozbieżności wynikają z braku możliwości

169

sprzedaży większych partii materiału oraz spójnego marketingu w przypadku producentów

indywidualnych. Producenci zrzeszeni w grupie produkcyjnej wskazywali na większe korzyści

z produkcji fasoli w stosunku do producentów indywidualnych.

Tabela 2. Zestawienie charakterystyki gospodarstw

L.p. Cecha

Producenci

indywidualni

Producenci

Zrzeszeni

1. Powierzchnia użytków rolnych [ha] 3,75 2,8

2. Zmiany powierzchni uprawy fasoli

• wzrost powierzchni

• spadek powierzchni

• brak zmian

6

2

2

6

1

3

3. Perspektywa uprawy na następne

lata:

• tak

• nie

• nie wiem

4

2

4

6

1

3

4. Powierzchnia uprawy fasoli [ha] 0,64 0,79

5 Procentowy udział powierzchni

uprawy fasoli w stosunku do całej

powierzchni gospodarstwa

17% 28%


Tabela 3. Zestawienie siły konkurencyjnej


170

Wyniki analizy SWOT pozwoliły ocenić czynniki konkurencyjne gospodarstw zrzeszonych

w grupę producencką i gospodarstwa indywidualne. Gospodarstwa zrzeszone uzyskały w sumarycznej

ocenie punktowanych cech – 13 punktów, zaś indywidualne – 6. Dane wynikające z kwestionariuszy

pozwoliły określić ogólny obraz producentów oraz pozwoliły na zestawienie pewnych cech

charakterystycznych dla danych grup: producentów zrzeszonych i działających indywidualnie.

Analizę SWOT przeprowadzono pod kątem oceny szans i zagrożeń dla całej grupy

producentów „Pięknego Jasia”. Do mocnych stron zaliczono:

sprzyjające warunki klimatyczno-glebowe,

długi okres wegetacji,

słaba konkurencja,

potencjalnie wysoka cena fasoli „Piękny Jaś” w stosunku do innych uprawianych gatunków

roślin,

długoletnie doświadczenie w uprawie,

niewielkie odległości działek od bazy gospodarstwa.

Za słabe strony producentów oraz warunków produkcji uznano:

niskie kwalifikacje zawodowe,

rozdrobnienie gospodarstw,

brak specjalistycznego sprzętu,

mała specjalizacja produkcji,

niski poziom produkcji towarowej,

brak możliwości wykorzystania konwencjonalnych maszyn w produkcji fasoli.

Szanse:

rejestracja produktu w UE jako ChNP,

dodatkowe dopłaty do roślin strączkowych od 2009r,

duży zagraniczny rynek zbytu,

tworzenie grup producenckich,

promowanie produktu( święto fasoli).

Zagrożenia:

zaawansowany wiek producentów,

spadek liczby producentów fasoli,

niski poziom wiedzy na temat możliwości wynikających z przynależności do grupy

producenckiej,

odpływ młodych ludzi z regionu.

171

Wnioski

Wyniki analizy SWOT pozwoliły ocenić czynniki konkurencyjne gospodarstw zrzeszonych

w grupę producencką i indywidualnych. Gospodarstwa zrzeszone uzyskały w ocenie sumarycznej 13

punktów, a indywidualne jedynie 6, co spowodowane jest głównie słabszym marketingiem

gospodarstw indywidualnych i dużymi możliwościami grupy producenckiej na zawiązywanie umów

długoterminowych i sprzedaż większych partii jednolitego materiału. Średnia powierzchnia uprawy

fasoli w żadnej grupie nie przekroczyła 1ha, na pytanie o dalsze plany uprawy 6 producentów

zrzeszonych i 4 indywidualnych odpowiedziało tak. Fasola „Piękny Jaś” mimo stosunkowo małej

powierzchni uprawy jest dla regionu rośliną ważną, przyznanie znaku ChNP jest słuszne i może

poprawić sytuacje producentów. Ugruntowana tradycja w uprawie oraz warunki klimatyczno-glebowe

potwierdzają celowość przyznania znaku ChNP.

Literatura 1) Janisz M. 2006. Piękny Jaś z doliny Dunajca [online], [dostęp 10 kwietnia 2010],

www.naszbeskid.pl/444,numer_102007.htm?action=more&id=6511

2) Konieczny W. 2009. Fasola Piękny Jaś [online], [dostęp 10 kwietnia 2010], dostępny w Internecie:

www.techagra.pl/news_shw.php?id=4310&p=298

3) Kmak L., Molek J., Nowakowski M., 2007. Fasola z Doliny Dunajca, Nowy Sącz.

Comperative analysis of been „Piekny Jaś z doliny Dunajca” producers

Summary

Phaseolus multiflorus is a bean (leguminous plant), annuals, with a limp stalk, large trifoliate leaves,

flowers white or red. The fruit is a pod, contains a several large seeds, which are white or black spotted. Bean

imigrated to Europe by Christopher Columbus in the sixteenth century. To Poland went through by Queen Bona.

Piękny Jaś belong to the group of varieties pike (growth with special supports). A characteristic feature of

“Piekny Jaś” are beautiful white flowers, full of kidney and large white seeds. In Poland, this plant is popular,

but mainly grown on small area. A particular area of the crop of beans is located in the valley of the Dunajec

river. Dunajec river Valley has a special microclimate which helps plant for growth.

This paper describes the conditions of production of beans, and also performed a comparative analysis

of its producers in the valley of the Dunajec river, distinguishing between the farm and the associated operating

individually within the producer group. The main research tool was a questionnaire interview. Some results have

been developed using the SWOT analysis, which confirmed the importance differ belonging to the group.

Producers organized in producer group has to the greater benefit from the production of beans in relation to

individual producers.

Key words: bean, Piekny Jaś, protected name of origin, the SWOT analysis

172

EFEKTY UŁATWIANIA STARTU MŁODYM ROLNIKOM W WOJEWÓDZTWIE

MAŁOPOLSKIM W LATACH 2004-2006

Autor: Elżbieta Pierzchała

Opiekun: dr hab. Józef Kania, prof. UR

Instytut Ekonomiczno-Społeczny

Zakład Rolnictwa Światowego i Doradztwa

Uniwersytet Rolniczy w Krakowie

Al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków


Słowa kluczowe: fundusze UE, młody rolnik, województwo małopolskie

Wstęp

Sektorowy Program Operacyjny „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz

rozwój obszarów wiejskich, 2004-2006” (SPO-Rol.), stanowił jeden z elementów realizacji strategii

rozwoju społeczno-gospodarczego, określonej w Narodowym Planie Rozwoju na lata 2004-2006

(NPR). Program finansowany był ze środków Unii Europejskiej pochodzących z Sekcji Orientacji

Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOiGR), w połączeniu z krajowymi

środkami publicznymi (budżet państwa, środki samorządowe) i środkami własnymi beneficjentów.

Łączne nakłady środków publicznych określono na poziomie 1 787 812 868 euro, z czego 1 192 689

238 euro stanowiły środki Unii Europejskiej, a 595 123 630 euro krajowe środki publiczne [5].

Program miał na celu poprawę konkurencyjności oraz trwały i zrównoważony wzrost sektora

rolnego, wsparcie przemysłu przetwórczego w celu poprawy jego pozycji konkurencyjnej oraz

wsparcie wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Powyższe cele realizowano w ramach trzech

priorytetów: „Wspieranie zmian i dostosowań w sektorze rolno-żywnościowym”, „Zrównoważony

rozwój obszarów wiejskich” oraz „Pomoc Techniczna” [5].

Pomoc finansowa w ramach działania ,,Ułatwianie startu młodym rolnikom”, w postaci premii

w wysokości 50 tys. złotych przeznaczona była dla młodych rolników rozpoczynających samodzielne

prowadzanie gospodarstwa. Celem działania było ułatwienie zakładania lub przejmowania

gospodarstw rolnych przez młodych rolników oraz wsparcie modernizacji tych gospodarstw. Środki

przeznaczone na to działanie miały sprzyjać poprawie kondycji ekonomicznej gospodarstw,

dostosować produkcję do wymogów rynku oraz poprawić jakość i technologię produkcji [1].

Limit finansowy dla działania (1.2) ,,Ułatwianie startu młodym rolnikom” wyznaczony został

pierwotnie w wysokości 173,3 mln euro. W wyniku dokonanej realokacji wzrósł on do 178,9 mln

euro, w tym 134,2 mln euro ze środków UE oraz 44,7 mln euro z tytułu współfinansowania z

krajowych środków publicznych [1].

Beneficjentami działania ,,Ułatwianie startu młodym rolnikom” były osoby fizyczne. Pomoc

mogła być przyznana rolnikowi, który [4]:


173

- był pełnoletni i w dniu zawarcia „Umowy o dofinansowanie projektu” nie przekroczył 40-go roku

życia,

- po raz pierwszy podjął prowadzenie gospodarstwa rolnego,

- którego gospodarstwo spełniało wymóg żywotności ekonomicznej lub wnioskodawca wykazywał,

że kryterium to zostanie spełnione nie później niż po 5 latach od rozpoczęcia prowadzenia przez

niego tego gospodarstwa,

- którego gospodarstwo stosownie do rodzaju prowadzonej produkcji spełniało minimalne standardy

w zakresie ochrony środowiska, higieny i warunków utrzymania zwierząt w chwili, gdy rolnik

ubiegał się o pomoc lub zostały one spełnione nie później niż po 5 latach od dnia rozpoczęcia

prowadzenia tego gospodarstwa rolnego przez wnioskodawcę,

- posiadał odpowiednie kwalifikacje zawodowe,

- termin rozpoczęcia prowadzenia gospodarstwa nie przekraczał 12 miesięcy do dnia podpisania

umowy,

- był ubezpieczony na podstawie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników jako rolnik

z mocy ustawy w pełnym zakresie.

Materiał i metody

W badaniach wykorzystano dane liczbowe pochodzące z Agencji Restrukturyzacji

i Modernizacji Rolnictwa. Dodatkowe informacje pochodzą z wywiadu z kilkoma pracownikami

Agencji oraz beneficjentami badanego działania. Analiza danych obejmuje lata 2004−2006, czyli 3 lat

członkostwa Polski w Unii Europejskiej. W publikacji wykorzystano metodę analizy opisowej oraz

syntezy.

Wyniki

Wnioski o pomoc finansową w ramach Działania 1.2 „Ułatwianie startu młodym rolnikom”

przyjmowano od 15 września 2004 roku do 11 lutego 2005 roku. W Małopolskim Oddziale

Regionalnym złożono 723 wnioski na łączną kwotę 3 6150 tys. złotych. Podpisywanie umów z

beneficjentami trwało od listopada 2004 roku do września 2005 roku. W sumie podpisano 531 umów,

co stanowiło 73,4% złożonych wniosków na kwotę 26 550 tys. złotych. Najwięcej środków trafiło do

powiatów znajdujących się północnej części województwa: proszowicki (7 250 tys. zł), miechowski

(6 350 tys. zł), krakowski (2 800 tys. zł) (wyk. 1). Wysoki poziom wykorzystania środków przez

wymienione powiaty może wynikać z intensywności rolnictwa. Przykład może stanowić powiat

proszowicki gdzie dominuje udział roślin praco- i kapitałochłonnych tj. uprawa pod osłonami. Warto

podkreślić, że w powiatach północnych znajduje się najwięcej profesjonalnie prowadzonych

gospodarstw rolnych [3].

174

50

550

450

0

1400

100

7250

300

1700

150

450

500

6350

600

2800

500

750

50850

1750

0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000

kwota wypłaconych środków w tys. złotych

bocheński

brzeski

chrzanowski

dąbrowski

gorlicki

krakowski

limanowski

miechowski

myślenicki

nowosądeck

nowotarski

olkuski

oświęcimski

proszowicki

suski

tarnowski

tatrzański

wadowicki

wielicki

m. Kraków

powi

at

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z ARiMR MOR

Rys. 1. Kwota wypłaconych środków w działaniu (1.2) „Ułatwianie startu młodym rolników w woj.

małopolskim wg powiatów

Najwięcej wniosków z działania (1.2) ,,Ułatwianie startu młodym rolnikom” dotyczyło

projektów, gdzie głównym kierunkiem produkcji było ogrodnictwo (35,2% gospodarstw), trzoda

chlewna (25,0%) inna produkcja roślinna (12,6%).

Beneficjentami działania (1.2) ,,Ułatwianie startu młodym rolnikom” są głównie mężczyźni

(68,2%). Najwięcej, bo aż 51,8% wnioskodawców to osoby poniżej 25 roku życia (wyk. 2).

Przedstawiona struktura wiekowa może wskazywać, że młody wiek rolników ma ogromne znaczenie

w podejmowaniu decyzji o rozpoczęciu działalności rolniczej i tym samym pozyskiwaniu środków

pomocowych.

51,8

29,4

12,8

6

0

10

20

30

40

50

60

%

…< 25 25≤…< 30 30≤…<35 35≤…≤40

lata


Rys 2. Struktura wiekowa beneficjentów w działaniu (1.2) ,,Ułatwianie startu młodym rolnikom” w woj.

małopolskim

175

Beneficjenci, którzy nie spełnili wymagań w zakresie kwalifikacji zawodowych mogli otrzymać

pomoc pod warunkiem, że wnioskodawca uzupełni swoje wykształcenie w okresie nie dłuższym niż 5

lat od chwili podjęcia prowadzenia gospodarstwa rolnego. W dniu składania wniosków 54,8%

beneficjentów Małopolskiego Oddziału Regionalnego spełniło to kryterium. Większość, bo aż 61,9%

młodych rolników posiadało wykształcenie wyższe lub średnie rolnicze (wyk. 3). Na kolejnym

miejscu uplasowali się wnioskodawcy z wykształceniem, co najmniej średnim nierolniczym, ale

popartym stażem pracy w rolnictwie nie mniejszym niż 3 lata (17,9%). Struktura wykształcenia

beneficjentów działania (1.2) ,,Ułatwianie startu młodym rolnikom” wskazuje, że odpowiednie

kwalifikacje zawodowe rolników wpływają na większą aktywność w pozyskiwaniu środków unijnych,

a także wnioskodawcy z wykształceniem średnim lub wyższym podejmują częściej decyzję o

rozpoczęciu działalności rolniczej. Beneficjenci działania (1.2) ,,Ułatwianie startu młodym rolnikom”

są lepiej wykształceni niż przedstawiają to dane PSR z 2002 r. Jedynie 26,7% ludności rolniczej

posiadało wykształcenie średnie lub wyższe. Najczęściej mieszkańcy wsi posiadało wykształcenie

podstawowe (38,3%) oraz zasadnicze zawodowe (29,2%).

17,9%

12,4%

61,9%7,9%

Wyższe rolnicze / średnie rolnicze

Zasadnicze zawodowe/ tytuł kwalifikacyjny +3-letni staż pracy

Wyższe nierolnicze + 3-letni staż pracy/ wyższe nierolnicze + studia podyplomowe/

średnie nierolnicze + 3-letni staż pracy

Podstawowe/ zasadnicze zawodowe + 5-letni staż pracy


Rys 3. Struktura wykształcenia beneficjentów w działaniu (1.2) ,,Ułatwianie startu młodym rolnikom” w

woj. małopolskim

Wymagania dotyczące żywotności ekonomicznej wyrażonej w ESU24

spełniało 56,9%

beneficjentów na dzień składania wniosków. Młodzi rolnicy, którzy osiągnęli odpowiedni poziom

nadwyżki bezpośredniej najczęściej prowadzili działalność gdzie głównym kierunkiem produkcji było

ogrodnictwo (43,7%), trzoda chlewna (27,2%) oraz bydło mleczne (7,0%).

Z badań GUS wynika, że wykształcenie rolnicze jest również powiązane z wielkością

ekonomiczną gospodarstwa. Udział osób kierujących gospodarstwami posiadających wykształcenie

24

Kryterium żywotności na poziomie minimum 4 ESU obowiązywało dla Działania 1.2. ESU (European Size

Unit) – jednostka służąca do określenia wielkości ekonomicznej gospodarstwa rolnego, odpowiadająca

nadwyżce bezpośredniej równej 1,2 tys. euro.

176

rolnicze w ogólnej liczbie gospodarstw w danej klasie wielkości ekonomicznej w latach 2002-2007

wzrósł od 30,9% w klasie 0-2 ESU do 88,6% w klasie 250 ESU i więcej. W klasie 0-2 ESU

największy odsetek stanowiły osoby z kursem rolniczym (63,4%), natomiast w klasie powyżej 250

ESU osoby w wykształceniem wyższym rolniczym (60,4%) [2].

Z danych ARiMR wynika, że rolnicy w woj. małopolskim mieli największe problemy z

uzupełnieniem wykształcenia oraz osiągnięciem odpowiedniego poziomu żywotności ekonomicznej.

Wg stanu na dzień 31.05.2010 r. piętnastu właścicieli gospodarstw rolnych z działania (1.2)

,,Ułatwianie startu młodym rolnikom” zostało windykowanych z powodu niedotrzymania warunków

umowy.

W Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 jest kontynuacja działania (1.2)

,,Ułatwianie startu młodym rolnikom”. Kryteria otrzymania pomocy w postaci premii w wysokości 50

tysięcy złotych uległy zmianie. Największą barierą dla młodych rolników w województwie

małopolskim stało się wymaganie dotyczące powierzchni użytków rolnych. Rolnicy, którzy składali

wnioski w 2008 roku (w dwóch naborach) z działania (112) ,,Ułatwianie startu młodym rolnikom”

musieli posiadać lub przejąć gospodarstwo o powierzchni nie mniejszej niż 9,91 ha i nie większej niż

300 ha użytków rolnych. Biorąc pod uwagę średnią powierzchnie użytków rolnych w województwie

małopolskim, która wynosiła w 2007 r. 3,71 ha znacznie ograniczyło to możliwość wykorzystania

środków przeznaczonych dla województwa. W Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata

2007-2013 limit środków przeznaczonych na działanie (112) ,,Ułatwianie startu młodym rolnikom” na

rok 2008 nie został wykorzystany, złożono zaledwie 96 wniosków. Warto podkreślić, że w SPO-Rol.

2004-2006 kryterium dotyczące powierzchni gospodarstwa wynosiło 1 ha użytków rolnych.

Wnioski

1. Beneficjentami końcowym działania (1.2) ,,Ułatwianie startu młodym rolnikom” najczęściej byli

mężczyźni (68,2%). Rolnicy, którzy otrzymali pomoc finansową to osoby młode w większości

posiadające wykształcenie średnie lub wyższe rolnicze.

