A N N A L E SU N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S L O D O W S A

L U B L I N P O L O N I AVOL. XXIV SECTIO FF 2006

HANNA KARASZCZUK, OKSANA PRYJMACZOK

Homonimia midzyjzykowa (ukraisko-polska)

Lhomonymie entre Iukrainien et le polonais

Jednym ze zjawisk, ktre stwarzaj problemy w opanowaniu jzyka obcego, jest homonimia midzyjzykowa. Zdaniem jzykoznawcw trudnoci te dotycz przede wszystkim obcokrajowcw spoza krgu danej kultury, czonkom tej samej grupy etnicznej, wyrastajcym w podobnej tradycji, homonimy i wyrazy polisemiczne nie przeszkadzaj w poprawnym rozumieniu waciwych konotacji sw wieloznaczeniowych. Natomiast mylce podobiestwa brzmieniowe wyrae dwu rnych jzykw mog by przyczyn nieporozumie, czego przykadem jest dykteryjka o Polaku, ktry skomplementowa r na sweterku Rosjanki sowami: Kakuju Pani ma krasnuju ru!.

eby zapobiega niefortunnym uyciom wyrazw wasnego jzyka w obcym dla nich kontekcie znaczeniowym jzyka przyswojonego, naley stale zwraca uwag na istniejce w nich podobne zewntrznie, ale odmienne znaczeniowo leksemy. Jednak realizacj tego zadania utrudnia fakt, e na razie niewiele jest opracowa na temat midzyjzykowej homonimii sowiaskiej, zwaszcza ukraisko-polskiej. Dlatego szczegln uwag powicamy wyodrbnieniu ukraisko-polskich homonimw i zbadaniu ich wzajemnych relacji. Dla uwyranienia przedmiotu zosta on pokazany na szerszym tle: homonimii w jzykach sowiaskich zachodnim (czeski na rdach porednich ') i wschodnim (rosyjski).

Wyrazy krasnaja i ra, ktre spowodoway wspomniane nieporozumienie, reprezentuj zjawisko homonimii midzyjzykowej, waciwej rnym jzykom,

1 . , ^ , , 2000, . 29, s. 212.

np. ac. bis 'dwa razy ukr. bies, poi. akademik 'suchacz wyszej uczelni, 'dom akademicki poi., ukr. 'czon akademii nauk niem. Akademiker 'osoba z wyksztaceniem wyszym. Oczywicie, s te homonimy wewntnjzykowe, jak powiedzmy poi. para 1) 'dwa przedmioty, 2) 'substancja w stanie lotnym; ukr. 1) 'asica, 2) uprzejmo; ros. 1) sj, 2) 'poprzeczna awa w odzi, 3) 'pycizna; czes. vlna 1) 'fala, 2) 'sier.

Jzyki maj te homonimy uniwersalne, ktre D. Buttler okrelia jako wsplne? S one tak podobne do siebie form brzmieniow, znaczeniami podstawowymi i przenonym, typowym kontekstem, e nie s odbierane przez mwicych jak homonimy midzyjzykowe. Transfer z jzyka rodzimego w docelowy konkretnych i zarazem wsplnych rnym kodom znacze sprzyja adekwatnemu bezbdnemu zrozumiemiu waciwego sensu homonimu uniwersalnego, jak np. klucz: poi. zamkn na klucz klucz urawi muzyczny klucz klucz do rub, ukr. ; ros. - .

Jednak we wszystkich swych przejawach wewntrzjzykowych, midzy- jzykowych, uniwersalnych homonimia polega na wyraaniu rnych znacze za pomoc identycznej formy jzykowej.2 3 Tacy radzieccy jzykoznawcy, jak V. V. Vinogradow, A. I. Smirnickij, L. A. Bulachowskij, L. W. Szczerba, R. A. Budagow, O. M. Gakina-Fedoruk, O. S. Achmanowa, F. K. Guwa, czescy P. Hauser, J. Filipec, F. Czermak, Z. Hladka, polscy T. Branicka, D. Buttler, R. Laskowski, J. Tokarski, E. Witan, ukraiscy M. Koczergan, A. P. Kowal, M. S. Razumejko, O. O. Taranienko okrelaj homonimy (z gr. 'rwnobrzmicy) jako wyrazy jednakowo czy podobnie brzmice o rnych znaczeniach: semantycznych, gramatycznych czy semantycznych i gramatycznych zarazem. Ich zdaniem zjawisko homonimii obejmuje zarwno jednostki wyrazowe, jak i konstrukcje syntaktyczne.

P. Hauser uwaa, e sytuacje, w ktrych ta sama posta wyrazu odnosi si do dwu lub wicej denotatw, zdarzaj si do czsto. Wedug J. Filipca i F. Czerniaka, homonimia to zjawisko raczej odosobnionych form jzykowych.4 D. Buttler pogodzia t sprzeczno i zwrcia uwag na niejednakow czstotliwo wystpowania rnych jednostek homonimicznych: czysta homonimia jest zjawiskiem rzadkim, zwykle towarzyszy ona innej formie homonimii czciowej, waciwej jzykom o rozbudowanym systemie morfologicznym, tak zwanej homonimii lek- sykalno-gramatycznej. Rzeczywicie, w sowniku polskich homonimw cako-

2 D. Buttler, Polski dowcip jzykowy (dalej: PDJ), Warszawa 2001, s. 346.1 Zob. R. Laskowski, Homonimia, [w:] Encyklopedia jzyka polskiego, pod red. S. Urbaczy

ka, Wroclaw 1994, s. 117.4 . , op. cit., s. 210, 212.

witych jest ich tylko 70, a ilo polskich form homonimicznych szacuje si na okoo 15 tys.5 Podobnie jest w ukraiskim i rosyjskim, gdzie dominuj nie absolutne homonimy, a homoformy i homografy 6 (ostatnie ze wzgldu na ruchomo nieoznaczonego na pimie przycisku).

