Starożytna Grecja w czasach Sokratesa, Platonai Arystotelesa

WprowadzeniePrzeczytajMapa interaktywnaSprawdź sięDla nauczyciela

Jak to możliwe, że Arystoteles, wielki myśliciel starożytności, nie widział niczego złegow niewolnictwie? Dlaczego uznawał człowieka za byt idealny – cel działania przyrody?Z jakiego powodu wybrał na miejsce swojego zamieszkania Ateny? Na wiele pytańdotyczących poglądów Arystotelesa możemy dziś odpowiedzieć, tylko przenosząc się doepoki, w której żył – do okresu klasycznego historii starożytnej Grecji, czyli V‐IV w. p.n.e. Talekcja jest krótkim przewodnikiem po Grecji czasów Arystotelesa, który pozwoli ciprzygotować się do podróży.

Twoje cele

Rozpoznasz zjawiska polityczne, społeczne i gospodarcze, które wpływały na rozwójkultury w starożytnej Grecji w V w. p.n.e.Ocenisz znaczenie rozwoju społeczno‐kulturowego Aten w V w. p.n.e. dla rozwojufilozofii greckiej.Scharakteryzujesz ogólne tendencje kulturowe V w. p.n.e. wraz z powstającymiw tym czasie koncepcjami filozoficznymi.

Źródło: licencja: CC 0.

Starożytna Grecja w czasach Sokratesa, Platonai Arystotelesa

Przeczytaj

Gdzie i kiedy była starożytna Grecja?Starożytni Grecy zamieszkiwali Półwysep Peloponeski, wyspy Morza Śródziemnego orazJonię, czyli krainę położoną w centralnej części wybrzeża Azji Mniejszej. Ciągnące sięz północy na południe oraz z zachodu na wschód pasma górskie, a także koniecznośćżeglugi dzieliły Grecję na naturalne krainy i utrudniały komunikację.

Krainy starożytnej GrecjiŹródło: domena publiczna.

Z tego powodu Grecja zawsze była rozdrobniona politycznie: dzieliła się na wiele polis,czyli miast‐państw, rządzonych przez wspólnoty obywateli. Polis różniły się organizacjąpolityczną, społeczną oraz tradycjami, lecz zarazem łączyła je swoista grecka tożsamość.Rozdrobnieni politycznie Grecy myśleli o sobie jako o jednym ludzie – Hellenach,połączonych wspólną kulturą, która odróżniała ich od cudzoziemców, czyli barbarzyńców.Historia Hellady dzieli się na trzy okresy: archaiczny, klasyczny i hellenistyczny. My skupimysię na okresie klasycznym, przypadającym na V i IV w. p.n.e.

Stosunki polityczne w GrecjiGreckie polis przyjmowały różne ustrojepolityczne – oprócz przypadkówtyranii rozpowszechnione były rządy

kolegialne, czyli takie, które opierały się nawspółpracy grup obywateli. Grupy te mogłybyć węższe, jak w przypadku spartańskiejoligarchii, gdzie rządy sprawowaliprzedstawiciele obywateli, którzy ukończyli60 lat, lub szersze, jak w przypadkudemokracji ateńskiej. Rządy ludu w Atenachrealizowane były poprzez ZgromadzenieLudowe (eklezję), czyli zebranie wszystkichobywateli – wolno urodzonych mężczyzn,którzy ukończyli 20 lat. ZgromadzenieLudowe było organem, który drogągłosowania podejmował decyzje dotyczącenajważniejszych spraw w państwie. Zewzględu na demokratyczny charakterateńskiej polityki kluczową rolę odgrywaliw niej demagodzy, czyli mówcy, którzy dziękiopanowaniu sztuki retoryki potrafiliprzekonać lud do przyjęcia lub odrzuceniawniosków, nad którymi debatowano.

Ruiny mównicy znajdującej się na wzgórzu Pnyks, gdzie odbywało się Zgromadzenie Ludowe.Źródło: Larry, licencja: CC BY 2.0, dostępny w internecie: www.flickr.com.