2. Beneficjenci działania (1.2) ,,Ułatwianie startu młodym rolnikom” prowadzą gospodarstwa, w

których głównym kierunkiem produkcji jest ogrodnictwo (35,2% gospodarstw), trzoda chlewna

(25,0%) inna produkcja roślinna (12,6%).

3. Zmiana kryteriów otrzymania pomocy finansowej z działania (112) ,,Ułatwianie startu młodym

rolnikom” w PROW 2007-2013 znacznie ograniczyło wykorzystanie środków przeznaczonych dla

województwa małopolskiego.

177

Literatura

1. Droździe L., 2007. Trzy lata po akcesji. Wydawca Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.

s 78-82

2. Kołoszko-Chomentowska., 2009. Wykształcenie zawodowe ludności rolniczej. Roczniki Naukowe SERiA,

tom XI, zeszyt 5.

3. Pierzchała E., 2011. Wspieranie inwestycji w gospodarstwach rolnych województwa małopolskiego w

latach 2004-2006 z funduszy unijnych. (publikacja w druku)

4. www.arimr.gov.pl [z dnia 15.05.2011 r.]

5. Wykorzystanie środków Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora

żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich” w województwach. MRiRW 2008. www.minrol.gov.pl [z

dnia 15.05.2011 r.] The Effects of Start Facilitating to Young Farmers in the Malopolska Province in 2004 – 2006

Summary

The main purpose of the article was to present the effects of start facilitating to young farmers in the Malopolska

Province in 2004 – 2006. The research concerned the activities of (1.2) The Effects of Start Facilitating to Young

Farmers pursued in the framework of the Sector Operational Programme (SPO – ROL). The elaboration presents

the essence of the Programme, the criteria of access, brief characteristics of beneficiary and the conditions in the

Malopolska Province. This piece of work presents the results of changes upon the receipt of assistance from The

Effects of Start Facilitating to Young Farmers (112) in the framework of the Programme of Agricultural Areas

Development (PROW) for 2007 – 2013.

Key words: EU funds, a young farmer, the Malopolska Province.

http://www.arimr.gov.pl/

http://www.minrol.gov.pl/

178

INFLUENCE OF GROUND-CLIMATIC TERMS ON GROWING OF FLAX OILY IN

THE CONDITIONS OF THE WESTERN UKRAINE

І.F. Drozd, М.P. Shpek, О.М. Lupac, І.М. Drozd

Drohobych State Pedagogical University Named by Ivan Franko

Keywords are flax oily, sort, oilness, meteorological terms

Entry

Among technical crops oil-bearing cultures have the important meaning in the national economy

of Ukraine. The analysis of the situation at the market of the oil-bearing cultures testifies about

expedience of increase of production of the oily raw material. Except for traditional oil-bearing

cultures (sunflower and soy) the ground-climatic terms of our country allow to rear still a ripac,

mustard, rizhiy, flax [10]. In Ukraine a flax oily occupies over 21 thousand of hectare at the mean yield of

7,5 c/hectare. In researches establishments the productivity of flax oily achieves 20-22 c/hectare in years with

favourable weathers terms [7].

The value of flax oily is growing for the national economy. The flax oily is the important source

of the raw material for the production of the technical oil in our country. The flax oily is the important

source of the raw material for the production of the technical oil in our country. The oil of the high

quality is widely used in many branches of industry: varnish-painted, electrical enginuring, avsup,

shipbuilding, metal-working, motor-car, and also in the soap making and medicine [10].

The seed of flax oily contains to 49% fat oil which dries (iodic number 175...200 units) out

quickly, forming thin smooth and shiny brilliant tape. The table of contents of the saturated fat acids

(palmitic, stearin) unlike unsaturated ones (olein, linolic, linolenic) at flax oily changes rarely and,

from data of different researchers, it is within the limits of 5-6% for palmitic and 4-5% stearin. Table

of contents of linolenic acid depending on a kind, sort and genotype hesitates from 3-9% to 63-69%

[5]. The linsud oil with high maintenance of poliunsaturated of fat acids, especially linolenic, is use

mainly on technical aims, and in food retail industry with low its maintenance [10].

The protracted growing of the flax oily in the different naturally-geographical terms has led to

that under the action of external factors the forms and varieties of this culture, which are different after

biological and morphological features, heve been formed. Enormous world variety of the cultural

and wild-grown flax, which arose up under the act of the different climatic terms, natural and

artificial selection, was collected by M.I. Vavilov as a result of his numerous expeditions on the

countries of all five continents (more 1400 standards) and became the basis of the world collection

TRUST.

Sort of Linum Lincludes over 200 types of one-year and long-term grassy plants

which are widespread in all parts of the world. The economic value has only one kind the Flax

cultural (Linum Usitatissimum L.), from the family of Linen (Linacea).

179

The flax oily is valuable, but so far a little widespread oil-bearing culture. For the receipt of high

harvests it is necessary to have good sorts, good seed and to rear them on the recommended

technology. Such biological features as short vegetation period and drought-resistingness allow

successfully to rear it on the south and east of Ukraine. The study of adaptive possibilities of the flax

oily in different ground-climatic terms is always actually, as allows to extend the growing of the

culture in areas untraditional for it, to gather additionally sorts which can well adapt oneself to the

climate of the territory. In the last few years it was begun to the spare all greater attention to growing

of the flax oily on all territory of our country, particularly in the west of Ukraine.

It is known that important role in the increase and stabilizing of the productivity, the

improvement of the quality of seed of the flax oily is played by the technologies of growing. However

they don’t take enough into account the biological features of the development of plants depending on

the factors of agricultural meteorology, but consequently, don’t expose potential of the productivity of

modern sorts to a full degru. Modern sorts, sorts of adaptive type, must have a genotype which

successfully harmonizes with the terms of the environment. Choosing a sort, pay attention to his

firmness to illnesses and the lie down of sowing, the duration of vegetation period, the productivity,

the biochemical composition of oil [4].

Most economic-valuable signs of sorts of the flax oily is changed depending on the ground-

climatic terms. It is known from practice, that sorts don’t identically prove under various conditions

their growing, that is why and the realization of the potential productivity at different sorts goes

variously. The researches show that at the change of the plants terms of growing, development of

quantitative and morphological signs changes strongly enough at them. The attention is appealed on

the considerable changeability of the amount of small boxes on the plant, on forming of which the

weather terms of the year and the area of feed have influenced [8].

On the quality of the seed the ecological terms of the area of growing, and also meteorological terms

have the large influencing. That is why the seed is identical after reproduction, but it is reared in the

different geographical areas, has different sowing and productive internalss. It is set that, if the

meteorological terms are friendly to the development of the seed, the seed is formed with the high

productive qualities. If a moist weather stands during ripening, sowings and are struck by illnesses, so in

such terms the sowed and productive internalss of the seed go down sharply.

The growing of the flax oily in the western region above all things is related to the features of

the ground and natural terms, and its geographical location.

The Pre-Carpathians region is located in the foot-hill of the Carpathians, which is stretched out

by a wide bar on the east, narrow, – on the west, and is characterized by the wave-flat forms of a

relief. Separate heights achieve to 400m. Arable earths here are closely halves of the all area,

other are the forests, pastures and hay reapings.

The climate of region is moderato-continental, that is characterized by the small differences of the

temperatures of summer and winter, and with high relative humidity. For the climate of Lvive frequent

180

thaws are typical in winter, high cloudiness, steady downpours intensity of which achieves 0,10-0,30

mm/s, and summer-autumn floods are caused by them. By a characteristic feature for the Pre-

Carpathians there is an expedience of the rainfalls for a year above the amount of evaporated from

the surface of moisture. Considerable part of the territory belongs to the area permanent, moistening

and a lot of mountain districts belong to the area of the surplus one. In this connection humidity

of the air, also stocked moisture in soil are mainly high. The hot droughty-winds phenomena are

observed very rarely. A summer is warm, with the sufficient moistening which begins in the first ten-

day period of June. The middle temperature of air makes from +16dc. to +20dc. In summer there are

weatherings with thunderstorms, sometimes hail. As a result of thundershowers corn cultures lie down

here and there, the epiphase of soil is washed off, there is a drought in separate years . The sum of

annual fallouts in the Pre-Carpathians makes 800-950 mm. From them 72% is on a warm period (April-

October), other on cold months (November-March).

Consequently, climatic terms on the whole are friendly to the growing of all agricultural cultures

recommended for Lviv region, in particular for the growing of the flax oily.

Cultivation of the flax oily on the territory of the Western Ukraine in comparison to the

traditional terms of growing has its own features. To soils the flax oily is very whimsical. Taking

into account a weak ability of root age of the flax to master hardspirit mineral connections, under his

sowing it is needed to take earths rich on the easy mastered forms of nutritives. The most receptive

soils for it are the soils with maintenance of humus not less 2%, easy-hydrolyzed nitrogen of 10 m,

potassium and phosphorus of 10-15 mg/100 of the soil, and a volume mass makes 1,3 g/see3. The

best soils for the flax oily are clean from weeds, moist enough, fertile with good soils [2].

Its worth paying attention to the development of plants in a spring period, when the protracted

period of mionectic temperatures is possible. The young stair of flax is comparative carry over paresis

tenthly spring perforates only when the temperature is 3-4 dc below zero. Spring in this region begins

in the second-third ten-day period of March, and in separate years even from April. Exactly then often

there are prefrosts which harm to the vegetable and fruit cultures, and also can injure to the flax. It is

needed to take into account during the choice of the term of sowing.

It is known that among wreckers most harm to the sowing of the flax are flax, fleas thripss, the

flax listokrutka, caterpillars of different sovki. Especially its worth paying attention on the flax fleas.

These are little beetles by length 1,5-2 mm which is wide-spread on the fields of the western region.

The beetles attack stairs of the flax, eating away round fossulas in seed-lobes, and in the real leaves eat

edges as coulisses. Such damages destroy the stair of the culture [3].

Sharp days' fluctuations in temperatures, which are observed in our terms, repress, the

development of the flax, especially in the period of bud making - flowering, when it strengthenly

grows. The flax is not very much demanding to the temperature condition, but the high temperatures

during a vegetation are instrumental in the forming of the plenty of small boxes and active

accumulation of the oil. It is known that at the growing in the northern breadths the flax becomes high

181

grown and less branchy, his seminal productivity diminishes, maintenance and quality of fibre and

iodic number of the oil are multiplied. At a gloomy and moist weather with the mionectic temperature

the ripening of the flax oily takes place very slowly, especially when this phase is on the period of

considerable reduction of a day (in autumn). Then the flax can not quite ripen [9].

Material and research methods

Technology of growing of the flax oily taking into the account of high qualities features in the

west of Ukraine has not sufficiently studied. So that’s why by a research object on the educational-

experimental area of the Drogobych State Pedagogical University named by Ivan Franko during 2009-

2010 years there were such sorts of the flax oily: Iceberg, Baikal, Kivika, Southern night, Cian .

The soils of the field which the researches were conducted on, are sod-podzolic middling-

loamy. The depth of taking of standards of the soil 0-20 see, the depth of humus black earth makes 30-

45 see, maintenance of humus in an arable layer is 2,77, the reaction of the ground solution easy sour,

the material well-being by the nutritive is low and middle.

The sorts sowed on two-meters areas at the width of spaces between rows 15 see in 3-multiple

repeated, the depth of inwraping of the seed is 2-3see. Against wreckers (the flax flea) it was

conducted a double treatment by insecticide of decis in the norm of 0,3 l/h. Desiccants did not apply

on the sowing of the flax. The plants collected by hand in the phase of complete ripeness of the seed.

The contens of the oil in the seed was determined after a fat free remain on the vehicle of EZH-

101, and its fatacid composition – on gas-liquid khromatograf in the Institute of Oil-Bearing Cultures

(Zaporizhia).

The analysis of meteorological terms of 2009 year testifies that they were friendly to the

vegetation of the flax oily. The weather terms allowed to conduct the sowing of the flax oily in the

second ten-day period of april. A water-thermal mode of May approached middle long-term, however

and May (115,8 mm) and, especially, June (171,0mm) differed by the high enough amount of

rainfalls. The temperature conditions of July and August were even enough and favourable to forming

and ripening of the harvest.

The meteorological terms of 2010 year considerably differed from previous. A rainy weather

allowed to conduct the sowing of the material only in the third ten-day period of April and first ten-

day period of May. An average daily temperature in May was 14,30С, and in June – 17,30С. The

temperature condition of July was considerably higher and was 20,30С, at middling long-term it

was 17,60С. In 2010 the amount of rainfalls during a vegetation period of the flax oily (April-July)

was 494,4 mm, that on 24% anymore than an average annual level.

182

Results of researches

In a quality economic-valuable signs it was analysed the medium-altitude of plants, mass of one

thous and seeds and the oilness of the seed.

The analysis of sheaves standards showed that the height of the flax oily of the different sorts

reared in the Pre-Carpathians ground-climatic area for the period of 2009 year had varied from 57,8 to

66,8 see. In 2010 the medium-altitude of the plants was 52,2-61,9 see. The least after a height in

throughout the year of growing there was a sort Iceberg, the most was the sort Baikal.

In the conditions of 2009 year the mass of one thous and seeds was from 6,2 to 8,3 g and was

high enough in comparison with other years. The high index of sign of the mass of one thous and

seeds was at a sort the Southern. The weathers terms of 2010 year substantially influenced on the

forming and ripening of the seed, that is why the mass of one thous and seeds varied in scopes from

5,1 to 7,0 g. In 2010 the greatest index of the mass of one thous and seeds was also at a sort the

Southern.

The process of education and accumulation of the oil in the plants flows in close connection with the

vital functions of organism on the whole and depends on genetic features peculiar to this kind,

ontogenesis and meteorological terms of growing [3]. In 2009 the index of oilness of standards varied

within the limits of 42,3-48,8%, the most one had the sorts Iceberg and Cian. In 2010 the index of

oilness was lower and varied in scopes from 41,4 to 46,2%. By the high index of oilness the sort of

Cian was selected in this year, considerably so lower was the sort of Kivika.

Conclusion

The analysis of the generalized results of researches confirmed once again, that weather terms

influenced on the economic-valuable signs, in particular the height of plant, the mass of one thous and

seeds and the oilness of seed of the flax oily. All investigational sorts in favorable for growing of the

flax oily 2009 year were characterized by the most mass of the seed in comparison with 2010 year.

Only in this year it was discovered and the most expression of the sign of oilness of the seed, which at

separate standards achieved 50%. Different weathers terms 2009-2010 years changed the height of

plants, the mass of one thous and seeds and the oilness of seed of the flax oily.

Literature

1. Вакула С.И. Отзывчивость льна масличного на погодно-климатические условия / С.И.

Вакула, Л.В. Корень, Н.В. Анисимова, В.В. Титок // Льноводство: реалии и перспективы: сб.

научн. материалов Международной науч.-практ. конф., Устье, 25-27 июня 2008 г. / РУП

«Институт льна»; редкол.: И.А. Голуб (гл. ред.) и [и др.].– Могилев. обл. укруп. тип, 2008. –

С.79-82.

183

2. Гаврилюк М.М. Олійні культури в Україні: Монографія / М.М. Гаврилюк, В.Н. Салатенко,

А.В.Чехов / За ред. А.В.Чехова. – К.: Основа, 2007. – 416с.

3. Дрозд І.Ф. Особливості вирощування льону олійного на території Західної України / І.Ф.

Дрозд Екологічні проблеми сільськогосподарсько виробництва: матеріали Всеукраїнської

науково-практичної конференції молодих учених, Сколе, 2010. – С.17-19.

4. Лях В.О. Селекція льону олійного: Методичні рекомендації / В.О. Лях, І.О. Полякова –

Запоріжжя, 2008. – 37с.

5. Малышева А.Г. Биохимические особенности семян сортов льна масличного / А.Г

Малышева, М.А. Сорочинская // Науч.-техн.бюл. ВНИИМК.–1981.– Вып.78.– С.31-34.

6. Полякова И.А. Влияние условий выращивания на продуктивность льна масличного /

И.А.Полякова, В.А.Ручка, О.В.Никитенко // НТБ ІОК УААН. – Запоріжжя. – 2005.– Вип.10. –

С.179-183.

7. Пешук Л.В. Біохімія та технологія оліє-жирової сировини. Навч.посіб. / Л.В.Пешук, Т.Т.

Косенко – К.: Центр учбової літератури. – 2011. – 296с.

8. Рыжеева О.И. Элементы урожая у льна масличного масличного / О.И. Рыжеева,

М.А.Сорочинская // Научн.-техн. бюл. ВНИИ масличных культур.–1972. – Вып. IV. – С.18-

21.

9. Філіп’єв І.Д. Вміст олії в насінні льону олійного залежно від погодних умов та фону

живлення на Півдні України / І.Д.Філіп’єв, І.О Біднина // Зрошуване землеробство. Збірник

наукових праць. – Херсон: Атлант. – 2008. – Вип.50. – С.105-109.

10. Щербаков В.Я, Лазер П.Н., Яковенко Т.М. Сучасний стан та перспективи виробництва

олійних культур в Україні // Таврійський науковий вісник – 2ОО4. – Вип 33. – С.10-18.

184

KIERUNKI DZIAŁANIA OSI 4. – LEADER W WOJEWÓDZTWIE

PODKARPACKIM NA PODSTAWIE CELÓW I PRZEDSIĘWZIĘĆ TRZECH

WYBRANYCH LOKALNYCH STRATEGII ROZWOJU LGD („EUROGALICJA”,

„TRYGON – ROZWÓJ I INNOWACJA”, „DOLINA STRUGU”).

Autor: mgr inż. Edyta Anna Pyrek

Opiekun: dr hab. prof. UR Bogusław Ślusarczyk

SKN Rolników „Włościanin” Sekcja doktorantów




Słowa kluczowe: Leader, LGD, LSR, województwo podkarpackie

Istota LGD

„Funkcjonowanie lokalnej grupy działania, nabywanie umiejętności i aktywizacja” to

działanie, które zapewni sprawną i efektywną pracę lokalnych grup działania wybranych w ramach

realizacji osi 4 PROW 2007-2013 oraz doskonalenie zawodowe osób uczestniczących w realizacji

lokalnych strategii rozwoju. Działanie przyczyni się także do budowania kapitału społecznego na wsi,

a poprzez to do pobudzenia zaangażowania społeczności lokalnej w rozwój obszaru oraz lepszego

wykorzystania potencjału obszarów wiejskich.

