HISTORIA PRAWA

ŚREDNIOWIECZE I CZASY WCZESNONOWOŻYTNE

- prawo feudalne – ewolucja od form prymitywnych, charakterystycznych dla okresu rozpady wspólnot rodowo-plemiennych i powstawania organizmów państwowych, do prawa wysoko rozwiniętego

- niewielkie znaczenie prawa rzymskiego we wczesnej fazie rozwoju prawa – zmiana dopiero w późnym średniowieczu

- podstawowe znaczenie podziału na: prawo zwyczajowe – powstające na drodze praktyki społecznej usankcjonowanej przez państwo i prawo stanowione, świadomie tworzone przez organy prawotwórcze

- źródłami prawa także: prejudykaty (orzeczenia sądowe zapadłe wcześniej w podobnych sprawach) oraz nauka prawa – jurysprudencja (dzieła glosatorów, komentatorów, opinie uczonych doktorów praw wydawane w trudniejszych sprawach przez fakultety prawnicze)

- pierwszym źródłem prawa: prawo zwyczajowe; podstawą porządku prawnego nie mogło być prawo wydawane przez władcę – istniejącym normom władza nadawała jedynie sankcję przymusu prawnego (głównie w drodze praktyki organów państwowych) – gł. rola sądów; normy przez sądy stanowione – ujmowane w formie pisemnej wpierw jako reguły jednostkowe

- akty prawne monarchy – najczęściej zmiana lub uzupełnienie prawa zwyczajowego - wiek XIII – nowa ideologia prawodawstwa: duże znaczenie prawotwórczej działalności władców (w

okresie rozdrobnienia feudalnego) – teoretyczne uzasadnienie mocy stanowienia praw: legiści i kanoniści

- pojęcie prawa jako tworu prawodawcy (wraz z odkryciem Arystotelesa); 3 etapy: prywatne spisy prawa zwyczajowego (zwody, zwyczaje, zwierciadła, kodeksy), spisy istniejących praw (moc obowiązująca w drodze praktyki bądź sankcji monarchy), faza intensywnego prawodawstwa królewskiego, ustanawianie nowych norm prawnych

- przedsięwzięcia legislacyjne (absolutyzm) dotyczyły przede wszystkim procesu sądowego oraz prawa karnego

- 1. partykularyzm prawa: p. zwyczajowe nie miało charakteru powszechnego; partykularyzm personalny (zasada personalności), jak i terytorialny (zasada terytorialności); partykularyzm personalny – w stanowość

- tendencje do unifikacji lokalnych praw – w dobie powstawania scentralizowanej monarchii; prawa o charakterze powszechnym, „uniwersalnym” – prawo rzymskie i kanoniczne – czynnikami integrującymi

- prawo rzymskie – w charakterze prawa powszechnego (ius commune) – stosowane w przypadkach luk

- ewolucja: gromadzenie materiału w celu poznania prawa – spisywanie prawa w celu osiągnięcia pewności prawa – zastępowanie p. zwyczajowego stanowionym – tendencja do racjonalnej systematyzacji prawa

- 2. stanowość prawa – każdy ze stanów (wielkich grup społ. określonych przez prawo i wyróżniających się odrębnym stanowiskiem prawnym) rządził się własnymi prawami (osobne dla stanu szlacheckiego – prawo ziemskie, lenne; stanu duchownego – prawo kanoniczne; mieszczaństwa – prawo miejskie); stanowość w praktyce ugruntowana istnieniem stanowej struktury sądownictwa

- prawa stanów uprzywilejowanych – o charakterze przywilejów lub w drodze umów- w ramach prawa stanowego – odrębne prawa dla grup pośrednich (np. organizacji rzemieślniczych

czy kupieckich) – korporacyjny charakter prawa - 3. nauka i nauczanie prawa – szczególne miejsce; uzupełnianie braku rozwiązań w źródłach

wiedzą z prac prawniczych; rozwój uniwersytetów (Bologia, Padwa, Pawia, Perugia; Montpellier, Avignon, Orlean, Paryż; Oxford, Cambridge; Salamanka, Walencja, Valladolid)

- podstawą studiów prawniczych – prawo rzymskie i kanoniczne

- odrodzenie prawa rzymskiego – związane z działalnością XII-wiecznej szkoły bolońskiej GLOSATORÓW (analiza odnalezionych tekstów części kodyfikacji justyniańskiej)

- badania za wzorem interpretatorów prawa longobardzkiego w Pawii; oparte na odnalezionych Digestach

- wyjaśnienia i uwagi (glosy) zapisywane w tekście kodyfikacji na marginesie (glosa marginalis) lub między wierszami (glosa internalis)

- założycielem szkoły: Irnerius (przełom XI i XII w.), najsłynniejszym: Accursius – zebranie dzieł własnych i poprzedników (Azona, Bulgarusa, Placentinusa, Martinusa) w zbiorze Glossa ordinaria

- nauka prawa w oparciu o metodę scholastyczną; kult autorytetów; drobiazgowa egzegeza zastanych tekstów, spory o poszczególne słowa, przeniknięte kazuistyką; objaśnianie drogą operacji logiczno-językowych, niekiedy interpretacji praktycznej odzwierciedlającej potrzeby czasu

- dokonywali prób sformułowania ogólniejszych twierdzeń i zasad prawnych - teza o cesarzach niemieckich jako kontynuatorach cesarstwa rzymskiego; teza o przynależności do

Rzeszy państw posługujących się prawem rzymskim - włączenie ustawodawstwa cesarskiego do Corpus iuris civilis: nadanie kodyfikacji justyniańskiej

nowego kształtu: 4 części – Kodeksu, Digestów, Instytucji i Nowel, no nowel dawnych (podzielonych na 9 grup) dodano dwie kolejne (10 i 11) – spis longobardzkiego prawa lennego Libri Feudorum oraz ustawy Fryderyka I i II; nazwa zbioru w druku w 1538 przez D. Gothofredusa

- szkoła KOMENTATORÓW: postglosatorów, konsyliatorów- twórcze przystosowanie prawa rzymskiego do potrzeb współczesności; unowocześnienie metody

scholastycznej przez metodę dialektyczną zaczerpniętą z Arystotelesa - Bartolus de Saxoferrato (XIV w.); Baldus de Ubaldis - właściwi twórcy odrodzonego prawa rzymskiego; w ich interpretacji zaczęło przenikać systemy

prawne Europy jako ius commune

- PRAWO KANONICZNE – pochodziło wyłącznie od władzy kościelnej, mogło dotyczyć stosunków kościelnych i świeckich; nie jest tożsame z prawem kościelnym

- normy: początkowe z Nowego i Starego Testamentu (ten drugi jako źródło wzorcowe dla niektórych instytucji: prawa azylu, dziesięciny, przeszkód małżeńskich) + pisma ojców Kościoła (św. św. Ignacego, Klemensa rzymskiego, Polikarpa) + pisma doktorów Kościoła (św. św. Ambrożego, Hieronima, Augustyna, Tomasza z Akwinu)

- źródłem: ustawodawstwo synodalne (soborów powszechnych i papieskie)- źródła te ujmowane w kompilacje o charakterze prywatnym: 1012 – zbiór Burcharda z Wormacji;

Iwona z Chartes – Collectio Tripartita; apokryf z poł. IX w. – kolekcja Pseudo-Izydora- I poł. XII wieku: początek nauki prawa kanonicznego: ułożenie zbioru norm prawa kanonicznego

przez Gracjana – Dekret Gracjana; Gracjan – pierwszym wykładowcą prawa kanonicznego w Bologii

- I okres badań: okres glosatorów, zwanych dekretystami: Paucapalea, Rolandus, Rufinus, Jan Teutonicus

- Dekrecie Gracjana + ustawodawstwo papieskie: podstawa kompilowania i badania dekretalistów: Bernarda z Bawii (koniec XII wieku): kompedium z podziałem na iudex, iudicium, clerus, conubia, crimen – generalna podstawa systematyki p. kanonicznego

- p i e r w s z y u r z ę d o w y z b i ó r : 1234, Dekretały Grzegorza IX, sporządzony przez Rajmunda z Pennaforte: oficjalna, autentyczna, powszechna i wyłącznie obowiązująca

- konstytucje wydane po 1234, ułożone z polecenia Bonifacego XVIII w 1298 w Liber Sextus- wiek XIV, z inicjatywy Klemensa V: Clementinae – zbiór dekretałów papieskich i ustaw

soborowych; obok tego luźne przepisy, tzw. Extravagantes, ułożone w zbiory Extravagantes Joannis Papae XXII oraz Extravagantes communes

- Corpus iuris canonici : wszystkie wymienione zbiory, nazwa pierwszy raz użyta w breve papieża Grzegorza XIII z 1580 roku

- system prawa o charakterze powszechnym, stosowany bezpośrednio w działalności sądów duchownych, dot. spraw duchownych, jak i świeckich

- podział: na ius civile (legistów) i ius canonicum (kanonistów)

- 4. systematyka prawa: do Oświecenia niesprecyzowane wyraźnie linie podziału między poszczególnymi gałęziami prawa

- bez znaczenia podział na prawo publiczne i prywatne; przemieszanie sfery publiczno- i prywatnoprawnej

- w dziedzinie prawa karnego: początkowo ściganie większości przestępstw pozostawione jednostkom, kary o charakterze prywatnym

- początkowo: zaliczanie większości norm do sfery prywatnoprawnej, dot. interesów jednostkowych- brak wyraźnego rozróżnienia między prawem cywilnym i karnym; czyny o charakterze przestępstw

jak i naruszające prawo prywatne obejmowane pojęciem szkody (krzywdy), dochodzone w jednakowym trybie

- nie doszło do ścisłego wyodrębnienia prawa materialnego od formalnego, normy o różnym charakterze często przemieszane

- systematyka: oparta na systematyce prawa kanonicznego: sądy, proces sądowy, prawo osobowe i karne

- od XVI w.: nawiązywanie do systematyki rzymskiego trójpodziału Instytucji (personae-res-actiones)

- klasyfikacja oparta na kryteriach podmiotowych, nie przedmiotowych (zw. ze stanowością prawa); materiał gromadzony wg charakteru źródeł, a nie przynależności norm do działu prawa

ŹRÓDŁA PRAWAŹródła u Germanów i w pastwie frankońskim

- spisy praw szczepowych germańskich – Leges barbarorumWizygoci, Ostrogoci, Burgundowie- W i z y g o c i (sprzymierzeńcy Rzymu) – utrzymali moc obowiązującą prawa rzymskiego;

dwoistość prawa: Wizygoci – prawo zwyczajowe, miejscowa ludność – p. rzymskie - V w. – Codex Euricianus króla Euryka, znamiona wpływów romanistycznych - dla ludności rzymskiej: 506, Alaryk II, zbiór prawa rzymskiego Lex Romana Visigothorum,

Breviarum Alarici – oparty na postanowieniach Kodeksu Teodozjańskiego, Sentencjach Paulusa, Instytucjach Gaiusa (Epitome Gai)

- zlikwidowanie dualizmu w nowelizacji Kodeksu Euryka z 654 roku przez króla Rekkeswinda – Lex Visigothorum Reccescindiana (Liber Iudiciorum) – terytorialny zasięg kodyfikacji

- O s t r o g o c i : utrzymanie rzymskich urządzeń ustrojowych i prawnych- VI w. – Edykt Teodoryka (Edictum Theodorici regis) – Kodeks Teodozjański, kodeksy Gregoriana i

Hermogeniana, Sentencje Paulusa + zwyczaje germańskie - późniejsza działalność ustawodawcza: z dzieła Cassidora Variae- B u r g u n d o w i e : V w., Lex Burgundionum, po zmianach: Lex Gundobada; król Gundobad - dla ludności rzymskiej: Lex Romana Burgundionum – Kodeks Teodozjański, Instytucje Gaiusa,

Sentencje Paulusa Prawo longobardzkie- 643 – Edykt Rotara, pierwszy oficjalny zbiór prawa longobardzkiego; ściśle germański charakter - VIII w. – Edykt Liutpranda – z uwzględnieniem prawa rzymskiegoPrawo frankońskie- zasada personalności prawa – utrzymano moc obowiązującą praw szczepowych i związków

plemiennych; professio iuris – formalne oświadczenie, wg jakiego prawa ma być dana osoba sądzona; potrzeba wprowadzenia norm kolizyjnych

- z zanikiem więzi rodowych – lokalne prawa zwyczajowe, ewolucja w kierunku zasady terytorialności prawa

- Leges barbarorum – prawo zwyczajowe jako podstawowe źródło prawa w monarchii frankońśkiej- Lex Salica – spis prawa zwyczajowego Franków salickich, o charakterze rdzennie germańskim; Lex

Ribuaria – spis prawa Franków rypuarskich, VIII w.; wpływy ustawodawstwa królewskiego, Kościoła, prawa rzymskiego; Lex Alamanorum – VIII w., wpływ duchowieństwa, prawo południowogermańskich Alamanów; Lex Baiuvariorum – VIII w., wzorowany na prawie alamańskim, zapożyczenia z Kodeksu Euryka, wpływ Kościoła; Lex Saxonum – IX w., spis prawa Sasów; Ewa Chamaworum – spis prawa Franków Chamawskich; Lex Frisionum – prawo Fryzów; prawa Anglów, Warnów, Turynków

- Leges Romanae – spis prawa rzymskiego dla ludności miejscowej: Lex Romana Visigothorum

- kapitularze królewskie: ustawy monarsze pod nazwą kapitularzy, dla których podstawą był tzw. bannus królewski – prawo wydawania nakazów i zakazów pod wysoką karą grzywny; podział kapitularzy na świeckie, kościelne, mieszane; dodawane były do poszczególnych spisów prawa zwyczajowego lub stanowiły samodzielny wyraz prawotwórczej działalności; także: instrukcje dla wysłanników królewskich; najważniejsze, Karola Wielkiego, dodane do prawa rypuarskiego i prawa bawarskiego

- dokumenty praktyki: w związku z jakąś czynnością prawną; królewskie (o mocy dowodowej), prywatne; od VI w. – sporządzanie wzorów aktów, zbiorów formuł (formularzy) – określanych nazwiskiem autora lub nazwiskiem uczonych, którzy zbiór odnaleźli, miejscowości, z której pochodziły

Italia- prawo longobardzkie, lenne: spisy prawa wypierane przez kapitularze królewskie- X w. – zbiór kapitularzy wydany w Pawii, Capitulare Longobardorum- XI w. – opracowanie z el. prawa longobardzkiego i norm pochodzących z kapitularzy – Liber

Papiensis + romanizująca glosa- XII w. – Lombarda – podstawa nauki prawa longobardzkiego, systematyczne opracowanie zbioru

prawa- równocześnie – prywatny zbiór zwyczajów prawa lennego, uzupełniony ustawami ces. niemieckich,

orzeczeniami sądów lennych miast północnowłoskich oraz literaturą z Lombardy – Libri Feudorum, z glosą Accursiusa z XIII w. pn. Vulgata; włączone do Corpus iuris civilis

- statuty miejskie: źródłem początkowo spisy zwyczajów miejscowych, orzeczenia sądowe (moc precedensów) oraz ustawy rad miejskich

- autonomia miast włoskich (XI – XV w.) – możność stanowienia prawa (ius statuendi)- regulacja w drodze statutów niemal wszystkich dziedzin prawa; elementy germańskie i rzymskie - statuty morskie – z dziedziny żeglugi i handlu morskiego; podstawą rozwoju dla prawa morskiego:

Libro del Consolat del mar – zbiór hiszpański z XIV w. na podstawie statutów włoskich - ustawodawstwo cesarzy: Fryderyk I i II – ustawodawstwo włączone do kodyfikacji justyniańskiej

(Authenticae Fredericianae)- Fryderyk II – zebranie ustaw własnych i poprzedników w Kr. Sycylijskim: Constitutiones Regni

Siciliae, Liber Augustalis, ogłoszony na zjeździe w Melfi w 1231 r.; zbiór oparty na prawie rzymskim, sankcjonujący pewne normy longobardzkie

Niemcy - partykularyzm prawny na terenie Rzeszy; także: partykularyzm personalny - dominacja prawa zwyczajowego, nikła działalność ustawodawcza władców w skali ogólnej - jedynymi ustawami ogólnymi: ustawy o pokoju ziemskim (Landfrieden, constitutiones pacis) –

ograniczanie dochodzenia sprawiedliwości drogą wojen prywatnych, wróżd (Fehde) - tendencje unifikacyjne – w XVI wieku: wydanie ogólnoniemieckiego kodeksu karnego, Caroliny; w

dziedzinie prawa prywatnego – recepcja prawa rzymskiego- źródła prawa ziemskiego: Zwierciadło saskie, 1220-1235, prawo zwyczajowe wschodniej Saksonii,

autorstwa Eike von Repkova: prawo ziemskie (Landrecht), prawo lenne (Lehnrecht), uwzględnienie także ustaw cesarskich oraz przepisów prawa kanonicznego

- koniec XIII w.: zbiór prawa zwyczajowego południowych Niemiec, Zwierciadło Szwabskie: także normy p. rzymskiego i kanonicznego

- źródła prawa miejskiego: najwcześniejsze: przepis w przywilejach czy aktach lokacyjnych; od XIII w. – praktyka nadawania nowym miastom prawa miast już istniejących

- Magdeburg – jedno z najważniejszych miast-matek; system filialny: nowe źródła prawa miejskiego: p o u c z e n i a p r a w n e (Weisthumer), orzeczenia sądowe sądów miast macierzystych w sprawach przysyłanych przez miasta filialne – o r t y l e

- źródłem prawa – miejskie ustawy, w i l k i e r z e - ogólnie uznawanym źródłem prawa – p r e j u d y k a t y (wyroki sądów miejskich) - tendencja do kompletowania, ujednolicania i układania w systematyczne, oficjalne zbiory –

s t a t u t y miejskie- zbiory prywatne, w praktyce sądowej uznane za obowiązujące: Weichbild Saski (Magdeburski) –

zbiór prawa magdeburski oparty na Zwierciadle Saskim i pouczeniach prawnych (głównie dla Wrocławia)

- recepcja prawa rzymskiego- oficjalne uznanie p. rzymskiego za prawo obowiązujące i stosowane w praktyce wymiaru

sprawiedliwości - wczesna recepcja – klerycy wykształceni na uniwersytetach włoskich; w sądownictwie duchownym- recepcja właściwa – II poł. XV w. - przyczyny materialne: rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, potrzeba ujednolicania i

uzupełniania praw zwyczajowych - uzasadnienie formalne: kontynuacja Imperium rzymskiego (teoria z czasów Ottona I); prawo

rzymskie = prawo cesarskie- dwa czynniki przenikania p. rzymskiego: S ą d K a m e r a l n y R z e s z y

(Reichskammergericht) (od 1495) – wspólny dla spraw cywilnych, miał opierać się w wyrokowaniu na ustawach Rzeszy oraz „prawie powszechnym” – rzymskim; w przypadku powoływania się na prawo rzymskie nie zachodziła potrzeba udowadniania istnienia danego przepisu – za nim fundata intentio – domniemanie prawne powagi norm p. rzymskiego; f a k u l t e t y p r a w n e – ze zwyczaju przeysłania akt spraw szczególnie trudnych uniwersytetom (opinie uczonych jurystów – communis opinio doctorum, oparte na prawie rzymskim)

- przedmiotem recepcji – części kodyfikacji justyniańskiej zawarte w Digestach, będących przedmiotem zainteresowania glosatorów i komentatorów

- recepcja – nie tyle przejmowanie, co wykorzystywanie w nauce prawa siatki pojęć rzymskiej jurysprudencji

- przystosowanie wzorów romanistycznych do aktualnych potrzeb – uzasadnienie instytucji w normach p. rzymskiego; przerobione i zmodernizowane p. rzymskie – jako prawo powszechne (Gemeines Recht), posiłkowe w stosunku do norm partykularnych praw zwyczajowych

- od XVII w. – rozbudowy przez doktrynę system: usus modernus pandectarum- Constitutio Criminalis Carolina – 1532, uchwalona przez Sejm Rzeszy, ogłoszona przez Karola V,

219 artykułów, dot. procesu karnego i prawa karnego materialnego - wzorowana na ustawie karnej bp bamberskiego (1507) kanclerza Jana Schwarzenberga- w tekście – klauzula salwatoryjna – nadająca ustawie jedynie moc posiłkową w stosunku do norm

partykularnych Francja

- szczególny partykularyzm norm: północna Francja – k r a j e p r a w a z w y c z a j o w e g o (lokalne prawa w liczbie ok. 360, wywodzące się po części z tradycji szczepowych), południowa Francja – k r a j e p r a w a p i s a n e g o – prawo oparte na prawie rzymskich, traktowanym jako „pisana racja” (ratio scripta), na podstawie Breviarum Alarici