To, e zakres wystpowania homonimii jest do szeroki i jeszcze wykazuje tendencj do wzrastania, potwierdzaj obserwacje sowotwrcze i fleksyjne. V. V. Vinogradov stwierdzi! aktywny proces tworzenia homonimw wrd rosyjskich czasownikw, przymiotnikw pochodnych i rzeczownikw odczasowni- kowych; M. S. Razumejko wrd ukraiskich homonimw fachowych (pedagogicznych)7; D. Buttler wrd polskich czciowych utosamie homonimicznych, ktre cechuje regularno, seryjno i potencjalny, przewidywalny charakter.8 O. S. Achmanowa zwrcia uwag na homonimy z przejrzyst struktur morfologiczn, ktre obejmuj rnorakie czasowniki prefiksalne, przymiotniki i rzeczowniki, odmieniajce si jak przymiotniki.9

Prawie wszyscy sowiascy jzykoznawcy wprowadzili do pola leksykalnego homonimia takie pojcia: homofonia homografia homoformia, homo- morfemia paronimia (P. Hauser) homonimiczne konstrukcje syntaktyczne (ros. ). Zazwyczaj jest te wymieniana polisemia. Przy tym klasyfikacje homonimw, jak pokazuje znajdujca si w zaczniku tabela 1 l0, nie tworz taksonomii o przejrzystym ukadzie. Porwnanie wykazuje niekompletno, luki leksykalne, czst synonimi terminologiczn i nawet homonimi wykorzystywanych terminw. Do polskich terminw homonimy midzyparadygmatyczne i homoformia wewntrzparadygmatyczna brakuje odpowiednikw w innych systemach terminologicznych; jedno zjawisko ma kilka nazw w jzykach polskim (homonimy czciowe/homonimy leksykalno-gra- matyczne), rosyjskim ( / /

5 D. Buttler, PDJ, s. 347.6 . I. , , [w:] XL1X

- i Jltci , . I, 1995, S. 43.

7 . S. Razumejko, 3aKOHOMipHocmi , [w:] i , 1998, s. 82-88.

D. Buttler, Siownik polskich form homonimicznch (dalej: SPFH), Wroclaw 1984, s. 7.4 O. S. Achmanowa, , 1974, s. 7.111 Tabela 1 zostaa uoona na podstawie: . . , . -

.. . , s. 402-403; . Koqergan, - , [w:] - , , 1997, s. 390-399; . , op. cit., s. 210-213; . S. Achmanowa, op. cit., s. 6-8; M. . , , 1973, s. 37-41; D. Buttler, PDJ, s. 334361; ead., SPFH, s. 7-12; ead.. Sownik polskich homonimw cakowitych (dalej: SPHC), Wrocaw 1988, s. 5-12.

), innych; homonimiczny jest termin ukraiski 1) Tconwersywy, 2) leksykalno-gramatyczne/czciowe.

Sowiaskie klasyfikacje homonimw maj jednak duo wsplnych cech i przede wszystkim kilkudzielny ukad. Stwierdzono, e homonimia wystpuje w dziedzinach: 1) wewntrzjzykowej, 2) midzyjzykowej i 3) wsplnej. Pierwsza z nich jest zbadana w miar kompletne, jednostki homonimiczne (czyli homo- nimy, homofony, homografy, homoformy, homomorfemy, inne) s uporzdkowane w sownikach, np. w ju wymienianych polskich, rosyjskich i te ukraiskim.11 Homonimia midzyjzykowa opisana jest jeszcze niekompletnie, wyjaniono relacje niektrych homonimw z jzykw sowiaskich, przede wszystkim rosyjskiego z: polskim (red. J. Kozielewski), czeskim (red. J. V. Volcek), ukraiskim (red. M. Koczergan); z innych jzykw ju znacznie mniej polski ze sowackim.

Natomiast homonimia uniwersalna zostaa ledwie zauwaona (wzmianka u D. Buttler), lecz ze wzgldu na sowiaskie podobiestwo jzykowe i wiele ju zebranych wewntrzjzykowych jednostek homonimicznych moe zaowocowa bogatym zbiorem egzemplifikacji. Przytoczymy tu zaledwie kilka przykadw:

poi. para ukr. napa ros. napa 1) 'dwa przedmioty, 2) 'substancja w stanie lotnym;

poi. autorytet ukr. ros. 1) 'oglnie uznany czyj wpyw, 2) 'czowiek, instytucja majce wpyw;

poi. takt ukr. ros. 1) 'delikatno, 2) jednostka metrum utworu muzycznego;

poi. legenda ukr. ros. 1) 'opowie, 2) 'napis objaniajcy na mapach.

Zdarzaj si te homonimy uniwersalne o zasigu europejskim, midzynarodowym, oto jeden z przykadw:

Na przyjciu u Nowobogackich: Mwimy wanie o r e s t a u r a c j i Bourbonw. He, he, e te takim modzikom zawsze tylko knajpki w gowie.12

P. Hauser wrd homonimw wewntrzjzykowych wydzieli podukad: homonimy prawdziwe nieprawdziwe, majc na uwadze fonetyczn i graficzn zgodno jednostek i naruszenie tej zgodnoci. Prawdziwe to homonimy i homografy, nieprawdziwe homofony i homografy midzywyrazowe / ukr. -, tworzone przez jeden wyraz poczenie wyrazw.

Oprcz homonimw sowiascy leksykolodzy zbadali inne jednostki homonimiczne: wyrazowe (homoformy, homografy, homofony, homomorfemy) i kon

11 O. M. , I. M. , , 1996.12 Zob. D. Buttler, PDJ, s. 346.

strukcje syntaktyczne (poczenia wyrazowe, frazeologiczne, wypowiedzenia). Oto kilka implikacji.