Warunkiem pobudzania zaangażowania społeczności lokalnej w rozwój obszaru oraz

lepszego wykorzystania zasobów obszaru jest budowanie kapitału społecznego na wsi. Z uwagi na

ogólnie niski poziom aktywności i zaangażowania społeczności wiejskich na polskiej wsi w struktury

lokalne oraz niechęć do współpracy, działania aktywizujące, promocyjne czy szkoleniowe, jakie będą

prowadzone przez lokalne grupy działania mają szczególnie istotne znaczenie dla rozwoju obszarów

wiejskich w Polsce. W tym celu niezbędne jest również zapewnienie sprawnego funkcjonowania

lokalnych grup działania, które będą prowadziły ww. działania aktywizujące i animacyjne [8, 9].

Leader jest podejściem wielosektorowym, przekrojowym i partnerskim, realizowanym

lokalnie na określonym obszarze, umożliwiającym osiągnięcie celów osi trzeciej.

Celem osi czwartej jest przede wszystkim budowanie kapitału społecznego poprzez

aktywizację mieszkańców oraz przyczynianie się do powstawania nowych miejsc

pracy na obszarach wiejskich, a także polepszenie zarządzania lokalnymi zasobami i ich waloryzacja,

w skutek pośredniego włączenia lokalnych grup działania w system zarządzania danym obszarem.

Pomocne w osiągnięciu celów osi będą również projekty współpracy. Leader jest podejściem

przekrojowym, które ma przyczynić się do aktywizacji społeczności wiejskich poprzez włączenie

partnerów społecznych i gospodarczych do planowania i wdrażania lokalnych inicjatyw [3, 8].

Lokalne podejście powiązane z określonym obszarem, wpływa na lepsze

zdefiniowanie problemów obszaru i określenie sposobów ich rozwiązania. Leader jest oddolnym

185

partnerskim podejściem do rozwoju obszarów wiejskich, realizowanym przez lokalne grupy działania

(LGD), polegającym na opracowaniu przez lokalną społeczność wiejską lokalnej strategii rozwoju

(LSR) oraz realizacji wynikających z niej innowacyjnych projektów łączących zasoby ludzkie,

naturalne, kulturowe, historyczne, itp., wiedzę i umiejętności przedstawicieli trzech sektorów:

publicznego, gospodarczego i społecznego. Przedstawiciele tych sektorów tworzą partnerstwo

zwane lokalną grupą działania, które jest reprezentatywne dla obszaru objętego LSR.

Na poziomie decyzyjnym LGD, co najmniej 50% stanowią partnerzy gospodarczy i społeczni.

Lokalna grupa działania wybiera projekty, których realizacja przyczyni się do osiągnięcia celów

wspólnie opracowanej lokalnej strategii rozwoju. Takie oddolne podejście wzmocni spójność

podejmowanych lokalnie decyzji, podniesie jakość zarządzania i przyczyni się do wzmocnienia

kapitału społecznego w społecznościach wiejskich, a także skłoni do stosowania innowacyjnych

rozwiązań w zakresie rozwoju danego obszaru. W ramach podejścia Leader jest również wspierana

działalność lokalnych grup działania, w tym realizowane przez nie projekty współpracy. Realizacja osi

4 w dłuższej perspektywie czasowej przyczyni się do osiągnięcia celów osi trzeciej. Udział środków

Unii Europejskiej (EFRROW) i krajowych środków publicznych w finansowaniu realizacji 80% do

20%[1].

Zaangażowanie w realizację osi 4 Leader będzie się zwiększać w miarę jej wdrażania.

Szacuje się, iż pod koniec realizacji PROW podejściem Leader będzie objęte około 50% obszarów

wiejskich spełniających kryteria określone dla tego podejścia. Wnioski o pomoc, kwalifikujące się do

udzielenia pomocy w ramach osi 4 Leader, mogą dotyczyć tylko projektów zgodnych z LSR, przyjętą

przez LGD i zatwierdzoną przez samorząd województwa. Wnioski te mogą dotyczyć:

1) projektów kwalifikujących się do udzielenia pomocy w ramach działań osi 3 -

Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej: tj.:

- „Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej”,

- „Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw”,

- „Odnowa i rozwój wsi” w tym przypadku projekty muszą spełniać kryteria wyboru określone dla

poszczególnych działań osi 3.

Kryteria dostępu w przypadku małych projektów to m.in.:

1) zgodność projektu z LSR,

2) zgodność projektu z zakresem pomocy określonym w PROW,

3) nie finansowanie projektu z innych środków publicznych [4].

Lokalne strategie rozwoju

Do polskiego PROW-2013 wprowadzono 23 działania. Zgodnie z art. 17 RR/1698/2005

wysokość wkładu finansowego Wspólnoty na sfinansowanie działań, zaliczonych do osi 1. i 3.,

stanowić ma co najmniej po 10% środków EFRROW, postawionych do dyspozycji państwa

członkowskiego, stanowiących oś 2. co najmniej 25%, a oś 4. co najmniej 5%. Jednocześnie państwa

186

41%

32%

20%

5%2%

Oś I Oś II Oś III Oś IV P T

członkowskie mogą dowolnie dysponować druga połową środków EFRROW. Polska w pełni

wykorzystała możliwości i w rezultacie przy zastosowaniu klasyfikacji unijnej w polskim PROW-

2013 na oś 1. przeznaczono 41,7%, na oś 2. 32,2%, na oś 3. 19,9%, a na oś 4. 4,6% środków

publicznych ogółem [2].

Rys 1. Procentowy udział środków publicznych przeznaczonych na poszczególne osie działania. Źródło:

ARiMR 2009

Realizacja strategii powinna przyczynić się do poprawy jakości życia na obszarach wiejskich

m.in. poprzez wzrost aktywności lokalnych społeczności oraz stymulowanie powstawania nowych

miejsc pracy [8].

Lokalna Strategia Rozwoju opracowywana przez członków Lokalnej Grupy Działania nie

dotyczy wszystkich spraw i problemów występujących na danym obszarze, ale ma charakter

przekrojowy i skupia się wokół tematów i obszarów, które mogą łączyć różne środowiska i które

zostały wskazane w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 jako możliwe do

realizacji podejściem Leader. Lokalne partnerstwo nie zastępuje, więc istniejących instytucji, jednak

dzięki nowemu sposobowi współpracy i celowemu zewnętrznemu dofinansowaniu wspiera wybrany

kierunek rozwoju. W opracowanym dokumencie rozwijane są, więc te wątki, które opisują

specyficzne zasoby i okazje do rozwoju terenu [6,7].

Wybrane cele strategiczne wynikają z uwarunkowań obszaru objętego Lokalną Strategią

Rozwoju oraz przeprowadzonych konsultacji społecznych. Są także efektem przeprowadzonej analizy

SWOT, stanowią odpowiedź na zidentyfikowane podczas konsultacji potrzeby miejscowej ludności

oraz mają charakter długofalowy. Sformułowane są w sposób konkretny, są mierzalne i mogą zostać

osiągnięte w okresie wdrażania LSR [6,7].

187

Lokalna Strategia Rozwoju obszaru EUROGALICJA obejmuje obszar sześciu gmin

położonych w południowo-wschodniej Polsce, w centralnej części województwa podkarpackiego:

Trzebownisko, Krasne, Czarna, Głogów Małopolski, Sokołów Małopolski i Kamień. Gminy tworzące

obszar partnerstwa należą do dwóch powiatów: rzeszowskiego i łańcuckiego. Obszar ten

o powierzchni 560,68 km jest spójny terytorialnie, przyrodniczo, kulturowo i historycznie.

Przedstawicieli powyższych gmin połączyła wspólna wizja rozwoju obszaru [6].

Mikroregion „Dolina Strugu” obejmuje obszar czterech gmin: Błażowej, Chmielnika,

Hyżnego, Tyczyna, położonych w województwie podkarpackim, w południowej części powiatu

rzeszowskiego. Dolina Strugu ma bardzo dogodne położenie komunikacyjne. Leży w sąsiedztwie

Rzeszowa, stolicy regionu, będącego ważnym węzłem komunikacyjnym: drogowym, kolejowym,

lotniczym. Zaledwie 80 km stąd jest granica Polski ze Słowacją i Ukrainą [5].

Samorządowcy trzech sąsiadujących i mających podobne problemy gmin Boguchwały,

Świlczy i Lubeni postanowili wspólnie utworzyć lokalną grupę działania. Obszar LGD „Trygon -

Rozwój i Innowacja” graniczy na wschodzie z Rzeszowem, i Lokalnymi Grupami Działania

„Eurogalicja”, „Dolina Strugu”, od zachodu z „Partnerstwem Pięciu Gmin” od północy

z „Siedliskiem” od południa i południowego zachodu z CK Podkarpacie. Obszar objęty Lokalną

Strategią Rozwoju leży w centralnej części województwa podkarpackiego w powiecie rzeszowskim.

Od wschodu graniczy z miastem wojewódzkim Rzeszów i gminami Tyczyn i Głogów Małopolski, od

zachodu z gminami Sędziszów Małopolski, Iwierzyce, Czudec, Niebylec, od północy z gminą

Kolbuszowa, od południa z gminą Błażowa [7].

Cele ogólne i szczegółowe wybranych LSR:

Stowarzyszenie LGD „EUROGALICJA”

Cel ogólny 1: Poprawa jakości życia mieszkańców obszaru LGD „EUROGALICJA”

Cele szczegółowe:

- Rozwój przedsiębiorczości i pozarolniczej

- Wzrost integracji społecznej

- Wzrost atrakcyjności rekreacyjnej i turystycznej miejscowości

Przedsięwzięcia:

I Aktywny Region

II Rozwój turystyki na obszarze EUROGALICJI

Cel ogólny 2: Zachowanie dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego obszaru LSR

Cele szczegółowe

- Ochrona krajobrazu i zabudowy miejscowości oraz rewitalizacja obiektów zabytkowych

- Zachowanie tradycji lokalnych i tożsamości społeczności lokalnych

- Ochrona przyrody i podniesienie świadomości ekologicznej mieszkańców

188

Przedsięwzięcia

III Tradycja i Kultura

IV Nasza Ziemia [6]

Stowarzyszenie LGD „TRYGON – ROZWOJ I INNOWACJA”

Cel ogólny 1: Budowanie i umacnianie kapitału społecznego poprzez aktywizację mieszkańców

i organizacji społecznych

Cele szczegółowe:

- Poprawa stanu domów kultury i innych ogólnodostępnych obiektów wykorzystywanych przez

organizacje społeczne.

- Wyposażenie świetlic wiejskich, bibliotek, zespołów folklorystycznych i artystycznych oraz

organizacji społecznych.

- Zachowywanie i promowanie lokalnych tradycji, produktów, zwyczajów i obyczajów.

Cel ogólny 2: Wykorzystanie lokalnych zasobów kulturowych i środowiskowych dla rozwoju

turystyki i wypoczynku w obszarze LGD „Trygon - Rozwój i Innowacja”.

Cele szczegółowe:

- Rozwój usług turystycznych i agroturystycznych.

- Budowa i rozwój infrastruktury turystycznej, sportowej i rekreacyjnej.

- Promocja walorów turystycznych i wypoczynkowych dostępnych na terenie LGD.

Cel ogólny 3: Różnicowanie gospodarki i działalności pozarolniczej, powstawanie nowych

i utrzymanie obecnych miejsc pracy.

Cele szczegółowe:

- Zmniejszanie bezrobocia i podejmowanie działalności gospodarczej.

- Wzrost umiejętności i aktywności w poszukiwaniu źródeł finansowania działalności gospodarczej.

Cel ogólny 4: Wzmacnianie potencjału ludzkiego w obszarze LGD.

Cele szczegółowe:

- Nabycie nowej wiedzy, doświadczeń i umiejętności przez członków LGD „Trygon – Rozwój

i Innowacja”

- Nabywanie umiejętności i aktywizacja osób i podmiotów z terenu objętego LSR [7].

Stowarzyszenie LGD „DOLINA STRUGU”

Cel ogólny 1: Poprawa jakości życia mieszkańców Doliny Strugu

Cele szczegółowe:

- Kształtowanie przestrzeni publicznej przyjaznej rozwojowi obszaru LGD

- Podnoszenie atrakcyjności turystyczno-sportowej obszaru

- Zwiększenie dostępności mieszkańców obszaru do wiedzy i informacji

189

Przedsięwzięcia:

I Rozwój infrastruktury społecznej

II Rozwój publicznej infrastruktury sportowej i turystycznej

III Podniesienie świadomości, umiejętności, wiedzy mieszkańców w celu wykształcenia i większej

samodzielności, przy wykorzystaniu infrastruktury informatycznej.

Cel ogólny 2: Ochrona i wykorzystanie zasobów naturalnych, kulturowych i lokalnych Doliny Strugu,

Cele szczegółowe:

- Odnowa i zachowanie dziedzictwa kulturowego dla przyszłych pokoleń.

- Podnoszenie wartości produktów lokalnych

Przedsięwzięcia:

IV Ochrona, rewitalizacja i promocja zabytków dziedzictwa kulturowego

V Kreowanie i podnoszenie wartości produktu lokalnego

Cel ogólny 3: Budowanie kapitału społecznego poprzez pobudzenie aktywności mieszkańców Doliny

Strugu

Cele szczegółowe:

-. Promocja i wspieranie przedsiębiorczości jako elementu rozwoju lokalnego

- Aktywizacja mieszkańców na rzecz poprawienia swojej sytuacji i rozwoju obszaru

Przedsięwzięcia

VI Rozwój przedsiębiorczości poprzez wykorzystanie lokalnego potencjału

VII Wspieranie i promowanie aktywności lokalnej [5].

Powyższe cele zamieszczone w trzech Lokalnych Strategiach Rozwoju dotyczą dziesięciu

gmin. Są to spójne obszary nie tylko terytorialnie, ale również pod względem potrzeb. Cele jakie

stawiają sobie Lokalne Grupy Działania zwracają uwagę na podobne problemy. Kapitał ludzki jest

stawiany jako podstawa do rozwoju gospodarki oraz ochrony środowiska i lokalnej odrębności

kulturowej. Zwrócona jest uwaga w stronę bezrobocia i tworzenia nowych miejsc pracy, które

poprawią byt i poziom zadowolenia ludności. Udoskonalona również zostanie infrastruktura. Każda

LGD zwróciło uwagę na potrzebę rozwoju turystyki i rekreacji w swoich mikroregionach. Nacisk

kładziony jest również na zachowanie i promowanie lokalnych tradycji, zwyczajów i produktów. Duża

uwaga skierowana jest w stronę poprawy jakości życia mieszkańców. Tylko LGD ”Eurogalicja”

zwraca uwagę na ochronę przyrody i krajobrazu poza ochroną dziedzictwa kulturowego. Jest to

niepokojące, gdyż wszystkie trzy LGD działają na terenach atrakcyjnych i bogatych przyrodniczo.

„Eurogalicja” zwraca uwagę na trzy filary zrównoważonego rozwoju tj. ekonomię, ekologię

i zadowolenie mieszkańców z kultywowaniem ich odrębności. LGD „Trygon – Rozwój i Innowacja”

skupił się na wzmocnieniu i aktywizowaniu potencjału ludzkiego i zwrócił uwagę na turystykę

i rekreację. Nie ma zwróconej uwagi w stronę środowiska. Cel ogólny 2. mówi jedynie

190

o wykorzystaniu lokalnych zasobów środowiskowych. Cel ogólny 2. LGD „Dolina Strugu” mówi

o wykorzystaniu zasobów naturalnych, ale również o ochronie.

Zarówno LGD „Eurogalicja”, „Trygon – Rozwój i innowacja” jak i „Dolina Strugu” spełniają

swoją podstawową rolę aktywizowania ludności i umacnianie kapitału społecznego. Stowarzyszenie

LGD „Dolina Strugu” powinno zwrócić nieco większą uwagę na problemy środowiska, a LGD

„Trygon” w ogóle włączyć problemy środowiska do swojej wizji.

Podsumowanie

Niezwykle istotne jest, aby społeczeństwo polskiej wsi mądrze zaktywizować. Do tego celu

potrzebne są kompetentne grupy ludzi oraz plany, nie omijając finansów na te cele koniecznych.

Mądra grupa będzie umiała pokazać społeczeństwu kierunek działania oraz sposób zdobywania

funduszy. Lokalne Grupy Działania i Lokalne Strategie rozwoju, to bardzo pomocne rozwiązania.

Ważne jest, aby zwracano uwagę na wszystkie trzy filary zrównoważonego rozwoju. Nie pominąć ani

człowieka ani przyrody. Równowaga jest fundamentem wszelkich działań.

Literatura

1. Iwanicki Z. (red.). 2008. Poradnik radnego i sołtysa, wyd. Wielkopolskie Stowarzyszenie Sołtysów,

Konin, , s.223-293.

2. Jurcewicz A., Kozłowska B., Tomkiewicz E. 2007. Wspólna Polityka Rolna – Zagadnienia prawne. wyd.

II. Warszawa. s. 197-218.

3. Kamiński B., Wojciuk K. (red.). 2008. Na wsi odnowa – nowa perspektywa. wyd. WSS. s.29-36.

4. Kamiński R. 2006. Czy jest miejsce dla programu Leader na polskiej wsi? Na podstawie doświadczeń

pierwszych miesięcy wdrażania programu Leader w Polsce, Wieś i Rolnictwo, Nr 1 (130). s. 136-148.

5. „Lokalna Strategia Rozwoju gmin „Doliny Strugu” na lata 2009-2015. 2008. Błażowa.

6. „Lokalna Strategia Rozwoju. Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „EUROGALICJA na lata 2009-

2015”. 2009. Trzebownisko.

7. „Lokalna Strategia Rozwoju Lokalnej Grupy Działania „Trygon – Rozwój i Innowacja”. 27 styczeń 2011.

8. Motylewska-Retkowska J., Audyt projektów finansowych z funduszy strukturalnych w latach 2007-

2013. Wspólnoty Europejskie. Nr 1 (194). s. 44-49.

9. http://www.doradcaprow.pl/prow/PROW-2007-2013

191

UWARUNKOWANIA ROZWOJU PRZETWÓRNI EKOLOGICZNYCH

Autorzy: Ewa Koreleska

Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im J. I J. Śniadeckich, Wydział Zarządzania

Ul. Kaliskiego 7, bud. 3.1. 85-789 Bydgoszcz

e-mail:[email protected], te. 603-52-32-29

Słowa kluczowe: produkt ekologiczny, przetwórnie ekologiczne, czynniki rozwoju

Wstęp

Małe przedsięwzięcia przyczyniają się do dobrobytu gospodarki. Ich udział zarówno w

zatrudnieniu, jak i w tworzeniu dochodu narodowego jest znaczący [4]. Jednak w dobie postępującej

globalizacji pozycja ich może być zagrożona. Współcześnie przyjmuje się, że jedną z szans na

przetrwanie małych przedsiębiorstw jest identyfikacja i zaspokajanie nisz rynkowych. Jedną z nich jest

nisza produktów ekologicznych.