- spisy prawa: od XIII wieku; najdawniejszy, ok. 1200 – Najstarszy spis prawa zwyczajowego Normandii – zastąpiony Wielką Księgą Prawa Zwyczajowego Normandii – obowiązujący w praktyce zbiór prawa, stosowana do dziś jako prawo posiłkowe na wyspach anglonormandzkich należących do Anglii

- ok. 1280 – spis prawa zwyczajowego okręgu Clermont, Coutumes de Beauvaisis, Filip de Beaumanoir

- stopniowa unifikacja coutume’ów – ordonans Karola VII (1454) - w w. XVI – unifikacja większych praw zwyczajowych: paryskiego, orleańskiego, normandzkiego,

nirveńskiego itd.; Coutume de Paris służył (od 1580) jako wzór do dalszych prac redakcyjnych, a także do interpretacji i uzupełniania luk innych coutume’ów

- myśl unifikacji: w dziele Oratio de concordia et unione (XVI w.) Karola Dumoulin’a, podobnie Franciszek Hotman (XVI w.) – Antitribonian

- ujednolicanie i harmonizowanie praw zwyczajowych, formułowanie w doktrynie pojęć ogólnych, tworzenie ogólnej systematyki: Jan Domat (XVII), Robert Pothier (XVIII)

- prawo rzymskie: działalność glosatorów w Montpellier: Rogeriusa, Placentinusa; brak recepcji z powodów politycznych, teza o królu – imperatorze w królestwie; żadne prawo obce nie uzyska na terenie Francji mocy obowiązującej; przyznanie prawu rzymskiemu waloru „pisanej racji” (ratio scripta), stosowane we Francji: non ratione imperii, sed imperio rationis

- 1219 – zakaz nauczania prawa rzymskiego w Paryżu (bulla Super specula Honoriusza III)- rozwój naukowego, nie praktycznego, zainteresowania spuścizną rzymskiej jurysprudencji: Cujacius

(XVI), Hugo Donellus (XVII), Dionizy Gothofredus (XVI/XVII), Jakub Gothofredus (XVI/XVII) –

nowy kierunek badań – m o s g a l l i c u s (czysto naukowe i teoretyczne podejście do dziedzictwa rzymskiego) – szkoła w Bourges

- ustawodawstwo królewskie: ordonanse, o charakterze norm ogólnych (w przeciwieństwie do przywilejów); regulowały kwestii z dziedziny ustroju politycznego

- ordonanse z Villers-Cotterets (1539) – inspiracja do opracowania przez Jana Imberta dzieła z zakresu postępowania karnego i cywilnego Institutiones forenses; i z Moulins (1560)

- J. Bodinus – źródłem prawa wola absolutnego monarchy, za czasów Ludwika XIV: ordonans o postępowaniu cywilnym z 1667 roku, ordonans o postępowaniu karnym z 1670 r.; ordonans o handlu z 1673 r. – Kodeks Savary’ego; ordonans o marynarce z 1681 (przepisy z dziedziny handlu morskiego), czarny kodeks (code noir) z 1685 r. – stanowisko prawne Murzynów w koloniach

- Ludwik XV: z dziedziny prawa prywatnego, zw. z nazwiskiem kanclerza Daguesseau: ordonans o darowiznach (1731), ordonans o testamentach (1735), ordonans o substytucjach fideikomisarnych (1747)

Hiszpania- prawo wizygockie – prawo religii mahometańskiej – lokalne prawa zwyczajowe (wpływ tradycji

germańskich oraz prawa rzymskiego) - wpływy Islamu: podstawowym źródłem prawa: Koran (prawdy objawione i nauki Mahometa

przekazane ustnie) złożony ze 144 sur, podzielonych na 6200 wersetów – przepisy religijne, moralne i prawne, nieusystematyzowane + relacje świadków, objawienia pośrednie – sunna

- uciekanie się sędziów do własnego rozsądku i poczucia sprawiedliwości – decyzje na podstawie „opinii” (ra’j) – decyzją kalifów wydobywano elementy rozstrzygnięć przypadków podobnych – pojęcie analogii (kijas), ogólnej zgody (idżma) do stosowania pewnych reguł; od VIII w. – działalność szkół prawniczych, zakaz twórczej interpretacji źródeł od X w. (prawnicy – naśladowanie (taklid) zasad wypracowanych w jurysprudencji, składających się na stały, zamknięty i niezmienny system); wiek XIX – modernizacja prawa, recepcja kodyfikacji europejskich

- Aragon: compilatio maior z XII w.- Leon i Kastylia: Siete Partidas, Alfons X Mądry, 7 części, el. prawa rzymskiego, kanonicznego,

miejscowego: przepisy z dziedziny organizacji i nauki Kościoła, p. administracyjnego, wojskowego, ustroju sądów, postępowania, p. rodzinnego, zobowiązań, spadkowego i karnego

- 1255 – skrócona i zmodyfikowana wersja – Fuero Real- kanclerz Montalvo (XV w.) – zebranie istniejących źródeł prawa: 1485: Ordenanzas, 1505: Leyes de

Toro (obow. do XIX w.) – pierwszeństwo ustawodawstwa królewskiego nad prawami zwyczajowymi

- 1567 – Neuva Recopilation (Filip II) – zbiór prawa kościelnego, państwowego, administracyjnego, prywatnego i karnego

Anglia- prawo zwyczajowe Anglów, Sasów, Jutów – bez wpływów rzymskich - istotna rola ustawodawstwa królewskiego – ok. 600 ustawa Etelberta (władcy Kentu) – przepisy z

dziedziny prawa karnego i rodzinnego; IX w. – Alfred Wielki (król Wessexu) – kodyfikacja dla całej Anglii, oparta na dotychczasowych ustawach królewskich i Piśmie Św.; ustawa Kanuta Wielkiego (ok. 1030)

- leges barbarorum – spisane nie po łacinie, ale w języku rodzimym (old english)- system common law: różnorodne lokalne prawa zwyczajowe, prawo zwyczajowe Normandów –

pod wpływem działalności sądów królewskich – jednolity, powszechny system- źródłem rozstrzygnięć – precedensy sądowe (orzeczenia uprzednio zapadłe w podobnych sprawach);

walor ten miały szczególnie wyroki królewskich sądów centralnych, tzw. s ą d ó w w e s t m i n s t e r s k i c h : Sądu ławy Królewskiej (spr. karne), Sądu Spraw Pospolitych (cywilne), Exchequeru (skarbowe)

- common law – ze swego pochodzenia i charakteru – prawem precedensowym, powszechnym - niewielki wpływ prawa rzymskiego, mimo obecności na studiach prawniczych (Liber pauperum

Vaccariusa); czerpanie z p. rzymskiego i kanonicznego el. metody prawniczej, niektórych zasad ogólnych przy odrzucaniu treści pozytywnej – w czasach infiltracji prawa rzymskiego Anglia posiadała już własny system prawny, sędziowie angielscy kształcili się nie na uniwersytetach, ale w korporacjach o charakterze szkół zawodowych, praktycznych (gospodach prawniczych – Inns), nowym potrzebom gospodarczym sprostał system rozstrzygania wg zasad słuszności

- equity law – konieczność uelastycznienia reguł common law, dostosowania ich do zmieniających się okoliczności – działalność Sądu Kanclerskiego, niezwiązanego regułami prawa powszechnego; w orzeczeniach kierował się względami słuszności

- statute law – ustawy: asyzy, konstytucje, statuty – wydawane przez kancelarię królewską pisemne rozkazy – ryty; przodująca rola parlamentu, którego ustawodawstwo mogło zmieniać i uchylać normy prawa powszechnego

- zbiory wyroków: records – urzędowe protokoły rozpraw sądowych z wyrokami; ich uzupełnieniem – reports – szczegółowe motywy wyroków z prawną argumentacją; sprawozdania te publikowane w Yearbooks, od XVI w. ukazywały się drukiem jako Reports, początkowo anonimowe, później nazwiska autorów – najznakomitszy: Edward Coke (XVI/XVII)

- źródłem poznania – księgi prawne i literatura prawnicza; szybkie pojawienie się prywatnych kompilacji: XII – Ranulf Glanvill (De Legib us et consuetundinibus Angliae tempore Henrici secundi), XIII – Henryk Bracton (De legibus et consuetudinbus Angliae libri quinque); XV – Jan Fortescue (De laudibus legum Angliae)

- niektóre księgi – oficjalne źródło prawa (Books of Authority) – dzieła Edwarda Coke’a (Institutes of the Law of England), Williama Blackstone’a (Commentaries in the Law of England)

Czechy i Węgry Czechy - prawo zwyczajowe w czasach pierwszych Przemyślidów - 1189 – statut Konrada Ottona (Statuta ducis Ottoni) – zagadnienia postępowania sądowego i prawa

karnego - XIV – Księga Rożemberska sporządzona z inicjatywy Piotra z Rozenburgu – spis prawa

zwyczajowego, gł. dot. procesu sądowego - XIV – Ordo iudicii terrae – postępowanie przed sądem ziemskim - prywatny spis prawa ziemskiego – (1400) – Vyklad na pravo zeme ceske Andrzeja z Dube - ok. 1300 – Ius regale montanorum Gocjusza z Orvieto, wydana z inicjatywy Wacława II; Maiestas

Carolina – (XIV) – całość prawa ziemskiego i sądowego; stosowane w praktyce, choć nieobowiązujące formalnie

- Ordynacja Ziemska Królestwa Czeskiego (XV/XVI) – normy prawa zwyczajowego, uchwały sejmów oraz ustawodawstwo królewskie dot. szlachty, zatwierdzony przez Ferdynanda I w 1527 jako Iura et constitutiones Regni Bogemiae

- Wiktor Kornelius – (1508) – O prawach ziemi czeskiej ksiąg dziewięćWęgry - prawo zwyczajowe, plemienno-szczepowe, bardzo jednolite wobec nierespektowania zwyczajów

ludności miejscowej i istnienia silnej władzy centralnej - Dekrety Świętego Stefana – zawierające rozporządzenia królewskie wydawane na zjazdach

nadwornych; Dekrety Świętgo Władysława (XI), Dekrety Kalmana (XI/XII)- początkiem oficjalnego ustawodawstwa królewskiego: Złota Bulla Andrzeja II z 1222 – gwarancje

dotychczasowych przywilejów szlachty, sprawy z dziedziny prawa prywatnego i karnego - zbiór wszystkich praw i zwyczajów: Decretum Maius (1486) Macieja Korwina – na miejsce prawa

zwyczajowego prawo pisane (ius scriptum), mające moc ustawy obowiązującej wieczyście - Stefan Werboczy – Tripartitum opus iuris consuetundinarii inclyti regni Hungariae, zbiór prawa

zwyczajowego – źródło prawa w praktyce Ruś Kijowska i Rosja

- traktaty Rusi z Bizancjum (Olega, Igora i Światosława) – źródło poznania najdawniejszego prawa ruskiego; powoływanie się na Zakon ruski – istnienie na Rusi określonego systemu prawa

- prawo zwyczajowe i ustawodawstwo książęce – zebranie przekazów źródłowych – Ruska Prawda, analogiczny z frankońskim poziom rozwoju prawa

- dwie redakcje Ruskiej Prawdy: Krótka Prawda (przepisy głównie prawa karnego i procesu, zł. z Prawdy Jarosława oraz Prawdy Jarosławiczów; wyraźnie feudalny charakter prawa, instytucja prawa jako przywileju) i Obszerna Prawda (XII, przepisy Krótkiej Prawdy oraz Statut Włodzimierza Monomacha)

- XV w. – Skrócona Prawda (wyciąg z Prawdy Obszernej z przeróbkami)- ustawy cerkiewne: wydawane przez książąt w celu regulowania spraw kościelnych: Statut księcia

Włodzimierza o sądach cerkiewnych, Statut księcia Jarosława

- infiltracja prawa bizantyjskiego – zbiory cesarzy tłumaczone na staroruski – n o m o k a n o n y (zbiór Jana Scholastyka): Nomokanon 50 rozdziałów (wyciąg kodyfikacji justyniańskiej, przetłumaczony przez św. Metodego na j. słowiański), Zbiór Focjusza (IX w., kodyfikacja prawa kościelnego, zbiór prawa Kościoła Wschodniego); Nomokanon 14 rozdziałów (zastosowanie w praktyce sądownictwa cerkiewnego, VII) – Księga Wytyczna (Kormczaja Kniga) (w nich: Ekologa, Procheiron – jako Gradskij zakon) oraz Zakon Sundyj Liudem (gł. na postanowieniach Eklogi).

- ustawodawstwo ogólnorosyjskie: 1498 – pierwszy zbiór (Iwan III) – Sudiebnik – prawo zwyczajowe i Ruska Prawda, przywileje terytorialne (Ustawny Gramot) – regulował organizację sądów i postępowanie sądowe; Carski Sudiebnik (1550), Sobornoje Ułożenije (1649) cara Aleksego Michajłowicza – zbiór opracowany przez komisję pod przew. ks. Odojewskiego na podstawie Sudiebnik, ukazów carskich, prawa bizantyjskiego i III Statutu Litewskiego

Litwa- prawo zwyczajowe – do końca XV roku - 1468 – Sudiebnik K. Jagiellończyka - statuty litewskie: 1529 – I Statut Litewski – prawo sądowe, ustrój państwowy i organizacja

społeczeństwa (p. zwyczajowe, stanowione – polskie, litewskie, ruskie); II Statut Litewski (1566) – nowa systematyzacja materiału prawnego, większy wpływ polskiego prawa, III Statut Litewski – (1588) odrębność prawa litewskiego, wyłączność terytorialna jego obowiązywania

HISTORIA PRAWA PRYWATNEGOPrawo prywatne w średniowieczu

Prawo osobowe i rodzinne- z d o l n o ś ć p r a w n a – tylko ludzie wolni; niewolni – traktowani jako rzeczy ruchome bądź

nieruchome - charakter i zakres zdolności prawnej – uzależniony od przynależności stanowej danej jednostki;

stanowy charakter zdolności prawnej- cudzoziemcy – nie posiadali podmiotowości prawnej (początkowo); wraz z rozwojem kontaktów –

pod opieką panującego; wyrobienie zasad gościnności, które obejmowały cudzoziemców pewną opieką prawną; ius albinagii – prawo władcy do objęcia spadku po zmarłym cudzoziemcu

- zdolność prawna uzależniona od dobrej sławy – ograniczenia zdolności jako konsekwencja wykonywania pewnych zawodów (hańbiących, niesławnych), dzieci nieślubnych czy z powodu utraty czci

- ograniczona zdolność prawna kobiet – w zakresie dziedziczenia czy sprawowania opieki- zdolność prawna – uzależniona od stanu zdrowia: kalek, karłów, potworków, chorych, zdrowia

psychicznego - nabycie zdolności prawnej – w momencie przyjęcia do rodziny (w formie symbolicznej przez

podniesienie dziecka przez ojca – sublatio); płód w łonie – nie posiadał zdolności, ale otaczany był specjalną ochroną prawną

- utrata zdolności prawnej – z chwilą śmierci fizycznej i fikcyjnej (cywilnej) – wyjęcie osoby spod prawa (wywołanie) – utrata wszelkich praw cywilnych = pozbawienie wszelkiej ochrony prawnej (mógł wywołaniec zostać bezkarnie zabity)

- z d o l n o ś ć d o c z y n n o ś c i p r a w n y c h – uzależniona od wieku i płci- mężczyźni – dojście do pełnoletności (pierwotnie – z osiągnięciem dojrzałości fizycznej – na

podstawie oględzin; w demokracji wojennej – zdolnością do posługiwania się bronią) – między 12 a 15 rokiem życia

- kobiety – ograniczone w zdolności do czynności prawnych – w ciągu całego życia; pełnoletniość – opieka (mundium) ojca, męskiego krewnego lub męża – ograniczenia z powodu „słabości przyrodzenia” (infirmitas sexus); asystencja opiekuna w procesie; z powodu „kruchości przyrodzenia” otoczone wyższą ochroną prawną

- ograniczenia: zdrowie fizyczne, umysłowe, rozrzutność - małżeństwo: pierwotna forma zawarcia: p o r w a n i e (raptus) – przekształcone w zwyczaj

k u p n a ż o n y – następnie w drodze umowy (oddanie narzeczonej „za” dary – cena kupna – pretium emptionis); kupno żony – w kupno władzy, opieki (opłata – wieno, wittum, meta – z czasem jako zabezpieczenie materialne żony na wypadek owdowienia)

- zawarcie (wczesne średniowiecze): akt ś w i e c k i ; zmówiny (wstępna umowa ślubna, regulująca warunki i termin zawarcia) oraz zdawiny (uroczysta; zazwyczaj przeniesienie się panny młodej do domu męża oraz pokładziny) – początkowo nie uwzględniano woli kobiety

- do Soboru Trydenckiego: brak wymagań Kościoła co do określonej formy małżeństwa, decydowała zgodna wola stron (consensus facit nuptias); przekształcenie zmówin w zaręczyny (sponsalia de futuro) – zamiar zawarcia związku małżeńskiego w przyszłości; od Soboru Laterańskiego (1215) – obowiązek publicznych zapowiedzi

- przeszkody małżeńskie: zrywające (ich naruszenie – małżeństwo nieważne) i wzbraniające (nie czyniły małżeństwa nieważnym); zrywające: pokrewieństwo (impedimenta consanguintatis) – początkowo – do VI st. k o m p u t a c j i r z y m s k i e j (wg urodzeń), później k o m p u t a c j a k a n o n i c z n a (w X w. – do VII st., 1215 – do IV stopnia); ponadto: powinowactwo, pokrewieństwo sztuczne, duchowe, śluby zakonne, występki cudzołóstwa; także: różnica wiary – przejmowane z p. kanonicznego przez p. świeckie

- ponadto: różnica pochodzenia, różnica stanu (zakaz małżeństw między wolnymi a niewolnymi, między członkami stanu)

- rozwiązanie małżeństwa: za obopólną zgodą lub jednostronnie (z reguły wyłącznie mężowi – cudzołóstwa, nastawania na jego życie) – przez proste oddalenie z domu; Kościół – zakazy ponownego małżeństwa za życia drugiego z małżonków; zasada bezwzględnej nierozerwalności związku małżeńskiego

- małżeństwa wdów: początkowo – zwyczaj grzebania wraz z mężem; później – obowiązek określonej zapłaty, długie okresy żałoby (jako środki zapobiegające niepewności pochodzenia dziecka); Kościół – jako rodzaj bigamii

- stosunki osobiste: pod dominującą pozycją męża (głowa rodziny) – obowiązek wierności, posłuszeństwa, wspólnego zamieszkania, prawo męża do cielesnego karcenia; niekiedy – np. prawo klucza (prawo kierowania całym gospodarstwem domowym i czeladzią); w XIII w. – podlegały jurysdykcji sądów duchownych

- s t o s u n k i m a j ą t k o w e m a ł ż e ń s k i e - wyprawa (paraphernalia) – początkowo: przedmioty osobistego użytku kobiety; z czasem – część

majątku należąca do córki w spadku – własność żony, mogła nią samodzielnie rozporządzać - posag (dos) – nie był początkowo wyodrębniony, stanowił część wyprawy; uiszczana przez ojca

(opiekuna) część majątkowa jako jej wyposażenie z majątku rodzinnego (otrzymanie – pozbawiało spadku)

- wiano (dotalitium) – pierwotnie cena kupna żony; w pl. germańskich – zabezpieczenie materialne żony na wyp. owdowienia; instytucja darowizny przedślubnej (ustanawiane w ruchomościach, później – nieruchomościach) – stało się odpowiedzią na posag, polegało na ustanawianiu przez męża w swym majątku o p r a w y (augmentatio dotis) – zabezpieczenie posagu i odwzajemnienie męża; także: podarek poranny (donum matutinum, wynagrodzenie utraconego dziewictwa) oraz podarek poślubny (donum nuptiale, płacony jednorazowo lub corocznie jako wyraz szczególnej miłości do żony)

- dominująca pozycja męża w zakresie zarządzania i rozporządzania majątkiem - system pełnej wspólności – cały majątek (wniesiony i uzyskany) – wspólną własnością (swoboda

decyzyjna odnośnie ruchomości, nieruchomości – zgoda żony, po śmierci – cały na drugiego małżonka); system ograniczonej wspólności (utrzymanie odrębnej własności wniesionych do małżeństwa np. nieruchomości; zarząd częścią wspólną i rozdzielną – do męża, 2-za zgodą żony); system jedności zarządu majątkowego (żona właścicielką nieruchomości, jak i ruchomości wniesionych do małżeństwa – zarząd i użytkowanie – mąż); Francja – rząd posagowy (przyznający mężowi wyłączne prawo zarządzania nieruchomościami żony – przy całkowitym zakazie alienacji i obciążania długami); zasady majątkowe – w drodze umów małżeńskich