Pol. homofony (od gr. fi(jjo)vo 'jednakowy i dwik), ukr. , ros. wyrazy tosame fonetycznie rne graficznie, np. ukr. 1) 'grzebaj, 2) wiosuj 'grzyby; poi. way 'okrela ciar za pomoc wagi warzy 'gotowa.

Pol. homografy (od gr. jjL 'jednakowy i graphd 'pisz), ukr. , ros. wyrazy tosame graficznie rne akcentuacyjnie (w definicjach te: rne fonetycznie), np. ros. 'rubryka nalenoci w ksigach rachunkowych 'poyczka; ukr. Tdos 'olbrzym. W polszczynie homografy leksykalne, zdaniem D. Buttler, stanowi zjawisko wyjtkowe, o ile homografii z reguy towarzyszy homoformia, np. droga M rzecz, i przym. r.. lp.13

Pol. homonimia okazjonalnafhomonimia kontekstowa, ukr. - ,, czes. homografy midzywyrazowe to zbieno wyrazu i poczenia wyrazowego, np. poi. nie ma niema (kobieta), ukr. 'naprzeciw 'na spotkanie', czes. zapet 'zapiewa za pet 'za pi. Ciekawe, e jedni badacze widz j jako homonimi kontekstow, drudzy jako zjawisko waciwe rnym paszczyznom jzyka, trzeci jako homografi; i wszystkim naley przyzna racj.

Wane spostrzeenie ukraiskich lingwistw polega na tym, e homoni- my mog przynalee do jednej (leksykalnej, derywacyjnej, gramatycznej, syn- taktycznej, innej) lub kilku (leksykalnej i gramatycznej, syntaktycznej i frazeologicznej, leksykalnej i syntaktycznej, innej) paszczyzn jzyka.14 15 Okrelimy to inaczej: homonimia waciwa i poszczeglnym paszczyznom jzykowym moe ogarnia kilka paszczyzn i stref midzyjzykow czyli jest zjawiskiem systemowym (ktre da si przedstawi w postaci schematu, patrz tab. 2).

Sowiascy badacze zwracaj uwag na stopie tosamoci (ukr. () homonimii, czyli zgodno homonimicznych elementw jzykowych we wszystkich ich uyciach. Moe on by cakowity i czciowy, std nazwy typw homonimii: poi. homonimia cakowita, ros. - / , poi. homonimia czciowa, ros. / . Najnowsza posta homonimii czciowej to zbieno okrelonej formy fleksyjnej wyrazu i formy fonetycznej skrtu, np. Ministerstwo Pea (Przemysu i Handlu) i mie pecha.]S

13 D. Buttler, SPHC, s. 5. O. O. Taranienko, ibid., s. 402-403.15 Zob.: D. Buttler, PDJ, s. 347.

D. Buttler wyodrbnia jeszcze jeden typ homonimii: poi. homonimia okazjo- nalnaAontekstowa zbieno wyrazu i poczenia wyrazowego, ktrej przykady ju zostay omwione.

Analogicznie wedug utosamienia, czyli zbienoci wzorcw odmiany ho- monimw, zostay one podzielone na dwa typy:

poi. cakowite, ukr. , ros. ,poi. czcioweAeksykalno-gramatyczne, ukr. /1 (patrz homo-

formy).Czciowa zbieno paradygmatw homonimw posiada nastpujce zakre

sy: prawie cakowite utosamienie (mu 1) 'zwierz5, 2) 'osad5 rne formy D i lp.) wsplna jedna forma (M lp.: rzd 1) 'wadza5 i 2) Tcolejno czego5). Homonimy polskie pod wzgldem typw tosamoci postrzegane s jako regularne, seryjne (np. napoi D lm. rzeczownikw mskich na i, 3 os. lp. cz. teraz, czasw.) i osobliwe, niepowtarzalne (salami kiebasa z misa olego, N lm. rzecz. sala).

Wrd badaczy sowiaskich powstao wiele prac na temat homonimw lek- sykalny chicakowity chiabsolutnych (ukr. /, ros. /). Podstawowe kryterium wyodrbnienia tych jednostek to formy fleksyjne, ktre powinny pokrywa si cakowicie (std okrelenia: homonimy pene, cakowite, absolutne). Kryteria dodatkowe: gramatyczne przynaleno do jednej czci mowy, semantyczne: rnica znacze, etymologiczne: rne pochodzenie, np. poi .fuzja 1) 5 (z fr.), 2) 'poczenie instytucji5 (z ac.); ukr. 1) 'ptak5 (sowiaskie), 2) 'd5 (z tur.), ros. 1) 'sojusz5 (z fr.),2) 15 (z ang.).

Dyskusyjne pozostaje zagadnienie pochodzenia synchronicznej homonimii leksykalnej. Wikszo badaczy jest przekonana, e rdo jej powstania to stay rozwj wieloznacznoci wyrazw i wyrazy polisemiczne 16, niektrzy neguj powstanie homonimii na podstawie polisemii.17 Te procesy opisaa D. Buttler, midzy innymi homonimi monogenetyczn (ukr. ), ktra ksztatuje si na skutek rozpadu znaczeniowego jednego wyrazu, jak w: pokj 'czas bez wojen5, 'pomieszczenie mieszkalne5.18 Podstawowym kryterium oddzielenia polisemii od homonimii, jak uwaa P. Hauser, jest tre znaku jzykowego, a nie subiektywna ocena.19

Homoformy (od gr. p 'jednakowy5 i ac. forma) to synkretyczne formy fleksyjne, np.: ukr. 'wizerunek na ptnie5 i 'widok, scena5, ktre mog rni si form niektrych przypadkw (D lp.: -

16 M. . , ibid., s. 87.17 . P. , , 1957, s. 3.

D. Buttler, SPHC, s. 5.14 . , op. cit., s. 211.

i -), oraz kategoriami gramatycznymi: ros. . 'cytat w lm. i 'wyrobienie (brak form lm.). Podstaw dla wydzielania homoform jest przede wszystkim kryterium: tosamoci fleksyjnej z rnic niektrych form; jest moliwy zbieg tylko w jednej z form, np. ukr. 'matka rzeczownik w M lp., 'mie czasownik w bezokoliczniku.