Materiał i metody

Celem opracowania było określenie uwarunkowań rozwoju przetwórni ekologicznych. W

badaniach własnych przeprowadzonych metodą wywiadu bezpośredniego uczestniczyło siedem

przedsiębiorstw posiadających certyfikat. Ze względu na to, że część z badanych przetwórni nie

wyraziła zgody na ujawnienie nazwy własnej w części wynikowej opracowania dane zostały

zaprezentowane pod przyjętym oznakowaniem - przedsiębiorstwa P1-P7. W pracy korzystano także z

danych wtórnych pochodzących z literatury przedmiotu. Zebrane w trakcie badań dane zostały

poddane analizie statystycznej i merytorycznej.

Wyniki badań

Badane przetwórnie nie wykorzystywały w pełni swoich możliwości produkcyjnych. Wszyscy

ankietowani deklarowali, że stopień wykorzystania mocy produkcyjnych w ich przedsiębiorstwach nie

przekraczał 50%, a w dwóch nie przekraczał nawet 25% [2]. Zdaniem przedsiębiorców główną

przyczyną takiego stanu rzeczy, był przede wszystkim:

- brak surowca lub okresowy brak surowca (2),

- brak zbytu (2),

- organizacja pracy (2) w tym:

- okresowość produkcji spowodowana zaplanowaniem przerw przeznaczonych na

pakowanie ręczne produktów (1),

- przerwy w produkcji wynikające z innego wykorzystania budynków przetwórni (1).

Jak wynika z uzyskanych odpowiedzi, główne przyczyny związane są ze słabo rozwiniętym

rynkiem produktów ekologicznych. Podobne przyczyny nie wprowadzania produkcji ekologicznej

wymieniali przedsiębiorcy zakładów konwencjonalnych, którzy przetwórstwa surowców

192

ekologicznych nie prowadzą. Przetwórcy ci najczęściej przewidywali problemy z zaopatrzeniem w

surowiec ekologiczny (36%), niewystarczającą jego ilość lub wyższą cenę oraz brak lub słabe

zainteresowanie ze strony rynku (32%) [1].

Starano się ustalić, w jakim stopniu poszczególne czynniki utrudniają funkcjonowanie

przetwórni ekologicznych, przy czym zwrócono szczególną uwagę na te elementy, które przetwórnia

musi respektować ze względu na przepisy regulujące produkcję metodami ekologicznymi. Ważne są

następujące elementy:

- zaopatrzenie w surowiec z gospodarstw ekologicznych,

- stosowanie technologii naturalnych,

- oddzielne magazynowanie.

Na podstawie analizy materiału empirycznego ustalono, że dostępność surowca oraz jego cena

mogą w pewnym stopniu utrudniać prowadzoną produkcję. Stwierdzono jednak, że znacznie

większym problemem są te czynniki, które hamują rozwój wszystkich małych i średnich

przedsiębiorstw konwencjonalnych w Polsce (tabela 1).

Czynniki zewnętrzne najsilniej utrudniające działanie są następujące:

- wysokie oprocentowanie kredytów,

- obciążenia podatkowe,

- upadek hurtowni i sklepów,

Wśród czynników wewnętrznych ankietowani najczęściej wymieniali:

- brak własnych środków finansowych,

- ponoszone nakłady na promocję.

Tabela 1. Czynniki utrudniające funkcjonowanie przetwórni ekologicznych

Wyszczególnienie Przedsiębiorstwo Średnia

arytmetyczna P1 P2 P3 P4 P5 P6 P7

wysoko

oprocentowane

kredyty

5 5 4 5 5 5 5 4,85

obciążenia

podatkowe 5 2 4 4 5 5 4 4,17

brak własnych

środków

finansowych

5 3 3 5 3 5 3 3,86

upadek hurtowni i

sklepów 5 4 3 1 4 5 3 3,80

nakłady na

promocję

ekoproduktów

3 2 4 4 3 5 5 3,71

koszty produkcji 3 2 4 4 3 5 4 3,57

zaopatrzenie w

surowiec 5 2 3 2 2 5 4 3,29

koszty certyfikacji 4 3 4 4 3 1 4 3,29

193

obawa przed

niepowodzeniem 3 1 1 2 3 5 4 3,00

niewielka ilość

wzorców na

polskim rynku

5 1 4 1 3 1 5 2,86

cena surowca 3 1 3 4 2 2 4 2,71

poszukiwanie

odbiorców 1 1 4 1 3 5 4 2,71

przepisy o

działalności

gospodarczej

5 2 2 2 1 5 1 2,57

ilość surowca 5 1 1 1 1 5 4 2,57

asortyment

surowca 3 1 1 1 3 4 1 2,00

Urządzenia 4 2 1 3 2 1 1 2,00

brak urządzeń w

kraju 4 1 2 3 2 1 1 2,00

modyfikacja

technologii 3 1 3 1 2 1 2 1,86

problemy

techniczne 3 1 2 3 2 1 1 1,86

poszukiwanie

dostawców 1 1 1 1 2 5 2 1,86

zastrzeżenia

pracowników 3 1 1 2 1 1 2 1,80

substancje

dodatkowe 1 1 2 1 1 3 3 1,71

zastrzeżenia kadry

kierowniczej 3 1 3 1 2 1 1 1,71

jakość surowca 1 2 2 2 1 1 2 1,57

brak substancji

dodatkowych 1 1 3 1 1 1 1 1,33

magazynowanie 1 1 2 1 1 1 1 1,14

wartość średnia uwzględniająca ocenę w skali 5-punktowej, gdzie 1-nie utrudniający czynnik, 2-mało

utrudniający, 3-średnio utrudniający, 4-mocno utrudniający, 5-bardzo mocno utrudniający

Źródło: Badania własne.

W trakcie badań starano się ustalić również, jakie ankietowani dostrzegają negatywne i

pozytywne strony wprowadzenia przetwórstwa ekologicznego. Przedsiębiorcy wskazywali przede

wszystkim na negatywne skutki o charakterze ekonomicznym w postaci wzrostu kosztów produkcji i

opóźnienia w spłacie należności oraz rynkowe związane z trudnym zbytem. Przedsiębiorcy

wymieniali ponadto brak czasu wynikający z uruchomienia tej działalności oraz rozczarowanie

spowodowane brakiem wsparcia przez państwo.

Do efektów pozytywnych zaliczano przede wszystkim:

- stworzenie miejsc pracy dla siebie, rodziny i sąsiadów (3),

- satysfakcję (3),

- wytwarzanie dobrego produktu, odróżnialnego, łatwego do identyfikacji (2),

194

- możliwości zbytu (2),

- pozytywny wpływ na produkcję konwencjonalną poprzez podnoszenie jakości wyrobów (1).

Identyczne pytanie dotyczące przewidywalnych pozytywnych i negatywnych skutków

wprowadzania przetwórstwa ekologicznego zadano grupie 50 przetwórni konwencjonalnych, które w

czasie prowadzenia badań takiej produkcji nie miały (Koreleska, 2005). Uzyskane wyniki są podobne

do tych, które dotyczą przedsiębiorstw przetwarzających już w sposób ekologiczny. I tak, badani

przedsiębiorcy przewidują szereg korzyści wynikających z przestawienia produkcji na ekologiczne

metody przetwarzania. Przede wszystkim, zdaniem respondentów, nastąpiłoby poszerzenie rynku

zbytu o nowe rynki (24%) i wzrost sprzedaży (16%), zwiększenie asortymentu oferowanych

produktów (20%) oraz poprawa ich jakości (16%). Inne przewidywane skutki pozytywne ankietowani

wymieniali:

- rozwój firmy (2%),

- wyższe dochody (2%),

- zwiększenie zysków (2%),

- wzrost konkurencyjności wobec innych dostawców (2%),

- stabilność (2%),

- zwiększenie zatrudnienia (4%),

- zwiększenie produkcji (4%),

- prestiż (2%),

- rozpoznawalność marki (2%).

Tylko 6% badanych nie dostrzegało żadnych pozytywnych skutków w potencjalnym

wprowadzeniu przetwórstwa ekologicznego, a kolejne 4% deklarowało, że nie wie o nich,

z powodu braku informacji na ten temat.

Z kolei odpowiadając na pytanie „Jakie efekty negatywne niosłoby wprowadzenie do

przetwórni ekoproduktów?” ponad 30 % przedsiębiorców wskazało przede wszystkim na wzrost

kosztów związanych np. z inwestycją na przygotowanie nowej linii technologicznej, zakupem maszyn,

z podwyższeniem kosztów produkcji, dodatkowym zatrudnieniem, dodatkową promocją produktów

oraz potrzebą skorzystania w tej sytuacji z obcych źródeł finansowania.

Co piąty z respondentów obawiał się również problemów ze zbytem wynikających

z małego zainteresowania ekoproduktami ze strony klientów oraz ze wzrostu cen produkowanych

wyrobów, co w konsekwencji mogłoby spowodować obniżenie rentowności produkcji.

Niektórzy ankietowani za negatywne skutki wprowadzenia przetwórstwa ekologicznego uznali:

konieczność wprowadzenia zmian o charakterze organizacyjnym i technologicznym, w tym zmianę

stosowanych środków produkcji, konieczność przestrzegania zasad ekoprodukcyjnych i problemy z

pozyskaniem odpowiedniego surowca. Wskazywano także na możliwość wzrostu wydajności pracy

przy tej samej liczbie zatrudnionych oraz niepewność pomyślności inwestycji.

195

Tylko 14% ankietowanych nie przewidywało żadnych negatywnych efektów wdrażania w

firmie przetwórstwa produktów ekorolniczych

Wnioski

Na podstawie przeprowadzonych badań można sformułować następujące wnioski:

1. W opinii przedsiębiorców podstawowym problemem utrudniającym funkcjonowanie

przetwórniom ekologicznym jest wysokie oprocentowanie kredytów. Podobna sytuacja

dotyczy również przetwórni konwencjonalnych.

2. Należy zauważyć, iż czynniki bezpośrednio związane ze zmianą sposobu produkcji, takie jak

modyfikacja technologii, brak możliwości stosowania substancji dodatkowych, czy

specjalnych urządzeń w kraju zostały ocenione przez badanych przedsiębiorców jako mało

utrudniające. Nieco gorzej respondenci ocenili możliwość zaopatrzenie w surowiec

(przeciętnie jako czynnik średnio utrudniający).

Najnowsze dane wskazują, iż Polacy wydają znacznie mniej (od 56 do 86 razy) na

certyfikowaną żywność niż mieszkańcy innych krajów europejskich [3]. Stąd można sądzić, że

również w Polsce systematycznie będzie wzrastać grupa konsumentów poszukujących żywność

bezpieczną, wyprodukowaną bez użycia środków chemicznych, w rejonie o niewielkim stopniu

zanieczyszczenia środowiska. Dotarcie do tej grupy odbiorców stanowi wyzwanie, ale i możliwość

przetrwania dla małych przedsiębiorstw.

Literatura

1. Koreleska E., 2005. Możliwości przetwarzania surowców z rolnictwa ekologicznego w opinii

przedsiębiorców przetwórni konwencjonalnych, Zeszyty Naukowe BTN, seria B, nr 58, Bydgoszcz.

2. Koreleska E., 2006. Funkcjonowanie i rozwój gospodarstw ekologicznych, Praca doktorska,

Maszynopis, SGGW, Warszawa.

3. Koreleska E:, Stan i perspektywy rynku produktów ekologicznych w dobie światowego kryzysu

gospodarczego. Czasopismo Ekonomii Europejskiej, Wyd. Państwowego Uniwersytetu

Ekonomicznego w Tarnopolu, Ukraina, nr 2 /2010, s.156-168.

4. Sawicka J., 2000. Drobna przedsiębiorczość w warunkach gospodarki rynkowej, [w:] J. Sawicka (red)

Założenie i prowadzenie małego przedsiębiorstwa, SGGW, Warszawa.

Conditions of ecological procesing plants ' development

Summary

Small companies contribute to the economic growth. However, in the times of the creeping globalization, their

positions may be threatened. Recently, it is assumed that the small companies' chance to survive is to reach the

market niches, such as the ecological niche. The purpose of the analysis was to define the conditions of

ecological procesing plants ' development. The research was conducted among those processing plants that have

the certificate of conformity of carrying out of the processing by the method of the direct interview with the

owners or the directors of the companies.

Kay words: ecological product, ecological processing plants, the factor of development

196

PLONOWANIE I EFEKTYWNOŚĆ EKONOMICZNA UPRAWY ZBÓŻ W

ZRÓŻNICOWANYCH WARUNKACH KLIMATYCZNO-GLEBOWYCH

Autor: Katarzyna Orell,

Opiekun: prof. dr hab. Kazimierz Klima,

SKN „Agroekolog” Instytut Rolnictwa Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Jana Grodka w Sanok. ul.

Mickiewicza 21, 38-500 Sanok


Słowa kluczowe: plon, gleba, pszenica jara, jęczmień jary, pszenżyto jare, Czyrna, Nowosielce

Wstęp

Plonowanie roślin uprawnych zależy m. in. od potencjału produkcyjnego danej odmiany lub

gatunku uwarunkowanego genetycznie. Duże znaczenie dla plonowania, zwłaszcza w przypadku zbóż,

posiadają również czynniki siedliskowe i agrotechniczne [5, 8]

Czynnikiem siedliskowym, który najsilniej wpływa plony jest jakość gleby. Witek [12] w

swoich badaniach stwierdził, iż plon podstawowych zbóż uzyskiwana na glebie VI klasy jest blisko 3-

krotnie mniejszy aniżeli na glebie I klasy. W naszym kraju gleby cechują się niską jakością i dużym

zróżnicowaniem. Blisko 28% gleb gruntów ornych zostało wytworzone z pisaków luźnych i

słabogliniastych, a około 16% z piasków gliniastych [2]. Tego typu skład granulometryczny ogranicza

właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne gleb. Zasadniczą cechą przesądzającą o produkcyjności

gleb jest zdolność do gromadzenia wody. Na glebach piaszczystych rośliny odczuwają często

niedobory wilgoci, co skutkuje ograniczeniem w doborze gatunków uprawnych oraz zmniejsza

plonowanie [12]. Dlatego ważnym zagadnieniem jest dostosowanie struktury zasiewów zbóż do

warunków przyrodniczych, głównie glebowych [6].

Celem badań była ocena plonowania i efektywności ekonomicznej uprawy zbóż uprawianych

w zróżnicowanych warunkach klimatyczno-glebowych.

Materiał i metody

Przedmiotem badań realizowanych w latach 2008-2010 były dwa jednoczynnikowe

doświadczenie polowe założone metodą losowanych bloków w 4 powtórzeniach. Pojedyncze poletko

posiadało powierzchnię 18 m2. Uprawiano pszenicę jarą, jęczmień jary i pszenżyto jare. Oceniane

rośliny uprawiano w zróżnicowanych warunkach klimatyczno-glebowych, tj. na polu doświadczalnym

w Czyrnej k. Krynicy (545 m n.p.m. Beskid Niski) oraz na polu doświadczalnym Technikum

Rolniczego w Nowosielcach (Doły Jasielsko-Sanockie). Czyrna leży na terenie górskim ONW

(Obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania). Dopłata ONW wynosi tu 320,- zł/ha.

Nowosielce leżą w strefie o specyficznych utrudnieniach, gdzie dopłata ONW wynosi 264,- zł/ha W

obydwu stacjach zastosowano jednakowe nawożenie: 72 kg · ha-1

N, 34 kg · ha-1

P oraz 55,6 kg · ha-1


197

K. Analizę ekonomiczną wykonano wg. standardów Unii Europejskiej [1, 7]. Wartość nawozów,

pestycydów i ziarna siewnego przyjęto według cen zakupu w ostatnim roku badań. Ceny sprzedaży

oraz koszty zabiegów uprawowych przyjęto za Zaleskim i in. [13]. Wydajność oraz zużycie środków

produkcji określono na podstawie technologii zastosowanej w doświadczeniu.

Wyniki doświadczeń opracowano statystycznie wykorzystując dwuczynnikową analizę

wariancji traktując czynniki jako stałe. Istotność średnich różnic obiektowych testowano z

wykorzystaniem procedury porównań wielokrotnych z wykorzystaniem testu Tukeya na poziomie

istotności α = 0,05.

Warunki przeprowadzenia doświadczenia

Glebę pola doświadczalnego Czyrnej określono jako brunatną wytworzona ze zwietrzeliny

skał fliszowych o składzie granulometrycznym gliny średniej szkieletowej. Zaliczono ją do 12-go

kompleksu owsiano-ziemniaczanego-górskiego. Na polu doświadczalnym w Nowosielcach występuje

gleba brunatnoziemna. Posiadała ona skład granulometryczny gliny średniej. Glebę zaliczono do IV

klasy bonitacyjnej oraz 11 kompleksu zbożowego górskiego.

Tabela 1 Miesięczny rozkład opadów (mm) w okresie wegetacji zbóż w latach 2008-2010

Lata Miesiące Suma opadów

IV V VI VII VIII IV-VIII I-XII

Czyrna

2008 46,8 40,3 39,7 185,1 60,6 372,5 857,6

2009 15,5 123,7 136,2 95,3 66,4 437,1 822,1

2010 65,8 234,2 226,6 131,6 144,5 802,7 1170,7

1981-2002 62,0 99,6 118,6 111,2 91,0 482,3 838,9

Nowosielce

2008 42,5 36,9 34,7 162,4 57,3 347,5 805,3

2009 15,2 121,7 135,4 100,5 65,7 438,5 781,4

2010 62,0 226,5 223,9 125,0 141,1 778,5 1117,8

1891-1930 61 75 115 126 101 478 814

Biorąc pod uwagę sumy opadów w Czyrnej i Nowosielcach w okresie wegetacji zbóż (IV-

VIII) oraz kryteria opracowane przez Kaczorowską [3] można do okresów wegetacyjnych

przeciętnych zaliczyć sezon w 2008 i 2009 roku, zaś 2010 r. do mokrych (tab. 1). W Czyrnej średnia

długość okresu wegetacyjnego wynosi 180 dni, zaś w Nowosielcach 192 dni. Biorąc pod uwagę

wyniki badań Rudnickiego [10] oraz Klimy i Pisulewskiej [4] można stwierdzić, iż sprzyjające

warunki opadowe dla plonowania zbóż w obydwu miejscowościach wystąpiły tylko w sezonie

wegetacyjnym 2009 r.