Greckie polis rywalizowały ze sobąo hegemonię, czyli zwierzchnictwo nadinnymi miastami‐państwami. W tym celu

Kobiety były wykluczone z życia publicznego Aten,podobnie jak niewolnicy i metojkowie – wolni, lecznie posiadający obywatelstwa mieszkańcy Aten.Źródło: domena publiczna.

zawiązywano sojusze pod kierownictwemjednego miasta‐państwa, takie jak AteńskiZwiązek Morski czy Związek Peloponeskipod przewodnictwem Sparty. V w. p.n.e.upłynął pod znakiem rywalizacji tych dwóchpolis. Związek Morski odegrał kluczową rolęw zniesieniu zagrożenia dla całej Grecjiw postaci ekspansji Imperium Perskiego.Zakończenie wojen perskich, połączonez dominacją Aten na morzu i rozkwitempolitycznym w epoce Peryklesa, przełożyłosię na silną pozycję Aten w Grecji w pierwszejpołowie V w. p.n.e.

W wyniku wojny peloponeskiej (431‐404 r. p.n.e.) Ateny zostały rozbite, a na czołowąpozycję w Helladzie wysunęła się Sparta. Zwycięska dla Sparty wojna oznaczała zarazemkoniec jedności wszystkich Greków, którzy sprzymierzyli się wobec zagrożenia perskiego(członkami utworzonego w 481 r. p.n.e. Związku Helleńskiego były zarówno Ateny, jaki Sparta). To rozbicie ułatwi ekspansję na Półwyspie Peloponeskim Filipowi II, królowiMacedonii, w IV w. p.n.e.

Strefy wpływów z okresu hegemonii Teb w IV w.p.n.e. Kolorem żółtym oznaczono zasięg wpływówTeb, zielonym – Aten, a brązowym – Sparty.Źródło: domena publiczna.

Demostenes (384–322 r. p. n. e.) był słynnymmówcą ateńskim. Do historii przeszły jego filipiki,mowy wygłaszane przeciwko polityce króla Filipa IIi wzywające Ateńczyków do oporu przeciw ekspansjimacedońskiej w Grecji.Źródło: domena publiczna.

Mozaika przedstawiająca zwycięstwo Aleksandra pod Issos, I w p.n.e., Narodowe Muzeum Archeologicznew NeapoluAleksander Wielki (356–323 r. p.n.e.) – król Macedonii w latach 336–323 p.n.e.Od 343 p.n.e. do momentu objęcia przez niego władzy jego nauczycielem był Arystoteles.Źródło: domena publiczna.

Dominacja macedońska będzie końcem niezależności politycznej greckich polis, zaśbudowa imperium przez syna Filipa II, Aleksandra Wielkiego symbolicznie zakończyw historii Grecji okres klasyczny, którego przejawem było tzw. oświecenie attyckie –szczytowy okres rozwoju kultury ateńskiej w V w. p.n.e., i rozpocznie epokę hellenistyczną.

Zasięg terytorialny imperium Aleksandra Wielkiego w szczytowym okresie jego rozwoju. Ojciec Aleksandra, FilipII, podporządkował sobie większą część Półwyspu Peloponeskiego, wykorzystując konflikty między greckimipolis. Po śmierci ojca Aleksander objął tron macedoński i rozpoczął ekspansję militarną na wschód, podbijając

Persję. Połączenie kultury greckiej, pod której wpływem znajdowała się Macedonia, z kulturą ludów Wschodu,które współistniały w imperium Aleksandra, stanie się zalążkiem kultury hellenistycznej.Źródło: Generic Mapping Tools, licencja: CC BY-SA 3.0, dostępny w internecie: pl.wikipedia.org.

Ateny – stolica HelladyPrzypadający na V w. p.n.e. rozkwit polityczny i kulturalny Aten ściśle łączył się z ichpozycją na morzu, gdzie były niekwestionowaną potęgą. Podwalinami morskiej potęgi Atenbyły trzy elementy: zainicjowana przez Temistoklesa rozbudowa floty na początku V w.p.n.e., rola hegemona w Związku Morskim oraz rozbudowa portu w Pireusie.

Temistokles (524–459 r. p.n.e.). Polityk i wódz ateński, współtwórca Związku Morskiego oraz twórca morskiejpotęgi Aten. Jako przywódca stronnictwa radykalno-demokratycznego w pierwszej dekadzie V w. p.n.e.przeprowadził przez Zgromadzenie Ludowe plan budowy floty morskiej oraz rozbudowy portu w Pireusie.Źródło: domena publiczna.

Silna pozycja Aten na morzu miała znaczenie militarne – odegrała kluczową rolę w trakciewojen perskich – oraz ekonomiczne. Port w Pireusie wraz ze znajdującą się w nim giełdąbył sercem handlu śródziemnomorskiego, a Ateńczycy uzyskali dostęp zarówno doniezbędnych surowców, jak i towarów luksusowych. Rozwój handlu doprowadził nie tylkodo dobrobytu, ale miał również szereg skutków społecznych i politycznych.