- w sprawach małżeńskich – jurysdykcja sądów świeckich- rodzice i dzieci – ród – wszyscy mężczyźni od wspólnego przodka (kobiety poprzez małżeństwo +

osoby przyjmowane do wspólnoty rodowej) – więzy pokrewieństwa tylko przez linię męską (system agnacyjny); z czasem – system kognacyjny (rzeczywiste więzy krwi, wszyscy krewni – od strony ojca – po mieczu; i matki – po kądzieli)

- ewolucja od wielkich, patriarchalnych rodzin do małych wspólnot

- na czele – ojciec z władzą nad wszystkimi domownikami (szczególnie szeroka nad dziećmi prawymi, łącznie z prawem życia i śmierci – ius vitae ec necis – ograniczanym) – pozostałości: prawo karcenia domowego, prawo ożenienia syna i wydania za mąż córki bez względu na ich wolę

- demokracja wojenna – koniec z chwilą uznania za zdolnego do noszenia broni, z biegiem – zasada – wraz z gospodarczym usamodzielnieniem)

- wspólnoty domowe – n i e d z i a ł y ojcowskie (całe gospodarstwo tworzyło wspólną własność ojca z synami)

- dzieci nieprawe – początkowo nie podlegały daleko idącej dyskryminacji; wpływ Kościoła – nieprawe nie wchodziło do rodziny ojca, w stosunku pokrewieństwa tylko z matką, nie miało prawa do nazwiska, praw spadkowych (odmawianie zdolności do czynności prawnych)

- pokrewieństwo sztuczne – przysposobienie (adopcja, afatomia), początkowo uroczysty akt – później – instytucja o charakterze majątkowym (umożliwienie ustanowienia określonej osoby spadkobiercą w celu przekazania po śmierci)

- opieka – wszelkie prawa i obowiązki związane z pieczą nad pewną osobą z powodu płci, zdrowia, nieobecności itd.: nad małoletnimi, ojcowska, jeżeli nie krewny – opiekun urzędowy; prawo średniowieczne w zasadzie wykluczało sprawowanie opieki przez kobiety

- pierwotni – opieka rodu, z reguły krewny z linii męskiej – opiekun przyrodzony (tutoir legitimus), opieka zwierzchnia – osoby opiekuna/ów

Prawo rzeczowe- do prawa rzeczowego – normy regulujące takie społeczne formy korzystania z rzeczy, które

ukształtowane są jako p r a w a p o d m i o t o w e b e z w z g l ę d n e (skuteczne erga omnes)- wczesne średn.: „rzeczy” – przedmioty materialne, zmysłowo postrzegalne – z czasem – renesans

kategorii rzeczy niezmysłowych (res incorporales)- podstawowe znaczenie: podział na ruchomości i nieruchomości - ziemia otoczona szczególną ochroną prawną, natomiast rzeczy ruchome – liche (res mobilis, res

vilis)- pierwotnie – zabudowania jako rzeczy ruchome; niektóre ruchomości – zaliczane do nieruchomości

(ze względu na przeznaczenie) – ruchomości unieruchomione (ryby w stawie, zboże na pniu itd.); nieruchomościami rzeczy szczególnie wartościowe

- prawo najdawniejsze: ruchomości związane z osobą – zerwanie związku z osobą – zerwanie prawnych więzów – w razie dobrowolnego oddania poszukiwać można było rzeczy wyłącznie u tego, kto ją przyjął, nie u osób trzecich

- nieruchomości – podział na dobra d z i e d z i c z n e (rodowe, bona hereditaria) i dobra n a b y t e (bona acquisita)

- posiadanie – własność: wczesne Ś. – brak ścisłego rozgraniczenia między faktycznym władztwem (posiadaniem), a władztwem prawym (własnością) – każde władztwo nad rzeczą rozumiane jako prawo do niej

- władztwo nad ziemią: tenuta (od trzymać – tenere), inwestytura (od ubierać), gewere (pilnować, strzec), saisine (sezyna, od obejmować) – później termin possessio

- posiadanie – ruchomości: wyłącznie faktyczna detencja, trzymanie rzeczy w swoim władaniu – stąd przywiązywanie w czynnościach prawnych podstawowej wagi do aktów o charakterze zmysłowo postrzegalnym; posiadanie nieruchomości – nie wymagało faktycznej detencji, jego istotą było pobieranie pożytków z nieruchomości

- posiadaczami gruntu – bezpośrednio nim władający (bezpośredni) oraz ci, którzy tylko pobierali korzyści (czynsz etc.) – pośredni – możność jednoczesnego posiadania nieruchomości przez wiele osób (w ł a s n o ś ć p o d z i e l o n a )

- władność – początkowo nie stanowiła odrębnej kategorii prawnej; uważana za najwyższy stopień posiadania (za najpełniejsze władztwo nad rzeczą) – konkretyzacja w praktyce sądowej; początkowo stosowano najpierw terminy określające posiadanie (z podkreśleniem wieczystego czy dziedzicznego charakteru) – później termin dominium (władztwo) lub proprietas

- odróżnienie włąsności od posiadania – w sferze procesu sądowego: strona wyzuta z posiadania występowała z zarzutem bezprawnego posiadania (malo ordine possidere), oskarżony – udowodnienie swego prawa: rozstrzyganie kwestii posesoryjnych (wyzucie czy naruszenie) i petytoryjnych (stwierdzenie prawa do)

- podstawę stosunków produkcji doby feudalnej stanowiła własność pana feudalnego w stosunku do ziemi, połączona z określonym władztwem nad bezpośrednimi wytwórcami (chłopami) – proces stopniowego uzależniania: komendacja (z instytucji praecarium) – prośba o użytkowanie cudzej rzeczy; chłop-prekarzysta oddawał swoją ziemię, by otrzymać ją z powrotem w użytkowanie w zamian za świadczenia i ciężary (r e n t a f e u d a l n a )

- postępujące zróżnicowanie w ramach samej własności feudalnej, jej warunkowy charakter – własność powstawała w drodze nadań dokonywanych przez władcę jako beneficjum (nadanie o charakterze czasowym) – z czasem nabrały charakteru dziedzicznego, stając się lennami – prawa feudałów do ziemi nie tylko jako wartość ekonomiczna, ale jako wykładnik ich pozycji społeczno-politycznej

- własność bezwarunkowa, wolna – alodialna - feudalna własność – powiązana ze stanową strukturą społeczeństwa; była w zasadzie własnością

szlachty; wiązała się najczęściej z władztwem o charakterze publiczno-prawnym – właściciel miał jednocześnie uprawnienia zwierzchnie nad osiadłą na jego gruntach ludnością (z tytułu własności – prawo do renty feudalnej; z tytułu zależności osobistej chłopa – zakaz opuszczania gruntu, wymóg zezwolenia pana na małżeństwo) – władza administracyjno-policyjna i sądownicza właściciela (sądownictwo dominialne)

- własność podzielona – podział własność lenna między nadającego ziemię (seniora), zachowującego własność zwierzchnią (dominium directum, eminens) i wasala-lennika, który otrzymywał własność podległą, użytkową (dominium utile); podział praw do ziemi między właścicielami a jej bezpośrednimi użytkownikami – konstrukcja – dziełem glosatorów

- n i e d z i a ł y rodzinne – pozostałość w zakresie nieruchomości dawnej wspólnoty rodowej – utrzymanie wspólnego władania ziemią przez ojca z synami czy samych braci (bracia niedzielni – fratres indivisi) – wspólna własność – własnością pospólnej ręki (manus communis) – udział każdego z członków wspólnoty nie dawał się wyrazić w części ułamkowej; uczestnik nie miał prawa dysponowania swym udziałem, w razie jego śmierci prawa nie na spadkobierców, tylko powiększały majątek wspólny

- charakterystyczne – związanie własności feudalnej (ograniczenia i wzajemne zależności między podmiotami prawa własności – np. ograniczenia w zakresie swobody alienacji ziemi)

- własność w doktrynie wieków średnich: krytyka własności prywatnej (Izydor z Sewilli), św. Tomasz – własność – prawem naturalnym, jego prawa naturalne związane z naturalnymi obowiązkami (wobec potrzeb innych członków społeczeństwa) – własność jako funkcja społeczna

- ograniczenia alienacji: tendencja do utrzymania nieruchomości w rodzinie – początkowo konieczność uzyskania p r z y z w o l e n i a najbliższym krewnych (laudatio parentum) na alienację dóbr nieruchomych; zakaz rozporządzania majątkiem tak, by miało to uszczuplać lub pozbawiać najbliższej rodziny praw z tyt. dziedziczenia (prawo wyczekiwania – ograniczające jednostkę w dysponowaniu mieniem)

- z czasem – zawężenie ograniczeń do dóbr rodowych, nie nabytych- uprawnienia w stosunku do dóbr rodowych – z prawa bliższości (ius propinquitatis) –

wyłączającego z dziedziczenia osób obcych (jeżeli istnieli krewni): np. w formie retraktu (wykupu) rodzinnego – uprawnieni krewni mogli dokonać w określonym terminie odkupu sprzedanej nieruchomości ; prawo pierwokupu – wobec chęci sprzedaży dóbr konieczność zaoferowania ich w pierwszej kolejności krewnym; ograniczenia z tytułu sąsiedztwa – prawo retraktu nabliższych sąsiadów (retractus ex iure vicinitatis); w stosunkach lennych – prawo retraktu lennego (przysługujące seniorowi w wypadku alienacji przez wasala dóbr lennych); ograniczenia wprowadzane przez monarchę z tytułu jego praw zwierzchnich w postaci regale ziemi

- nabycie własności: - p i e r w o t n e – nabywca nie wywodził swego prawa od poprzednika, nabycie niezależne od

czyichkolwiek uprawnień – zawłaszczenie, znalezienie rzeczy, łupy wojenne, własność rzeczy wyrzuconych na brzeg z rozbitego okrętu, w czasach pierwotnych – zasiedzenie; nieruchomości – poprzez karczunek i trwałą uprawę gruntu; zapowiedź – interdicto – zakaz wstępu i korzystania z ziemi przez inne osoby

- p o c h o d n e – przeniesienie prawa własności z jednej na drugą osobę – na podstawie kupna-sprzedaży, darowizny lub zamiany; początkowo przez fizyczne wręczenie przedmiotu; 2 akty: u m o w a r e a l n a (sala, traditio, wzdanie), połączone z wywiązaniem się zbywcy (evacuatio,

resignatio); realny charakter, istotą – przeniesienie władzy nad rzeczą; w e j ś c i e w p o s i a d a n i e (investitura, intromissio, wwiązanie) poprzez symboliczne gesty i czynności w celu uwidocznienia faktu przejścia posiadania na nabywcę

- początkowo oba akty jednocześnie, później zwyczaj zawierania umowy poza gruntem wobec osób, które mogły poświadczyć jej dojście do skutku

- pod wpływem Kościoła – nabycie własności przez wręczenie dokumentu (traditio per cartam) w obecności świadków – uzupełnione przedmiotami symbolizującymi grunt i władzę nad nim

- dążenie do uzyskania nienaruszalnego świadectwa nabycia nieruchomości – fikcyjny proces przed sądem między stronami

Zobowiązania- cechą – względny charakter, skuteczność tylko między stronami zobowiązania (inter partes)- w prawie średniowiecznym – nie zawsze przestrzegany rozdział między prawem rzeczowym a

zobowiązaniowym - zobowiązania – pierwotnie – z czynów niedozwolonych (deliktów) – nie odróżniano skutków

cywilnych i karnych- drugim źródłem – umowy: formalne i realne- formalne: zobowiązanie się kogoś do świadczenia w przyszłości, dokonywanego drogą uroczystego

przyrzeczenia – ślubowania wiary (fides facta); przysięga + gesty symbolizujące oddanie się w razie niewypełnienia umowy w moc wierzyciela: złożenie ręki w dłoń wierzyciela (przybicie), przez wręczenie laski (festuca) czy innego przedmiotu związanego z osobą dłużnika wierzycielowi (w a d i a c j a – vadiatio)

- realne: zobowiązanie się jednej ze stron wynikało z faktu przyjęcia świadczenia, otrzymania rzeczy od drugiej strony – dłużnikiem przez przyjęcie świadczenia od jakiejś osoby; kupno-sprzedaż (zapłacenie – obowiązek sprzedawcy), z czasem – przyjęcie zadatku (arrha) – zobowiązanie wydania rzeczy, zobowiązanie do uiszczenia ceny w określonym czasie; do realnych: darowizna (bo prawo średniowieczne łączyło darowiznę z obowiązkiem wręczenia darczyńcy daru wzajemnego), zamiana

- odpowiedzialność: zakres szeroki, dotykał osoby dłużnika – niewypłacalny jako krzywoprzysięzca, wyjęty spod prawa (mógł być bezkarnie zabity), z czasem łagodzenie odpowiedzialności cielesnej – dłużnik popadał w niewolę, z której mógł się pracą wykupić; z czasem zastąpienie odpowiedzialności osobą odpowiedzialnością majątkiem

- sama umowa – powinność jej wypełnienia, ale nie rodziła odpowiedzialności prawnej – dopiero przyjęcie odpowiedzialności (w określonej formie) – utwierdzenie umowy – dłużnik odpowiedzialny (przysięga lub wręczenie festuki); rozdział między długiem a odpowiedzialnością (niekiedy na kim innym ciąży dług, a na kim innym odpowiedzialność)

- zabezpieczenie wierzytelności: środki umacniania umów: zakładnictwo, rękojemstwo, zastaw, załoga, łajanie

- zakładnictwo: z reguły krewny dłużnika więźniem do czasu wypełnienia zobowiązania (zakładnik utrzymywany przez wierzyciela, nie mógł być zmuszany do pracy, w razie niewykonania zobowiązania – przechodził pod władzę wierzyciela, na niego przechodziła odpowiedzialność dłużnika)

- rękojemstwo: odpowiedzialność na inną osobę (ręczyciela, z reguły krewnego), który ręczył osobą i majątkiem, ale do czasu wykonania pozostawał na wolności, dopiero w razie niewypełnienia – dostawał się pod władzę wierzyciela; z biegiem czasu – stał się pośrednikiem między dłużnikiem a wierzycielem (mediator) – ustanawiany w drodze wadiacji; rękojemstwo własne – dłużnik sam swoim ręczycielem

- zastaw: dla wierzyciela na cudzej rzeczy, z której mógł zaspokoić wierzytelność – ograniczone prawo rzeczowe (władza wierzyciela miała charakter bezwzględny, skuteczny erga omnes)

- ustanowienie zastawu: w drodze umowy (umowny, dany), bez umowy i bez woli dłużnika (zastaw wzięty, ustawowy) lub wskutek decyzji sądu (sądowy) – genezą wziętego: przysługująca pierwotnie wierzycielowi możność stosowania samopomocy

- przedmiot zastawu: pierwotnie – ruchomości (szczególnie najściślej związane z samą osobą dłużnika) – zastaw ruchomy zastawem ręcznym, z dzierżeniem (w razie zwrotu długu – zwrot zastawu), zastaw na upad, w razie niezwrócenia długu – przedmiot przechodził na własność

wierzyciela (mógł go sprzedać lub zatrzymać), z czasem zastaw zaczął spełniać rolę dodatkowego zabezpieczenia wierzytelności

- mógł spełniać funkcję zakładu (vadium) – ustanowienie obowiązku dłużnika zapłaty na wypadek niewywiązania się ze zobowiązania (przypadającej wierzycielowi jako kara umowna – poena vallata, bez zmniejszania zobowiązania głównego)

- zastaw nieruchomości – najpierw także zastawem z dzierżeniem – przeniesienie własności nieruchomości na zastawnika, po zwrocie długu własność przechodziła z powrotem na zastawcę; z czasem – na wierzyciela tylko użytkowanie nieruchomości (zastaw użytkowy); użytkowanie połączone z prawem do pobierania pożytków (zastaw antychretyczny)

- zastaw użytkowy czysty – pobierane pożytki nie zaliczane na poczet długu, spełniały rolę odsetek; zastaw do wydzierżenia (ad extenutationem) – pożytki zarachowane na poczet należności

- załoga (obstagium) – dłużnik lub poręczyciel zobowiązywał się w razie niewypełnienia zobowiązania w terminie udać się do gospody wraz z całym orszakiem, przebywać tam i ucztować na własny koszt do czasu uiszczenia długu

- łajanie (increpatio) – w razie niewypłacalności wierzyciel miał prawo wystawić cześć i dobre imię dłużnika na publiczne zniewagi (obelżywe słowa, pisemne paszkwile, ośmieszające ryciny etc.)

Spadkobranie- dziedziczenie – wraz z pojawieniem się indywidualnej własności - początkowo – bez możliwości swobodnego dysponowania mieniem na wypadek śmierci –

dziedziczenie wg określonego prawnie porządku (w zależności od bliskości pokrewieństwa) – znane tylko dziedziczenie beztestamentowe (ab intestato)

- przedmiotem spadkobrania – początkowo ruchomości - ogólne ograniczenie kobiet, zwłaszcza w zakresie dziedziczenia nieruchomości (niekiedy prawa

ograniczane do dóbr macierzystych, pochodzących od matki), wpływ także względów społecznych - porządek dziedziczenia – regulowany przez prawa zwyczajowe na określonych zasadach bliskości

pokrewieństwa po zmarłym; najbliższymi spadku – synowie, w przypadku kilku – podział w równych częściach

- nieznane prawo wyobrażenia (ius repraesentationis) – potomkowie wcześniej zmarłego syna spadkodawcy wchodzący na jego miejsce

- tendencja do rozszerzania kręgu osób dopuszczonych do spadku – w celu zapobieżenia objęcia spadku bezdziedzicznego przez władcę – kaduka; inaczej w realiach wiejskich

- w prawie frankońskim – dziedziczenie wg parantel (I – zstępni, II – wstępni wywodzący się od ojca spadkodawcy, III – od dziada etc., bliższa parantela wykluczała dalszą, w ramach tej samej – pierwszeństwo bliższych pokrewieństwem)

- Zwierciadło Saskie – podział na koła: ściślejsze i obszerniejsze (do VII st. komputacji rzymskiej) - niekiedy odmienne spadkobranie dóbr ojcowskich i macierzystych – prawo powrotu – w braku

zstępnych dobra do krewnych linii, z której pochodziły (paterna-paternis, materna-maternis) - niedopuszczanie do dziedziczenia współmałżonka lub wyznaczanie go w dalszej kolejności - nabycie spadku: przez samą śmierć (mortuus saisit vivum) – spadkobierca wwiązany w spadek z

mocy samego prawa; stopniowo – zasady formalnego obejmowania spadku w posiadania, z czasem – sądowe wwiązanie

- dziedziczenie testamentowe- prawo wyczekiwania, jedynie osoby bezdzietne – majątek obcym (w formie fikcyjnej adopcji) –

zmiany pod wpływem Kościoła: wykształcenie się pojęcia „części swobodnej” spadku – uzależniona od liczby synów (część jaka przypadałaby jeszcze jednemu: przy 2 – 1/3, przy 3 – 1/5 etc.); zasada „adopcji Chrystusa” – początek zasadzie swobodnego dysponowania na wypadek śmierci częścią majątku

- na Rusi – instytucja testamentu (riad) – w nim spadkodawca ustalał wysokość części majątku przypadającej na każdego z synów

- przedmiotem – początkowo ruchomości, nieruchomości – nabyte; dysponowanie dobrami rodowymi – z uwzględnieniem praw spadkowych najbliższych krewnych – dziedziców koniecznych

- testament nie wymagał ustanowienia dziedzica, zawierał po prostu dyspozycję majątku lub jego części

- zasada niepodzielności lenn – wprowadzenie sukcesji jednostkowej

- w prawie francuskim: fraragium (najstarszy syn – większa część, mniejsza – podlenno młodszym), paragium (wewnętrzny podział lenn, ale na zewnątrz całość reprezentowana przez najstarszego z braci)

- tendencja do utrzymania lenn w rękach męskich przedstawicieli rodu - odsuwanie od dziedziczenia krewnych wstępnych – zasada „lenno nie idzie w górę”

Zmiany w prawie prywatnym od schyłku średniowiecza Wpływ prawa rzymskiego- wulgaryzacja – przemiany w prawie rzymskich, które nastąpiły w czasach poklasycznych; prawo

wulgarne podstawą dla Brewiarza Alaryka- działalność glosatorów i komentatorów: w Italii (od Pawii w X wieku, następnie w Bolonii

Irnerius i uczniowie, quattuor doctores: Martinus, Bulhgarus, Jacobus, Hugo) – egzegeza tekstów, objaśnienia (glosy), uogólnienia całej legis (summa), dokonywanie zestawień wszystkich postanowień Corpus Iuris Civilis odnoszących się do danej kwestii