198

Wyniki i dyskusja

Średni plon ziarna uzyskany w lepszych warunkach klimatyczno-glebowych Nowosielec był o

10% większy aniżeli w Czyrnej (tab. 2). Uzyskany rezultat potwierdza wyniki badań Klima i Szarek

[5]. Cytowani autorzy stwierdzili, iż w lepszych warunkach klimatyczno-glebowych okolic Krakowa,

średni plon zbóż był o 26% większy niż w Czyrnej leżącej na terenach górskich.

Tabela 2. Plon ziarna zbóż (t*ha-1

) w zależności od zróżnicowanych warunków klimatyczno-glebowych

Obiekt Miejscowości Średnio

Czyrna Nowosielce

Pszenica jara 3,15 3,56 3,35

Jęczmień jary 3,52 3,77 3,64

Pszenżyto jare 3,59 3,97 3,78

Średnio 3,42 3,76 3,59

NIR 0,05 dla miejscowości 0,25

NRI 0,05 dla uprawianych zbóż 0,32

W przedmiotowych badaniach pszenżyto jare wydało większy o 12% plon aniżeli pszenica

jara. Mogło to wynikać z lepszego wykorzystania przez pszenżyto jare trudnych górskich warunków,

aniżeli przez pszenicę jarą wymagającą warunków lepszych niż górskie. Osiągnięty rezultat

potwierdza opinię Ścigalskiej [11]

Tabela 3. Wartość produkcji oraz wskaźniki oceny ekonomicznej testowanych zbóż

Wyszczegól-

nienie

Wartość produkcji

[zł/ha]

Koszty

bezpośrednie

[zł/ha]

Nadwyżka

bezpośrednia

[zł/ha]

Dochód rolniczy

[zł/ha]

Dochód

osobisty [zł/ha]

C* N* C* N* C* N* C* N* C* N*

Pszenica jara 2835 3204 1244 1244 1591 1960 73 442 1256 1569

Jęczmień jary 2780 2978 1250 1250 1530 1728 12 210 1195 1337

Pszenżyto jare 2800 3096 1260 1260 1540 1836 22 318 1205 1445

Średnio 2805 3092 1251 1251 1553 1841 35 323 1218 1450

C* - pole doświadczalne Czyrnej

N* - pole doświadczalne w Nowosielcach

Dochód rolniczy uzyskany w lepszych warunkach klimatyczno-glebowych Nowosielec był o

288,- zł/ha większy niż w Czyrnej (tab. 3). Natomiast dochód osobisty uwzględniający jednolitą

płatność obszarową (506,98,-zł/ha), uzupełniającą płatność obszarową (356,47,- zł/ha) oraz dopłatę

ONW, był większy w Nowosielcach o 232,- zł/ha (16%) aniżeli w Czyrnej. Oznacza to, iż różnica w

dopłatach ONW wynosząca 56,- zł (320-264 = 56,- zł) nie w pełni rekompensuje gorsze warunki

klimatyczno-glebowe występujące na terenach górskich. Potwierdza to opinię Poczty i in. [9] którzy

199

twierdzą, iż obecne dopłaty nie rekompensują mniejszej wydajności i większych kosztów

ponoszonych w trenach górskich.

Wnioski

1. Średni plon ziarna zbóż zebrany w bardziej dogodnych warunkach klimatyczno-glebowych

Nowosielec był o 10% większy niż w warunkach górskich.

2. Pszenżyto jare wydało większy plon (o 12%) niż pszenica jara.

3. Dochód rolniczy uzyskany w lepszych warunkach klimatyczno-glebowych Nowosielec (Doły

Jasielsko-Sanockie) był o 288,- zł/ha, a dochód osobisty o 232,- zł/ha większy niż w

warunkach górskich Beskidu Niskiego.

4. Dopłata ONW wynosząca 320,- zł/ha nie w pełni rekompensowała mniejsze plony i większe

nakłady występujące w warunkach górskich.

Literatura

1. Bednarz B., Ciukaj J., Pobereżnik B., Pisarz A., Tomasiak I. 2009. Kalkulacje produkcji rolniczej.

Wyd. MODR Karniowice: s. 58.

2. GÓRSKI T., KRASOWICZ S., KUŚ J. 1999. Glebowo klimatyczny potencjał Polski w produkcji zbóż.

Pam. Puławski, z. 114: 127-141.

3. Kaczorowska Z. 1962. Opady w przekroju wieloletnim. Prace Geogr. IG PAN, 33: 1-107.

4. Klima K. Pisulewska E. 2004. Reakcja owsa oplewionego i nieoplewionego na warunki opadowo-

termiczne w terenach górskich. Acta Agroph., 3(2): 271-280. K

5. Klima K., Szarek K. 2006. Porównanie plonowania i elementów struktury plonu owsa uprawianego w

różnych warunkach glebowo-klimatycznych. Biul. IHAR, nr 239: 173-183.

6. Kuś J. 2002. Rejonizacja produkcji roślinnej w Polsce. Pamiętnik Puławski, nr 130: 21-29.

7. Niewęgłowska G. 2001. Mały poradnik zarządzania gospodarstwem rolniczym. Wyd. IERiGŻ

Warszawa.

8. Noworolnik K. 2003. Wpływ wybranych czynników agrotechnicznych na plonowanie jęczmienia

jarego w różnych warunkach siedliska. IUNG Puławy ser. Monografie

i rozprawy naukowe, zeszyt 8: 7-61.

9. Poczta W., Pawlak K., Kiryluk-Dryjska, Siemiński P. 2007. Perspektywy Polskich gospodarstw

rolnych w europejskim modelu rolnictwa. Stow. Ekon. Rol. i Agrobiznesu, t. IX, z. 2: 288-300.

10. Rudnicki F. 1995. Porównanie reakcji jęczmienia jarego i owsa na warunki opadowo- termiczne.

Fragmenta Agronomica (XII) Nr 3 (47): 21-31.

11. Ścigalska B. 2001. Plonowanie pszenżyta jarego w zmianowaniu i monokulturze na glebie kompleksu

żytniego dobrego. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, nr 274: 1-98.

12. Witek T. 1979. Wpływ jakości gleb na plonowanie roślin uprawnych. Zesz. Probl. Podst. Nauk Rol.

224: 35-47.

13. Zaleski A., Mieczkowski J., Oleksiak T., Pawlak J., Pruszyński S., Talarek M., Zalewski A.,

Mieszkowska L. 2010. Rynek środków produkcji i usług dla rolnictwa. Analizy rynkowe 38. IERiGŻ

Warszawa, 2010: 1-31.

Crop yield and cost-effectiveness of corn-growing under diversified climate and soil conditions

Summary:

One of the methods allowing for the increase in the crop yield is to adjust the disposition of crops to natural

condition, mainly to the regional, specific soil conditions. The objective of the research was to evaluate the

crop yield and cost-effectiveness of corns grown under the diversified climatic and soil conditions. The

research included two one-factor field experiments and was performed in Czyrna near Krynica (mountain

conditions) and in Nowosielce near Sanok (piedmont conditions), in a period from 2008 to 2010. Spring

200

wheat, spring barley and spring triticale were corns grown during the experiment. Based on the research

results obtained, it was found that the average grain yield of corns grown under more convenient climatic-

soil conditions in Nowosielce was by 10% higher that the grain yield of corns grown under the mountain

conditions in Czyrna. The crop yield of spring triticale was higher (by 12%) than the crop yield of spring

wheat. The agricultural income received in Nowosielec where the climatic-soil conditions were better (this

region is called Doły Jasielsko-Sanockie) was by 288,- zł/ha, and the personal income by 232,- zł/ha higher

than in Czyrna with the mountain conditions (Beskid Niski Mountain Region). The ‘ONW’ subsidy (for

farmers having farms in the regions featuring disadvantageous natural conditions) amounting to 320,- zł/ha

did not compensate the farmers for their lower crop yields and higher expenditures accrued owing to

specific mountain conditions.

Key words: crop yield, soil, spring wheat, spring barley, spring triticale, Czyrna, and Nowosielce

201

PLONOWANIE TOPINAMBURU (HELIANTHUS TUBEROSUS L.) ODMIANY

ALBIK POD WPŁYWEM ZRÓŻNICOWANEGO NAWOŻENIA AZOTEM

Autorzy: Paulina Sidor


SKN Rolników „Włościanin” Sekcja Agroekologii „Fitofagusie”




Słowa kluczowe: topinambur, słonecznik bulwiasty, plonowanie, nawożenie azotem

Wstęp

Topinambur (Helianthus tuberosus L.) należy do rodziny złożonych (astrowatych). Pod

względem pokroju części nadziemnej jest podobny do słonecznika, różni się zaś tym, że tak jak

ziemniak wytwarza pędy podziemne, na których końcach powstają bulwy [1].

Gatunek ten może stanowić w przyszłości jeden z ważniejszych surowców energetycznych,

przemysłowych czy farmaceutycznych. Jest rośliną wciąż mało znaną mimo, iż jako roślina uprawna

ma długą historię. Był on uprawiany przez plemiona Indian w Ameryce Północnej jeszcze przed

przybyciem Kolumba [5]. Zwany również słonecznikiem bulwiastym lub bulwą uważany jest za cenną

roślinę o dużym potencjale produkcyjnym i wszechstronnym użytkowaniu. W ostatnich latach

ponownie wzrasta zainteresowanie tym gatunkiem, co wynika z różnorodnego wykorzystywania bulw

w żywieniu zwierząt i ludzi, jak też z zastosowania w przetwórstwie spożywczym oraz

farmaceutycznym [6].

Bulwy topinamburu są bardzo smaczne, soczyste, delikatne i słodkawe, przypominające w

smaku karczochy, szparagi lub bataty; nie powinno się traktować ich jako substytutu ziemniaka, lecz

jako wykwintną jarzynę, poszukiwaną ze względu na charakterystyczny smak [2]. Z racji swego

składu chemicznego mogą one częściowo lub całkowicie zastąpić deficytowe w naszej diecie

składniki: inulinę, błonnik pokarmowy, witaminy, aminokwasy siarkowe oraz pozwolić na

poszerzenie asortymentu wytwarzanych produktów konsumpcyjnych. Ze względu na dużą wartość

biologiczną białka i znaczną zawartość inuliny, witamin oraz składników mineralnych bulwy tego

gatunku są cennym surowcem do produkcji żywności funkcjonalnej o obniżonej wartości

energetycznej i podwyższonej zawartości błonnika [7]. Ze względu na swój skład chemiczny roślina ta

ostatnio stała się przedmiotem zainteresowania przemysłu farmaceutycznego. Znajduje zastosowanie

w produkcji suplementów diety wspomagających odchudzanie oraz regulujących przemianę materii.

Szczególnie ważna jest obecność inuliny w bulwach, która w organizmie człowieka ulega

hydrolizie do fruktozy, ta zaś ze względu na odmienny metabolizm w porównaniu z glukozą może być

bezpiecznie używana przez chorych na cukrzycę [5].

202

Z rolniczego punktu widzenia ważne jest przede wszystkim paszowe zastosowanie

słonecznika bulwiastego. Może stanowić on konkurencję dla innych roślin pastewnych, takich jak:

ziemniak, buraki pastewne, mieszanki zbożowe. Na paszę mogą być wykorzystywane zarówno bulwy,

jak i masa zielona topinamburu w postaci świeżej lub kiszonek [6].

Jako gatunek mający ogromną zdolność wiązania energii słonecznej i przetwarzania jej na

masę biologiczną, może być wykorzystany jako roślina energetyczna do bezpośredniego spalania i do

produkcji biogazu [4].

W zależności od postępu badań, ciągle poszerza się zakres zastosowań topinamburu.

Właściwości fizykochemiczne i biologiczne tego gatunku stały się przedmiotem badań stosunkowo

niedawno [3].

Celem badań była ocena wpływu zróżnicowanego nawożenia azotem roślin topinamburu

odmiany Albik na plon i cechy bulw oraz plon masy nadziemnej. Praca ta pozwoli lepiej poznać ten

zapomniany, obecnie mało znany i niezbyt rozpowszechniony w Polsce gatunek.

Materiał i metody

Badania przeprowadzono w roku 2010 w oparciu o ścisłe doświadczenie polowe,

zlokalizowane w Górnie koło Sokołowa.

W pracy zaprezentowano wyniki doświadczenia jednoczynnikowego, realizowanego w

układzie losowanych bloków, w trzech powtórzeniach. W doświadczeniu obiektami czynnika były

poziomy nawożenia azotem: 0 kg, 50 kg, 100 kg i 150 kg N ha-1

. Pierwszą dawkę nawozu wysiano w

dniu sadzenia roślin. Drugą dawkę azotu zastosowano, gdy rośliny osiągnęły około 40 – 50 cm

wysokości. Z każdego poletka pobierano losowo po 5 roślin, które posłużyły do określenia

następujących cech biometrycznych: świeża i powietrznie sucha masa łodyg (g), świeża i powietrznie

sucha masa liści z rośliny (g). W doświadczeniu określono liczbę i masę bulw z krzaka oraz średnią

masę 1 bulwy. Określono również cechy liniowe bulw: długość i szerokość.

Wyniki badań

Bulwy zebrane z poletek, na których nie zastosowano nawożenia azotem były najkrótsze – ich

długość wynosiła przeciętnie 8 cm. Bulwy z roślin nawożonych największą dawką azotu (150 kg N ∙

ha-1

) okazały się dłuższe od bulw uzyskanych na obiektach nawożonych niższą dawką tego składnika

oraz na kontroli. Zróżnicowane nawożenie azotem nie miało znaczącego wpływu na średnicę bulw

topinamburu odmiany Albik.

Nawożenie azotem istotnie modyfikowało liczbę i masę bulw z krzaka oraz plon bulw z

hektara uprawy topinamburu odmiany Albik, Zaobserwowano wzrost liczby bulw z krzaka pod

wpływem zwiększania dawki nawozu azotowego. Przy nawożeniu dawką 150 kg N ha-1

liczba bulw

203

z jednej rośliny wynosiła przeciętnie 42,9 sztuk, istotnie więcej o 4,2 sztuki w porównaniu do obiektu

kontrolnego. Przy pozostałych dawkach azotu liczba bulw z krzaka nie różniła się istotnie.

Masa bulw z krzaka topinamburu była istotnie modyfikowana przez nawożenie azotem.

Najmniejszą masę bulw z krzaka wynoszącą 751 g uzyskano na obiektach, na których nie zastosowano

nawożenia tym składnikiem. W obiektach nawożonych najwyższą dawką azotu (150 kg N ∙ ha-1

) masa

bulw z jednego krzaka wynosiła średnio 866 g. Masa bulw z krzaka wzrastała w miarę zwiększania

dawek tego składnika pokarmowego.

Wielkość dawki nawozu nie miała istotnego wpływu na masę poszczególnych bulw. Masa

bulw topinamburu odmiany Albik wynosiła średnio 19,9 g. Przy nawożeniu azotem w dawkach : 50,

100 i 150 kg N ∙ ha-1

średnia masa jednej bulwy topinamburu wzrastała w porównaniu do kontroli

odpowiednio o 0,2 g, 1,3 g i 0,9 g, ale różnice te nie zostały statystycznie udowodnione.

Nawożenie miało widoczny wpływ na wielkość ogólnego plonu bulw. Topinambur reagował

wzrostem plonu bulw na zwiększające się dawki nawożenia azotem. Masa bulw z obiektu kontrolnego

wynosiła średnio 31,2 t/ha. Przy zastosowaniu dawki 100 kg i 150 kg ∙ ha-1

plon bulw był istotnie

wyższy w odniesieniu do kontroli odpowiednio o 7,8 t i 8,5 t ha-1

.

Rośliny topinamburu reagowały zwiększeniem plonu suchej masy nadziemnej na wyższe

dawki azotu. W obiekcie kontrolnym plon suchej masy łodyg wynosił 8,1 t/ha. Istotny wzrost

wielkości plonu suchej masy łodyg stwierdzono natomiast w przypadku zastosowania dawki 150 kg N

ha-1

, plon był wyższy o 5,5 t w porównaniu do wariantu kontrolnego.

Plon suchej masy liści był również najwyższy w obiekcie nawożonym najwyższą dawką

azotu.

Wnioski

Wielkość zastosowanej dawki azotu istotnie modyfikowała plonowanie topinamburu odmiany

Albik. Zwiększanie dawki azotu powodowało wzrost plonu bulw i masy nadziemnej roślin.

Najwyższy plon bulw i suchej masy nadziemnej uzyskano po zastosowaniu dawki 150 kg N ∙ ha-1

.

Pod wpływem zwiększania dawki nawozu azotowego stwierdzono wzrost liczby i masy bulw

wytwarzanych przez jedną roślinę. Wielkość dawki azotu nie miała natomiast istotnego wpływu na

średnią masę jednej bulwy.

Długość bulw i współczynnik ich wydłużenia wzrastały pod wpływem zwiększania dawek

azotu. Nawożenie azotem nie miało natomiast wpływu na średnicę bulw.

Literatura

1. Ceglarek F., Zarzecka K. 2003, Rośliny okopowe bulwiaste, [W:] Szczegółowa uprawa roślin T. 1

(red. Jasińska Z, Kotecki A.), AR Wrocław, 383-392.

2. Czerni A. 1986, Warzywa rzadko spotykane, Wyd. Warta, 16-17.

204

3. Dreszczyk E. 2006, Propozycja dalszego rozwijania regionalnej koncepcji wykorzystywania biomasy

do celów energetycznych, Energia odnawialna, 12, 11-15.

4. Kościk B. 2003, Wieloletnie rośliny energetyczne, [W:] Biopaliwa (red. Gradziuk P.), Warszawa, 7-11.

5. Kowalczyk - Juśko A. 2006, Słonecznik bulwiasty (topinambur), Wokół energetyki, 4, 49-54.

6. Sawicka B. 2002, Efekty stosowania herbicydów w uprawie Helianthus tuberosus L. Część II. Plon i

struktura nadziemnych części roślin, IHAR, 223/224, 397-413.

7. Sawicka B., Skiba D. 2009, Zmienność ciemnienia miąższu bulw surowych i gotowanych słonecznika

bulwiastego (Helianthus tuberosus L.), Ann. UMCS, Vol. 14,2, 15-22.

205

WIELOFUNKCYJNOŚĆ OBSZARÓW WIEJSKICH

Autorzy: Marika Szczęch, Alicja Świerk, Kamila Wróbel


Koło naukowe „Podróżników”


Ul. Towarnickiego3, 35-959 Rzeszów


Słowa kluczowe: wielofunkcyjność wsi

Wstęp

Definicje według Jerzego Wilkina:

Wielofunkcyjność obszarów wiejskich – różnicowanie działalności gospodarczej na tych

obszarach, stwarzanie przyjaznego środowiska zarówno dla rolników jak i nierolniczej ludności

wiejskiej, wzmacnianie żywotności obszarów wiejskich i sprostanie oczekiwaniom interesariuszy

rozwoju obszarów wiejskich, (z których duża część nie mieszka na wsi).