Port w Pireusie, rozbudowany z inicjatywy Temistoklesa na początku V w. p.n.e., a następnie odbudowany pospaleniu przez Persów, był kluczowym punktem na mapie handlu śródziemnomorskiego i przyczynił się dobudowy dobrobytu Aten. Po wojnach perskich Pireus połączono z widocznymi na horyzoncie Atenami tzw.długimi murami.Źródło: domena publiczna.

Produkcja rolna Aten, które mogły na dużą skalę importować zboże, przestawiła się nawarzywa oraz oliwki. W rezultacie spadło znaczenie oraz liczebność warstwy chłopów –ważnej części ateńskiego społeczeństwa jeszcze na początku V w. p.n.e. - na rzecz warstwrzemieślniczo‐kupieckich. Idący za tymi zmianami napływ ludności wiejskiej do miastapozwolił na wytworzenie się w Atenach specyficznej kultury miejskiej, charakteryzującejsię względną wolnością myśli. W takich warunkach mogły rozwijać się filozofia, sztukai nauka. Z punktu widzenia politycznego rzemieślnicy i kupcy byli bazą stronnictwaradykalno‐demokratycznego (pod przewodnictwem Temistoklesa, a później Peryklesa),które w połowie V w. p.n.e. zdominowało politykę ateńską, odnosząc zwycięstwo nadstronnictwem arystokratycznym i umiarkowanie demokratycznym. Stosunki te odwróciłysię po wojnie peloponeskiej, gdy flota ateńska została praktycznie w całości przejęta przezSpartę, a stery rządów objęła przychylna Sparcie arystokracja.

Ateny – miasto filozofówOkres hegemonii Związku Morskiego to czas rozkwitu kulturowego Aten, stolicy Attyki.Dlatego też przyjęło się nazywać go oświeceniem attyckim. W Atenach osiedlali sięw tamtym czasie najwięksi myśliciele swoich czasów – Anaksagoras, Demokryt, tamrównież prowadzili swoją działalność sofiści oraz Sokrates. Innymi słowy, Ateny stały sięintelektualną stolicą Grecji, metropolią, która przyciągała największe umysły swoich

czasów. Ale nie tylko. To właśnie w Atenach działali najwybitniejsi twórcy tragedii greckiej –Ajschylos, Sofokles i Eurypides.

Tragedia, zaliczana w starożytności do poezji, była dziełem dramatycznym, przeznaczonymdo wystawienia w teatrze. Opowiadała zazwyczaj o konflikcie między jednostką a siłąwyższą (losem, moralnością itp.), w którym bohater jest skazany na porażkę.

Tragedia przejęła mitologiczną i etyczną problematykę z dytyrambu, pieśni religijnejpoświęconej Dionizosowi, z której się wywodzi. Tragicy rozbudowywali partie chóru,śpiewającego w czasie obrządków religijnych, dodając do nich stopniowo partie dialogowe,odgrywane najpierw przez jednego, potem dwóch, a u Eurypidesa trzech aktorów.Klasyczna forma tragedii greckiej ukształtowała się w V w. p.n.e. i była dziełem Ajschylosa,Sofoklesa i Eurypidesa.

Początkowo tragedia podejmowała tematy mitologiczno‐religijne i poruszała problemydotyczące państwa i społeczeństwa – w szczególności to, kim są Ateńczycy oraz jakichwartości moralnych powinni przestrzegać. Eurypides zerwał z bezwzględną wiernościąwobec fabuł mitologicznych i zainteresował się człowiekiem – podejmował tematypsychologiczne, polityczne i wychowawcze. Ogólnie rzecz biorąc, teatr, a w szczególnościtragedia, cieszył się w Atenach niezwykłą popularnością i miał ważną funkcję społeczną –podejmował najważniejsze z punktu widzenia ówczesnych Greków problemy moralne orazduchowe.

Choć w 404 r. p.n.e., w wyniku wojny peloponeskiej, Ateny utraciły hegemonię na rzeczSparty, pozostały najważniejszym ośrodkiem kulturalnym starożytnej Grecji – to tampowstaną w IV w. p.n.e. dwie najważniejsze szkoły filozoficzne starożytności, czyliAkademia Platońska oraz Lykeion Arystotelesa.