Ze sowiaskim nazewnictwem terminologicznym w przypadku homoform jest prawdziwe zamieszanie. Homoformy to inaczej: poi. homonimy leksykalno- -gramatyczne/homonimy czciowe, ukr. , ros. / . Ukraiscy, rosyjscy, czescy badacze postrzegaj je w jednej (ukr. odnopieneea - / \ ros. , czes. homonimia czciowa) i rnych (ukr. 1 ; czes. leksy- kalno-gramatyczna/konwersja; ros. / / ) czciach mowy; polscy wyrniaj homofor- mi leksykalno-gramatyczn/czciow z uwzgldnieniem zbiegu tylko w jednej z form. P. Hauser, J. Filipec, F. Czermak leksykalne-gramatycznymi nazywaj homonimy powstae na skutek konwersji, czyli przejcia z jednej leksykalno- -gramatycznej klasy do innej, np. mito rzeczownik 'miejsce misto przyimek 'zamiast. Takie homoformy maj rne znaczenie i odmienne kategorie gramatyczne. Do zakresu homonimii leksykalno-gramatycznej, zdaniem D. Buttler, naley tosamo form fleksyjnych rnych wyrazw lub identyczno okrelonych ich form sowotwrczych. Badaczka zwrcia uwag na jednoczesne wyzyskanie homonimii fleksyjnej i homofonii (wie wie).20

Wzmiank o nielicznych homonimach frazeologicznych (ukr. - ) napotykamy u D. Buttler i O. O. Taranienki21 (poi. mie bardzo mato na sw obron 1) dowodw, 2) pienidzy; ukr. - , ros. 1) 'kara onierzy w carskiej Rosji, gdy osob gnano przez szereg, bijc szpicrutami, 2) 'szlak bez przeszkd).

W homonimach sowotwrczych odmienno znaczenia powoduj: a) afiksy, b) formacje powstae w drodze podobnych zabiegw derywacyjnych, np. poi., ukr. krytyczny 1) 'dokonujcy oceny i 2) przeomowy.

2H W tym kolizja homoform, oboczno homonimiczna ywej formy fleksyjnej i pluralium tantum (np. zawody olimpijskie olimpiada i olimpiada bez sukcesw); identyczno form wyrazw, nalecych do rnych kategorii gramatycznych (np. Gol! zawoa sdzia pikarski, wbiegajc do fryzjera); tosamo rzeczywistej formy fleksyjnej i formy zleksykalizowanej (np. o Mussolinim pisano, e poskubuje Iwa brytyjskiego po wosku); a take homonimia okazjonalna: a) zbieno wyrazu i poczenia wyrazowego (np. wita lisa Witalisa), b) zbieno imienia wasnego i pospolitego (np. Banda" banda), c) dwikowy przekad podsunicie wyrazowi obcemu treci swojskiego homonimu (np. persona grata osoba ony). D. Buttler, PDJ, s. 349- 356.

21 D. Buttler, PDJ, s. 357; O. O. Taranienko, ibid., s. 402-403.

Homomorfemy (od gr. homs 'jednakowy* i morphrj 'forma), ukr. - nui lub to identyczne morfemy, ktrych znaczenie jest cakowicie rne. Homonimia wyrazw jest w nich zwizana z wielofunkcyjno- ci morfemw:

rdzeni, np. ukr. - ros. - poi. bron-i ukr. - ros. - poi. bron-owa\ ukr. - - ros. brak poi. rudo-brody i ukr. - ros. - poi. rudo-nony,

prefiksw, np. ukr. - 'pocztek czynnoci, - 'zabiec za co; poi. prze-gotowa 'gotowa ponownie i 'gotowa zbyt dugo, prze- -cenione 'ponownie ocenione, 'zbyt wysoko ocenione;

sufiksw, np. ukr. --, poi. chat-k-a; ukr. --, poi. krt- -k-i\

fleksji, np. ukr. - (D lp.) - (M lm.); po\. jezior-a (D lp.) jezior-a (M lm.).

Homonimy syntaktyczne to konstrukcje, zwizki wyrazowe i wypowiedzenia, ktre s zbiene formalnie, ale maj odmienne znaczenia. Powstaj one na skutek niejednoznacznego rozumienia stosunkw skadniowych midzy czonami konstrukcji syntaktycznach, np. poszukiwania malarza 1) 'malarz poszukuje i 2) 'malarza poszukuj, Moesz na mnie liczy rzeka z dum maszyna do liczenia.22

Ot w jzykach sowiaskich zakres wystpowania homonimw to paszczyzny midzyjzykowe, wewntrzjzykowe i strefy midzy paszczyznami poszczeglnych jzykw, co wskazuje na systemowo tego zjawiska. Sowiaskie klasyfikacje homonimw cechuje kilkupoziomowy ukad, synonimia, homonimia i luki terminologiczne. Najlepiej zbadane s homonimy wewntrzjzykowe, w relacjach midzyjzykowych dobrze opracowana jest homonimia jzykw sowiaskich w stosunku do rosyjskiej, do innych o wiele gorzej; uniwersalne (wsplne) homonimy badane jeszcze nie byy.

Midzyjzykowe ukraisko-polskie relacje homonimiczne nie s w peni zbadane ani omwione w podrcznikach do nauki tych jzykw jako obcych. W warunkach bilingwizmu homonimy prowokuj do przenoszenia osobliwoci jzyka macierzystego do nowego jzyka; ze wszystkich takiego typu pomyek najbardziej rozpowszechnione s kalki semantyczne.23 Zwracanie uwagi uczcych si, np. przyszych tumaczy, na negatywny transfer jest wane ze wzgldu na implikatury konwersacyjne i konwencjonalne, ktre osoby tumaczce maj obowizek przekaza porozumiewajcym si stronom.