- wypracowanie teorii własności podzielonej: wykorzystanie rzymskiej nauki o skargach – konstrukcja własności użytkowej (dominium utile) jako własność podległa własności zwierzchniej podmiotów, którym przysługiwała skarga windykacyjna wprost – stąd własność główna (dominium directum); wola posiadania dla siebie podciągane pod pojęcie possessio civilis, przyznawane włąścicielowi zwierzchniemu, posiadacz – possessio naturalis – posiadanie tylko corpore

- komentatorzy: oparcie na udoskonalonej metodzie dialektycznej – naginanie prawa rzymskiego do potrzeb życia

- zajmowanie się także sprawami prawu rzymskiemu nieznanymi: m.in. wypracowanie norm kolizyjnych między przepisami miast włoskich – teoria statutowa Bartolusa de Saxoferrato – początek prawa międzynarodowego prywatnego; opracowanie teorii umów nieformalnych („gołych umów – pacta nuda) –dojście do skutku umowy przez samo porozumienie stron

- naukowe opracowanie teorii spółek handlowych na podstawie nowych ich form: komandytowych, z ograniczoną odpowiedzialnością; wyodrębnienie prawa wekslowego

- formalna recepcja prawa rzymskiego w Niemczech: z idei kontynuacji cesarstwa rzymskiego; przyczyny materialne – rozwój gospodarczy

- czerpanie samych form, siatki pojęć i konstrukcji prawnych- także za pośrednictwem nauki – twórcza adaptacja pojęć rzymskich do rodzimych instytucji i do

potrzeb praktyki sądowej- zmodernizowane prawo na romanistycznych podstawach: prawo powszechne (Gemeines Recht) lub

pospolite – formalnie moc posiłkowa w stosunku do praw terytorialnych, jednak w praktyce wypierało prawo miejscowe – „nowoczesne stosowanie prawa rzymskiego” – usus modernus

Zmiany w prawie osobowym i rodzinnym- zdolność do czynności prawnych – wraz z osiągnięciem odpowiedniego wieku – określane

ustawowo - trzy kategorie wieku: małoletniość (do osiągnięcia lat sprawnych, dla dziewcząt granica niższa), lata

sprawne, lata roztropne (całkowita pełnoletniość) - małoletni – pozbawieni zdolności do czynności prawnych; lata sprawne – ograniczona zdolność do

czynności prawnych (możność podejmowania niektórych działań prawnych za zgodą lub w asystencji)

- ograniczenia wynikające z przynależności stanowej – np. zakaz nabywania dóbr ziemskich przez mieszczan; zakazy trudnienia się przez szlachtę rzemiosłem lub handlem; ograniczenia chłopów w sferze stosunków majątkowych, jak i życia osobistego)

- ograniczenia praw cudzoziemców (zakaz nabywania dóbr, wywozu majątku)- wyznanie – zakazy małżeństw między wyznawcami różnych religii; wyłączanie niechrześcijan od

możliwości występowania w charakterze świadków etc.; pozbawienie potomków heretyków praw dziedziczenia

- ograniczenia zdolności do czynności prawnych kobiet; upośledzenie prawne dzieci nieślubnych (nie przyznawano im prawa stanu – przynależności do rodziny ojca, prawa do nazwiska, praw spadkowych)

- ograniczenia osób stanu duchownego (w zakresie testowania, nabywania praw spadkowych, sprawowania opieki)

- ograniczenia ze względu na stan zdrowia fizycznego (kalectwo, ciężka choroba fizyczna), psychicznego, uznanie za marnotrawcę – powoływanie kuratorów

- osoby prawne: odróżnianie osób fizycznych, naturalnych od osób sztucznych (zbiorowości, którym prawo nadawało cechy podmiotów prawa) – wkład kanonistyki z teorią osoby moralnej (persona moralis); glosatorzy – osobowość prawna danego okręgu miejskiego jako odrębnego podmiotu stosunków prawnych

- związki osób (korporacje, universitas personarum) oraz związki o charakterze majątkowym (fundacje, universitas rerum) – najwcześniej pierwsze: zw. polityczne (gminy, miasta), religijne (klasztory, kolegiaty etc.), zawodowe (gildie, cechy), humanitarne (bractwa), naukowe; dla drugich – podstawą fundacje kościelne, osobowość prawna związków typu zakładowego, których podstawą był substrat majątkowy

- małżeństwo: decydujący wpływ Kościoła – związek nierozerwalny, monogamiczny, ustanowiony jako sakrament, w którym umowa stanowiła tylko formę objawienia woli, nie istotę – wyłączność Kościoła w kwestii uregulowania związku, jak i jurysdykcji sądowej

- gallikanizm – próba połączenia idei religijnego charakteru małżeństwa z kompetencjami państwa w tym zakresie

- od Soboru Trydenckiego (1563) – jedynie wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa przez ślub (declaratio consensus) – zgodne oświadczenie woli obojga nupturientów w obecności proboszcza i dwóch świadków, poprzedzony zapowiedziami (denuntiationes matrimoniales, bannae)

- egzamin przedślubny – ze znajomości zasad religii chrześcijańskiej - małżeństwo niezawarte w formie kościelnej uważane za nieważne ze względu na przeszkodę

tajności - rozbudowany katalog przeszkód: zrywające – pozostawanie w związku małżeńskim, pokrewieństwo

naturalne, cywilne, duchowe, śluby zakonne, różność religii, cudzołóstwo, uprowadzenie, przymus, błąd + różnica stanów (w praktyce sądownictwa kościelnego – jako błąd co do przymiotu osoby)

Zmiany w prawie majątkowym- przeprowadzenie rozróżnienia między faktycznym władztwem nad rzeczą a prawnym tytułem do

niej- określenie posiadania przez dwa elementy: faktyczne władztwo (corpus), wola posiadania (animus) - specjalne formy sądowej ochrony posiadania i powstanie odrębnego procesu posesoryjnego –

ochrona posesoryjna z rzymskich interdyktów posesoryjnych i na podstawie skarg wykształconych w prawie kanonicznym (skarga spoliacyjna, przyznająca bp wyzutemu z majątku i urzędu na skutek skargi karnej możność domagania się przywrócenia utraconego posiadania)

- nowa kategoria – posiadanie praw (possessio iuris) – posiadanie w zakresie jakiegoś prawa (rzeczowego, obligacyjnego, czy o charakterze niemajątkowym – familijnych, funkcji, godności etc.; uprawnienia Kościoła – beneficja, dziesięciny; prawa prawnych osób wobec Kościoła) – odróżnienie od posiadania rzeczy (possessio rei)

- przemiany własności: własność o charakterze podzielonym między kilka podmiotów – własność użytkowa (dominium utile), podległa – do użytkownika lenna, wasala, własność zwierzchnia (dominium directum eminens) – w rękach seniora – z tego tytułu miał prawo do opłat (często symbolicznych), prawo retraktu feudalnego

- w miejscach, gdzie zachowały się silne wpływy prawa rzymskiego – występowała własność o charakterze alodialnym

- dążenie do przekształcenia własności podzielonej we własność zupełną dotychczasowych użytkowników – ordonans (wszystkie ziemie muszą mieć pana zwierzchniego –nulle terre sans seigneur) – opozycja – wszelka własność jest wolna, o ile pan zwierzchni nie wykaże tytułu (nul seigneur sans tire)

- dziedziczne prawo chłopa do uprawianej ziemi – w czasach recepcji ujmowaną jako emfiteuza; chłop zależny ekonomicznie i ograniczony w prawach do ziemi – poddaństwo gruntowe

- Europa Środkowa – „wtórne poddanie”, radykalne pogorszenie położenia prawnego chłopów, rozwój gospodarki pańszczyźnianej – poddaństwo osobiste podstawową formą zależności

- wzrost znaczenia ruchomego kapitału kupieckiego kosztem ziemi – rozwój stosunków ekonomicznych

- nabycie nieruchomości – rozpowszechnił się zwyczaj sądowego przenoszenia własności; instytucja ksiąg, w których wpisywano treść dokumentu transakcji

- wpis: konstytutywny (decydował o przeniesieniu tytułu na nabywcę) lub deklaratoryjny (tylko potwierdzał dokonanie przeniesienia własności – księgi w celu rejestracji umów, transkrypcji)

- teoria tytułu i prawnego sposobu nabycia nieruchomości: do przeniesienia własności nieruch. potrzeba było podstawy prawnej – tytułu nabycia (określonej czynności prawnej – np. umowy) oraz tradycji (przeniesienia posiadania wraz ze zgodną wolą przeniesienia własności – sposób nabycia, modus); w prawie francuskim – w drodze tylko umowy, wystarczał sam tytuł, bowiem posługiwano się fikcją przeniesienia posiadania

- stopniowe ograniczanie ograniczeń w zakresie alienacji dóbr dziedzicznych (najdłużej w stosunkach wiejskich)

- zabezpieczenie podstaw majątkowych dla utrzymania świetności rodów szlacheckich – przez zakładanie fideikomisów familijnych (ordynacji rodowych) – na podstawie aktu fundatora stanowiącego, że dany majątek ma pozostać przy danym rodzie jako całość niezbywalna, niepodzielna, powierzana następcy wg określonego porządku sukcesji – instytucja powiernictw rodzinnych (Hiszpania – zakładanie majoratów)

- ciężary realne – obciążające daną nieruchomość, powtarzające się świadczenia na rzecz określonych podmiotów – od służebności różniły się obowiązkiem świadczeń pozytywnych (w pieniądzu, naturze, prac, usług, ciężarów przymusowych) – renty (obciążające nieruchomości świadczenia pieniężne w zamian za uzyskanie określonego kapitału)

- omijanie kanonicznego zakazu lichwy – instytucja kupna renty (dysponujący kapitałem przekazywał właścicielowi nieruchomości sumę pieniężną, w zamian za to kupował prawo do renty obciążającej dany grunt) – niekiedy ustanawiana przez wpis do ksiąg i wystawienie dokumentu (listu rentowego) – z czasem uzyskał charakter papieru wartościowego; pierwotnie – wieczysty charakter renty, z czasem – renta wykupna – wyderkaf

- zastaw bez dzierżenia – zastawiony przedmiot przy dłużniku, wierzyciel nabywał prawo zastawu przez wpis wierzytelności do ksiąg – w razie nieuiszczenia zastaw na własność wierzyciela lub dokonywano sprzedaży publicznej

- hipoteka – zastaw umowny, zabezpieczenie zobowiązań, przedmiot zastawu w ręku dłużnika – wprowadzenie jawności hipotecznej (tajność w prawie rzymskim) – obowiązek wpisu – kwestia ewentualnej kolizji między wierzycielami (zasada pierwszeństwa), zasada szczegółowości (dokładne określenie wysokości sumy wierzytelności i dóbr obciążonych)

- prawo zobowiązań: odchodzenie od formalizmu i symboliki; przesunięcie odpowiedzialności w razie niewywiązania się z zobowiązania z osoby na majątek dłużnika

- areszt za długi jako środek przymusu osobistego wobec opieszałych i niewypłacalnych dłużników - majątkowe zabezpieczanie umów – stosowanie różnego rodzaju kar konwencjonalnych,

pochodzących z instytucji zakładu- rozwój kontraktów konsensualnych, dochodzących do skutku przez samo oświadczenie woli (solo

consensu) – przy niektórych – ważność zależna od np. wpisu do ksiąg czy rejestrów - obrót samymi umowami – uzasadnienie w rzymskiej cesji - skrypt dłużny – na jego podstawie wierzyciel ponosi swoje uprawnienia na rzecz osoby trzeciej (zw.

z dopuszczalnością zmiany podmiotu zobowiązania) – z czasem w formie listów na okaziciela (prototyp weksli)

- nowe rodzaje umów lub istniejące zmieniały charakter: darowizna (umowa, której treścią – przysporzenie majątkowe na rzecz innej osoby nieodpłatnie, bez świadczenia wzajemnego), z najmu wyodrębniono umowę pożyczki (jej przedmiotem pieniądze lub inne rzeczy zamienne – najczęściej umacniana zastawem ręcznym; w operacjach handlowych – wystawienie przez dłużnika weksla)

- złagodzenie zakazu lichwy (usura) – pobieranie procentów, o ile kredyt przeznaczony był na cele handlowe lub przemysłowe; wymóg umiarkowanej wysokości odsetek

- najem nieruchomości – dzierżawa (arenda)- najem usług – locatio-conductio operarum – forma regulacji prawnej pracy najemnej - spółki (zawiązywanych w celach handlowych lub wytwórczych przez osoby dysponujące

odpowiednimi środkami finansowymi lub ich wkład stanowiła praca/wiedza fachowa): jawne (wszyscy uczestnicy dzielili się na równi zyskami, ponosi równy udział w stratach i odpowiedzialności), komandytowa (obok wspólników odpowiadających wobec osób trzecich bez ograniczeń – wspólnicy odpowiadający tylko do wysokości wkładu), z ograniczoną odpowiedzialnością (wszyscy odpowiadali tylko swoim wkładem)

- umowa depozytu (wiernej ręki) – powierzano pewnej osobie przechowanie rzeczy ruchomej lub nieruchomej, osoba ta zobowiązywała się zwrócić rzecz w nieuszczuplonym stanie; sekwestr – przechowanie rzeczy, do której rościły sobie prawo dwie lub więcej osób

- dziedziczenie – przyjmowanie porządku dziedziczenia z regulacji justyniańskiej: zstępni, wstępni (+ rodzeństwo i ich dzieci), rodzeństwo przyrodnie i jego dzieci, pozostali krewni bez ograniczenia (bliżsi wyłączają dalszych) – równouprawnienie płci w dziedzinie spadkobrania – w praktyce modyfikowane wg zwyczajów miejscowych

- rozwój spadkobrania testamentowego – przejęcie rozwiązań rzymskich – konieczność ustanowienia spadkobiercy, dziedzica

- 2 formy testamentu: publiczny (złożony ustnie do ksiąg lub pisemnie przed sądem) i prywatny (w obecności określonej liczby świadków)

- inne formy: wspólny (więcej osób ustanawiało wspólnego spadkobiercę), wzajemny (dwie osoby ustanawiały się wzajemnie spadkobiercami)

- prawo najbliższych krewnych (dziedziców koniecznych) do określonego udziału w części spadku – zachowek

- zanik pierwotnych ograniczeń w dziedziczeniu lenn, utrzymały się jednak odrębne zasady – longobardzki system dziedziczenia lenn – dopuszczanie podzielności, uznawanie krewnych bocznych, w praktyce sądowej – dopuszczanie kobiet

- dziedziczenie ordynacji rodowych (fideikomisów familijnych) – sukcesja jednostkowa, zasada primogenitury, majoratu (najbliższy stopniem, najstarszy męski krewny), senioratu (najstarszy żyjący członek rodu)

- w dziedziczeniu gospodarstw rolnych – jednostkowe, zasada majoratu bądź minoratu HISTORIA PRAWA KARNEGO

Prawo karne w średniowieczuWczesne średniowiecze - w społeczeństwie pierwotnym – karanie w ramach rodu i siłami społ. rodowej - najwcześniejszy – podział przestępstw na naruszające interesy ogółu (szkodliwe dla społeczeństwa) i

naruszające interesy jednostki i jej rodu - przestępstwa związane z powstaniem organizacji państwowej: zdrada kraju, zbiegostwo z wojska,

zbrodnie religijne (krzywoprzysięstwo, świętokradztwo) – sądzone na zgromadzeniach ludowych - kara – charakter sakralny (przebłaganie bóstwa) – ofiara z przestępcy, zwyczaj niszczenia rodziny i

majątku winowajcy- przestępca – łamał mir (pokój publiczny) – wykluczenie ze społeczności, „nosił głowę wilka” (caput

gerat lupinum)- w przestępstwach naruszających interesy jednostki i rodu – sprawiedliwość dochodzona drogą

sądową lub przez samopomoc (zemstę rodową) – przy mężobójstwie – pomsta krwawa – zbrojne wystąpienie przeciw rodowi zabójcy

- z czasem – zadośćuczynienie w formie okupu (compositio) jako środka wykupienia się od zemsty - poszerzanie katalogu przestępstw naruszających interesy ogółu – publicznych, ściganych przez

aparat państwowy, zagrożonych karami publicznymi - ich ściganie – oparte na koncepcji złamania miru; panujący na straży pokoju powszechnego – on

publicznym mścicielem wobec pokój gwałcących - rodzaje miru: miejscowy (zapewnienie szczególnej ochrony pewnym miejscom – drogom

królewskim, dworowi, targom, kościołom), osobowy (szczególna ochrona pewnych osób – członków drużyny, kobiet, sierot, duchownych)

- w razie naruszenia miru łamiący zawsze ponosił karę publiczną - zaliczanie do przestępstw publicznych czynów godzących w interesy materialne władzy; najwyższe

kary za przestępstwa przeciw religii - przestępstwa prywatne – krzywdy wyrządzone jednostce i jej rodzinie, dochodzone na drodze

sądowej lub przez samopomoc – zastępowanej okupem – wykształcenie się kar kompozycyjnych - wczesne średniowiecze: przestępstwa przeciw państwu i panującemu, przeciw religii, przeciw życiu

i zdrowiu, przeciw mieniu, przeciw moralności- ograniczanie krwawej zemsty – ewolucja w kierunku wojen prywatnych- zemsta krwawa – w stan wrogości rodów, wojen, wróżd (faida)

- interwencje władzy w spory prywatne – ustawowe nakazywanie pojednania (przez przysięgę – zerwanie porozumienia karane jako krzywoprzysięstwo), przyjęcia okupu pod karą państwową za naruszenie miru królewskiego

- powstanie instytucji pośredników (arbitri, mediatores) - ograniczenia co do miejsca – instytucja azylu kościelnego, naruszający go podlegał karze za

zbezczeszczenie miejsca poświęconego; ochrona we własnym domu, także miejsca odbywania sądów, młyn, prom, droga publiczna

- ograniczenia co do czasu – rozejmy boże (treuga Dei) – zakaz wojen w czasie uroczystości kościelnych, świąt, wielkiego postu; wprowadzenie przedawnienia dochodzenia krzywd

- ograniczenia co do osób – zawężanie kręgu krewnych po stronie ofiary, jak i sprawcy – związane ogólnie z ograniczaniem odpowiedzialności zbiorowej; regułą jednak obowiązek ponoszenia ciężarów okupu przez krewnych sprawcy, który mógł przechodzić także na spadkobierców

- Pojęcie przestępstwa: nie przeprowadzono ścisłego odróżnienia między przestępstwem a czynem naruszającym prawo prywatne

- przestępstwem – każdy akt wyrządzenia szkody, niezależnie od tego, na skutek czego powstał – ujmowane jako krzywda, dochodzona jednakowymi środkami

- tendencja do uznawania za przestępstwa takich czynów, które wywoływały zmiany w świecie zewnętrznym i ich oceniania od strony wywołanego skutku zewnętrznego – nie zajmowano się z reguły podmiotową stroną przestępstwa (subiektywną), ujmowane było obiektywnie – od strony zewn. przejawów

- nie brano pod uwagę nastawienia psychicznego sprawcy, istnienia lub braku złego zamiaru; odpowiedzialność za szkodę w ramach przypadku

- formalne ujmowanie związku między działaniem lub zaniechaniem a szkodą - nie odróżniano pojęcia odpowiedzialności karnej od cywilnej - tendencje do subiektywizacji odpowiedzialności: św. Augustyn (przestępstw = grzech, a więc

zawinione naruszenie prawa boskiego) – Edykt Rotara, prawo wizygockie - zaczątki uwzględniania okoliczności popełnienia przestępstwa: przesądzenie z góry faktu działania

umyślnego – ukrywanie, zatajenie przestępstwa; okoliczności powodujące bezkarność – działania przeciwko temu, który sprowokował zajęcie – instytucja początku – stąd instytucja obrony koniecznej

- bezkarnym zabójstwo w czasie wróżdy, zabójstwo wyjętego spod prawa, dokonane w czasie pojedynku sądowego

- niekiedy – zabicie schwytanego na gorącym uczynku – np. nocnego złodzieja czy gwałciciela - utrzymanie odpowiedzialności zbiorowej – rodziny, nawet sąsiadów – obowiązek krewnych spłaty

okupu; w państwach słowiańskich – odpowiedzialność całej gminy (opola) w razie niewykrycia przestępcy; wymierzanie kar rodzinie: infamia, wygnanie, nawet śmierć

- stopniowo ograniczana – najdłużej utrzymała się odpowiedzialność głowy domu za przestępstwa domowników pod jego władzą; tendencja do indywidualizacji odpowiedzialności – pod wpływem Kościoła

- traktowanie wszystkich biorących udział w przestępstwie na równi i jednakowe ich karanie; najwcześniej zaczęto odróżniać współsprawstwo i poplecznictwo (pomoc w dokonaniu przestępstwa)