Poezja, która święciła triumfy w V w. p.n.e. przede wszystkim za sprawą tragików, w IV w.p.n.e. straciła na znaczeniu, zaś centralne miejsce w literaturze tego okresu zajęła proza.Jedynym z najdoskonalszych jej przejawów w IV w. p.n.e. były dialogi platońskie – dziełafilozoficzne Platona spisane w formie dialogów między obywatelami Aten, w którychprezentowane były różne poglądy filozoficzne na wybrany temat.

Rzymska mozaika z Pompejów przedstawiająca Platona podczas zajęć w Akademii. Założona przez Platonaw 386 r. p.n.e. Akademia była pierwszą na świecie instytucją naukowo-dydaktyczną. Zajmowano się w niejpolityką, filozofią, matematyką, astronomią i naukami przyrodniczymi. Nazwa pochodzi od ateńskiego gajuAkademosa, w którym się mieściła.Źródło: domena publiczna.

W życie kulturalne miasta zaangażowana była jego elita, która rekrutowała się spośródwolnych obywateli. W okresie klasycznym stanowili oni nie więcej niż 30% ludności Aten.Kobiety pozbawione były wszelkich praw publicznych, natomiast pozostała ludność miastadzieliła się na metojków, czyli wolnych mieszkańców Aten, którzy nie posiadaliobywatelstwa (zajmowali się oni głównie rzemiosłem i handlem), oraz niewolników.Panujący w V w. p.n.e. dobrobyt sprawiał, że wolni chłopi przenosili się do miasta i zasilaliwarstwy rzemieślniczo‐kupieckie. Struktura społeczna Aten zbliżała się wtedy do stanuopisanego później przez Arystotelesa w Polityce jako idealny – państwa, które opiera się nasilnej warstwie średniozamożnych obywateli. Jednakże pod koniec V w. p.n.e. ten stanrzeczy zmienił się ze względu na negatywne konsekwencje długotrwałej wojnypeloponeskiej: dewastację rolnictwa w całej Attyce na skutek działań wojennych, kurczeniesię warstwy chłopstwa, która stanowiła trzon ciężkiej piechoty ateńskiej, a także kryzysrzemiosła związany z malejącym eksportem. Pozbawieni zajęcia chłopi udawali się domiasta, gdzie tworzyli coraz bardziej rosnącą w IV w. p.n.e. grupę motłochu miejskiego.

Sercem życia publicznego Aten był głównyplac - agora, gdzie znajdowały się urzędy,świątynie i biblioteki. Mieszkańcy Atengromadzili się tu w czasie uroczystościpaństwowych i religijnych, ZgromadzeńLudowych lub rozmawiali, chroniąc się przedsłońcem w zadaszonych kolumnadach

(stoa). Akropol był również miejscem handlu,odbywały się tu widowiska teatralne i zawodysportowe.

Z kolei arystokracja zwiększała swoje wpływy,skupując za bezcen ziemię w całej Attyce.Ogólnie rzecz biorąc, w IV w. p.n.e. nastąpiławyraźna polaryzacja społeczna –społeczeństwo ateńskie podzieliło się nawąską grupę wpływowych bogaczy i szerokierzesze biedoty, zaś gospodarka coraz bardziejopierała się na pracy niewolników.Arystoteles pisał więc w czasach, gdydemokracja ateńska okresu Peryklesa była jużtylko ideałem z przeszłości, natomiastsympatie polityczne arystokracji, skupionejna zachowaniu swoich wpływów, kierowałysię najpierw w stronę Sparty, a później –Macedonii. Konsekwencją poparciainteresów macedońskich w Grecji okazał sięz jednej strony kres politycznej niezależnościAten w drugiej połowie IV w. p.n.e.,a z drugiej – utrwalenie ustroju społecznego opartego na pracy niewolniczej i własnościskupionej w rękach arystokracji.

Praca i niewolnictwoNiewolnictwo było zjawiskiem powszechnym, zarówno w Atenach, jak i w całej Grecji.Niektórzy niewolnicy wykonywali ciężkie prace fizyczne, np. w kopalniach srebra, innipracowali w warsztatach rzemieślniczych lub w domach swoich panów, nie tylko jakopomoc domowa, ale również w charakterze nauczycieli. Choć ich sytuacja byłazróżnicowana, to zależała całkowicie od woli pana, ponieważ niewolnik - żywe narzędzie -był jego własnością.