22 Zob.: D. Buttler, PDJ, s. 358.23 Zob. M. Koczergan, ibid., s. 391.

Podstaw rdow do wydzielenia homonimw midzyjzykowych sta si - redaktorw S. Lewiskiej i T. Starak (Lww 1998); znaczenia wyrazw byy ucilane za pomoc Maego sownika jzyka polskiego pod red. E. Sobol (Warszawa 1995). Zostay te zaczone homonimy z wymienionych tutaj prac naukowych i obiegu jzykowego.

Ukraisko-polskich homonimw zebrano okoo 70, wikszo to rzeczowniki. Wrd nich spor grup stanowi jednostki podobne do siebie brzmieniowo i ak- centacyjnie, ktrych znaczenie jednak absolutnie si nie pokrywa. M. Koczergan nazwa podobne pary wyrazw w ukraisko-rosyjskich relacjach homonimicznych homonimy absolutne, pene (jak np. ros. 'torturowa ukr. n u mamu pyta).24 Jako analogi zaliczymy do ukraisko-polskich homonimw absolutnych (pamitajc o istnieniu ukraiskich i polskich wewntrzjzy- kowych homonimw absolutnych) nastpujce pary:

ukr. 'uk poi. arka 'okrt Noego po ukr. ; ukr. 'nazywanie poi. nominacja 'mianowanie na stanowisko

po ukr. -,ukr. 1) 'nakaz, 2) 'przydzia, 3) 'asygnata poi. order 'odznaczenie

honorowe po ukr. ;ukr. 1) 'nadmiar, 2) 'zniechcenie poi. oskoma 1) 'apetyt po

ukr. anemum, 2) 'ochota na co po ukr. \ukr. 'teczka, 'segregator poi. papka 'mikka gsta masa po ukr.

\ukr. puc 'ry poi. rys 1) Tcrtki spis po ukr. , 2) 'waciwo po

ukr. , 3) 'wizerunek twarzy po ukr. pucu;ukr. spis poi. spisek 'zmowa po ukr. , ; ukr. 'smutek poi. sum 'ryba sodkowodna po ukr. c o m \ ukr. 1) 'filianka, 2) 'szala, talerz wagi, 3) 'rzepka kolanowa poi.

czaszka 1) 'gowa po ukr. , 2) 'kociec gowy po ukr. .Wikszo homonimw ukraisko-polskich odznacza si tylko czciowym

podobiestwem znaczenia. W lingwistyce wschodniosowiaskiej homonimy rnice si niektrymi z podstawowych i przenonych znacze, lub tylko przenonym znaczeniem, s nazywane po ros. , po ukr. 25, czyli wzgldne i takich ukraisko-polskich homonimw wzgldnych jest bardzo wiele, np.:

ukr. ac 'mistrz poi. as, 1) to samo co ukr. , 2) Tcarta do gry najwyszej wartoci w danym kolorze po ukr. \

24 Ibid., s. 395.25 Ibid., s. 396.

ukr. 'wrzd 1) to samo co ukr. , 2) 'usterka po ukr., \

ukr. 'poetycka stopa poi. daktyl 1) to samo co ukr. , 2) 'owoc palmy daktylowej po ukr. -,

ukr. 'lk, trwoga poi. strach 1) to samo co ukr. , 2) 'duch po ukr. , 'upir po ukr. , 'mara po ukr. , 3) Tcukla odstraszajca ptaki po ukr. \

ukr. 1) 'farba wodna, 2) 'rodzaj fanfary orkiestrowej poi. tusz 1),2) to samo co ukr. , 3) sport, 'trafienie po ukr. , 4) natrysk, prysznic po ukr. .

Wydaje si, e ukraisko-polskie jednostki homonimiczne ze wzgldu na ich semantyk da si podzieli na: uniwersalne / wsplne, absolutne, wzgldne; z uwagi na posta zewntrzn na: identyczne, homograficzne, homofoniczne / korelatywne i czce w sobie cechy homografw i homofonw (patrz tab. 3).

Wrd homonimw uniwersalnych, absolutnych i wzgldnych wyrniaj si jednostki identyczne pod wzgldem postaci i akcentu (ukr. swobodnym, umieszczonym na drugiej od koca sylabie, poi. paroksytonicznym), a rnice si pismem. Jako przykady rozpatrzymy identyczny homonim wzgldny: ukr. 1) augmentac. 'matka ojca czy matki, 2) 'ciasto pieczone w formie,3) 'grzyb jadalny, 4) 'waka poi. babka trzy (1-3) wsplne z ukr. i kilka odmiennych znacze: 4) pot. 'dziewczyna, kobieta po ukr. , 5) 'chwast po ukr. . Definicje znaczeniowe dalszych par podamy skrtowo, opuszczajc wsplne znaczenia i pozostawiajc tylko treci czonw grupy homonimicznej:

ukr. ' 1) 'kopula, 2) 'ania parowa poi. bania 1) 'pcherz po ukr. , 2) bot. 'dynia po ukr. , 3) 'kosz do przechowywania ywych ryb;

ukr. 'wyraenie poi. wyraz 'sowo po ukr. \ ukr. smakoyki poi. delikatesy 'sklep gdzie sprzedawane s

smakoyki po ukr. \ukr. 'ona poi. druyna 'najmniejsza jednostka bojowa po ukr.

\ukr. 'myl poi. duma 'ambicja, 'pycha po ukr. nuxa\ ukr. 'kotka poi. kiszka 'dtka po ukr. ; ukr. 'narzd rodny poi. matka 1) kobieta majca dziecko po

ukr. ', 2) 'kobieta przedstawiajca do chrztu po ukr. , , 3) pot. 'wasna ona po ukr. , 4) 'komisja po ukr. 1.