- nie ponoszono odpowiedzialności za usiłowanie przestępstwa – nie znano konstrukcji usiłowania; jedynie usiłowanie otrucia (prawo salickie, Edykt Rotara), wyciąganie miecza w celu ugodzenia (prawo burgundzkie)

- k a r y p a ń s t w o w e – dążenie do obejmowania przestępstw godzących w interesy ogółu własnym systemem kar publicznych

- kary jako odpłaty za wyrządzone zło – odwet, zasada talionu lub kary odzwierciedlające- stopniowe rozpowszechnianie idei okupu – jako majątkowej rekompensaty wyrządzonej szkody- podstawową karą publiczną – kara śmierci, w różnych formach – w celu odstraszenia oraz prewencji

szczególnej (generalnej) – uniemożliwienia dalszych przestępstw - kary mutylacyjne – kary okaleczenia, jako kary odzwierciedlające, samoistne, dodatkowe, np.

zaostrzające karę śmierci, bądź zastępcze - kary: śmierci i okaleczenia – kary krwi

- wyjęcie spod prawa – proskrypcja (proscriptio) – możliwość bezkarnego zabicia sprawcy; wygnanie z kraju (exilium) – wobec właścicieli ziemskich w razie darowania im kary śmierci, połączona z karą konfiskaty bądź zniszczeniem majątku; kara „złupienia”

- z idei okupu – możliwość wykupienia się od kary publicznej – kary pieniężne na rzecz panującego lub sądu, jako formy rekompensaty za przestępstwa publiczne – niekiedy uzależniona od woli panującego, w przypadkach wyjątkowo ciężkich – niedopuszczalna, także przy istnieniu szczególnie obciążających okoliczności przy zagrożeniu karą śmierci

- k a r y p r y w a t n e – forma rekompensaty za wyrządzoną krzywdę – okup- system kar kompozycyjnych, ustalanych pierwotnie każdorazowo przez strony, mediatorów lub

sąd; później – ustawowe taksowanie szkód - dwa elementy kary kompozycyjnej: suma płacona na rzecz pokrzywdzonego lub rodziny –

główszczyzna bądź w razie okaleczenia – pokutne; dopełnieniem – opłata na rzecz władcy (fredus, mulkta) – jako forma publicznej kary pieniężnej

- główszczyzna (wergeld) – suma płacona za „głowę” zabitego – stanowy charakter, wysokość uzależniona także od płci i wieku

- wysokość pokutnego (Busse) – w zależności od wielkości zranienia, rodzaju uszkodzenia ciała - okup na rzecz państwa – fredus, wira (na Rusi) – albo stanowił określoną część główszczyzny, albo

wyznaczany był w stałej sumie pieniędzy – przejaw obejmowania karania przestępstw prywatnych - obowiązek zapłaty kompozycji – także na krewnych i spadkobiercach; jeżeli sprawca nie mógł się

wykupić – płacił życiem Rozwój średniowiecznego prawa karnego- ograniczanie wojen prywatnych – ustawy: „ustawy pokoju” (constitutiones pacis), „pokoje

ziemskie” (Landfrieden) – szczegółowo regulujące warunki i formy zemsty prywatnej - ograniczanie czasu wojen – rozejm boży; we Francji – tzw. czterdziestodniówka królewska (zakaz

atakowania przez 40 dni krewnych nieprzyjaciela, którzy nie byli przy wybuchu sporu) - regulacja warunków prowadzenia walki i sposobów pojednania; instytucja p r z e d a w n i e n i a

możności dochodzenia krzywd drogą zemsty prywatnej; wprowadzenie obowiązku z a p o w i e d z e n i a odwetu („odpowiedź” – deffidatio hostilitatis); sposobem pojednania – zapłacenie okupu oraz akt pokory w uroczystej formie (wśród szlachty francuskiej – publiczny akt upokorzenia się – amende honorable)

- klasyfikacja przestępstw: sprawy królewskie (cas royaux) we Francji – przestępstwa skierowane przeciw interesom króla, sądzone przez organa królewskie; szeroka interpretacja – rozszerzanie katalogu przestępstw

- wymierzanie kary pieniężnej na rzecz monarchy lub sądy równolegle z prywatnym rozwiązaniem sporu – jako kara za naruszanie ustalonego porządku publicznego, przyczyny fiskalne – zacieranie się granicy między przestępstwami prywatnymi i publicznymi

- podział ze względu na wagę czynu: casua maiores (przestępstwa większe) i causa minores (mniejszej wagi); wyróżnienie zbrodni i przekroczeń – kryterium podziału: wielkość szkody, stopień naruszenia porządku, grożąca kara; w Zwierciadle Saskim – próba określenia tego kryterium za pomocą woli; w prawie francuskim – podział przestępstw na g a r d ł o w e i n i e g a r d ł o w e (w zależności od rodzaju sankcji karnej)

- w prawie angielskim: wg sposobu karania – podział na zbrodnie (felony) i wykroczenia (misemeanour); przy zbrodni – zawsze kara śmierci z konfiskatą mienia, przy wykroczeniu – swoboda wyboru środka karnego przez sędziego; zbrodnia zdrady (treason) – wyłącznie śmierć, przy zdradzie głównej – kwalifikowana kara śmierci; podział ze względu na stopień uszkodzeń ciała

- crimen leasae maiestatis – obrazy majestatu, najcięższe przestępstwo spośród tych przeciwko państwu; szeroko interpretowana; wzrost znaczenia represji karnej za przestępstwa przeciw interesom skarbowym

- wyróżnianie przestępstw przeciwko władzom i sądom - duże znaczenie herezji – zbrodnia obrazy majestatu boskiego: ekskomunika, konfiskata majątku i

spalenie żywcem - przestępstwa przeciw czci – obraza czynna (spoliczkowanie, targanie za włosy) lub słowna

(zniewaga – obraźliwe słowa, lub potwarz – zarzucenie komuś przestępstwa) - subiektywizacja odpowiedzialności – kazuistyczne określanie i wyodrębnianie w źródłach

pewnych stanów faktycznych; spowodowanie śmierci przez niedbalstwo lub z przypadku –

główszczyzna w miejsce kary śmierci; zranienie w czasie zabawy – nawiązka zamiast kary państwowej

- nadal okoliczności wyłączające przestępność czynu – ujmowane w sposób obiektywny – wyłączając bezprawność czynu, a nie umniejszając lub wyłączając winę

- warunki wyższej karalności – nadal w sposób obiektywny: naruszenie miru - bezprawność czynu – początek- tendencja do indywidualizacji odpowiedzialności: zasada ponoszenia odpowiedzialności przez

samego sprawcę (przy wielu wyjątkach); nadal obowiązek krewnych do ponoszenia kary pieniężnej ze sprawcą lub w jego miejsce; rozciąganie np. kary infamii na krewnych; odpowiedzialność karna panów za przestępstwa sługi; niekiedy nadal odpowiedzialność zbiorowa związków terytorialnych

- klasyfikacja kar – prawo niemieckie: kary na gardle i ręku (zbrodnie; kary śmierci, okaleczenia – możliwość wykupienia od kary śmierci), na skórze i włosach (za przekroczenia; kary hańbiące: chłosta, stanie pod pręgierzem, noszenie kamieni) – rozpowszechnienie kar na czci (szczególnie wobec szlachty)

- kary pieniężne – jako wykupienie się od kary cielesnej lub jako kary samoistne; kary pieniężne – zróżnicowanie ze względu na pozycję społeczną pokrzywdzonego; regułą zasądzenie, obok kary prywatnej, kary publicznej; niekiedy specjalne kary pieniężne

- okup na rzecz władzy państwowej – przekształcał się w karę majątkową (grzywnę, konfiskatę); okup jako kara prywatna – odszkodowanie

Prawo karne Italii - działalność glosatorów (Azo), kanonistów (Durantis), komentatorów (Bartolus de Saxoferrato,

Baldus de Ubaldis, Albertus Gandinus), XVI w. – Tiberius Decianus, Julius Clarus, Prosper Farinaccius

- oddziaływanie prawa rzymskiego, germańskiego, kanonicznego, rozwiązań poszczególnych praw statutowych; wpływ lokalnych uwarunkowań

- rozpowszechnienie się zasady publicznoprawnej – uznawanie każdego przestępstwa za czyn naruszający interes ogółu i zakłócający ustalony przez państwo porządek publiczny – związane z ogólnym wzrostem czynnika państwowego

- prawo karne jako jeden z ważniejszych instrumentów zabezpieczania ustalonego przez rządzących ładu – wymierzenie kary winowajcy jako sprawa władzy państwowej, niekiedy jej wyłączny atrybut

- pojednanie między sprawcą a pokrzywdzonym bądź rodziną pokrzywdzonego nie chroni przed karą publiczną

- wkroczenie rzymskiego systemu kar cielesnych, przy cięższych przestępstwach obligatoryjnych - klasyfikacja: w oparciu o grożącą za nie karę – najcięższe (crimina atrocissima), ciężkie (atrocia),

lekkie (levia); podział w zależności od tego, czy przestępstwo występowało w przepisach czy nie: zwyczajne (ordinaria), nadzwyczajne (extraordinaria)

- uznanie podmiotowej strony przestępstwa za podstawę odpowiedzialności; czynniki subiektywne (wewnętrzne nastawienie sprawcy do czynu, jego świadomość, zamiar, wola popełnienia przestępstwa) przesłankami odpowiedzialności karnej; wpływu nauki Kościoła o woli popełnienia czynu (animus) jako czynniku decydującym o grzechu

- dolus – działanie umyślne świadome – zamiar, wola wywołania skutku przestępnego, a niekiedy nawet samo wyobrażenie skutku

- wina nieumyślna – brak świadomości przestępstwa – wszelkie działania z niedbalstwa - odróżnianie winy nieumyślnej, nawet minimalnej, od przypadku (casus; sytuacja, w której sprawca

nie mógł przewidzieć skutku przestępnego nawet przy zachowaniu należytej staranności) – sprawca nie ponosił odpowiedzialności

- znaczne ograniczenie odpowiedzialności zbiorowej, choć niekiedy utrzymanie odpowiedzialności zbiorowości (universitas) w przypadku nieujęcia sprawcy, ponadto relikty odpowiedzialności karnej ojca za przestępstwa domowników pozostających pod jego władzą

- zrównanie odpowiedzialności karnej kobiet i mężczyzn – różnice jedynie w zakresie wymiaru kary; odpowiedzialność sądowa kobiet, niekiedy tylko karcenie domowe

- odpowiedzialność karna nieletnich: nie można im przypisywać takiej samej winy, jak dorosłym, ze względu na ograniczoną poczytalność – brano pod uwagę stopień rozwoju umysłowego jednostki, stopień świadomości czynu przestępnego (capacitas doli)

- bezkarność (okoliczności, w których dany czyn nie nosił znamion przestępstwa – nie rozstrzyganie, czy chodzi o braki w elemencie subiektywnym, czy obiektywnym – czyli wyłączające bezprawność)

- obrona konieczna (defensio) – siłę wolno odeprzeć siłą (inculpata tutela – odparcie napaści): obrona musiała być u m i a r k o w a n a : czyn dokonany w rzeczywistej obronie tylko z powodu napaści (circa causam), reakcja powinna nastąpić natychmiast (circa tempus), powinna dokonana zostać środkami odpowiadającymi środkom użytym przez napastnika (circa modum) – niezachowanie któregoś elementu – przekroczenie granic obrony koniecznej (karalne)

- pomoc konieczna – działania w celu udzielenia pomocy napadniętemu- pomoc własna – egzekwowanie przez jednostkę swych praw w drodze samopomocy –

niedopuszczalna; jedynie zemsta na złodzieju przyłapanym nocą w domu - niekiedy – bezkarność czynów popełnionych w afekcie (stanie silnego wzburzenia umysłu,

ograniczającego świadomość) – zabójstwo cudzołóżcy schwytanego na gorącym uczynku - bezkarna kradzież z nędzy (pod wpływem nauki św. Tomasza) – pod warunkiem szczególnych

okoliczności (zaspokojenie natychmiastowej potrzeby, w okresie głodu etc.) - wyłączenie przestępności czynu: zabicie wyjętego spod prawa, działanie osób sprawujących funkcje

urzędowe (rozkaz), działanie na rozkaz przełożonego, lekkie uszkodzenie cielesne dokonane w czasie gry czy zabawy (causa ludi)

- usiłowanie – rozpowszechnianie się poglądu, że o przestępstwie decydować powinien zamiar, a nie skutek zewnętrzny;

- rozwój nauki o stopniach usiłowania – stadiach czynu przestępnego - nauka o trzech elementach karalnego pojęcia usiłowania: sam zamysł, zły zamiar (cogitare),

przystąpienie do działania (czynności przygotowawcze – agitare), niedoprowadzenie do skutku – stąd nauka o trzech stopniach usiłowania (contactus): oddalonym (remotus), bliskim (propinquus), najbliższym (proximus)

- niekaralność samego zamiaru: kanoniczne, doktryna świecka (Ulpian); drugi stopień usiłowania (bliskiego), wskazujący zły zamiar – w niektórych statutach karalne

- odpowiedzialność za udział – bez opracowania def. udziału, kazuistyczne określenie- niektóre statuty: odpowiedzialność każdego za cały czyn, inne (Rzymu z 1362) – określenie

odpowiedzialności poszczególnych uczestników - mandat (polecenie lub nakaz popełnienia przestępstwa; odpowiedzialność zleceniodawcy i

wykonawcy jednakowa), consilium (udzielenie rady, pomocy moralnej), auxilium (pomoc natury fizycznej, poplecznictwo – z reguły ujmowane jako odrębne przestępstwo); odrębne – spisek (conspiro) – zmowa, sprzysiężenie, tajne zebranie – niebezpieczne dla porządku publicznego

- system kar: uznanie publicznoprawnego charakteru kary, wypieranie kar kompozycyjnych przez kary na życiu i ciele

- teorie dot. celu kary – jako konieczność odpłaty, unieszkodliwienia, satysfakcji, zapewnienia porządku publicznego, odstraszenia; dwoistość ujęcia kary w doktrynie chrześcijańskiej

- od kompozycji (okupu prywatnego) i grzywny (bannus – kara publiczna) – kary cielesne: charakter subsydiarny

- w XII – obligatoryjne kary cielesne; stopniowo stawały się karami o charakterze podstawowym; tendencja do wzmocnienia represji karnych oraz całkowitego wypierania kar kompozycyjnych; karanie jako wyraz omnipotencji państwowej (przede wszystkim funkcja odstraszenia) – Galeazzo Visconti – twórca krwawego systemu karnego (z „wielkim postem”)

- wymiar kary: kary ściśle oznaczone lub możliwość stosowania kar arbitralnych - układanie taryf karnych, ściśle sędziego wiążących - o k o l i c z n o ś c i o b c i ą ż a j ą c e : przestępstwo w nocy, na cmentarzu, w kościele, w czasie

świąt – podwojenie kary (duplicatio poenae); także w przypadku recydywy bądź w przypadku popełnienia przez osobę piastującą urząd publiczny; zwiększenie kary ze względu na przynależność stanową

- o k o l i c z n o ś c i ł a g o d z ą c e : pojednanie, przyznanie się do winy - kary arbitralne, wymierzane w wysokości określonej swobodnym uznaniem sędziego – w sytuacji

obniżania lub podwyższania kary; stosowanie kar w drodze analogii, wg sądu (za czyny nieprzewidziane w statutach) – wyróżnianie kar zwyczajnych (poena ordinariae) oraz nadzwyczajne (extraordinariae)

XVI-XVII w.

- potrzeba unifikacji prawa, likwidacji partykularyzmu prawnego - wyrazem omnipotencji władzy absolutnej – obejmowanie reglamentacją prawną wszelkich dziedzin

życia - działania w celu skodyfikowania prawa karnego (procesowego i materialnego) - okres ordynacji karnych - C o n s t i t u t i o C r i m i n a l i s C a r o l i n a – kodeks karny Karola V z 1532 roku:

zwycięstwo - publicznoprawny charakter przestępstwa – każde przestępstwo narusza w jakiejś mierze porządek

w państwie – zwalczanie przestępstw w interesie ogółu - brak możliwości wykupienia się od kary - pojednanie, ugoda między sprawcą a pokrzywdzonym (rodziną) nie uwalniała od odpowiedzialności - zasada winy jako podstawy odpowiedzialności – o przestępstwie nie skutek zewnętrzny, ale

zamiar- zakres odpowiedzialności – w zależności od stopnia złego zamiaru i świadomości sprawcy –

wyodrębnienie różnych stopni winy: odróżnienie czynu w złym zamiarze (umyślnie) od popełnionego nieumyślnie; wyodrębnienie morderstwa (mężobójstwa umyślnego, kryminalne) od zabójstwa (nieumyślnego, cywilnego, karanego mniej okrutną śmiercią); szczegółowy rozdział między winą umyślną (dolus) a nieumyślną (culpa), przypadkiem (casus, nie podlegający karze publicznej, a jedynie obowiązkowi odszkodowania pieniężnego)

- nakaz uwzględniania okoliczności popełnienia przestępstw; szczegółowe opracowanie okoliczności wyłączających przestępność: niezawiniony przez sprawcę błąd (error), przymus (vis) fizyczny, niedojrzałość psychiczną; choroba umysłowa, niedojrzały wiek; działanie w obronie koniecznej

- konstrukcja stanu wyższej konieczności – działanie spowodowane koniecznością życiową, nieodpartą potrzebą (przymus psychiczny)

- brak kar prywatnych; wszystkie publiczne – głównym celem odstraszenie (prewencja generalna) - system kar – wysoki stopień okrucieństwa, rozbudowany katalog; kara sprawiedliwa – dostosowana

do stopnia ciężkości i charakteru czynu; tendencja do upodobnienia kar do przestępstw (drogą talionu lub kar odzwierciedlających)

- osiem rodzajów kary śmierci (spalenie, ścięcie, ćwiartowanie, łamanie kołem, powieszenie, utopienie, zagrzebanie żywcem, wbicie na pal), kwalifikowane kary śmierci, zaostrzane (wleczenie końmi, szarpanie ciała rozpalonymi kleszczami); kary mutylacyjne, kara chłosty, stania pod pręgierzem, wygnanie, konfiskata; wzmianka o więzieniu (np. jako kwalifikowana kara śmierci lub przetrzymywanie przed wyrokiem)

- we Francji – kara dożywotniej pracy na galerach; w Rosji (Soborjnoje Ułożenije – 1649) – kary bicia knutem, kara zesłania, katorga (zesłanie z ciężkimi robotami)

- arbitralność – przyznanie dużej swobody sędziemu; dopuszczenie zasady analogii (karalność czynów niewymienionych, a podobnych do uwzględnianych przez prawo; stosowanie kar nadzwyczajnych, z reguły łagodniejszych)

- wskazówki nakazujące wzięcie pod uwagę okoliczności oraz stanowiska prawnego pokrzywdzonego i sprawcy

- liczne odwołania do prawa cesarskiego (rzymskiego), fakultetów, prawniczych, opinii znawców - okoliczności łagodzące: upływ czasu, przyznanie się do winy, wykazanie skruchy, przebaczenie

pokrzywdzonego, zwrot skradzionego przedmiotu, zły stan zdrowia, pochodzenie szlacheckie - okoliczności obciążające: przyłapanie na gorącym uczynku, recydywa, czyn przeciw krewnym,

przełożonym, osobom wyższego stanu; nagminność danego przestępstwa - nowe kierunki i prądy: Anglia (sankcje przeciwko włóczęgostwu, żebractwu); masowe „polowania

na czarownice” (czary jako zbrodnie obrazy majestatu boskiego – spalenie żywcem na stosie; w dobie reformacji) – 1487 (Kolnia): J. Sprenger, H. Kramer „Młot na czarownice”; zwalczający czarownice: B. Carpzow (Lips), komentator Caroliy, „Practica nova imperialis...” – szczególnie okrutne środki wobec czarownic; obrońcy – F. Spee „Cautio criminalis”, D. Wisne (PL)

HISTORIA POSTĘPOWANIA SĄDOWEGOProces w średniowieczu- powstanie procesu związane z powstaniem organizacji państwowej i specjalnych organów - w czasach przedpaństwowych – samopomoc; zemsta prywatna; karanie wewnątrz rodu - z czasem – umowa o oddanie sprawy sądowi (na zgromadzeniach, jawnie, ustnie)

- brak rozróżnienia bezprawia karnego od cywilnego – w tym samym trybie dochodzone czyny o z zakresu p. karnego, jak i cywilnego

- wspólny cel – ukaranie sprawcy; każdy proces w swej istocie procesem karnym - rozróżnienie przestępstw naruszających interesy ogółu od przestępstw prywatnych; kryterium

odróżnienia: element procesowy: publiczne dochodzone z urzędu, prywatne w drodze postępowania skargowego