Liczba niewolników  w Atenach wzrosła w V w. p.n.e. wraz z rozwojem rzemiosła, a w IV w.p.n.e. niewolnicy, których w samych Atenach było 400 000, stanowili już główną siłęroboczą ówczesnej gospodarki. Konsekwencją powszechności niewolnictwa była pogardadla pracy fizycznej jako godnej niewolnika. Nastawienie to, typowe dla arystokracji, w V w.p.n.e. upowszechniło się wśród wszystkich wolnych obywateli Aten.

Człowiek w centrum zainteresowania

Perykles (495-409 r. p. n. e.) - polityk i wódz ateński,przywódca stronnictwa radykalno-demokratyczego.Jego reformy ułatwiły dostęp do władzy szerszymkręgom ludowym. Wspierał rozwój nauki, sztuki orazfilozofii. Epoka Peryklesa to czas potęgi polityczneji rozkwitu kulturalnego Aten.Źródło: domena publiczna.

W sztuce okresu klasycznego można zauważyć tendencję do indywidualizacji – posągi,wcześniej przedstawiające typowe postaci, teraz nabrały cech jednostkowych. Miało tozwiązek z ogólnym dążeniem do stawiania człowieka w centrum zainteresowania.

W filozofii zwrot ku człowiekowi łączy się z postacią Sokratesa. Filozofia presokratejskaodnosiła się przede wszystkim do przyrody. Tymczasem Sokrates uczynił jej głównymproblemem człowieka. Filozofia stała się tym samym wiedzą praktyczną, dotyczącą tego, jakczłowiek powinien postępować, aby żyć zgodnie z rozumem. W jaki sposób się tegodowiedzieć? „Poznaj samego siebie” (gr. gnothi seauton), powtarzał Sokrates mądrośćwyrytą na frontonie świątyni Apollina w Delfach. Innymi słowy, przeorientował on całą myślfilozoficzną na zagadnienia etyczne i antropologiczne. Od czasów Sokratesa filozofiaskoncentrowała się na pytaniach o to, kim jest człowiek oraz jak powinien żyć – dotyczy towszystkich najważniejszych myślicieli IV w. p.n.e. - zarówno idealistycznej filozofii Platona,jak i poglądów cyników i cyrenaików oraz filozofii Arystotelesa.

Grecki teatr w miejscowości Epidauros. Również w sztuce dramatycznej obserwuje się coraz większe skupieniena człowieku. U najpóźniejszego z wielkich greckich tragików, Eurypidesa, rola tematyki mitycznej ustępujesprawom polityczno-społecznym, a istotną rolę zaczynają odgrywać motywacje postaci.Źródło: Wladyslaw, licencja: CC BY-SA 3.0, dostępny w internecie: de.wikipedia.org.

Choć Sokrates uznawany jest za kluczową postać tej przemiany problematyki filozoficznej,był on zarazem wyrazicielem pewnej ogólnej tendencji. W tym samym czasie, czyli w V w.p.n.e. sofista Protagoras głosił, że „człowiek jest miarą wszechrzeczy”. Kierując się tązasadą, sofiści traktowali wiedzę jako praktyczne narzędzie, które pozwoli ich uczniom naprowadzenie skutecznej działalności politycznej. Nauczanie sofistów doprowadziło do

rozkwitu retoryki – sztuki wysłowienia – oraz upowszechnienia się szkół retorycznychw V i IV w. p.n.e.

Isokrates (436–338 p.n.e.) – mówca grecki i nauczyciel wymowy. Twórca teorii klasycznej prozy a�yckiej –wprowadził rozróżnienie na języki poetyckie i język prozy – oraz założyciel pierwszej szkoły retoryki.Źródło: shakko, licencja: CC BY-SA 3.0, dostępny w internecie: pl.wikipedia.org.

Nie tylko rozwój retoryki stanowił świadectwo zainteresowania życiem społecznymczłowieka – V w. p.n.e. to również czas działalności dwóch największych greckichhistoryków: Herodota oraz Tukidydesa.

Rozwój retoryki oraz historiografii nie świadczy bynajmniej, by w okresie klasycznymporzucono dociekania przyrodnicze. Jednak również w tej sferze głównym obiektemzainteresowania był człowiek. To właśnie V i IV w. p.n.e. były okresem rozwoju greckiejmedycyny, przede wszystkim pod wpływem Hipokratesa.

Hipokrates (461–371 r. p.n.e.) uznawany jest za prekursora współczesnej medycyny, przede wszystkim zewzględu na stosowanie racjonalnych metod leczenia chorób.Źródło: domena publiczna.