Wielofunkcyjność rolnictwa –dążenie do pogodzenia realizacji przez rolnictwo funkcji

komercyjnych, wynikających z działania w konkurencyjnym otoczeniu gospodarczym, z funkcjami

pozarynkowymi pożądanymi ze względu na wartości, jakie społeczeństwo uznaje za ważne.

Definicja wsi

Wieś – jednostka osadnicza o zwartej, skupionej lub rozproszonej zabudowie i istniejących

funkcjach rolniczych lub związanych z nimi usługowych lub turystycznych, nieposiadająca praw

miejskich lub statusu miasta (art. 2 ustawy z 29 sierpnia 2003 o urzędowych nazwach miejscowości

i obiektów fizjograficznych).

Statystyki według - GUS główny urząd statystyczny

Na terenach wiejskich mieszka w Polsce (według danych z 2009 roku) około 15 mln ludzi, tj. blisko

39% mieszkańców Polski. Najgęstsza sieć wsi jest w Polsce centralnej. Są to małe wsie liczące ok.

300 mieszkańców. Z kolei najmniejsza gęstość wsi polskich jest na południu kraju — z reguły są to

duże wsie, powyżej 1000 mieszkańców. Ma to związek z przeszłością polityczno-gospodarczą kraju

[1].

Specyficzne cechy przestrzeni wiejskiej:

- krajobraz

- bliski kontakt z przyrodą

- cisza i spokój

- zdrowa żywność i dobre wyżywienie

- niższe ceny

- folklor i tradycja

- bezpośredni kontakt z rodzina gospodarza

- swobodę poruszania się



http://pl.wikipedia.org/wiki/Jednostka_osadnicza

http://pl.wikipedia.org/wiki/Rolnictwo

http://pl.wikipedia.org/wiki/Turystyka

http://pl.wikipedia.org/wiki/Prawa_miejskie

http://pl.wikipedia.org/wiki/Prawa_miejskie

http://pl.wikipedia.org/wiki/Miasto

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ustawa

http://pl.wikipedia.org/wiki/29_sierpnia

http://pl.wikipedia.org/wiki/2003

206

- zwierzęta

Zasada zrównoważonego rozwoju obiektów wiejskich

Warunkiem harmonijnego rozwoju wsi, zsynchronizowanego z potrzebami i możliwościami

regionu jest dostosowanie ich funkcji i formy do warunków miejscowych. Polega ona na unikaniu

konfliktów z rolnictwem, ochroną środowiska i tradycjami kulturowymi.Założenia wielofunkcyjności

wsi J.Wilkin

Głównym założeniem wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich jest fakt, iż dla wsi

ważne są także inne formy działalności pozarolniczej, mniej lub bardziej oderwane od rolnictwa i jego

otoczenia. Dlatego istotne są następujące czynności:

- Odchodzenie od rolnictwa, jako dominującej funkcji terenów wiejskich,

- Wkomponowanie w obszar wiejski większej liczby nowych funkcji pozarolniczych, np.(repetycyjnej,

rezydencjonalnej, intensywnej) a przez to tworzenia nowych miejsc pracy na wsi,

- Wykorzystanie kreatywności, umiejętności i sprawności miejscowego i zewnętrznego przedsiębiorcy

wiejskiego, którym może być miejscowy właściciel gospodarstwa rolnego, wprowadzający nowe

formy aktywności gospodarczej [2].

W pojmowaniu wielofunkcyjności obszarów wiejskich można wyodrębnić:

- Wielofunkcyjność rolnictwa, tj. dywersyfikację produkcji rolniczej w kier. dostosowania jej do

potrzeb rynku,

- Zmiany w strukturze zatrudnienia ludności zmierzające do tworzenia miejsc pracy pozarolniczej na

wsi i nowego wykorzystania przestrzeni wiejskiej.

Funkcje wsi:

5. Turystyczna

6. Rolniczo przemysłowa

7. Religijna

8. Uzdrowiskowo sanatoryjna

9. Rzemieślnicza

10. Podtrzymywania tradycji

11. Obszary wiejskie, jako tereny otwarte miasta

12. Obszary wiejskie, jako zaplecze zasobowe dla obszarów miejskich

1. Funkcja turystyczna - agroturystyka, turystyka wiejska

Obszary wiejskie pełnią ważną funkcję zapewniania mieszkańcom miasta możliwości

zaspokajania ich potrzeb rekreacyjnych. W pobliżu wielkich obszarów metropolitalnych tracą one

swój wiejski charakter, przekształcając się w wielkie założenia rekreacyjne. Gdzie indziej zachowują

cechy wiejskości i są odwiedzane głównie ze względu na walory środowiska naturalnego

207

i kulturowego; często rozmiary ruchu turystycznego przekraczają ich odporność środowiskową.

Rekreacja i wypoczynek stają się głównymi formami relacji pomiędzy miastem i wsią. Turystyka

wiejska w Unii Europejskiej wspierana jest przez władze lokalne i państwowe. Na rynku turystycznym

zdobyła juz ona ważną pozycję. Jej udział w turystyce szeroko pojmowanej stanowi 10–20%.

Turystyka wiejska stwarza możliwość wypoczynku w środowisku czystszym od miejskiego,

różniącym się zasadniczo od środowiska pracy i codziennego życia, w środowisku ogarniętym

spokojem, niewielkim ruchem komunikacyjnym. Tworzy okazją do bezpośredniego kontaktu ze

zdrowym środowiskiem przyrodniczym, zdrową żywnością. Pozwala również na łączność z życiem

wiejskim, pracami typowo rolniczymi, zwierzętami wiejskimi oraz daje możliwość poznania wiejskich

dóbr kultury współczesnej.

2. Funkcja rolniczo –przemysłowa – przeważnie w okolicach miast gdzie z racji niskich podatków

przenosza się fabryki z miasta, np. Niemce kolo lublina, oleniocka kolo Chełmna czy cała gmina

Kleszczów kolo Bełchatowa.

3. Funkcja religijna

Tworzenie sanktuariów i miejsc kultu na terenach wiejskich, na przykład Wambierzyce

w Kotlinie Kłodzkiej, Sulisławie na ziemi Sandomierskiej. Wieś, zatem w niektórych przypadkach

stanowi miejsce kultu i pielgrzymek wiernych. Wpływa to na jej atrakcyjność i popularność, może się

również przyczynić do wzrostu poziomu życia jej mieszkańców np. przez sprzedaż dewocjonaliów.

4. Funkcja uzdrowiskowo-sanatoryjna

Tworzenie uzdrowiska z całym zapleczem leczniczym w czystym klimacie, na przykład

Wysowa w Beskidzie Niskim; Świeże powietrze i natura stawiają wieś wysoko w rankingu miejsc

sprzyjających odnowie sił i rehabilitacji.

5. Funkcja rzemieślnicza

Produkcja określonych wyrobów-rękodzieł, na przykład Chełmsko w Sudetach słynie

z wyrobów lnianych. W czasach, kiedy rękodzieło zastępuje seryjna produkcja maszynowa, rękodzieło

rzemieślnicze nabiera szczególnego znaczenia. Precyzja i wartość ręcznie wykonanych produktów jest

znacznie większa niż przedmiotu masowej produkcji. W okolicach najbardziej popularne jest

wyrabianie garnków glinianych w Medyni Głogowskiej.

6. Funkcja podtrzymywania tradycji

Wieś pełni role zatrzymującą zanikanie tradycji, obrzędów i folkloru dzięki kontynuowaniu

rodzimych rzemiosł nie zanikają one, stają się unikatowe i wyjątkowe. Jak wiemy w zabieganych

miastach mniejszą rolę przywiązuje się do tradycji, w wielu przypadkach to właśnie mieszkańcy wsi

podtrzymują piękne polskie tradycje oraz bogatą kulturę folklorystyczną, np. dzięki utrzymywaniu

zespołów folklorystycznych gdzie młodzież uczy się starych ludowych tańców.

7. Obszary wiejskie, jako zaplecze zasobowe dla obszarów miejskich

Miasta są niemal w całości zależne od zasobów wody pitnej, zlokalizowanych głównie na

terenach wiejskich. Znajdują się tam chronione obszary wodonośne, stacje uzdatniania wody

208

i zbiorniki retencyjne mają istotny wpływ na środowisko i gospodarkę terenów wiejskich. Podobny,

choć nie tak silny związek dotyczy zaopatrzenia w energię i niektóre rodzaje surowców. Przykłady

zbiorników wody pitnej 1) Darnków 2) Bukówka 3) Chełm Śląski

8. Obszary wiejskie, jako tereny otwarte miasta

Obszary wiejskie służące pobliskim obszarom metropolitalnym, tworzą specyficzną formę

relacji miejsko-wiejskiej, charakterystyczną zwłaszcza dla krajów i regionów Unii o wysokim

poziomie urbanizacji. Niepohamowany rozrost miast zmuszado przyjęcia polityki chronienia terenów

otwartych, zielonych pierścieni, poprawiających stan środowiska miejskiego są niejako płucami miast

poprawiającymi stan czystości powietrza w nich [2].

Wnioski

W czasie realizacji zabiegów modernizujących obszary wiejskie w kierunku ich

wielofunkcyjnego rozwoju powinno nastąpić:

- Usprawnienie komunikacji zewnętrznej i wewnętrznej. Modernizacja sieci drogowej i budowa

nowych dróg,

- Odnowienie wsi; rozluźnienie zabudowy, likwidacja niektórych siedlisk, powiększanie

i modernizacja starych zagród,

- Rozbudowa wsi: wydzielanie terenów pod przyszłą zabudowę i obiekty użyteczności publicznej

w tym infrastrukturę ekologiczną (np. oczyszczalnie ścieków, miejsca utylizacji odpadów itp.),

- Porządkowanie użytkowania ziemi: właściwe użytkowanie gruntów (stosowanie zasad rolnictwa

zintegrowanego)

- Wyłącznie z użytkowanie rolniczego gruntów marginalnych i przeznaczenie ich na cele

kształtowania krajobrazu rolniczego (zalesienia zadrzewienia, śródpolne oczka wodne itd.).

- Racjonalizacja gospodarki wodnej: modernizacja melioracji wodnych, ochrona naturalnych

zagłębień terenowych, jako zbiorników małej retencji zabezpieczających przed powodziami,

retencjonowanie wody dla celów rekreacyjnych,

- Ochrona środowiska naturalnego i kształtowanie krajobrazu: uwzględnia lokalne walory

krajobrazowe, spełnia funkcje ochronne np. przed erozją, zwiększa atrakcyjność turystyczną wsi itp.,

- Zwiększanie walorów rekreacyjnych: konieczność rozbudowy infrastruktury agroturystycznej

(ścieżki rowerowe i spacerowe, miejsc parkingowe biwakowe, sieć usług turystycznych, baza

noclegowa itp.

- Tworzenie nowych miejsc pracy: wobec wzrostu bezrobocia na wsi niezbędne staje się aktywizacja

gospodarcza terenów wiejskich (usługi rolnicze, przetwórstwo rolno- spożywcze, agroturystyczne

i inne).

Wieś pełni szeroką gamę funkcji. Stanowi niejako zaplecze miast będąc jednocześnie

dostawca produktów rolnych i nierzadko ośrodkami przemysłu. Dzisiejsza wieś różni się znaczne od

tej dawnej, – która często uważana była za zacofany zaścianek. Dziś wieś stanowi nieodłączny

209

element prawidłowo funkcjonującego państwa. Ma istotne znaczenie nie tylko w przemyśle, ale tez

coraz większe usługach. Obszary wiejskie są świetnym terenem organizacji wypoczynku i wczasów.

Rozwój agroturystyki pozwala zbliżyć się do natury i zrozumieć jej funkcjonowanie. Pozwala też

zachować bogate dziedzictwo kulturowe gdyż nierzadko to właśnie ona podtrzymuje tradycje i kulturę

danego obszaru i walczy o jej przetrwanie zapewniając przechowanie jej dla następnych pokoleń

Literatura:

1. J. Wilkin, 2009. Wielofunkcyjność rolnictwa - konceptualizacja i operacjonalizacja zjawiska, "Wieś i

Rolnictwo" Nr 4, s. 9-28

2. J. Wilkin, 2010. Wielofunkcyjność rolnictwa. Kierunki badań, podstawy metodologiczne i implikacje

praktyczne. IRWiR PAN, Warszawa

http://www.irwirpan.waw.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=331&Itemid=65&lang=pl

http://www.irwirpan.waw.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=331&Itemid=65&lang=pl

210

ВПЛИВ КОМПЛЕКСНИХ МІНЕРАЛЬНИХ ДОБРИВ НА МОРФОЛОГІЧНІ ТА

ЯКІСНІ ПОКАЗНИКИ ЯРОЇ ПШЕНИЦІ В УМОВАХ ПЕРЕДКАРПАТТЯ

УКРАЇНИ

Автори: Лілія Товарницька, Микола Шпек

Науковий керівник: к с/г наук Шпек Микола Петрович

ДДПУ ім. І.Франка, біологічний факультет, кафедра біології.

м. Трускавець, вул.. Івасюка 11, 82200, Україна

Ключові слова: рослина, сорт, добриво, грунтово-кліматичні умови.

Збільшення збору зерна і підвищення його якості залишається основною проблемою

сільськогосподарського виробництва України. Ґрунтово-кліматичний потенціал України

дозволяє зробити виробництво зерна високоефективним і конкурентноздатним.

Науково-дослідними закладами, агрохімічною службою і передовими господарствами

України нагромаджений багатий досвід проведення заходів, які сприяють збільшенню

ефективності мінеральних добрив під зернові культури.

Для забезпечення оптимального режиму живлення рослин їм крім макроелементів

необхідні мікроелементи. Незважаючи на надзвичайно малий вміст мікроелементів у рослинах,

їх значення для живлення дуже велике і вони є незамінні у системі удобрення. Нестача

необхідних мікроелементів зумовлює порушення обміну речовин, стає обмежуючим чинником

росту врожайності.

У стресових ситуаціях (низькі температури, приморозки, нестача вологи тощо) засвоєння

елементів живлення кореневою системою є недостатнім, що сповільнює темпи росту і

розвитку. Навіть за оптимальної кількості в грунті доступних сполук макроелементів і вологи,

їх засвоєння за низьких температур є недостатнім.

У такій ситуації рослині можна допомогти позакореневим (листковим) підживленням.

Тому метою роботи було вивчити вплив норм та строків внесення нових комплексних

мінеральних добрив на кущистість та виживаність рослин ярої пшениці сорту Рання 93,

дослідити вплив нових комплексних мінеральних добрив на морфологічні показники ярої

пшениці, встановити вплив нових комплексних мінеральних добрив на врожайність

зерна ярої пшениці, вивчити вплив нових комплексних мінеральних добрив на якісні

показники зерна ярої пшениці в умовах Передкарпаття України.

Умови та методика досліджень. Польові досліди проводились протягом 2010 року на

навчально-дослідній ділянці ДДПУ ім. Івана Франка. Досліди розміщувались на дерново-

підзолистих середньо суглинкових, які характеризуються не високим вмістом поживних

речовин, мають кислу реакцію ґрунтового середовища, а тому вимагають додаткових заходів

щодо покращення їх родючості.

211

Таблиця 1. Агрохімічна характеристика грунту дослідної ділянки

Глибина

взятих

зразків, см

Вміст гумусу

(за Тюріним),

%

Ph, %

Вміст, мг на 100 гр грунту.

N-гідролізований

азот (за Тюріним-

Коновою)

P2O5

(за

Кірсоновим)

K2O

(за Масловою)

0-20 2.8 6.0 6.8 8.5 10.5

Вміст гумусу в орному шарі становить 2.8 %, реакція грунтового розчину слабо-кисла,

забезпеченість поживними речовинами середня. Запаси поживних елементів в грунті на глибині

орного шару 0-20 см: гідролізованого азоту (за Тюріним-Коновою) – 6.8 мг на 100 гр грунту,

фосфору (за Кірсановим) – 8.5 мг на 100 гр грунту, калію (за Масловою) – 10.5 мг на 100 гр

грунту (табл. 1).

Польові досліди закладали за такою схемою: в нас було 10 варіантів: 1 варіант – контроль

(без добрив), в інших варіантах ми вивчали 3 нові комплексні добрива: Розасоль, Вуксал,

Кристалон. Ці добрива ми вносили в різних нормах і в 3 фази розвитку рослин: фазу сходи,

фазу кущіння, фазу колосіння.

№ варі-

анту

Норми і строки внесення добрив, кг/га д.р.

під весняну культивацію в фазі сходи в фазі кущіння в фазі колосіння

1 Контроль (без добрив)

2 Нітроамофоска

N45 Р45 К45 - фон

Розасоль

(6 л/га)


N45 Р45 К45 - фон

Розасоль

(3 л/га)

Розасоль

(3 л/га)


N45 Р45 К45 - фон

Розасоль

(2 л/га)

Розасоль

(2л/га)

Розасоль

(2 л/га)


N45 Р45 К45 - фон

Вуксал

(6 л/га)


N45 Р45 К45 - фон

Вуксал

(3 л/га)

Вуксал

(3 л/га)


N45 Р45 К45 - фон

Вуксал

(2 л/га)

Вуксал

(2 л/га)

Вуксал

(2 л/га)


N45 Р45 К45 - фон

Кристалон

(6 кг/га)


N45 Р45 К45 - фон

Кристалон

(3 кг/га)

Кристалон

(3 кг/га)


N45 Р45 К45 - фон

Кристалон

(2 кг/га)

Кристалон

(2 кг/га)

Кристалон

(2 кг/га)

Повторність досліду трьохразова. Облікова площа 25 м2 .

Мінеральні добрива у формі нітроамофоски вносили весною під весняну культивацію

ґрунту, а комплексні мінеральні добрива (Розасоль, Вуксал та Кристалон) вносили згідно схеми

досліду.

Агротехніка вирощування ярої пшениці на дослідній ділянці. Яру пшеницю

розміщували після картоплі, під яку не було внесено органічних добрив.

Після збирання картоплі провели оранку площі на глибину 20 - 22 см. Рано навесні

провели культивацію з боронуванням в два сліди.

212

Мінеральні добрива у формі нітроамофоски вносили весною під весняну культивацію

ґрунту, а комплексні мінеральні добрива (Розасоль, Вуксал та Кристалон) вносили згідно схеми

досліду.