Cz midzyjzykowych homografw (absolutnych i wzgldnych) cechuje zbliona posta brzmieniowa, ale rny przycisk, jak np. ukr. 'zaliczka poi. awans 'powierzenie wyszego stanowiska po ukr. . Za homo- grafy midzyjzykowe uzna je naley z takim zastrzeeniem, e w odrnieniu od homografw wewntrzjzykowych, czyli wyrazw tosamych graficznie

rnych akcentuacyjnie / fonetycznie, tosamo homografw midzyjzykowych polega na podobiestwie brzmieniowym, a odmienno i na akcentacji, i na grafice (rne alfabety). Inne przykady:

ukr. denymam 1) czonek parlamentu, 2) 'wybrany do organw wadzy, 3) penomocnik poi. deputat 'wynagrodzenie w naturze po ukr. x a 6ap\

ukr. 'zamwienie poi. zakaz 'zabronienie komu czego po ukr. \

ukr. 1) 'prawo, 2) 'ustawa, 3) przepis poi. zakon 'zgromadzenie religijne po ukr. ',

ukr. 1) 'sprawa dotyczca kogo, 2) 'korzy poi. interes 'transakcja handlowa po ukr. , , pot. 'sklep, przedsibiorstwo po ukr. ',

ukr. 'zamknity zakad wychowawczy poi. internat pot. 'miejsce internowania po ukr. \

ukr. obliczanie poi. liczba 'pojcie matematyczne po ukr. \ ukr. meta 1) cel, 2) 'wyznaczone miejsce wycigu poi. meta 'schronienie

dla osoby ciganej po ukr. , ',ukr. 1) opiekun, 2) 'nabj, 3) cok poi. patron 'wity,

ktrego imi nadawane jest przy chrzcie;ukr. 'lekcja poi. urok 'czar po ukr. , przestarz. 'urzeczenie

po ukr. .Posta zewntrzna homografw moe znaczco si rni ze wzgldu na

osobliwoci wyrniajce jzyki ukraiski i polski spord innych sowiaskich; przeledmy zatem korelacje w nastpujcych parach:

6 izyn "biegacz poi. biegun 1) 'magnetyczne przeciwlege punkty Ziemi po ukr. , 2) 'pozy przy koyskach, fotelach, zabawkach po ukr. , 3) 'rumak po ukr. pu , 4) fiz. a) "kada z czci kocowych magnesu po ukr. , b) 'jeden z dwch kocw obwodu elektrycznego baterii ukr. , 5) przen. 'o ludziach, rzeczach, pojciach kracowo przeciwnych po ukr. (i e, [y] r);

ukr. , 'wino poi. wino 'winobluszcz po ukr. ( w);

ukr. 'teren pod upraw warzyw, kwiatw, drzew poi. ogrd 'parkpo ukr. (0 , (y) g, -o p o - -----r-);

ukr. "burza poi. groza 'uczucie lku, 'to, co jest grone po ukr. ( (y) g);

ukr. 'fabryka poi. zawd 1) 'fach po ukr. , , 2) 'rozczarowanie po ukr. (o );

ukr. 'sklep poi. magazyn 'skad po ukr. ( (y) g); ukr. m o 'odcisk poi. moz 'wysiek po ukr. ( , );

ukr. pamitka, 'zabytek poi. pamitka podarek po ukr. podarunok (a );

ukr. 1) ambasador, 2) 'wysannik, penomocnik poi. pose 1) 'czonek parlamentu, 2) 'przedstawicel wyborcw swego okrgu po ukr. 1), 2) denymam ( e, );

ukr. 'rura poi. trba 1) 'wir powietrzny po ukr. , 2) 'narzd chwytny sonia po ukr. ( );

ukr. 'system 1) poi. ukad 'umowa po ukr. , 2) 'pertraktacje po ukr. , 3) 'relacje w zbiorowoci po ukr. ( ).

W leksemach-korelatach wystpio od 1 ( 1, , , w, r (y) g) w wikszoci wyrazw do 2 (i e, [] g; () g, , ; e, ) i 3 (0 , () g, -opo------- r-: ogrd) odmiennych cech fonetycznych.26 Tak jak homofony wewntrzjzykowe maj na pimie odmienn liter rdzenn czy ortogram (np., ukr. ), tak homofony midzyjzykowe rni si jednym czy kilkoma korelatami (a pismem).

W omwionych parach w wersji ukraiskiej przewaa przycisk oksytoniczny, zdarza si proparoksytoniczny ( ). W tych jednostkach oprcz rnicy akcentowej (oznaki homografii) s korelaty (oznaka homofonii). Czyli w homonimicznych jednostkach midzyjzykowych jednoczenie moe by wyzyskiwana homofonia i homografia, tak jak w wewntrzjzykowych homoformia i homofonia (wie wie) lub homografia {droga). Leksemy z tak pomieszanymi oznakami mona nazwa midzyjzykowymi homonimicznymi jednostkam i mieszanymi lub homofonografami.

Ciekawe, e w porwnaniu z homonimicznymi jednostkami wewntrzjzy- kowymi jzykw ukraiskiego i polskiego, gdzie grafika czy akcent s niejako paralelne, w relacjach midzyjzykowych kady z poziomw: fonetyczny, ak- centacyjny, semantyczny moe odgrywa istotn odrbn rol. Rnica pomidzy badanymi jednostkami zwiksza si przez pewn niesymetryczno jzykw: ukraiskiej homografii ( 'droga, rzecz. r.. 'droga, przym. r..) przeciwstawia si zbieno polskiej homografii z homoformi (droga M. rzecz, i przym. r.. lp.).