W filozofii Arystotelesa, która przyjęła swoją dojrzałą postać w drugiej połowie IV w. p.n.e.,spekulacje metafizyczne prowadzone są równolegle z działalnością naukową – badaniamiz zakresu anatomii i zoologii, a zaproponowana przez niego koncepcja człowieka łączy zesobą aspekty duchowy i cielesny.

Kulturę grecką charakteryzowała dbałość zarówno o rozwój duchowy, jak i cielesny. Gimnazjony byłypierwotnie publicznymi gmachami, w których młodzieńcy odbywali ćwiczenia fizyczne. Z czasem stały się onemiejscem, gdzie odbywały się wykłady słynnych myślicieli oraz dysputy filozoficzne. Najsłynniejszymigimnazjonami w Grecji były Akademia, w której nauczał Platon, Liceum Arystotelesa oraz szkoła cynikówKynosarges.Źródło: licencja: CC BY-SA 3.0, dostępny w internecie: Wikimedia Commons.

Dlaczego Ateny?

Zastanów się, dlaczego właśnie w Atenach doszło do rozkwitu życia kulturalnegoi intelektualnego, w szczególności – filozofii. Jaką rolę odegrał sposób organizacji życiapolitycznego polis oraz demokratyzacja w epoce Peryklesa? Zwróć uwagę, że w ateńskimżyciu publicznym uczestniczyli wszyscy obywatele – było to możliwe dzięki małymrozmiarom polis oraz powszechnej wśród Greków postawie obywatelskiej. Wspólneprzebywanie w jednym miejscu – zgromadzenie – oraz podejmowanie decyzji dotyczącychpaństwa poprzez debatę było podstawą demokratycznego życia Aten. Stąd bez wątpieniawziął się wzrost zainteresowania nauką umiejętności skutecznego przemawiania –retoryką – oraz przejawami działalności człowieka (nie zaś natury) – historią, polityką,sztuką, etyką. Pomimo małych rozmiarów Ateny były również metropolią, którautrzymywała żywe kontakty z przedstawicielami innych kultur. Debatowanie nie było zaśzarezerwowane dla życia publicznego - Ateńczyk był przyzwyczajony do rozmowy na każdytemat, a dotyczyły one najczęściej abstrakcyjnych problemów. Stało się to jednym zesposobów spędzania wolnego czasu. Dzięki temu w Atenach wieku klasycznego panowałaatmosfera wielkiego miasta, które tolerowało istnienie wolnej myśli oraz badania nadzagadnieniami nie mającymi wyraźnie praktycznego celu. Choć wolność miała ściśleokreślone granice – wielu filozofów miało problemy, np. w wyniku oskarżeń o ateizm, tozasadniczo działalność filozofów takich jako Sokrates, którzy spacerowali po mieściei wdawali się w rozmowy filozoficzne z innymi Ateńczykami, nie była czymś niezwykłym,lecz raczej dobrze wpisywała się w klimat fermentu intelektualnego miasta.

Słowniczek

cynicy

szkoła filozoficzna z V–IV w. p.n.e. założona przez Antystenesa, która akcentowałaproblematykę etyczną. Według cyników jedynym dobrem dającym szczęście jest cnota,rozumiana jako pełne panowanie nad sobą (autarkia)

demagog

(gr. dēmos – lud, ágein – prowadzić) w starożytnej Grecji określenie przywódcyludowego, który w miastach o systemie demokratycznym osiągał swoją pozycję dziękiumiejętnościom retorycznym

demokracja antyczna

(gr. demos – lud, krateo – rządzę) system rządów niektórych polis w starożytnej Grecji,w którym wszyscy obywatele mieli równe prawa polityczne. W starożytnych Atenachrówność ta była realizowana m.in. poprzez losowanie urzędów i wynagrodzenia dlaobywateli za sprawowanie funkcji publicznych, co pozwalało na udział w rządachuboższym warstwom ludności

cyrenaicy

szkoła filozoficzna z IV‐III w. p.n.e. założona przez Arystypa z Cyreny, skupiona naproblematyce etycznej. Cyrenaicy głosili hedonizm, który w skrajnej postaci uznajeprzyjemność za jedyne dobro, a przykrość za jedyne zło

hegemonia

(gr. ἡγεμονία, hēgemonia – kierownictwo, panowanie) w starożytnej Grecji przywództwojednego państwa nad innymi, które uznają jego kierownictwo

oligarchia

(gr. olígos – nieliczny, arché – władza) system rządów niektórych polis, w którym władzęsprawowała niewielka, uprzywilejowana grupa obywateli

oświecenie a�yckie

szczytowy okres rozwoju kultury i sztuki w Atenach w V w. p.n.e.