- arbitralne działania władcy wobec naruszeń spokoju publicznego; gniew władcy wyrażający gniew ogółu – proces przed królem, urzędnikami (rugowy) lub w postępowaniu zwyczajnym

- p r o c e s z w y c z a j n y : skargowość – postępowanie tylko wtedy, gdy ktoś wystąpił ze skargą, wnoszoną przed sędziego wraz z wezwaniem przeciwnika do stawienia się w sądzie (pozew – citatio; zastąpił umowę między stronami; początkowo o charakterze prywatnym)

- z czasem zastąpienie pozwu prywatnego (mannitio) przez pozew sądowy (bannitio) – urzędowy i zagwarantowany środek przymusu państwowego, formułowany na podstawie wniesionej skargi

- nieuzasadnione niestawiennictwo – początkowo grzywna, kolejne – tymczasowe zajęcie dóbr (missio in bannum), wyjęcie spod prawa; odrodzenia rozprawy – odkłady (dylacje)

- początkowo – wymóg osobistego stawiennictwa, nie dot. osób, którym prawo odmawiało zdolności procesowej (możności podejmowania działań w procesie i czynności procesowych – małoletni, kobiety; w ich imieniu przedstawiciele ustawowi)

- ustność i jawność: postępowanie z chwilą stawienia się powoda (actor) i pozwanego (reus); spór od skargi pozwanego, poprzedzonej przysięgą od lekkomyślności, lub dowodu przestępstwa – wezwanie do odpowiedzi

- formalizm – konieczność przestrzegania symboli, gestów, formuł – każda pomyłka = przegranie sporu – instytucja pomocników, rzeczników stron (prolocutores) – przekształconych w zastępców procesowych (prowadzących sprawy w imieniu i z upoważnieniem podsądnych)

- kontradyktoryjność – sporność, wolna rozprawa stron; proces jako spór dwóch stron, którego sąd był obserwatorem (biernym) – orzeczenie, która strona przedstawiła więcej argumentów, po czyjej stronie stoi prawo, bez dociekania rzeczywistego stanu rzeczy (prawdy materialnej) – oparcie tylko na argumentach i danych przedstawionych przez strony

- wyrok merytoryczny – jeżeli pozwany uznał skargę lub potrafił odrzucić pretensje niepodważalnym świadectwem

- wyrok warunkowy, dowodowy , końcowy – otwierający następny etap procesu – postępowanie dowodowe; określenie, która ze strona ma „bliższość w dowodzie” – pierwszeństwo w jego przeprowadzeniu (miało to znaczenie wobec istnienia przysięgi oczyszczającej jako sposobu oczyszczenia się z zarzutu) – instytucja „ciężaru dowodu (onus probandi) nie tyle obowiązkiem, co przywilejem – przeprowadzenie przeciwdowodu tylko wtedy, gdy strona z pierwszeństwem w dowodzie upadła

- regułą – pierwszeństwo w dowodzie pozwanego; pierwszeństwo wyższego stanem - bierna pozycja sędziego w procesie - ś r o d k i d o w o d o w e : irracjonalny charakter, pierwiastki sakralne, zabobonów, symbolika,

formalizm, najskuteczniejsza: interwencja sił nadprzyrodzonych - przysięga – charakter s a m o p r z e k l e ń s t w a ; jako sposób oczyszczenia z zarzutu

(oczyszczająca – iuramentum puragorium), gdy prawo przyznawało bliższość do dowodu; oskarżająca (accusatorium) – składana przez powoda jako dowód popełnienia przestępstwa; z reguły przysięga wraz ze współprzysiężnikami (coniuratores, consarcamentales) – od 2 do 72, nieskładającymi przysięgi co do prawdziwości twierdzenia (faktów będących przedmiotem dowodu), ale stwierdzających (pod groźbą narażenia własnej osoby) przysięgę strony za czystą i prawdziwą; początkowo musieli należeć do rodu, później dobierani z sąsiedztwa

- świadkowie – podobna rola jak współprzysiężników, ograniczone znaczenie; początkowo tylko ci, którzy byli specjalnie zaproszeni do uczestniczenia w jakimś akcie (co świadczyli – świadkowie przywołani – testes rogati), nie zaś przypadkowi uczestniczy wydarzeń; zeznania w formie przysięgi na potwierdzenie podanej przez stronę tezy (iuramentum assertorium) – czysto formalny charakter zeznań, bez możliwości zmiany czy uzupełniania

- ordalia, Sądy Boże (iudicia Dei) – siły pozaziemskie udzielają pomocy słusznej sprawie; wpływ Kościoła; zakaz uczestniczenia duchowieństwa od 1215 (S. Laterański); jednostronne (próba zimnej wody, gorącej wody, rozpalonego żelaza, poświęconego kęsa – kawałek chleba bez zakrztuszenia) i

dwustronne (pojedynek sądowy – iudicium pugnae, zwycięstwo w bezp. walce najlepszym sposobem udowodnienia racji; możliwość powołania zastępcy; próba krzyża)

- dokumenty – wchodzące stopniowo; pełna moc dokumentów królewskich, dokumenty prywatne mogły być zaczepione przez odmówienie im wiarygodności lub uroczyste przedziurawienie (perforatio cartae), przedarcie przed sądem; z czasem potwierdzeniem autentyczności – wpis do księgi

- n a g a n a w y r o k u : przysługująca każdemu uczestnikowi procesu – zarzut, że wyrokujący świadomie złamał prawo (nagana sędziego) – powodowała powstanie sporu między naganiającym a sędzią, rozstrzygany w drodze pojedynku sądowego

- z czasem – rozstrzyganie nagany przed innym sądem, z reguły wyższym – początek toku instancji- początki badania merytorycznej strony sprawy – cechy apelacji; we Francji – nagana przywilejem

właścicieli ziemskich, stan rycerski – prośby o poprawienie wyroku - p o s t ę p o w a n i e z u r z ę d u : najpoważniejsze przestępstwa – prawo karania przez

monarchę, niezwiązanego istniejącymi procedurami ani normami materialnymi - karanie – wg uznania monarchy, postępowanie arbitralne – szybkość i dowolność represji karnej - jako przejaw zemsty publicznej, „gniewu” panującego - w postępowaniu królewskim czy przed sądem królewskim – silniejsze przejawy sędziowskiego

kierowania procesem (wszelkie decyzje w drodze urzędowego nakazu, karanego w przypadku złamania), postępowanie dowodowe z urzędu – przesłuchanie inkwizycyjne

- postępowanie rugowe w monarchii frankońskiej – przybywający na dany teren urzędnicy wybierali najpoważniejszych spośród mieszkańców (rugowników) – ich zadaniem było ujawnianie przestępstw i wskazywanie podejrzanych, poprzedzone przysięgą – zeznania zastępowały skargę prywatną

- szczególna rola w Anglii – rozwój sądownictwa przysięgłych w sprawach karnych; Henryk II (XII w.) – w sprawach karnych (rozbój, mężobójstwo, kradzież, podpalenie, fałszerstwo monet) sędziowie prowadzili dochodzenie z urzędu na podstawie opinii publicznej (fama publica) z pomocą dwunastu przedstawicieli danego hrabstwa (zeznający pod przysięgą, czy opinia publiczna obwinia kogoś o dokonanie danego przestępstwa) – wskazanie danej osoby formalnym oskarżeniem publicznym

- proces wydobywczy – proces o zwrot skradzionego przedmiotu (gonienie śladem – okradziony mógł ruszyć śladem złodzieja przy udziale domowników, krewnych i sąsiadów wezwanych na krzyk (clamor), Ruska Prawda – obowiązek uczestniczenia; znalezienie rzeczy – postępowanie zwane licowaniem rzeczy (intertiatio) – wstępny akt procesowy; oskarżony mógł wskazać tego, od kogo nabył – zachodźcę, postępowanie między okradzionym a ostatnim z zachodźców)

- proces o zbiegłych poddanych – wykluczający stosowanie w tych sprawach samopomocy- w przypadku dostarczenia do sądu winowajcy przyłapanego na gorącym uczynku i przedstawienia

świadków zdarzenia – brak możliwości zaprzeczenia czy oczyszczenia z zarzutu pozwanego - e g z e k u c j a w y r o k ó w : początkowo pozostawiona samym zainteresowanym, o charakterze

pozasądowym, dochodzona w drodze pomocy własnej - sam wyrok – nie stanowił prawa do przeprowadzenia egzekucji; wpierw przyrzeczenie zwrotu przez

dłużnika – w razie niedopełnienia – władza nad osobą dłużnika; po przejściu na odpowiedzialność majątkową – wierzyciel mógł za zgodą sądu zając ruchomości dłużnika (najczęściej żywy inwentarz) – jako środek wywarcia presji

- wykształcanie się egzekucji sądowej – ograniczona początkowo do ruchomości, z czasem przeprowadzana w dobrach nieruchomych, jeżeli ruchomości nie wystarczały; sekwestr jako sposób wywarcia presji; zaspokojenie pretensji przez wwiązanie wierzyciela w daną nieruchomość

- niedopuszczanie do egzekucji – kary pieniężne, ostatecznie – usunięcie siłą z nieruchomości - t e n d e n c j e r o z w o j o w e , p o d z i a ł s k a r g : stopniowe wyodrębnianie procesu

cywilnego i karnego; najwcześniej w prawie angielskim (postępowanie w sprawie przestępstw z urzędu, z udziałem przysięgłych – z biegiem czasu sądzących i orzekających o prawdzie; postępowanie w sprawach cywilnych – przysięgli, początkowo świadkowie czynności lub faktu, stali się ciałem badającym dowody, orzeczenie o prawdzie podstawą wyroku)

- podział skarg w zależności od celu: cywilne (odszkodowanie w postaci zasądzenia kwoty bądź zwrotu rzeczy), karne (ukaranie sprawcy), mieszane (odszkodowanie + ukaranie sprawcy)

- rozpowszechnianie pisemności postępowania, system zarzutów procesowych (ekscepcji) – oddalanie pretensji powoda lub odraczanie sprawy; początki apelacji; rozszerzenie katalogu spraw badanych z urzędu, przenikanie elementów postępowania inkwizycyjnego

- procesy szczególne: postępowaniem przeciw szkodliwym ludziom (nocivi terrae, Niemcy) – jako narzędzie walki z wystąpieniami pospólstwa i włóczęgostwem; w Rosji – przeciwko lichym ludziom

- proces gościnny (Gastprozess) – dla cudzoziemców w celu ułatwienia ściągania wierzytelności; bez znaczenia błędy formalne, brak wymogu współprzysiężników, dopuszczalność zastępstwa stron, skrócenie terminów procesowych, usprawnienie postępowania egzekucyjnego

- postępowanie zapobiegawcze – przeciw obcemu kupcowi-dłużnikowi (podejrzenie zamiaru ucieczki)

- postępowanie upadłościowe (konkurs) wobec niewypłacalnych dłużników Od schyłku średniowiecza

Proces cywilny- p r o c e s w ł o s k i : podstawą odrodzenie zasad procesu rzymskiego, działalność glosatorów,

komentatorów i kanonistów: proces rzymsko-kanoniczny- rozpowszechnienie pisemności; toczony głównie poprzez wymianę pism procesowych- proces skargowy – zasada dyspozycyjności (rozporządzalności) – tylko od woli strony zależało

rozpoczęcie procesu – nemo iudex sine actore- zasada kontradyktoryjności (sporności) – do samych stron należało gromadzenie i przedstawienie

materiału procesowego; sędzia w ogóle nie działał z urzędu, jedynie na wniosek strony; w wyrokowaniu opierał się jedynie na materiale zgromadzonym przez strony i żądań powoda

- zasada prawdy formalnej – nie mógł dociekać rzeczywistego stanu rzeczy, nie mógł brać pod uwagę okoliczności znanych, ale nie zawartych w aktach – co nie jest zawarte w aktach, nie istnieje w ogóle (non est in actis, non est in mundo); przy ocenie dowodów nie mógł się sędzia kierować własnym przekonaniem, musiał trzymać się określonych reguł z góry określających wartość poszczególnych środków dowodowych: legalna teoria dowodowa (teoria dowodów formalnych)

- stadia procesu: 2 etapu przedzielone wdaniem się w spór – litis contestatio; - pierwsze: wniesienie pozwu (citatio) z pisemną skargą (libellus actionis) – nazwisko, przedmiot

roszczenia, określenie sądu, podstawa prawna, nazwisko pozwanego (quirs, quod, coram quo, quo iure, a quo); spełnienie wymogów formalnych – wezwanie przez sędziego pozwanego, ten mógł złożyć pisemną obronę (defensio) podnosząc zarzuty (ekscepcje)

- ekscepcje zwalniające od wdania się w spór – deklinatoryjne: sprawa już prawomocnie osądzona (rei iudicatae), w danej sprawie zawarto ugodę (litis finitae) – wnoszone przed rozpoczęciem procesu

- ekscepcje niweczące pretensje powoda – peremptoryjne: przedawnienie, nastąpiło zaspokojenie roszczeń powoda – wnoszone w trakcie procesu

- ekscepcje zmierzające do odroczenia sporu – dylatoryjne – niewłaściwość sądu, niesprawność pozwu

- na obronę – replika, na replikę – duplika- po wdaniu się w spór – merytoryczny rozbiór sprawy: odtąd spór umocniony przed sądem (stronom

nie wolno się było z niego wycofać czy zmieniać treści skargi)- wymiana pism procesowych – badanie sprawy przez ustalanie faktów wymagających udowodnienia:

metoda wyodrębniania pozycji spornych, wymagających udowodnienia w postaci artykułów dowodowych (articuli probandi) – przedstawianie przez powoda skargi na piśmie w postaci krótkich zdań (pozycji) zawierających jeden fakt

- ciężar dowodu spoczywał na tym, który twierdził - środki dowodowe: przyznanie się strony, przysięga stron, zeznania świadków i dokumenty - po zakończeniu – wyrok stanowczy (sententia definitiva), w odróznieniu do przedstanowczego

(interlocutoria) – wydawanego w toku procesu w kestiach incydentalnych - środkiem odwoławczym: apelacja – odwołanie do sądu wyższej instancji, od nowa zajmująca się

merytorycznym rozpatrywaniem sprawy (każda ze stron – 2 krotna apelacja; dopiero 3 jednobrzmiące wyroki – ostateczne rozwiązanie sprawy)

- wzrost roli zastępców procesowych: adwokatów (doradcy prawni, przygotowujący pisma procesowe) i prokuratorów (w imieniu stron występujących w sądzie)

- pełnomocny wyrok – tytułem egzekucyjnym; egzekucja – przez specjalnego urzędnika; egzekucja na ruchomościach – nieruchomościach (subhastacja – sprzedaż na licytacji) – przymus osobisty (areszt za długi)

- postępowanie przewlekłe; w komunach miejskich – skrócony tryb postępowania – sumaryczny –wpływ sędziego na tok postępowania, wybór i ocenę środków dowodowych; skrócone, uproszczone, bez litiskontestacji, art. dowodowych i apelacji od wyroków przedstanowczych

- p o w s z e c h n y n i e m i e c k i p r o c e s c y w i l n y : połączenie pierwiastków procesu rodzimego i rzymsko-kanonicznego

- zasada ewentualności – przezorności – strona zobowiązana była do przedstawienia od razu wszystkich twierdzeń i zaprzeczeń, z jakimi miała w trakcie procesu wystąpić);

- wymiana pism procesowych ograniczona do czterech: skargi, odpowiedzi, repliki, dupliki; - wyrok na dowód – otwierający nowe stadium procesu – postępowanie dowodowe: co ma być

dowiedzione, która ze stron i w jakim terminie dowód ma przeprowadzić) – na podstawie akt post. dowodowego – wyrok ostateczny;

- sędzia krępowany zasadą prawdy formalnej (wyrokowanie na podstawie przedstawionych danych, niezależnie od własnego przekonania o wartości dowodów i znajomości faktów);

- odwołanie – przez apelację, od wyroku ostatecznego – rewizja (wysłanie akt do fakultetu prawnego)

- F r a n c j a : połączenie pisemności z ustnością oraz zasadą sporności - I stadium: pisemne pozwanie, wymiana pism (skarga, zarzuty, prośba o wyznaczenie terminu)- II stadium: stan sprawy zawisłej – nie można zmieniać skargi, nie można prowadzić układów – ustna

rozprawa stron przed sądem i przedstawianie dowodów; przedmiot i rodzaj dowodu ustalany przez same strony

- podstawą wyrokowania – referat sędziego-sprawozdawcy na podst. akt sprawy - apelacja; środki nadzwyczajne: opozycja przeciw wyrokowi zaocznemu; restytucja (prośba o

uchylenie wyroku w ostatniej instancji i przywrócenia stanu poprzedniego); kasacja (skarga przeciw wyrokowi składa do Rady Stanu z powodu naruszenia prawa materialnego lub uchybień formalnych) – nie można było zmienić wyroku na drodze kasacji, bo nie badano wyroku pod kątem merytorycznym

Proces karny- p r o c e s k a r n y w ł o s k i : przekonanie, że każde przestępstwo narusza porządek publiczny i

podlega państwowemu karaniu - zapowiedzią procesu inkwizycyjnego – postępowanie z doniesienia (per denuntiationem)- postępowanie inkwizycyjne – z sądownictwa kościelnego (konieczność zwalczania ruchów

heretyckich – instytucja inkwizytorów, sędziów śledczych o specjalnych uprawnieniach; postępowanie wszczynane na podstawie denuncjacji – obowiązku wszystkich wiernych; dopuszczało stosowanie tortur; skodyfikowane przez Innocentego IV w bulli „Ad extirpanda” 1252)

- wdrożenie postępowania – z urzędu - funkcje prowadzącego dochodzenie, oskarżyciela i wyrokującego – w jednym ręku- oskarżony nie był stroną, a przedmiotem postępowania; pozbawiony był prawa do obrony i apelacji- proces proces tajny, utrwalany w pisemnych protokołach – podstawa wyroku - postępowanie oparte na teorii dowodów formalnych, dopuszczenie stosowania tortur- trzy stadia: postępowanie informacyjne (inkwizycja generalna – zbieranie wiadomości i

gromadzenie materiału), właściwego śledztwa (inkwizycja specjalna – podejrzany osadzany w zamknięciu, poddawany szczegółowemu badaniu – ułożonemu w formie krótkich pozycji, spisywanie odpowiedzi, powtarzanie pytań w celu wyłowienia ew. sprzeczności; legalna teoria dowodowa – przyznanie się jako królowa dowodów; stosowanie tortur) oraz osądzenia

- postępowanie – od wdrożenia śledztwa z urzędu przez sędziego-inkwirenta (na podstawie powzięcia wiadomości, otrzymania informacji lub wieści publicznej)

- rozwój postępowania inkwizycyjnego: zwycięstwo tej formy związane z rozwojem absolutyzmu - Carolina – utrzymywała jeszcze postępowanie sądowe; ale wszczęcie ze skargi związane z dużym

ryzykiem - we Francji – ordonans z Villers-Cotteret z 1539, szczegółowo rozbudowane z ordonansie z 1670; w

Rosji – „rozysk”, a rozwinięty – za Piotra I

- wszędzie wszczynany z urzędu lub przez specjalny organ, na podstawie wiadomości, doniesień, informacji, famy publicznej, schwytania na gorącym uczynku

- odrodzenie się instytucji rugowników- zasady wspólne dla wszystkich krajów- teoria dowodów formalnych – wiązała sędziego w zakresie oceny ich wartości, klasyfikacja

dowodów wg ich wartości; zeznania świadków oceniane przez pryzmat pozycji społ., do dowodów domniemanych (pośrednich): poszlaki (indicia)

- zwolnienie z tortur osób wyższych stanów- w razie nieudowodnienia – uwolnienie od sądu, możliwość wznowienia w każdej chwili

postępowania w razie pojawienia się nowych dowodów czy poszlak; w prawie niemieckim, przy dowodach częściowych (o wartości ½ pełnego dowodu) – kara z podejrzenia, łagodniejsza

- rozprawa końcowa – ustna i jawna, z reguły czysta formalność - ograniczona możliwość odwołania się od wyroku- specjalny tryb w procesach o czary: do wszczęcia jakiekolwiek doniesienia, nawet nominacja –

wskazanie imienia na torturach przez skazaną czarownicę; do wyroku skazującego – dowody domniemane; brak ograniczeń co do świadków; rozbudowany system tortur; środkiem dowodowym – zwyczaj „pławienia” domniemanych czarownic; metoda szukania na ciele diabelskich znaków za pomocą nakłuć; w czasie procesu przetrzymywanie w beczkach