26 Dla bilingww, zdaniem I. S. Rowdo i M. Koczergana, takie rnice staj si mniej zauwaalne dziki istniejcym regularnym fonetycznym, ortoepicznym i sowotwrczym odpowiednikom w systemach kontaktujcych si jzykw. Uproszczone tym sposobem rozbienoci form wyrazowych nie s w wiadomoci bilingww praktycznie brane pod uwag i odbierane jako rnice. One utrwalaj si w pamici na stae i poszerzaj zasb midzyjzykowej homonimii. Dlatego M. Koczergan proponuje, aby zalicza do midzyjzykowych jednostek homonimicznych pary semantycznie nieekwiwalentnych leksemw, ktrych rnice form maj regularne korelacje fone- tyczno-ortoepiczne. Zob.: M. Koczergan, PDJ, s. 393-395.

Poniewa osobliwoci fonetycznych wyrniajcych jzyki ukraiski i polski spord innych jzykw sowiaskich jest sporo27, przeledmy liczb moliwych w rdzeniach midzyjzykowych homofonw:

ukr. przestarz. paragraf poi. artyku 'niewielka praca publicystyczna po ukr. (wystpowanie przedniojzykowo-zbowego wobec bilabialnego ):

ukr. Ijolczka poi. bolczka 'wrzd po ukr. (samogoska a po spgosce mikkiej odpowiada w jzyku polskim samogosce nosowej , przedniojzykowo-zbowe alweolarnemu /);

ukr. 'granica midzy wod a ldem poi. brzeg 1) Teraj, granica lasu, pola, ogrodu po ukr. , mezha, 2) Tcrawd przedmiotw, np. fotela,stou po ukr. (zgodno grup goskowych -epe------ rze-,

ukr. 1) 'skadka, 2) rata poi. wniosek 1) propozycja po ukr. , 2) 'konkluzja po ukr. (odpowiedniki e o);

ukr. 'pastwo poi. dzierawa 1) 'arenda po ukr. , 2) 'opata za arend po ukr. (wymowa d wobec polskiego d);

ukr. 'opata poi. zastp 'najmniejsza jednostka organizacyjna w harcerstwie po ukr. ( )\

ukr. sieczna poi. mecz 'spotkanie sportowe po ukr. Ce ey,

ukr. 'loch poi. pogrzeb 'ceremonia grzebania po ukr. ( [ ] g, p rz, i e)\

ukr. 'tryb poi. sposb 'maniera, styl po ukr. (i ). W rdzeniach powyszych midzyjzykowych homofonw (jak i w homofo-

nografach) wystpuje od 1 ( a , e 'o, e e, i e, i , , -epe-----rze-, l, , d d, g, p rz) w wikszoci wyrazw do 3 ( [] g, p rz, i e w nozpi6 pogrzeb) korelatw.

Jako przykady waciwej midzyjzykowej homofonii mog suy rdzenie wyrazw: ukr. -() 'przystosowa (si) poi. adoptowa usynowi, po ukr. (przy polskiej homofonii wewntrzjzykowej: adoptowa adaptowa), gdzie a o s odbierane jak ta sama goska, czyli tak, jak to si dzieje w homonimach wewntrzjzykowych. Utosamienie wyrazw jest nastpstwem upodobnienia si gosek, gdy w obcych leksemach-korelatach atwo rozrniane przez bilingww goski s automatycznie identyfikowane z ich cudzymi odpowiednikami.

Skoro jestemy przy ukraisko-polskiej homonimii midzyjzykowej, warto przytoczy na koniec kilka zastanawiajcych szczegw. Wrd przymiotnikw

27 Zob.: M. Jurkowski, O jzyku ukraiskim, [w:] Maty sownik ukraisko-polski, Warszawa 1998, s. 924-928.

eskich i nijakich te s homonimy, np. poi. pertow-a, -e 'z masy perowej po ukr. -, e ukr. -, -e z kaszy; poi. czynn-a, -e dziaajc-a, -e po ukr. -, -e ukr. -, -e 'rzeczywista, -e. Ale pokrewne przymiotniki r.m. w M lp. bd naleay do homofonw: one rni si jotowan fleksj wobec polskiej na -y. Jak okazuje si, korelatywne fleksje maj wpyw na dystrybucj midzyjzykowych jednostek homonimicznych. One te zwikszaj ilo korelacji pary homonimicznej, jak w ukr. 1 'nieznany poi. niewidomy 'ociemniay po ukr. , ( n + - ).

Z homonimami w postaci przymiotnikw mskich wie si pewien problem dydaktyczny, Ukraicy uczcy si polskiego na poziomie podstawowym na skutek interferencji dodaj -j do wygosu polskich przymiotnikw mskich, wyrwnujc je do ukraiskich form, tym samym zamieniaj homofony na homonimy midzy- jzykowe, np. perowy+j, czynny+j. Innym nastpstwem negatywnego transferu jest bdne odczytanie przez nich, po ukraisku, znakw graficznych , , m, , p, c (tak zwane ukr. ). Dlatego poi. by jest wymawiane jak \

poi. but jak , co z kolei dla Ukraicw-bilingwistw, z powszechn znajomoci jzyka rosyjskiego, kojarzy si z ros. "byt, "bytowanie;

poi. dumy jak ukr. 'dymu; poi. ty jak ukr. my 'tu, poi. tu jak ukr. mu 'ty;poi. klasy jak ukr. (ten przykad obciony interferencj rodzaju

gramatycznego rzeczownikw, gdy ukr. ma rodzaj mski).Jak wida, podobne do wasnych graficzne formy obcego pisma przywouj

rodzime znaczenia, ktre przez uczcych si s przyswajane ze znaczeniem odmiennym ni pierwotne. Na skutek interferencji bilingwici okresowo mog stwarza homografy i homofony, ktre z punktu widzenia normy jzyka polskiego s bdne, swoiste pseudohomografy i homofony.