sofiści

nauczyciele działający w Atenach w V‐IV w. p.n.e., kształcący obywateli w filozofii, etyce,polityce, retoryce w celu przygotowania ich do życia publicznego. Podejmowaliproblematykę kulturową i społeczną, przyjmowali empiryczną metodę poznania, w teoriipoznania głosili relatywizm, a wiedzę podporządkowywali celom praktycznym.Najważniejsi przedstawiciele: Protagoras, Gorgiasz

tyrania

w starożytnej Grecji była to forma rządów powstała w wyniku uzurpacji władzy przeztyrana, który pozbawiał faktycznej władzy praworządne instytucje państwowei sprawował rządy, nie zajmując żadnego określonego stanowiska

Mapa interaktywna

Polecenie 1

Zapoznaj się z mapą interaktywną przedstawiającą związane z filozofią miejsca w starożytnychAtenach. Zastanów się, dlaczego właśnie to polis stało się w okresie klasycznym duchowąstolicą filozofii greckiej. Zapisz swoje wnioski.

Twoje notatki

Ateny. Źródło: Google Earth. Apache License 2.0.

Sprawdź się

Ćwiczenie 1

Ćwiczenie 2

Zaznacz na mapie starożytnej Grecji A�ykę, Macedonię i Jonię.

A�yka, Jonia, Macedonia

Wskaż poprawną odpowiedź. Okres w historii starożytnej Grecji przypadający na V i IV w.p.n.e. nazywany jest okresem...

demokratycznym.

archaicznym.

klasycznym.

hellenistycznym.

.................

.................

.................

Ćwiczenie 3

Ćwiczenie 4

Połącz nazwy ustrojów greckich polis z ich definicjami.

oligarchiajednowładztwo zaprowadzone na

drodze uzurpacji

tyraniawładza ludu polegająca na równości

praw wszystkich obywateli

demokracjawładza niewielkiej uprzywilejowanej

grupy

Wskaż rzeźbę z okresu klasycznego.

Ćwiczenie 5

Ćwiczenie 6

Ćwiczenie 7

Zaznacz prawidłową odpowiedź. Filozofami działającymi w Atenach byli...

Sokrates, Temistokles, Platon.

Tales, Platon, Arystoteles.

Sokrates, Ajschylos, Platon.

Demokryt, Anaksagoras, Arystoteles.

Zaznacz wszystkie poprawne odpowiedzi. Filozoficzny zwrot ku człowiekowi, który dokonałsię w V w. p.n.e., oznaczał, że na pierwszy plan w filozofii wysunęły się...

etyka.

filozofia przyrody.

antropologia filozoficzna.

teologia.

Ćwiczenie 8

Wyobraź sobie, że przenosisz się w czasie do Aten Sokratesa i Arystotelesa. Podobnie jakSokrates, przechadzasz się ulicami miasta i rozważasz kwes�e etyczne i polityczne. Jakieelementy życia publicznego Aten wydają ci się godne pochwały, a za jakie twoim zdaniemnależy zganić Ateńczyków? Uzasadnij swoją odpowiedź.

Dla nauczyciela

Autor: Ewa Orlewicz

Przedmiot: Filozofia

Temat: Starożytna Grecja w czasach Sokratesa, Platona i Arystotelesa

Grupa docelowa:

III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

V. Filozofia Sokratesa jako początki filozofii człowieka i etyki. Uczeń:

1) charakteryzuje filozofię Sokratesa w kontekście jego życia i postawy moralnej;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje obywatelskie;kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej;kompetencje cyfrowe;kompetencje w zakresie wielojęzyczności;kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele lekcji ( językiem ucznia):

Rozpoznasz zjawiska polityczne, społeczne i gospodarcze, które wpływały na rozwójkultury w starożytnej Grecji w V w. p.n.e.Ocenisz znaczenie rozwoju społeczno‐kulturowego Aten w V w. p.n.e. dla rozwojufilozofii greckiej.Scharakteryzujesz ogólne tendencje kulturowe V w. p.n.e. wraz z powstającymi w tymczasie koncepcjami filozoficznymi.

Cele operacyjne. Uczeń:

rozpoznaje wpływ starożytnej filozofii greckiej na europejską kulturę późniejszychepok, a zwłaszcza na literaturę piękną, naukę i religię;rozpoznaje znaczenie filozofii jako istotnej części dziedzictwa kulturyśródziemnomorskiej;omawia poglądy filozofów reprezentatywnych dla poszczególnych epok kulturyeuropejskiej.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych;z użyciem komputera;dyskusja;praca z tekstem;mapa myśli;praca z multimedium.