Передпосівну культивацію проводили культиватором з одночасним боронуванням на

глибину загортання насіння (4-5 см).

Сівбу проводили ручною сівалкою в третій декаді квітня. Насіння загортали на глибину

3-4 см. Висівали 4,5 млн. схожих насінин на 1 га. Після сівби провели коткування кільчастими

котками. Щоб забезпечити надійний захист рослин від збудників грибкових захворювань,

насіння перед сівбою протруювали Вітаваксом із розрахунку 3 кг на 1 тонну.

Для боротьби з бур'янами застосовували гербіцид Гранстар, який вносили у фазі кущіння

з розрахунку 15 г/га. Доріжки між варіантами і повторностями досліду обробляли вручну. Під

час збирання зерно з кожної ділянки досліду зважували.

Результати досліджень. Отже в умовах Передкарпаття на ріст і розвиток рослин ярої

пшениці поряд з метеорологічними умовами, великий вплив мають сорти, а також норми та

строки внесення добрив.

Дані фенологічних спостережень за 2010 рік показали, що сходи ярої пшениці на всіх

варіантах досліду відмічено на десятий день після сівби.

Дальший розвиток рослин у весняно-літній період залежав від удобрення.

Не всі рослини, які зійшли, зберігаються до часу збирання урожаю. Частина їх гине від

природних чинників, частина від ураження хворобами і шкідниками та від механічних

пошкоджень.

Визначення виживання рослин ярої пшениці за період вегетації, яке ми проводили на

протязі досліджень, дало змогу встановити, скільки збереглося до збирання рослин, які були

відмічені після появи сходів (табл.2)

Таблиця 2. Вплив комплексних мінеральних добрив на виживання рослин за період вегетації ярої

пшениці

Варіанти

досліду

На 1 м2 рослин

Виживання

рослин за

період

вегетації, %

висіяно

насіння зійшло загинуло

збереглося

рослин на м2

до збирання

врожаю

1 450 402 48 354 88,1

2 450 404 30 374 92,6

3 450 406 26 380 93,5

4 450 405 31 374 92,3

5 450 404 29 375 92,8

6 450 406 20 386 95,1

7 450 405 28 377 93,1

8 450 403 36 367 91,1

9 450 402 32 370 92,0

10 450 400 34 366 91,5

213

Як видно з таблиці 1, найбільше загинуло рослин за період вегетації (48 шт./м.кв.) на

першому варіанті без внесення добрив, тут спостерігався і найнижчий рівень виживаності

рослин за період вегетації. Найкращі показники були на варіанті із внесенням комплексного

мінерального добрива Вуксал в два строки (3 л/га в фазі сходів + 3 л/га в фазі кущіння).

Виживаність рослин на даному варіанті становила – 85,1 %. Це можна пояснити тим, що при

додатковому внесенні мікроелементів, які містяться в комплексному добриві Вуксал,

підвищується стійкість рослин озимої пшениці до посухи, холоду та ураження хворобами.

Дослідження в галузі рослинництва свідчать, що існує багато основних та другорядних

факторів, які впливають на кількісні показники за рахунок яких визначається рівень

врожайності зернових культур.

Саме тому, в своїх дослідах ми старались прослідкувати, яким чином норми і строки

внесення комплексних мінеральних добрив впливають на величину врожаю ярої пшениці і які

елементи структури врожаю найбільше реагують на зовнішні чинники, зокрема на рівень

мінерального живлення. Результати наших досліджень наведені в таблицях 3 та 4.

Таблиця 3 Вплив комплексних мінеральних добрив на продуктивну кущистість ярої пшениці

У 2010 році коефіцієнт продуктивної кущистості на контрольному варіанті (без внесення

комплексних добрив) складав 1,2. На варіантах де вносили комплексні мінеральні добрива

добрива цей показник зріс відповідно від 1,4 до 1,7.

Ця особливість мінеральних добрив забезпечила більш істотну різницю по варіантах

удобрення сортів ярої пшениці щодо густоти продуктивного стеблостою.

Варіанти

досліду

Кількість рослин перед

збиранням, шт./кв.м

Кількість продуктивних

стебел перед збиранням,

шт./кв.м

Коефіцієнт кущення

1 354 432 1,2

2 374 584 1,6

3 380 579 1>

4 375 507 1,4

5 367 640 1,7

6 370 645 1,7

7 366 591 1,6

8 367 549 1,5

9 370 556 1,5

10 366 515 1,4

214

На контрольному варіанті досліду нараховувалось 432 продуктивних стебла. При

внесенні комплексного мінерального добрива Вуксал в один строк (у фазі сходи в нормі – 6

л/га) та у два строки (у фазі сходи – 3 л/га + у фазі кущіння – 3 л/га) цей показник зріс

відповідно до 640 і 645 продуктивних стебел на кожному квадратному метрі посіву.

Таблиця 4 Кількісні показники ярої пшениці залежно від норм та строків внесення комплексних

мінеральних добрив

Варіанти

досліду Довжина колоса, см

Кількість колосків у колосі,

шт.

Кількість зерен у колосі,

шт.

1 8,0 18,0 20

2 8,6 18,2 28

3 8,8 18,5 29

4 8,4 18,2 27

5 9,3 18,6 32

6 9,4 18,8 33

7 9,0 18,4 30

8 8,9 18,3 29

9 9,2 18,5 31

10 9,1 18,4 30

На контрольному варіанті (без внесення комплексних добрив) довжина колоса становила

8,0 см. Внесення комплексного мінерального добрива Вуксал у дві ранні фази розвитку (фаза

сходи + фаза кущіння) сприяло збільшенню довжини колоса відповідно на 1,3 і 1,4 см.

Відповідно зросла і кількість колосків у колосі від 18,6 до 18,8 штук. Внесення комплексних

добрив Розасоль та Кристалон забезпечило дещо нижчі результати.

Внесення комплексних мінеральних добрив позитивно впливало і на кількість зерен у

колосі. На контрольному варіанті в одному колосі формувалось 20 зерен, а на варіантах де

вносили комплексні мінеральні добрива кількість зерен у колосі збільшувалась від 27 до 33

штук. Найвища кількість зерен в колосі (33 шт.) була встановлена на 6 варіанті де вносили

комплексне добриво Вуксал в два строки ( 3 л/га в фазі сходи + 3-6 л/га в фазі кущіння).

Отже, внесення комплексного мінерального добрива Вуксал в дві ранні фази розвитку

(фаза сходи + фаза кущіння) забезпечило збільшення продуктивного стеблостою. Одночасно

відбувалося також збільшення всіх елементів, які визначають продуктивність колосу.

У своїх дослідах ми вивчали, як змінюється врожайність ярої пшениці, залежно від

удобрення. Як видно з таблиці 4, врожайність ярої пшениці була неоднакова по варіантах

досліду. На контрольному варіанті досліду де не вносили комплексні добрива зібрано по – 19,1

215

ц/га зерна ярої пшениці. При внесенні комплексних мінеральних добрив урожайність

підвищилась на 5,1-14,4 ц/га. Найвищий урожай зерна – 33,5 ц/га одержано на варіанті при

нормі внесення добрива Вуксал 6 л/га в два строки (3 л/га в фазі сходи +3 л/га в фазі кущіння ).

Це на 14,4 ц/га більше в порівняні з контрольним варіантом досліду.

Таблиця 4 Урожайність ярої пшениці залежно від впливу комплексних мінеральних добрив

Висновки

1. Строки і норми внесення комплексних мінеральних добрив впливають на рівень

виживання рослин ярої пшениці. Найвищий рівень виживання рослин за період вегетації

спостерігався на двох варіантах із внесенням комплексного мінерального добрива Вуксал в 2 та

3 строки, що становив відповідно 93,1-95,1 %.

2. Комплексні мінеральні добрива (Вуксал, Розасоль, Кристалон) позитивно впливають

на продуктивну кущистість та густоту продуктивного стеблостою ярої пшениці. Продуктивна

кущистість при внесенні Вуксала в ранніх фазах вегетації (у фазі сходи та фазі кущіння)

зростає від 1,6-1,7.

3. Комплексні мінеральні добрива впливають на кількісні показники ярої пшениці.

Найвищі ці показники були встановлені на варіанті при внесенні комплексного мінерального

добрива Вуксала в два строки (3 л/га в фазі сходи + з л/га в фазі кущіння). На даному варіанті

довжина колоса становила 9,4 см, кількість колосків в колосі 18, 8 штук, та зерен у колосі 33

штуки.

4. В умовах Передкарпаття України на дерново-підзолистих грунтах, при вирощуванні

ярої пшениці сорту Рання 93 найбільша врожайність – 33,5 ц/га була встановлена при внесенні

комплексного мінерального добрива Вуксал в два строки (3 л/га в фазі сходи + 3 л/га в фазі

кущіння).

5. Грунтово-кліматичні умови Передкарпаття України є сприятливими для вирощування

ярої пшениці сорту Рання 93.

Варіанти

досліду Урожайність, ц/га

Надвишка врожаю

ц/га %

1 19,1 - -

2 24,2 5,1 26,7

3 28,3 9,2 48,1

4 27,8 8,7 45,5

5 29,6 10,5 54,9

6 33,5 14,4 75,3

7 32,1 13,0 68,0

8 26,7 7,6 39,7

9 30,5 11,4 59,6

10 29,2 10,1 52,8

216

Література

1. Вирощування зернових культур у Лісостепу та Поліссі України / Зіневич Л.Л., Глуздєєв

В.Г., Круть В.М. і ін. – К., 1993. – 49 с.

2. Довідник з вирощування зернових і зернобобових культур / В.В. Лихочвор, М.І. Бомба, С.В.

Дубковецький та ін. – Львів: Укр. Технології, 1999. – 408 с.

3. Козлов М. В., Плішко А. А. Агрохімічне забезпечення високопродуктивних технологій

вирощування зернових культур. – К.: Урожай, 1991. – 232 с.

4. Рекомендації по вирощуванню ярої пшениці в Лісостепу України // Міністерство аграрної

політики України, Українська академія аграрних наук, Головне управління

агропромислового розвитку Харківської облдержадміністрації, Інститут рослинництва ім.

В.Я.Юр’єва, Харківський національний аграрний університет ім. В.В. Докучаєва. – Харків,

2006. – 24с.

5. Сайко В.Ф., Лобас М.Г., Яшовський І.В. та ін. Наукові основи ведення зернового

господарства. – К.: Урожай, 1994. – 336 с.

217

PRZEDOGRÓDKI ROZBÓRZA DŁUGIEGO W BADANIACH ANKIETOWYCH

Autorzy: Dominika Szczepanik1, Marta Gargała

,2,

Marta Pisarek

3,

1SKN Rolników „Włościanin” Sekcja Agroekologii „Fitofagusie”

2SKN Rolników „Włościanin” Sekcja Doktorantów

3Katedra Agroekologii i Architektury Krajobrazu




Słowa kluczowe: przedogródki, ogrody wiejskie,

Wstęp

W Polsce ogródki wiejskie z roślinami ozdobnymi występowały jako przedogródki lub ogrody

frontowe. Dobór gatunków roślin zależał od gustów gospodarzy oraz regionu [Olik, Wraga, 2009], jak

i od wydarzeń losowych. Po drugiej wojnie światowej, zaistniała konieczność uprawy warzyw

(ziemniaków, kapusty czy buraków), dlatego ogrody stały się wtedy bardziej praktyczne niż

dekoracyjne. Obecnie, po poprawieniu się warunków bytu wielu ludzi, w ogrodach pojawiają się

drogie, obcego pochodzenia, rośliny [Krüger, 1997].

Ogródki wiejskie są częścią naszej tradycji od zawsze otaczały domy naszych babć. W

zwyczaju Polski istniały zarówno te kwiatowe jak i te ziołowe. Jednak obecnie tracą one swój

specyficzny charakter, zmienia się ich forma i kompozycja. Coraz częściej zastępowane są przez

ogrody skalne lub obszerne trawniki, wokół których sadzi się rośliny iglaste. Rośliny zielne, w tym,

także dwuletnie, występują w nich rzadko lub zajmują niewielką powierzchnię [Piechocki, Placek,

2008]. Należałoby się zastanowić, dlaczego zanikają dawne ogródki wiejskie i czy warto

podtrzymywać tę tradycję odrębności kulturowej [www.eko.org.pl/kropla/31/ogrodki.html].

Celem niniejszej pracy była określenie modelu zagospodarowania przedogródków wiejskich

na przykładzie na przykładzie gospodarstw rolnych Rozbórz Długi.

Materiał i metody

Badania ankietowe przeprowadzono w maju 2010 roku wśród 24 respondentów pochodzących

z sołectwa Rozbórz Długi. Kwestionariusz składał się z 12 pytań, które można podzielić na dwie

części. Pierwsza grupa pytań dotyczyła gospodarstwa, w którym znajdował się ogród (powierzchnia

gospodarstwa, struktura upraw oraz użytkowany inwentarz). Druga część pytań związana była

bezpośrednio z ogrodem i osobą nim się zajmującą (ile czasu poświęca się na pielęgnację ogrodu,

jakie są czynniki kształtujące dobór roślin, skąd biorą się pomysły na wyszukanie nowych odmian

roślin oraz inne wiadomości).

Respondentami były przede wszystkim kobiety (stanowiły 67% ankietowanych). Przedział

wiekowy kobiet to 32-60 lat, mężczyzn 29-65 lat. Najwięcej osób było z wykształceniem zawodowym

(37%), natomiast respondentów z wykształceniem podstawowym i wyższym było odpowiednio 25 i

21%. Najmniej zankietowano osób z wykształceniem średnim (17%) (ryc. 1).

218

25%

17%21%

37%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

Podstawowe Zawodowe Średnie Wyższe


Ryc. 1. Wykształcenie ankietowanych osób

Wyniki i dyskusja

Z przeprowadzonych badań ankietowych wśród 24 właścicieli gospodarstw Rozbórza

Długiego wynika, że największą powierzchnię gospodarstwa zajmowały grunty orne. Stanowiły one

75% ogółu powierzchni. Ponad 10% powierzchni przeznaczona była pod zabudowania, a najmniejszą

powierzchnię zajmowały sad, łąki i pastwiska (ryc. 2). Do powierzchni pod zabudowaniami zaliczona

była wielkość przedogródka, ogrodu właściwego (warzywnik, ogród ozdobny, teren rekreacyjny), plac

manewrowy oraz powierzchnia, na której stał dom i pomieszczenia gospodarcze. Podobne wyniki

dotyczące struktury gruntów rolnych w innych częściach Podkarpacia wykazały badania Czech [2010]

i Błażkowskiej [2011].


Ryc. 2. Struktura gruntów rolnych w ankietowanych gospodarstwach

Respondenci na gruntach ornych uprawiali przede wszystkim rzepak ozimy – 28%, oraz

pszenicę ozimą – 25%. Dość duży procent stanowiła uprawa mieszanki zbożowej 18%. Poniżej 10%

stanowiły uprawy pszenicy jarej, buraka pastewnego, ziemniaka, jęczmienia. Strukturę upraw

przedstawia rycina 3. Badania Czech [2010] wykazały, że we wsi Wola Zgłobieńska najwięcej

219

uprawia się pszenicy i mieszanki zbożowej. Natomiast wyniki Błażkowskiej [2011] odbiegają od

wcześniej podanych, ponieważ we wsi Tarnawce głównie uprawia się ziemniaka, w 41,3%, ale drugą

w kolejności pod względem wielkości była uprawka pszenicy.


Ryc. 3. Struktura upraw

Z przeprowadzonych badań ankietowych wynika, że w 14. gospodarstwach nie prowadzono

chowu inwentarza. W pozostałych występujące gatunki użytkowanych zwierząt to: drób, bydło

mleczne i trzoda chlewna. Najczęściej utrzymywano drób (8 gospodarstw). W Tarnawce również

głównie użytkowanymi zwierzętami był drób. Dodatkowo prowadzono chów królików i perliczek,

czego nie było w badaniach Rozbórza Długiego [Błażkowska, 2011].

We wszystkich gospodarstwach prowadzono produkcję na własne potrzeby, poza jednym

gospodarstwem, gdzie był system towarowy o kierunku produkcji roślinnej i zwierzęcej.

Średnia powierzchnia przedogródków na badanym terenie wynosiła 0,08 ha. We wsi Wola

Zgłobieńska średnia ta wynosiła 0,06 ha [Czech 2010], a w Tarnawce 0,054 ha, [Błażkowska 2011].

Jeden z ogrodów był takiej powierzchni jak średnia. Natomiast piętnaście przedogródków było

mniejszych, a wielkość ich wahała się od 0,01 do 0,05 ha. Pozostałe miały zdecydowanie większą

powierzchnie, która wynosiła od 0,10 do 0,30 ha.

Ogródki najczęściej projektowane były przez samych właścicieli (92%), zaledwie 4%

przedogrodów zaprojektowali architekci krajobrazu i inne osoby, takie jak żona właściciela (ryc. 4)

25%

4%8%

4%

18%

6%7%

28%

Pszenica ozima

Rzepak ozimy

Przenica jara

Burak pastewny

Ziemniak

Mieszanka zbożowa

Jęczmień

Pozostałe

220

Źródło:

opracowanie własne

Ryc. 4. Procentowy udział osób projektujących ogród

Badane przedogródki nie miały założonej kompozycji. W nielicznych ogrodach występował

tylko klomb, czasem kwiaty sadzone były w grządkach. Większość z nich to niezharmonizowane

kompozycje tworzące nieład. Czechowicz i Kozłowska [2004] piszą, że w zależności od regionu

geograficznego, charakter przedogródków miał różne oblicza. Na Pomorzu i Mazurach układ roślin

był luźny, nieregularny i nawiązywał do nasadzeń naturalnych. Natomiast w Wielkopolsce był

bardziej uporządkowany i geometryczny.

Respondenci odpowiedzieli, że głównymi czynnikami wpływającymi na dobór roślin do

ogródka były w przede wszystkim obecnie popularne i modne gatunki, oraz pozyskane w sposób

bezpłatny od znajomych. Niewiele respondentów wybierało takie gatunki (odmian), jakich nie ma nikt

w sąsiedztwie. Niewielki odsetek stanowiły odpowiedzi, że dobór roślin w przedogródku jest zgodny z

zaleceniami przez projektanta oraz warunkami siedliskowymi panującymi w ogródku (ryc. 5).


Ryc. 5. Procentowy udział czynników wpływających na dobór roślin do ogrodu

92%

4% 4%

Właścicel Architekt krajobrazu Inna osoba (żona)

221

Ankietowani w różny sposób wyszukiwali nowe gatunki/odmiany do swoich ogródków.