PRAWO W CZASACH NOWOŻYTNYCH I NAJNOWSZYCH

PROGRAM KODYFIKACJI PRAWA- wiek Oświecenia – wiekiem kodyfikacji - twórca terminu „kodyfikacja” – J. Bentham (1748-1832) - postulat nowego, oderwanego od średniowiecznego, porządku prawnego, zbudowanego od podstaw - podstawą ideologiczną kodyfikacji – filozofia prawa natury (odwoływanie się do pewnych stałych,

niezmiennych, „naturalnych” wartości o charakterze absolutnym; człowiek jako cząstka wielkiego mechanizmu Natury, porządek społeczny z poznawalnych rozumem praw przyrody)

- egalitaryzm i liberalizm; w prawie karnym – humanitaryzm, bezpieczeństwo prawne jednostki - twórca nowożytnego prawa natury – H. Grocjusz (1583-1645) – stałe, niezmienne, wynikające z

natury człowieka zasady: dotrzymywania umów, naprawienia szkody, nienaruszalności własności, karania pewnych czynów

- 2 etapy: absolutnego (oderwana od praktyki spekulacja filozoficzna, prawa naturalne jako zamknięty, absolutny i uniwersalny system praw rozumowych, stanowiących rządzący światem porządek nadrzędnych) i względnego prawa natury (relatywizacja; przenikanie prawa natury do każdego z ustawodawstw jako czynnika służącego przebudowie porządku prawnego bądź weryfikacji istniejącego)

- prawo natury – jako czynnik pozwalający oceniać prawo wg kryteriów rozumu, reguł etyki czy sprawiedliwości

- przekonanie o konieczności podporządkowania przyszłych dzieł ustawodawczych zasadom prawa natury

- teza o deklaratoryjnym charakterze funkcji prawodawcy – odkrywania ideałów prawnonaturalnych, przyswojenie i ogłoszenie w odpowiedniej formie

- prawo świeckie – zerwanie z metodą scholastyczną, ze średniowieczną identyfikacją p. natury z p. boskim

- założenia programu kodyfikacji: stworzenie całkowicie nowego systemu; zerwanie z feudalnym partykularyzmem – jednolity zbiór; wyłączne obowiązywanie kodeksów; zerwanie z niepewnością prawną, partykularyzmem, samowolą, nadużyciami – pewność prawa (ius certum) – rozstrzyganie wszelkich możliwych sytuacji, bez dowolności wyrokowania; zupełność kodeksów, bez luk (szczególnie na gruncie prawa karnego); kodeks – krótki, jasny, powszechnie zrozumiały – nieufność wobec prawników, rola sędziego – subsumcja (podciąganie stanu faktycznego pod odpowiedni przepis); odwołania do „powszechnej szczęśliwości jako nadrzędnego celu prawodawczego – kodeks sprawiedliwy, służący idei dobra powszechnego;

- pierwszy program kodyfikacji – W.G. Leibniz – plan wprowadzenia nowego kodeksu ogólnoniemieckiego, opartego na założeniach słuszności naturalnej, zwięzłego, jasnego, zupełnego, kończącego stan niepewności prawnej

- B a w a r i a : - za panowania Maksymiliana Józefa III; inicjatorem i realizatorem – wicekanclerz W.X.A. Kreittmayr

- Codex Iuris Bavarici Criminalis 1751 – kodeks karny- procedury sądowej 1753 - Codex Maximilianeus Bavaricus Civilis – 1756 – kodeks cywilny - próby operowania językiem prostym i zrozumiałym, odstępowanie od zagmatwanej kazuistyki,

wpływy Oświecenia - n a u k a i n a u c z a n i e p r a w a : filozofia prawa natury – negacja zastanych urządzeń i

niepotwierdzonych rozumem prawd; prawo profesorskie – oderwana od praktyki rozumowa spekulacja

- w założeniach – prawo uniwersalne - nowa dyscyplina: prawo narodów (ius gentium) jako zbiór norm prawnych obowiązujących między

państwami - podejmowanie badań szczegółowych nad systemami prawnymi różnych ludów i epok – program

uniwersalnej historii prawa- powstanie prawoznawstwa porównawczego (Monteskiusz – O duchu praw) - wprowadzanie do nauczania uniwersyteckiego prawa natury: Heidelberg (Pufendorf), Uppsala,

Paryż, Halle, Wittenberga etc. - systematyka prawa nowożytnego – kształtowanie się: ścisły rozdział pomiędzy sferą praw

jednostkowych i ogólnych – odrodzenie rzymskiego podziału na prawo prywatne i publiczne - początkowo – pod uwagę brano trójpodział z Instytucji; Landrecht: o prawach indywidualnych i

społecznych - prawo prywatne – jako całokształt stosunków osobistych i majątkowych między jednostkami; w

XIX wieku – stosunki osobisto-majątkowe w ogóle (prawo cywilne) i wyodrębnienie prawa handlowego – tylko stosunki majątkowe; pozostałe prawa – prawo publiczne

- s y s t e m p r a w n y A n g l i i : podstawą rozstrzygnięć – prawo precedensowe - prawo precedensowe (common law), uzupełniane normami słuszności (equity) – prawo sędziowskie- rolą sędziego – wyłonienie (z precedensów czy poczucia słuszności) reguły prawnej - norma prawna – jako konkretne, jednostkowe rozstrzygnięcie o charakterze ściśle praktycznym –

każdorazowo w danej sprawie formułowana - normy tworzone przez sędziów; ustawy – zbiór abstrakcyjnych zasad, które nabierają treści wraz z

dokonaniem wykładni przepisu w konkretnym przypadku - statuty – w celu porządkowania, uzupełniania i unowocześniania prawa tradycyjnego – od XIX

wieku – Condolidations Acts - k o d y f i k a c j a p r a w a k a n o n i c z n e g o : niekodyfikowany od Clementinae z 1317- postulat wysunięty w czasie I Soboru watykańskiego - powołanie specjalnej komisji papieskiej (sekretarzem P. Gasparri), wspieranej przez Kolegium

Konsultorów – Kodeks Prawa Kanonicznego, promulgowany bullą Benedykta XV w 1917 roku – wyłączna i pełna kodyfikacja; I – normy ogólne, II – przepisy o osobach, III – o rzeczach, IV – o procesach, V – o przestępstwach i karach;

- pozytywizm prawniczy, jurysprudencja pojęciowa - nowy Kodeks prawa kanonicznego dla Kościoła łacińskiego – 1983, Jan Paweł II

HISTORIA PRAWA PRYWATNEGOŹródła prawa cywilnego i handlowego

Landrecht pruski – 1794 r.- prace rozpoczęte za panowania Fryderyka Wilhelma II, zlecone Ch. Thomasiusowi - Fryderyk II Wielki – zlecenie opracowania kodyfikacji K.G. Svarezowi i E.F. Kleinowi- na podstawie praw dotychczasowych i prawa natury, po niemiecku, dokładny, pozbawiony luk,

wykluczający możliwość sporów interpretacyjnych – wymogi stawiane przez Fryderyka - wszedł w życie w związku z rozbiorami, jako zbiór praw o charakterze posiłkowym - zamiarem – skodyfikowanie całości prawa materialnego; 19 187 paragrafów, przepisy prawa

państwowego, administracyjnego, sądowego (prywatnego i karnego)

- obszerność – miał zawierać pewne i niezawodne rozwiązania dla każdego przypadku – zupełność drogą kazuistycznego gromadzenia jak największej ilości rozwiązań szczegółowych

- oparty na ideologii Oświecenia, prawie natury, ale regulował także instytucje feudalne, typowe dla społ. stanowego i absolutyzmu policyjnego

- obowiązywał do wydania ogólnoniemieckiego kodeksu cywilnego Kodeks cywilny austriacki z 1811 r. (ABGB)- próby kodyfikacji za rządów Marii Teresy – projekt Codex Theresianus- prace kodyfikacyjne zrealizowane w niewielkim stopniu za rządów Józefa II – 1786: pierwsza część

kodeksu, obejmująca prawo osobowe – Kodeks Józefiński - Leopold II – działalność Karola v. Martiniego – 1797 – Kodeks cywilny zachodniogalicyjski –

tereny porozbiorowe jako „pole doświadczalne” – oparty na fil. prawa natury, nieliczne przepisy o char. feudalnym; 1852 – wprowadzony na krótko na Węgrzech, od 1855 – w Krakowie

- Allgemeines Burgerliches Gesetzbuch (ABGB) – 1502 paragrafy, podzielony na 3 części: o prawie osobowym, rzeczowym, przepisach wspólnych prawom osobowym i rzeczowym

- oparty na konstrukcjach prawnonaturalnych – równości podmiotów prawa, wolnej własności i swobody umów

- instytucje prawne dot. ustroju społ.-ekonomicznego poza kodeksem - sformułowania krótkie, proste, wyraziste, odwołania do zdrowego rozsądku, zasad słuszności, ujęcie

ogólne na tyle, by podciągnąć pod nie jak najwięcej przypadków- nawiązywał do prawa rzymskiego- zmiany w ciągu XIX wieku: wraz ze zniesieniem feudalizmu, stosunków poddańczych na wsi

(objęcie normami własności chłopskiej), wraz z rozwojem kapitalizmu – potrzeba wydawania ustaw szczegółowych; w latach 80. – hasła solidaryzmu społecznego

- trzy nowele: I – 1914 (pr. osobowe, rzeczowe, spadkowe), II – 1915 (sprostowanie i odnowienie granic), III – 1916 (zmiana przep. p. zobowiązań)

- do dziś w Austrii, po I wojnie św. w niektórych państwach powstałych po rozpadzie monarchii austro-węgierskiej

Kodeks Napoleona- działalność komisji pod przewodnictwem J.J. Cambaceresa - 1800 – komisja powołana przez Napoleona spośród prawników ancien-regime’u – opracowanie

kodeksu - Kodeks cywilny Francuzów 1804 r., w 1807 otrzymał nazwę Kodeksu Napoleona- 36 ustaw; 2281 artykułów, trzy księgi: I – o osobach; II – o majątkach i różnych rodzajach

własności; III – o różnych sposobach nabywania własności – formalnie nawiązywała do Instytucji justyniańskich

- usankcjonowanie trzech wolności: osoby, własności prywatnej i obrotu prawnego; centralnym pojęciem – instytucja własności

- założenia prawnonaturalne, realizacja postulatów burżuazji (pełna swoboda jednostki i jej inicjatyw gospodarczych)

- charakter antyfeudalny; opierał się na zasadach indywidualizmu i liberalizmu- nawiązywał do dawnego prawa francuskiego (połączenie dawnego prawa zwyczajowego F.

północnej, prawa rzymskiego pisanego i prawa rewolucyjnego – przede wszystkim w zakresie prawa majątkowego)

- w prawie osobowym element dawnej epoki: patriarchalna koncepcja legalnej rodziny - zwięzły, prosty język, jasny; bez kazuistyki i zbyt abstrakcyjnych, teoretycznych konstrukcji- światowy zasięg, wprowadzany we wszystkich krajach z orbity Grand Empire’u- ważniejsze nowelizacje: okres IV, V Republiki – zmiany dot. głównie prawa osobowego i

rodzinnego; niewielkie zmiany, aktywność ustawodawcza w znacznej mierze poza materią kodeksu - zadanie modernizacji – orzecznictwo Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego- próby za panowania Piotra I i Katarzyny II - właściwy ruch kodyfikacyjny – w XIX wieku, działalność M. Sperańskiego - plan ułożenia kodeksów dla wszystkich dziedzin prawa; za Mikołaja I – zebranie całego materiału w

jednym zbiorze: Pełnym Zbiorze Praw Cesarstwa Rosyjskiego – podstawy dla Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego z 1835 r. (ukończony w 1832)

- 15 tomów, kompilacja obejmująca niemal wszystkie dziedziny prawa- charakter feudalno-stanowy, w niewielkim stopniu uwzględniający interesy mieszczaństwa;

kompilacja prawa w jego dotychczasowej formie; błędy techniczne (luki, sprzeczności, kazuistyka, niejednolita terminologia)

Kodeks cywilny niemiecki (BGB) – 1896 (z mocą obowiązującą od 1900)- projekt A.F.J. Thibauta – program opracowania ogólnoniemieckiej kodyfikacji- F.K. Savigny – prawo, jak i język, obyczaje, jest produktem wewnętrznego, organicznego rozwoju

historycznego społeczeństwa, a nie wyrazem woli suwerena - po zjednoczeniu Niemiec – komisja od 1874 - 2385 paragrafów- pandektowa systematyka prawa: część ogólna, prawo zobowiązań, rzeczowe, rodzinne, spadkowe - pozytywizm prawniczy , szczytowe osiągnięcie jurysprudencji pojęciowej- oparty na założeniach liberalno-indywidualistycznych, mimo pewnych akcentów anty- ustawa wprowadzająca kodeks utrzymała w niektórych miejscach instytucje feudalne - abstrahował w przepisach od zagadnień pozaprawnych, sytuacji społ.-gosp. – ustępstwem – liczne

klauzule generalneKodeks cywilny szwajcarski (ZGB) – 1907 (wszedł w życie w 1912)- kodyfikacja – pod wpływem pandektystyki; hasła unifikacji w XIX wieku - 1881 – ogólnoszwajcarski kodeks zobowiązań - działalność E. Hubera – projekty częściowe, podstawa kodyfikacji - kodeks cywilny 1907 + inkorporacja kodeksu zobowiązań z 1881 - kombinacja systemu pandektowego i Instytucji: wstęp, I – prawo osobowe, II – prawo rodzinne, III –

prawo spadkowe, IV – prawo rzeczowe, prawo zobowiązań jako faktyczna ks. V- tendencje egalitarne i liberalne zmodernizowane w interesie społecznym i z uwzględnieniem sytuacji

słabszych uczestników życia gospodarczego - prosty język, krótkie artykuły (tylko ogólne wskazówki), nie szafuje się klauzulami generalnymi - elementy postulatów szkoły wolnego prawa – art. 1: upoważnia sędziego (w razie luk) do

rozstrzygania wg reguł, które by ustanowił, gdyby sam był ustawodawcą II Rzeczpospolita- 4 systemów prawnych; ziemie zab. rosyjskiego – KN ze zmianami; zabór pruski – BGB; zabór

rosyjski – ABGB; na Kresach Wschodnich – tom. X cz. I Zwodu Praw, na obszarze Spiszu i Orawy – prawo węgierskie

- działalność w 2 etapach: unifikacji i kodyfikacji - 1926 (projekt F. Zolla) – ustawy z zakresu prawa międzynarodowego i międzydzielnicowego

prywatnego; ustawa o prawie autorskim, o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, z 1928 – o ochronie wynalazków, wzorów etc.

- 1929 – projekt prawa małżeńskiego K. Lutostańskiego – świecki charakter instytucji, fakultatywna forma zawarcia (cywilna lub kościelna), jurysdykcja sądów powszechnych, równouprawnienie małżonków – protesty duchowieństwa i konserwatystów

- ukazały się tylko projekty S. Gołąba o stos. prawnych między rodzicami i dziećmi (1934) oraz o urzędzie opiekuńczym (1938)

- prawo rzeczowe: komisja – F. Zoll, J. Wasilkowski, prawo spadkowe – H. Konic, S. Wróblewski, K. Przybyłowski; część ogólna – I. Koschembar-Łyskowski

- wyodrębnienie zobowiązań: E. Till (projekt, kontrprojekt L. Domańskiego); komisja – referent główny R. Longchamps de Berier; ogłoszony w formie rozporządzenia Prezydenta z 1933 Kodeksu zobowiązań (moc od 34) – przepisy kodeksów dzielnicowych + szwajcarskiego kodeksu i francusko-włoskiego projektu

Anglia- wzrost roli statutów – uzupełnienie i modernizacja prawa precedensowego - w dziedzinie obrotu handlowego: ustawa wekslowa (1892), o spółkach zwykłych (1890), o

sprzedaży (1893), o handlu i marynarce (1894); - ustawa o sytuacji prawnej małoletnich (1874), o własności (1925) Źródła prawa handlowego- pierwsza kodyfikacja – we Francji, ordonans o handlu (1673) i o marynarce (1681)- pierwszy nowożytny kodeks handlowy – code de commerce z 1807

- ks. I – prawo handlowe i wekslowe; II – prawo morskie; III – prawo upadłościowe; IV – jurysdykcja i organizacja sądów handlowych

- oparty na zasadzie przedmiotowej – zaliczał do prawa handlowego normy, które dot. obrotu handlowego; wyodrębnienie norm uznanych przez prawo za handlowe, bez względu na to, kto je wykonywał

- 1861 – projekt kodeksu w Norymberdze – wprowadzony w 1862 w Austrii (do 1938); w 1871 dla całego Ces. Niemieckiego; oparty także na zasadzie przedmiotowej

- kodeks handlowy niemiecki z 1897 (HGB) – I – sytuacja prawna kupca, II – spółki handlowe, III – czynności handlowe; IV – handel morski

- nurt socjalny; kryterium podmiotowe – prawo handlowe jako prawo kupców - Polska: prace komisyjne, referencji: A. Doliński, A. Górski; w latach 30. – T. Dziurzyński; projekt +

wcześniejsze ustawy szczegółowe jako I część kodeksu handlowego – ogłoszony rozporządzeniem Prezydenta z 1934 (kodeks handlowy polski)

- prawo handlowe dot. kupców oraz czynności handlowych; ks. I – dot. kupców; księga II – czynności handlowych;

- uchylony w 1964 z pozostawieniem niektórych przepisów Instytucje prawa prywatnego

Pierwszy okres rozwoju- założenia prawnonaturalne: hasła wolności, własności, umowy- silne akcenty patriarchalne, antyegalitarne- w prawie majątkowym – indywidualizm i liberalizm- idea autonomii woli jednostki w sferze prywatnoprawnej- zasada wolnej, nieograniczonej własności prywatnej, zasada swobody umów Drugi okres rozwoju- reformy w duchu społecznym, hasła solidaryzmu społecznego- ochrona słabszych jednostek - uwzględnianie interesu społecznego – odwrót od liberalizmu- interwencjonizm państwowy- okres publicyzacji prawa prywatnego – do wewnątrz systemu publicznoprawne metody regulacji

stosunków prywatnoprawnych P r a w o o s o b o w e i r o d z i n n eOsoby fizyczne- punktem wyjścia – konstrukcja praw podmiotowych – ze sfery naturalnej wolności jednostki - przeciwstawienie się ograniczeniom z epoki feudalnej - zajmowanie się sytuacją prawną osób fizycznych, jednostek - w epoce liberalizmu: powszechność praw cywilnych i równość podmiotów - odstępstwa od zasady równości – ograniczenia praw cywilnych dot. szczególnie kobiet (prawo

francuskie – szczególna pozycja mężczyzny w rodzinie – władza mężowska; upośledzenie we władzy rodzicielskiej) i dzieci nieślubnych (prawo francuskie – odmawiało praw wynikających ze stos. rodzinnych i pokrewieństwa)

- ograniczenia z przyczyn wyznaniowych (np. Żydów w prawie austriackim) - ograniczenia natury faktycznej – uzależniające wykonywanie niektórych praw cywilnych od

czynników natury moralnej (godność osobista, walory charakteru); wpływ mógł wywierać również stan majątkowy danej osoby (ABGB, BGB)

- zdolność prawna – z chwilą urodzenia; zapewnienie ochrony dzieci poczętych, a nienarodzonych (np. przez ustanowienie kurateli ventris nomine)

- koniec – wraz ze śmiercią; nie tylko śmierć naturalna – KN – śmierć cywilna (na skutek skazania na pewne kary, powodowała utratę praw cywilnych, majątkowych i osobistych)

- zdolność do czynności prawnych – zależała od wieku (najczęściej – 21 lat, p. szwajcarskie – 20), stanu psychicznego (niedorozwój, choroby umysłowe – ograniczanie zdolności), płci (upośledzenie kobiet), trybu życia (pozbawienie zdolności marnotrawców czy alkoholików)

Osoby prawne - negatywny stosunek do osób prawnych – F.K. v Sacigny – teoria fikcji prawnej – wszelkie

zbiorowości jako twory sztuczne, nieposiadające bytu realnego, uznawane za podmioty prawa na mocy fikcji; teoria interesu R. Iheringa – wiązała pojęcie prawa podmiotowego jako chronionego

prawem interesu tylko z osobami fizycznymi, nie zaś prawnymi (uważanymi za wytwór techniki prawniczej)

- pierwsze kodeksy – jedynie wzmianki; ściślejsze uregulowanie – BGB (69 paragrafów) - romaniści, przedstawiciele pandektystyki – teorie fikcji; germaniści (odłam jurysprudencji

niemieckiej) – realny byt osób prawnych (O. v Gierke) – teoria organiczna: osoba prawna przyrównywana do żywego organizmu ludzkiego, obdarzonego wolą, rozumem, organami, zdolnością do działań prawnych

- zasadniczy podział: na osoby prawne prawa prywatnego (tworzone przez samych zainteresowanych; umowa bądź akt założycielski, regulowane normami p. prywatnego) i prawa publicznego (powoływane przez ustawę – fiskus, zakład użyteczności publ.)