Badajc relacje midzyjzykowe, napotkalimy i ukraisko-polskie homofor- my, jak np.:

ukr. , pot. 'trampki, rzecz, w M lm. poi. kiedy, spjnik, po ukr. ',

ukr. , przyimek poi. bez, przyimek i rzecz, w M lp., po ukr. , ukr. e jest poi. je, czasowniki 3 os. Ip., po ukr. \ ukr. jedz poi .jad, czasowniki 3 os. Im., po ukr. \ ukr. jad poi. jedz, czasowniki 3 os. Im., po ukt. . Reasumujc, powiemy, e: midzyjzykowe jednostki homonimiczne (ukraisko-polskie) da si uo

glni wedug cech semantycznych (homonimy uniwersalne, absolutne, wzgldne) i postaci zewntrznej (homonimy identyczne, homografy, homofony);

wrd homonimw wewntrzjzykowych omawianych jzykw dominuj homoformy, wrd midzyjzykowych homonimy wzgldne, homografy, homofony, homofonografy;

jednostki homonimiczne w relacjach wewntrzjzykowych i midzyjzykowych mog czy cechy dystynktywne homoform, homofonw i homografw;

w rdzeniach par homonimicznych wystpuj 1-3 korelacje, ktrych ilo moe si zwiksza dziki formantom i kocwkom fleksyjnym (rodzajowym);

akcentuacja jednostek homonimicznych moe by identyczna lub rna: w wersji ukraiskiej przewaa przycisk oksytoniczny, zdarza si proparoksyto- niczny;

pomidzy badanymi jzykami jest pewna niesymetryczno: ukraiskiej homografii ( 'droga5, rzecz. r.. 'droga5, przym. r..) przeciwstawia zlewanie si polskiej homografii z homoformi (droga M. rzecz, i przym. r.. lp.);

z homonimi midzyjzykow jest zwizany transfer negatywny, czego przejawem s bdne homofony i homografy, kalki semantyczne, fonetyczne wyrwnania analogiczne i akcentacyjne.

LHOMONYMIE ENTRE LUKRAINIEN ET LE POLONAIS

Les auteurs de Particie, Hanna Karaszczuk et Oksana Pryjmaczok, tachent danalyser le phnomene de Phomonymie entre 1ukrainien et le polonais, en prenant en consideration de pareils phnomenes existant dans dautres langues slaves. Les homonymes intralinguistiques semblent les mieux connus, vide la bibliographic. Cependant, parmi les homonymes interlinguistiques, ce sont les relations entre les homonymes russes et slaves, qui ont eveille jusqualors la plus grande attention des chercheurs. Et, jusqua lheure actuelle, les chercheurs nont pas encore etudie les homonymes universels (communs).

II est possible dobserver Phomonymie dans plusieurs secteurs de la langue: par exemple dans ceux intralinguistiques de diffrentes langues, ainsi que dans ceux interlinguistiques, ce qui fait la preuve du caractere systematique de Phomonymie.

Dans Particle, il a une classification des homonymes presentee en tableau. Hanna Karaszczuk et Oksana Pryjmaczok etablissent la synonymie, Phomonymie, ainsi que les lacunes terminologiques dans les taxonymies comparees.

Selon le critere semantique, les auteurs de Particle ont divis les unites homonymiques polono- -ukrainiennes en celles universelles, absolues, relatives, et, selon le critere aspect exterieur, en celles identiques, homographes, homophones, unites mixtes. II est possible de voir dans les units homonymiques polono-ukrainiennes de 1 a 3 correlations phonetiques. Lhomonymie interlingui- stique est au transfere negatif, dou les caiques semantiques, compensations analogiques et accentuatives etc.

Zaczniki

Tabela 1. Typologia homonimw

T e m 1 1

ukraiskie rosyjskie polskie czeskie

1 o m o h Im h bomonimy bomooyraa

o H O p i e H e e i

1.1 1 /- /

leksykalne / cakowite / absolutne 1

1.2 frazeologiczne

1.3 cjioaoTBipHi sowotwrcze (1, I I , ... stopnia)

1.4 ($$) /

1.4 1 1.4 2

1.5 1 5.1 1 (1 ) -

//-/

- ()

1.5.2 ( ) /

leksykalno-grematyczne / czciowe

HacTKoei

1.6 ( ,)

skadniowe (poczenia wyrazowe. konstrukcje syntaktyczne)

1.7 1 ! / ! czciowe1.8 11.9 wsplne2 i i i2 1 - ()

2.2 -

2.3 -

okazjonalne 1

3 OMOtiiMiHHOcmi

stopie tosamoci

3.1 noBHi pene 1

3.2 HenoBHi / ! /-

czciowe !/

3.2.1 miedzvparadvgmatvczne

3 2.2 homoformiawewntrzparadygmatyczna

3.3 ! podstawowe3 4 pochodne4 i i midzyjzykowe 1 14.1 4.2

5.1 :,

5 2 i i i

5.2.1 homofony

5.2.2 homografy lilL OMOHiMiHHi |

Tabela 2. Zjawisko homonimii i system jzykowy

Z l e w i s k o h o m o n i m i i

homonimypene

homonimyfrazeologiczne homofony homografy homomorfemy

homonimicznekonstrukcjesyntaktyczne

homonimypene,

czciowe;homoformy

homonimysowotwrcze

sownictwo frazeologia fonetyka.ortografia ortoepia morfologia skadnia fleksja derywacja

S y s t e m t e z ko wy

Tabela 3. Midzyjzykowe jednostki homonimiczne (ukraisko-polskie)

Cechy semantyczne Cechy zewntrzneHomonimy homonimy identyczne: e/' - delikatesy

uniwersalne: - klucz

absolutne: homi'houis - nominacja homografy: ' - zakazwzgldne: ac - as homofony: - wniosek

homofonografy: saeod - zawd