Formy pracy:

praca indywidualna;praca w parach;praca w grupach;praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Nauczyciel prosi uczniów o zapoznanie się z medium w sekcji „Mapa interaktywna”.

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel, po zalogowaniu się na platformie i wyświetleniu e‐materiału, odczytujeuczniom temat zajęć oraz cele, a następnie prosi, by na ich podstawie uczniowiesformułowali kryteria sukcesu.

2. Dyskusja wprowadzająca. Za pomocą raportu dostępnego w panelu użytkownikanauczyciel sprawdza przygotowanie uczniów do lekcji. Następnie inicjuje rozmowękierowaną na podstawie pytań zawartych we wprowadzeniu:- Dlaczego Arystoteles nie widział niczego złego w niewolnictwie?- Dlaczego uznawał człowieka za byt idealny – cel działania przyrody?- Z jakiego powodu wybrał na miejsce swojego zamieszkania Ateny?

Faza realizacyjna:

1. Mapa myśli. Nauczyciel zapisuje na tablicy hasło związane z tematem zajęć: Grecjaw V w. p. n. e. - zjawiska. Uczniowie podają swoje pomysły (ze szczególnymuwzględnieniem zjawisk politycznych, gospodarczych i społecznych), a wyznaczonymoderator zapisuje je na tablicy w formie mapy myśli/pojęć, której centralnympunktem jest zapisany problem. Po dopisaniu propozycji uczniowie samodzielnie jeweryfikują. Następnie nauczyciel uzupełnia wypowiedzi uczniów, jeśli jest tokonieczne.

2. Praca z multimedium. Nauczyciel wyświetla na tablicy interaktywnej materiał z sekcji„Mapa interaktywna”, a następnie odczytuje polecenie: Zastanów się, dlaczego właśnieto polis stało się w okresie klasycznym duchową stolicą filozofii greckiej. Uczniowiepracują w parach, analizując treść zadania, dyskutując i zapisując wnioski. Wybranegrupy omawiają swoje rozwiązanie i spostrzeżenia na forum klasy.

3. Ćwiczenia przedmiotowe. Prowadzący zapowiada uczniom, że w kolejnym kroku będąrozwiązywać ćwiczenia zamknięte - od najprostszych do najtrudniejszych. Każdyz uczniów robi to samodzielnie. Po ustalonym czasie wybrani uczniowie przedstawiająodpowiedzi, a reszta klasy wspólnie ustosunkowuje się do nich. Nauczyciel w raziepotrzeby koryguje odpowiedzi, dopowiada istotne informacje, udziela uczniominformacji zwrotnej.

4. Ostatnie ćwiczenie nr 8 nauczyciel wyświetla uczniom za pomocą tablicy lub rzutnika.Uczniowie pracują w grupach lub całym zespołem klasowym, ustalając prawidłowąodpowiedź. Nauczyciel prosi wybranego ucznia o uzasadnienie odpowiedzi. W raziepotrzeby zaprasza pozostałych uczniów do dyskusji.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie w parach opracowują quiz sprawdzający wiedzę z całej lekcji. Pookreślonym czasie wymieniają się przygotowanymi pytaniami z inną parą uczniów.Następnie wspólnie komentują swoje odpowiedzi.

2. Nauczyciel ponownie wyświetla na tablicy temat lekcji zawarty w sekcji„Wprowadzenie” i inicjuje krótką rozmowę na temat kryteriów sukcesu. Czego sięuczniowie nauczyli?

3. Wybrany uczeń podsumowuje zajęcia, zwracając uwagę na nabyte umiejętności.

Praca domowa:

1. Napisz referat na temat: Charakterystyka Sokratesa jako ateńskiego mędrca z rynku.

Materiały pomocnicze:

Krokiewicz A., Zarys filozofii greckiej, Warszawa 2000.Tatarkiewicz W., Historia filozofii, tom 1, Warszawa 2005.Anna Gogolin, Starożytna Grecja, Poznań 2019.Bernard Koziróg, Starożytna Grecja : historia, filozofia, religia, Podkowa Leśna 2004.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Uczniowie mogą wykorzystać medium w sekcji „Mapa interaktywna” jako inspirację doprzygotowania własnej prezentacji multimedialnej.