Głównymi źródłami pomysłów były przede wszystkim inne ogrody – takich odpowiedzi było 39%,

prasa ogrodnicza i audycje telewizyjne – po 17% wszystkich odpowiedzi. Książki ogrodnicze, Internet

oraz inne inspiracje były w mniejszym stopniu sposobem wyszukiwania nowych gatunków (ryc. 6).

Czechowicz, Kozłowska [2004] podają, że we wsiach dolnośląskich mieszkańcy dobierali rośliny do

swoich ogrodów, kierując się symboliką i ich rolą w życiu codziennym.


Ryc. 6. Sposób wyszukiwania nowych gatunków/odmian do ogródka

Pielęgnacją ogrodów zajmowali się przede wszystkim właściciele i ich rodziny. Czas, jaki

poświęcali na tę czynność to średnio 2-3 godziny tygodniowo. We wszystkich obejściach stosowane

było ręczne odchwaszczanie, a tylko w pojedynczych gospodarstwach spotykano się z chemicznym

odchwaszczaniem i stosowaniem roślinnych wyciągów przeciwko chorobom i szkodnikom roślin.

Innymi zabiegami pielęgnacyjnymi było koszenie trawników.

Jak donosi Adamczyk [2004] coraz częściej spotykane są przy domach trawniki, które nie

wymagają wielkich nakładów prac pielęgnacyjnych. Najczęściej sadzone są na nich krzewy iglaste lub

rośliny pochodzące ze szkółek. W ten sposób krajobraz zatraca swój wiejski charakter.

Ludzie na wsi rzadko stosują nawożenie, a jeśli tak, jest to nawóz organiczny w postaci

obornika. W jednym ogródku tylko używano nawozów mineralnych przystosowanych do pewnych

gatunków roślin takich jak róże i hortensje. Czech [2010] napisała, że w jej badaniach stosowano

zarówno nawozy naturalne i mineralne. Rolnicy w Woli Zgłobieńskiej do zasilania roślin z

naturalnych nawozów stosowali obornik, gnojówkę i komposty.

222

Wnioski

Na podstawie przeprowadzonych badań można wysunąć następujące wnioski

1. Rolnicy niezależnie od wielkości i typu prowadzonego gospodarstwa rolnego zakładali w

otoczeniu budynku mieszkalnego ogródki reprezentacyjne.

2. Przedogródki nie miały zaplanowanej kompozycji przestrzennej, a dobór gatunków roślin

ozdobnych był związany z wymianą międzysąsiedzką.

3. W analizowanych ogródkach rośliny ozdobne uprawiano metodą ekstensywna (nawożenie

organiczne, mechaniczne niszczenie chwastów, brak ochrony przed szkodnikami i chorobami).

Literatura

1. Adamczyk J. 2004. Ogrody przydomowe, jako element kształtowania krajobrazu współczesnej

polskiej wsi. Krajobraz i ogród wiejski. Przyrodniczy i kulturowy krajobraz wiejski. T. 3, s. 77-

81.

2. Błażkowska K. 2011. Analiza ilościowa i jakościowa współczesnych wiejskich ogrodów

przydomowych na przykładzie sołectwa Tarnawce. Maszynopis pracy inżynierskiej, Biblioteka

PWSZ, Krosno.

3. Czech N. 2010. Współczesne wiejskie przedogródki na przykładzie sołectwa Wola Zgłobieńska.

Maszynopis pracy inżynierskiej. Biblioteka U R, Rzeszów

4. Czechowicz M., Kozłowska E. 2004. Zmiany w zagospodarowaniu przestrzeni przydomowych na

terenach wiejskich na przykładzie wsi dolnośląskich. Krajobraz i ogród wiejski. Tradycje a

współczesny krajobraz wsi polskiej. T. 2, s. 63-72

5. Krüger U. 1997. Ogrody rustykalne. Wyd. AWM, ss 127

6. Olik A., Wraga K. 2009. Chryzantemy pod „strzechy” – zastosowanie chryzantemy

wielokwiatowej w ogrodach wiejskich. Mat. Jubileuszowej V Ogólnopolskiej Młodzieżowej

Konf. Nauk. >Młodzi Naukowcy – Praktyce Rolniczej<, UR Rzeszów, 21-23 kwietnia, 225-228

7. Piechocki R., Placek M. 2008. Rośliny dwuletnie uprawiane w ogrodach wiejskich. Mat. IV

Ogólnopolskiej Młodzieżowej Konf. Nauk. >Młodzi Naukowcy – Praktyce Rolniczej<, UR

Rzeszów, 22-24 kwietnia, s. 271-273

8. www.eko.org.pl/kropla/31/ogrodki.html

223

Spis treści

Sekcja nauki o żywności i żywieniu człowieka, biotechnologia

1. BIOTECHNOLOGIA I ORGANIZMY MODYFIKOWANE GENETYCZNIE OLGA

LEKH, MARIIA CHYKOTA…………………………………………………………….………6

2. CZY WŁAŚCIWA DIETA MOŻE OGRANICZYĆ SZKODLIWOŚĆ PALENIA

TYTONIU? TERESA ŻĄDŁO, MATEUSZ KOSAR, RAFAŁ KORDIAKA, PAULINA

FORC, URSZULA WACŁAWSKA 13

3. FITOTESTY JAKO BIOINDYKATORY POSTĘPU PROCESU BIOREMEDIACJI

GRUNTÓW ZANIECZYSZCZONYCH OLEJEM NAPĘDOWYM DOROTA

WIECZOREK 19

4. FOSFONIANY - ZASTOSOWANIE I ICH WPŁYW NA ŚRODOWISKO MONIKA

GÓRAK, EWA ŻYMAŃCZYK- DUDA 26

5. METODY ZACIERANIA SŁODU BROWARNEGO I ICH WPŁYW NA JAKOŚĆ

PIWA MICHAŁ BUDA 31

6. OCENA SPOSOBU ODZYWIANIA GIMNAZJALISTÓW Z CHEŁMA

MAŁGORZATA STRYJECKA, BARBARA SZPAKOWSKA, KARINA BAKUN, JOANNA

WLIZŁO 38

7. OCENA SPOSOBU ŻYWIENIA OSÓB PO 50 ROKU ŻYCIA

ZAMIESZKUJĄCYCH POWIAT CHEŁMSKI MAŁGORZATA STRYJECKA,

KARINA BAKUN, BARBARA SZPAKOWSKA, JOANNA WLIZŁO 42

8. PROCESS OF LIPID PEROXIDATION AND ACTIVITY OF ANTIOXIDANT

SYSTEM IN THE CELLS OF WHITE RATS UNDER AFLATOXIN

В1 INJECTION N.K. KOVAL, H.L. ANTONYAK 47

9. STEPONE REAL-TIME PCR DETECTION OF SALMONELLA SPP.,

SALMONELLA ENTERICA SER. TYPHIMURIUM AND ENTERITIDIS IN

CHICKEN MEAT JAROSLAV POCHOP, MIROSLAVA KAČÁNIOVÁ, LUKÁŠ HLEBA

50

10. TAJEMNICE CZEKOLADY HANNA TOMALA 55

11. WARTOŚĆ ODŻYWCZA I PRZYDATNOŚĆ TECHNOLOGICZNA MLEKA

KÓZ UTRZYMYWANYCH W GOSPODARSTWACH EKOLOGICZNYCH I

224

KONWENCJONALNYCH Z REJONU PODKARPACIA MAGDALENA

SZWAJKOWSKA 61

12. WARTOŚĆ ODŻYWCZA MIĘSA NAJPOPULARNIEJSZYCH GATUNKÓW

RYB SPOŻYWANYCH W POLSCE PIOTR SKAŁECKI, PIOTR DOMARADZKI,

TOMASZ GRODZICKI 63

13. WPŁYW PRZECHOWYWANIA NA JAKOŚĆ MIODÓW PODKARPACKICH

DOMINIKA SŁOTWIŃSKA 67

14. ZWIĄZEK WARIANTÓW GENETYCZNYCH Κ-KAZEINY ZE WSKAŹNIKAMI

PRZYDATNOŚCI TECHNOLOGICZNEJ MLEKA KRÓW RASY SIMENTAL

ANNA WOLANCIUK 73

15. СЕЗОННА АКТИВНІСТЬ ФОТОСИНТЕЗУЮЧИХ ПІГМЕНТІВ ХВОЇ

ЯЛІВЦЮ ЗВИЧАЙНОГО JUNIPERUS COMMUNIS В УМОВАХ

ПЕРЕДКАРПАТТЯ МАР’ЯНА КРАВЦІВ, СВІТЛАНА ВОЛОШАНСЬКА 77

16. ŻUREK-TYPOWO POLSKIE DANIE. WPŁYW RÓŻNYCH CZYNNIKÓW

NA JAKOŚĆ PRODUKTU PRZEMYSŁAW ROŻEK, MACIEJ KURCZ, SYLWIA CZYJT-

KURYŁO, BARBARA CHWASZCZ, ,JOANNA KOSTUREK 82

Sekcja perspektywy rozwoju turystyki w Polsce

1. EKOTURYSTYKA NA ŚWIECIE – NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH ANNA

CHMIELOWIEC, ANNA PILCH, MICHAŁ RAK 87

2. IMPREZY AGROTURYSTYCZNE OFEROWANE PRZEZ PODKARPACKIE

GOSPODARSTWA W OPARCIU O DANE INTERNETOWE ANETA

ROMANKIEWICZ, ŁUKASZ MUCHA, MARTA PISAREK 94

3. PERSPEKTYWY ROZWOJU TURYSTYKI ROWEROWEJ W POLSCE NA

PRZYKŁADZIE SZWAJCARII ANNA KURKOWSKA 101

4. PERSPEKTYWY ROZWOJU TURYSTYKI NA OBSZARACH WIEJSKICH NA

PRZYKŁADZIE GMINY BRZYSKA MARTA TABACZYŃSKA 107

5. PROJEKT GOSPODARSTWA AGROTURYSTYCZNEGO O PROFILU

TURYSTYKI KAJAKOWEJ W POWIECIE BIŁGORAJSKIM MAGDALENA

SENCZYNA. JAN HUŁAS, ŁUKASZ RYBAK 113

6. PROJEKT „TURYZM DLA REGIONU” A ROZWÓJ TURYSTYKI

W WOJEWÓDZTWIE ŁÓDZKIM KATARZYNA LEŚNIEWSKA, MARCIN ŻEK 119

225

7. PRZEGLĄD GOSPODARSTW AGROTURYSTYCZNYCH PODKARPACIA

POSIADAJĄCYCH OFERTĘ ZDROWOTNĄ BAZUJACĄ NA PRODUKTACH

EKOLOGICZNYCH ŁUKASZ RYBAK, MAGDALENA SENCZYNA, ANETA ŚRODOŃ

126

8. ROZWÓJ OŚRODKÓW TURYSTYKI KONNEJ W REJONIE BIESZCZADÓW

KAROL SOŁEK, ANNA GÓRA 132

9. TURYSTYKA W GMINIE KLIMONTÓW KATARZYNA KILIAŃSKA 137

10. ZAGOSPODAROWANIE TURYSTYCZNE TATRZAŃSKIEGO PARKU

NARODOWEGO I PARKU NARODOWEGO BERCHTESGADEN ZE

SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM BAZY NOCLEGOWEJ MARZENA PRUS

143

11. ŻYWIENIE W TURYSTYCE GÓRSKIEJ KAPISZEWSKI, ARKADIUSZ MACH 151

Sekcja wielofunkcyjności obszarów wiejskich

1. ALTERNATYWNE METODY ZWALCZANIA ŚLIMAKÓW NAGICH NA

PRZYKŁADZIE ARION LUSITANICUS KINGA STAWARCZYK

MICHAŁ

STAWARCZYK, BARTOSZ PIECHOWICZ 160

2. ANALIZA PORÓWNAWCZA PRODUCENTÓW FASOLI „PIĘKNY JAŚ

Z DOLINY DUNAJCA” KRZYSZTOF PIKUL, ANNA SZELĄG-SIKORA, MATEUSZ

MALINOWSKI 165

3. EFEKTY UŁATWIANIA STARTU MŁODYM ROLNIKOM

W WOJEWÓDZTWIE MAŁOPOLSKIM W LATACH 2004-2006 ELŻBIETA

PIERZCHAŁA 172

4. INFLUENCE OF GROUND-CLIMATIC TERMS ON GROWING OF FLAX OILY

IN THE CONDITIONS OF THE WESTERN UKRAINE І.F. DROZD, М.P. SHPEK,

О.М. LUPAC, І.М. DROZD 178

5. KIERUNKI DZIAŁANIA OSI 4. – LEADER W WOJEWÓDZTWIE

PODKARPACKIM NA PODSTAWIE CELÓW I PRZEDSIĘWZIĘĆ TRZECH

WYBRANYCH LOKALNYCH STRATEGII ROZWOJU LGD

(„EUROGALICJA”, „TRYGON – ROZWÓJ I INNOWACJA”, „DOLINA

STRUGU”) . EDYTA ANNA PYREK 184

226

6. UWARUNKOWANIA ROZWOJU PRZETWÓRNI EKOLOGICZNYCH EWA

KORELESKA 191

7. PLONOWANIE I EFEKTYWNOŚĆ EKONOMICZNA UPRAWY ZBÓŻ

W ZRÓŻNICOWANYCH WARUNKACH KLIMATYCZNO-GLEBOWYCH

KATARZYNA ORELL 196

8. PLONOWANIE TOPINAMBURU (HELIANTHUS TUBEROSUS L.) ODMIANY

ALBIK POD WPŁYWEM ZRÓŻNICOWANEGO NAWOŻENIA AZOTEM

PAULINA SIDOR 201

9. WIELOFUNKCYJNOŚĆ OBSZARÓW WIEJSKICH MARIKA SZCZĘCH, ALICJA

ŚWIERK, KAMILA WRÓBEL 205

10. ВПЛИВ КОМПЛЕКСНИХ МІНЕРАЛЬНИХ ДОБРИВ НА МОРФОЛОГІЧНІ

ТА ЯКІСНІ ПОКАЗНИКИ ЯРОЇ ПШЕНИЦІ В УМОВАХ ПЕРЕДКАРПАТТЯ

УКРАЇНИ ЛІЛІЯ ТОВАРНИЦЬКА, МИКОЛА ШПЕК 210

11. PRZEDOGRÓDKI ROZBÓRZA DŁUGIEGO W BADANIACH ANKIETOWYCH

DOMINIKA SZCZEPANIK, MARTA GARGAŁA,,

MARTA PISAREK…………….217

227

Lista osób nagrodzonych i wyróżnionych na I Międzynarodowej i VII

Ogólnopolskiej Młodzieżowej Konferencji Naukowej nt.: "Nauki o człowieku

w środowisku na początku XXI w.", która odbyła się 23 maja 2011 r. na

Uniwersytecie Rzeszowskim

Sesja referatowa

Sekcja: Nauki o żywności i żywieniu człowieka, biotechnologii

I miejsce:

Monika Górak, Ewa Żymańczyk – Duda Politechnika Wrocławska

"Fosfoniany – zastosowanie i ich wpływ na środowisko"

Wyróżnienia:

Mateusz Kosar Uniwersytet Rzeszowski

"Czy właściwa dieta może ograniczyć skutki palenia tytoniu?"

Dorian Kapiszewski, Arkadiusz Mach Uniwersytet Rzeszowski

"Żywienie w turystyce górskiej"

Sekcja: Perspektywy rozwoju turystyki w Polsce

I miejsce:

Marta Tabaczyńska Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie

"Perspektywy rozwoju turystyki na obszarach wiejskich na przykładzie gminy Brzyska"

Wyróżnienia:

Anna Kurkowska Uniwersytet Warszawski

"Perspektywy rozwoju turystyki rowerowej w Polsce na przykładzie Szwajcarii"

Marcin Żek, Katarzyna Leśniewska Uniwersytet Łódzki

"Projekt "Turyzm dla Regionu" a rozwój turystyki w województwie łódzkim"

Sekcja: Wielofunkcyjność obszarów wiejskich

I miejsce:

Krzysztof Pikul, Anna Szeląg-Sikora, Mateusz Malinowski Uniwersytet

Przyrodniczy w Krakowie

"Analiza porównawcza producentów fasoli "Piękny Jaś z doliny Dunajca"

228

Wyróżnienia:

Kinga Stawarczyk, Michał Stawarczyk Uniwersytet Rzeszowski

"Przegląd alternatywnych metod zwalczania ślimaków nagich na przykładzie Arion

lusitanicus"

Magdalena Senczyna, Jan Hułas, Łukasz Rybak Uniwersytet Rzeszowski

"Projekt gospodarstwa agroturystycznego o profilu turystyki kajakowej w powiecie

biłgorajskim"

Sekcja: Kształtowanie i ochrona środowiska przyrodniczego i antropogenicznego

I miejsce:

Uljana Taratasjuk, Nelja Kuczmanycz Uniwersytet Pedagogiczny w Drohobyczu

"Stan ekologiczny gleb skażonych ropą naftową w miejscowości Boryslawa"

Wyróżnienia:

Sławomir Nowak, Justyna Lipka, Izabela Kulaszewicz Uniwersytet Gdański

"Zmiany warunków fizyko – chemicznych w jeziorze Żukowskim (Pojezierze

Bytowskie) wraz z gradientem przepływu rzeki Słupi"

Piotr Łukaszczykiewicz

"Ocena wpływu zieleni miejskiej na zdrowie i samopoczucie mieszkańców"

Sesja posterowa

I miejsce:

Dorota Wieczorek Politechnika Łódzka

"Fitotesty jako bioindykatory postępu procesu bioremediacji gruntów

zanieczyszczonych olejem napędowym"

Wyróżnienia:

Ewa Śliwka, Sylwia Pierożek Uniwersytet Rzeszowski

"Wina czerwone gronowe"

Marzena Prus Uniwersytet Jagielloński

"Zagospodarowanie turystyczne Tatrzańskiego Parku Narodowego i Parku

Narodowego Berchtesgaden ze szczególnym uwzględnieniem bazy noclegowej"

229

Małgorzata Stryjecka, Barbara Szpakowska, Karina Bakun Państwowa Wyższa

Szkoła Zawodowa w Chełmie

"Ocena sposobu odżywiania gimnazjalistów z Chełma"

Anna Wolańciuk Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

"Związek wariantów genetycznych k – kazeiny ze wskaźnikami przydatności

technologicznej mleka krów rasy Simental"

I Międzynarodowej i VII Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej nt.

Documents

Transcript of I Międzynarodowej i VII Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej nt.