- z czasów rzymskich podział na: korporacje (stowarzyszenia funkcjonujące jako zbiorowość osób będących członkami osoby prawnej, realizujących wspólne cele) i fundacje (zakłady, których podstawą był substrat majątkowy)

- wyróżnianie również: osób prawnych o charakterze majątkowych i o charakterze niezarobkowym (altruistyczne)

- dwa systemy powstawania (nabywania zdolności prawnej) osób prawnych: system koncecyjny – historycznie wcześniejszy (powstanie osoby prawnej uzależnione od zezwolenia władz) i system normatywny (dana zbiorowość nabywała osobowość przez wypełnienie wszystkich wymogów, przy samym wpisie do rejestru)

- we Francji – 1901 – ustawa Waldeck-Rousseau – swoboda zakładania stowarzyszeń dozwolonych przez prawo, przyznająca osobowość prawną z mocy ustawy (z wyj. zw. religijnych)

- kodeks cywilny niemiecki – ingerencja państwowa w proces powstawania osób prawnych- kodeks szwajcarski – osobowość prawna z mocy samego prawa – system normatywny Małżeństwo- tendencja do nadania instytucji świeckiego charakteru i objęcia ustawodawstwem państwowym - od Grocjusza, prawo natury – małżeństwo jako umowa cywilna - patent Józefa II o małżeństwie (Ehepatent) z 1783 – małżeństwo umową cywilną, reg. przepisami

państwowymi, jurysdykcja sądów państwowych- podobnie Landrecht- laicki model małżeństwa: Kodeks Napoleona, BGB- wyznaniowy model: prawo rosyjskie (Zwód Praw)- mieszany model: ABGB – małżeństwo jako umowa, laickie określenie zasad dot. istoty małżeństwa,

zdolności do jego zawarcia, przeszkód; jurysdykcja świecka; zawarcie w formie alternatywnej: wyznaniowej lub świeckiej; separacja (rozłączenie) dla wszystkich, rozwód tylko dla niekatolików; odrębne regulacje małżeństw żydowskich; instytucja małżeństwa cywilnego z konieczności (Notzivilehe)

- stosunki małżeńskie – dominująca pozycja męża (KN), władza mężowska nad żoną (pozbawienie jej samodzielnej zdolności do działań prawnych)

- na zasadzie zwierzchnictwa również stosunki majątkowe- ustrój małżeński ustawowy i kilka rodzajów ustrojów umownych: system ogólnej wspólności (całe

mienie małżonków jako majątek wspólny) i system całkowitej rozdzielności (majątki małżonków rozdzielone)

- Kodeks Napoleona – wspólność ustawowa (ruchomości, mienie nabyte w czasie małżeństwa, zarząd, użytkowanie i rozporządzanie – do męża)

- zasada rozdzielności – ABGB (domniemanie, że mąż jako ustawowy zastępca zarządza majątkiem żony), kodeks cywilny niemiecki (BGB) – system zarządu i pobierania pożytku (mąż)

Rodzina- cechy patriarchalne - KN – dążenie do zapewnienia nienaruszalności, utrzymania silnej, patriarchalnej władzy ojca - domniemanie ślubnego pochodzenia dziecka; zakaz poszukiwania ojcostwa; upośledzenie dzieci

nieślubnych - dzieci pozamałżeńskie: „zwykłe”, naturalne (mogły zostać uprawnione przez małżeństwo lub

uznane, mogły dochodzić sądownie swego pochodzenia – proces o poszukiwanie stanu – utrudniony, tylko dochodzenie macierzyństwa; mimo uznania nie wchodziły do rodziny, uzyskiwały tylko ograniczone prawa spadkowe) oraz dzieci ze związków cudzołożnych i kazirodczych (nie mogły

zostać nigdy uznane ani uprawnione, zakaz poszukiwania stanu, pozbawione praw spadkowych, jedynie uprawnienia alimentacyjne)

- silna władza ojcowska – władza nad dziećmi (wyłączna), wyłączny zarząd majątkiem dziecka; możność stosowania wobec dziecka przymusu fizycznego

- tendencje: indywidualizacja i liberalizacja przepisów antyegalitarnych i patriarchalnych; tendencja do wprowadzenia nowych ograniczeń – wzrost ingerencji państwa

- ABGB – prawo małoletniego niepozostającego na utrzymaniu rodziców do samodzielnego zobowiązywania się do świadczenia usług

- BGB – samodzielność małoletnich (w sferze majątkowej, pod pewnymi warunkami – prowadzenie przedsiębiorstwa zarobkowego), ułatwienie zaciągania się do rpacy

- wzrost roli kobiet we władzy rodzicielskiej; polepszenie sytuacji dzieci nieślubnych - wzrost ingerencji państwa: francuska ustawa z 1889 – ingerencja sądu we wszystkich sytuacjach

uzasadniających obawę o „zdrowie, moralność i edukację”; nowela I ABGB – decyzja sądowa w sprawach ograniczania lub pozbawiania władzy rodzicielskiej, w sprawach losów dzieci w razie separacji czy rozwodu; BGB – kontrola nad sprawowaniem przez ojca funkcji przedstawiciela ustawowego, wykonywaniem władzy ojcowskiej, zarządzaniem majątkiem dzieci

- zmiany w instytucji opieki – nadzór nad wykonywaniem do organów publicznych (nowela I – opieka generalna), BGB – kontrola opieki

P r a w o m a j ą t k o w e Własność- przejęcie konstrukcji własności z prawa rzymskiego jako możliwie najpełniejszego,

nieskrępowanego władztwa jednostki nad rzeczą; prawnonaturalne hasła nienaruszalności własności prywatnej

- własność jako prawo przyrodzone, dające jednostce władzę absolutną i wyłączną nad dobrami do niej należącymi; nieskrępowany obrót i pomnażanie zysków

- Landrecht, ABGB, Zwód Praw – przy jednoczesnym sankcjonowaniu istnienia własności feudalnej; obok def. własności pełnej – własność podzielona; Landrecht – przepisy o lennach, fideikomisach, dobrach dziedziczno-czynszowych; ABGB – def. własności podzielonej, polegającej na oddzieleniu prawa do istoty rzeczy i prawa do pożytków; Zwód Praw – pojęcie własności niepełnej, ograniczonej przez czyjeś inne, niepełne prawa do majątku

- wyliczanie uprawnień właściciela pełnego – określenie własności w sposób pozytywny - Kodeks Napoleona – zerwał z pozostałościami feudalnymi; instytucja nieograniczonej i

nienaruszalnej własności prywatnej na czele całego systemu prawno-majątkowego - własność jako „prawo używania rzeczy i rozporządzania nimi w sposób najbardziej nieograniczony,

byleby nie czyniono z nich użytku przez ustawy lub urządzenia zabronionego” - pełnia własności, absolutny charakter; treść ujmowana negatywnie – wolno czynić z własnością

wszystko, byle w zakreślonych przez prawo granicach - właściciel nie może wykonywać prawa własności w sposób naruszający interesy innych osób –

określanie granic wykonywania prawa własności- wywłaszczenie – ze względów dobra publicznego – tylko w wypadkach wyjątkowych, za „słusznym

i uprzednim” odszkodowaniem- w dobie reform społecznych – hasła solidaryzmu społecznego – teoria własności jako funkcji

społecznej – nacisk nie na prawa, a obowiązki właściciela – uzasadniona przez Leona Duguita (własność przestała być absolutnym i nienaruszalnym prawem podmiotowym)

- teoria funkcjonalizmu – w nauce społecznej Kościoła; Rerum Novarum 1891 Leona XIII; nawiązanie do nauki św. Tomasza z Akwinu – własność nienaruszalnym dobrem indywidualnym, ale jednocześnie o charakterze społecznym

- orzecznictwo sądowe – dostosowywanie norm kodeksowych do wymagań społecznych – wymóg, by właściciel przy wykonywaniu prawa nie czynił użytku sprzecznego z ustawami i interesami osób trzecich – interpretowane rozszerzające, w duchu słuszności i dobra ogólnego – konstrukcja nadużycia prawa podmiotowego

- BGB – tradycyjna definicja prawa własności, zaznaczenie istnienia granic wykonywania prawa, rozbudowane przepisy dot. ograniczeń wykonywania prawa własności z tyt. prawa sąsiedzkiego; ogólny zakaz szykany (wykonywania prawa własności w celu szkodzenia innemu) – podobne przepisy w Noweli III ABGB i innych kodeksach

- wzrost interwencjonizmu – wzrost liczby przepisów administracyjnych ograniczających właścicieli; po I wojnie – nacjonalizacja niektórych gałęzi przemysłu i transportu

ZobowiązaniaUmowy - zasada swobody umów – przyznanie jednostce pełnej autonomii woli w dziedzinie prawa cywilnego

(kształtowania stosunków umownych) – najpełniej Kodeks Napoleona- dowolne kształtowanie treści i formy umów, byle nie naruszały porządku publicznego ani dobrych

obyczajów- kodeksy – na straży ważności umów – tylko w wyjątkowych okolicznościach nieważne - jednostka jako pan swoich czynów w zakresie zawiązywania stosunków umownych – postulaty

liberalizmu gospodarczego i zasady wolnej gry sił na rynku- zniesienie zakazu pożyczek lichwiarskich- ograniczenie możności zerwania umowy z powodu pokrzywdzenia; z ograniczeniami – justyniańska

zasada możności rozwiązania umowy w przypadku nadmiernego uszczerbku (laesio enormis)- nowa polityka społeczna – podporządkowanie swobody umów racjom dobra ogólnego i ochronie

„małych ludzi” – naprzeciw: orzecznictwo sądowe – badanie umów nie tylko od strony kodeksowych przesłanek ważności, ale również społecznego oddziaływania

- klauzule generalne – badanie z zasadami „dobrych obyczajów”, „zwyczajów uczciwego obrotu”, „porządku publicznego” – ocena ważności umów w duchu słuszności; etyka materialna w sferę stosunków umownych (względy słuszności, moralności czy sprawiedliwości jako uzasadnienie nieważności umów zawartych z pokrzywdzeniem strony)

- niekiedy ustawowe zakazy lichwy - BGB – nieważna czynność, przez którą ktoś wyzyskując przykre położenie, lekkomyślność lub brak

doświadczenia chce osiągnąć materialne korzyści- umowy o pracę – początkowo na założeniach abstrakcyjnej równości stron i ich autonomii woli;

praca jako towar, nabywany za określoną cenę (zgodnie z warunkami popytu i podaży) – oparcie na rzymskiej konstrukcji locatio-conductio operarum – najmu usług, przy pominięciu społ. aspektów

- Landrecht – charakter feudalny przepisów; ABGB – ogólne ujęcie jako kontrakt pracy – również umowa o dzieło; w istocie usunięto problematykę z kodeksu; w praktyce pozostawienie przepisów o char. feudalnym kodeksu zachodniogalicyjskiego

- Kodeks Napoleona – pominięcie problemu pracy najemnej, ignorowanie jej społ. skutków; ujęte jako najem usług – w przepisach o najmie; nie można zobowiązywać się do usług inaczej, jak na pewien czas lub do oznaczonych zatrudnień; wyłom od kontraktu na niekorzyść pracownika (w razie sporu wiara oświadczeniom pracodawcy)

- reformy socjalne – ochrona publicznoprawna pracowników; poza kodeksami – ustawy dot. pracowników najemnych; powstanie nowej gałęzi – prawa pracy

- w kierunku ograniczania swobody umów w zakresie treści i sposobu; nowe kategorie umów (kierowane, taryfowe, adhezyjne – skutki z góry uregulowane i niezależne od woli kontrahentów i rozciągały się na osoby trzecie)

Podstawy odpowiedzialności cywilnej- podstawą – wina; nie ponosiły odpowiedzialności osoby nieświadome swych działań (małoletni,

chory umysłowo) - odstępowanie od zasady winy, gdy nie można było przypisać winy osobom trzecim – obowiązek

zapłaty odszkodowania ze względów słuszności (ABGB, Zwód Praw, BGB) - za sprawcą – domniemanie braku winy – konieczność dowodu - niekiedy uzależnianie zakresu odpowiedzialności od stopnia winy – ABGB: za zły zamiar (dolus)

lub rażące niedbalstwo (culpa lata) – zupełne zadośćuczynienie, za zwykłe niedbalstwo (culpa levis) – jedynie naprawienie szkody rzeczywistej

- odpowiedzialność za szkody wyrządzone czynem własnym – odpowiedzialność za inne osoby, zwierzęta i rzeczy – pojęcie winy – w braku dozoru (culpa in custodiendo) lub nieodpowiednim doborze osoby (culpa in eligendo)

- odpowiedzialność za czyny drugiego – powołani z mocy ustawy lub umowy do nadzoru oraz ci, którzy posługiwali się osobami nadzorowanymi; KN: ojciec, matka, panowie i zleceniodawcy, nauczyciele i rzemieślnicy – zaostrzona odpowiedzialność tych grup, założenie domniemania winy

- odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy – początkowo na zasadzie winy z braku dozoru; przerzucenie ciężaru dowodu na osobę odpowiedzialną; wyjątkowo – odpowiedzialność obiektywna

- obciążanie osób posługujących się urządzeniami technicznymi odpowiedzialnością za skutek – obiektywna – „czyj zysk tego i strata” (eius damnum cuius commodum) – osoby podejmujące dla własnej korzyści działalność niebezpieczną dla otoczenia powinny ponosić ryzyko z tym związane (KZ z 1933)

- rozwój ubezpieczeń od odpowiedzialności cywilnej – wskutek rozciągania obowiązku wynagrodzenia szkody na osoby, które szkody wyrządziły lub instytucje, które zawodowo zajmowały się pokrywaniem szkód

Spadkobranie- zasada formalnej powszechności praw spadkowych- zasada równości w dziedziczeniu - Francja: zniesienie przywilejów starszeństwa i płci w dziedziczeniu, zniesienie dziedziczenia

jednostkowego- wyłomy od zasady równości – prawa spadkowe dzieci nieślubnych, gorsza pozycja małżonka - zagwarantowanie w dziedziczeniu interesów rodziny – instytucja zachowku- z indywidualizmu: zasada podzielności spadków – zakaz zmuszania spadkobierców do

pozostawania w niepodzielności majątkowej – w każdej chwili mogli żądać udziału spadkowego w naturze

- z liberalizmu: zasada swobody testowania, początkowa przewaga dziedziczenia testamentowego nad ustawowym

- dziedziczenie testamentowe: każdy miał zdolność testowania (ograniczenia dot. zdolności do czynności prawnych) przy wyjątkach, np. dot. osób duchownych (prawo austriackie, rosyjskie), marnotrawców (ABGB – rozporządzanie tylko połową majątku),

- w zasadzie swoboda dokonywania rozporządzeń na rzecz każdego, z wyjątkami (KN): opiekunowie (od małoletnich czy podopiecznych), lekarze, aptekarze, duchowni

- zastrzeżenie, że swoboda testowania nie może naruszać praw spadkowych osób najbliższych – dziedziców koniecznych (przede wszystkim krewni, później – małżonek)

- system zachowku (ABGB, BGB) – nawiązujący do rzymskiej instytucji części obowiązkowej (pars legitima); osoby uprawnione nie otrzymywały konkretnego udziału w spadku, a jedynie roszczenie do spadkobiercy o zapłatę sumy pieniężnej równą wartością do należnej im części obowiązkowej (legitymy)

- spadkobiercy konieczni – wierzycielami dziedzica testamentowego, ten nie był zobowiązany do działu spadku in natura

- wysokość zachowku – połowa części, która przypadałaby w dziedziczeniu ustawowym- pozbawienie prawa do zachowku (wydziedziczenie) tylko z przyczyn w ustawie wymienionych - w prawie francuskim – system rezerwy: podział spadku na 2 idealne części: rozporządzalną i

rezerwę, spadkodawca mógł swobodnie rozporządzać pierwszą - dziedzice konieczni – rzeczywistymi spadkobiercami (służyło im prawo o charakterze

bezwzględnym do określonej części) - w prawie rosyjskim podział na dobra rodowe i nabyte (nimi można było swobodnie dysponować)- dziedziczenie ustawowe – początkowo bardzo szeroki krąg, upośledzona pozycja małżonka i dzieci

nieślubnych (KN)- KN – krewni do XII stopnia komputacji rzymskiej; dopiero w braku – małżonek, dzieci nieślubne

uznane, państwo - ABGB – system parantel, krewni do szóstej linii wg tego systemu; upośledzenie dzieci nieślubnych,

małżonka- w prawie rosyjskim – brak ograniczenia dziedziczenia krewnych co do stopni, dziedziczenie dz.

nieślubnych tylko po matce, upośledzenie małżonków - tendencja do ograniczania kręgu spadkobierców ustawowych, polepszania praw dz. nieślubnych i

małżonków - likwidacja sukcesji jednostkowej na rzecz równego udziału wszystkich spadkobierców; Francja –

zakaz substytucji fideikomisarnych (podstawienia powierniczego)- Napoleon – instytucja majoratów, jako niepodzielnych i niezbywalnych majątków ziemskich –

podstawy ekonom. nowej arystokracji

- ABGB – przepisy o fideikomisach familijnych, dziedziczenie w linii męskiej – ale jako „obce ciało” w systemie spadkobrania; ogólne założenie równości praw spadkowych; pozostałe sprawy poza regulacjami kodeksowymi (np. dziedziczenie gospodarstw włościańskich); zagwarantowanie równych udziałów w spadkach – podział spuścizny in natura

- tendencja do ochrony niepodzielności własności – ochrona przed podziałem ziem (reforma KN z 1938)

- reformy – niektóre kraje Rzeszy: dziedziczenie przez jednego spadkobiercę dóbr w specjalnych rejestrach

- BGB – romanistyczne ujęcie; ale instytucja zachowku jako formy ochrony przed podziałami; przepisy umożliwiające zawieszanie na dłuższy czas działów spadkowych

- w Austrii – ustawa ramowa z 1889 – niepodzielne dziedziczenie niektórych gospodarstw rolnych (Tyrol, Karyntia, Czechy)

Instytucje prawa handlowego- proces wyodrębniania norm należących do obrotu handlowego – prawa handlowego- prawo handlowe – jako prawo szczególne wobec norm ogólnych prawa cywilnego - kryteria: podmiotowe (osoba kupca) i przedmiotowe (obrót handlowy) – trzy systemu: podmiotowy,

przedmiotowy i mieszany - najwcześniejszy w systemie kapitalistycznym – system przedmiotowy, utrata korporacyjnego

charakteru wraz ze zniesieniem podziałów stanowych; handel – jako każde pośrednictwo w obrocie dóbr; każdy akt – do prawa handlowego; każdy podejmujący czynność – charakter kupca – code de commerce z 1807

- z rozwojem nurtu socjalnego – kryterium podmiotowe – ujęcie prawa handlowego jako prawa właściwego dla osób trudniących się zawodowo czynnościami handlowymi – kodeks handlowy niemiecki z 1897 r.; polski kodeks handlowy z 1934

- system mieszany – kodeks handlowy austriacki z 1862 – podmiotowo-przedmiotowe ujęcie; czynności handlowe niezależne od podmiotu wykonującego oraz takie, które uznawane były za handlowe tylko w przypadku wykonywania przez kupca

- rozwój spółek handlowych, szczególnie spółek akcyjnych – zw. ze skoncentrowanym kapitałem- nowe znaczenie giełdy jako instytucji, w której dokonywał się obrót wartościami pieniężnymi i

towarowymi; ustalanie skali cen i kursów - prawo wekslowe , regulujące instytucję weksla jako papieru wartościowego zawierającego

przyrzeczenie zapłaty ściśle określonej sumy- prawo czekowe , instytucja czeku – dokumentu zawierającego polecenie zapłaty, środka

bezgotówkowego dokonywania operacji pieniężnych Kierunki myśli cywilistycznej- pozytywizm prawniczy – nurt klasyczny, dogmatyczny: ograniczenie badań nad prawem do

dogmatycznej analizy tekstów, kult litery prawa w oderwaniu od pozaustawowych czynników - sprowadzenie roli nauki prawa do systematycznej analizy norm prawa pozytywnego - badanie ogólnych pojęć prawnych przy zastosowaniu metody formalno-dogmatycznej - szkoła egzegezy , Francja – sucha egzegeza przepisów Kodeksu Napoleona; kodeks cywilny jako

zamknięta i kompletna całość dostarczająca rozwiązań dla wszystkich przypadków; kult przepisu prawnego, tworzenie abstrakcyjnych, oderwanych od realiów życia konstrukcji logicznych – szczyty rygoryzmu formalnego; rola sędziego – mechaniczne stosowanie przepisów do stanów faktycznych; wykładnia – uściślanie tekstu drogą operacji logicznych i ustalania zakresu obowiązywania norm kodeksowych

- na gruncie austriackim: F. Zeiller – wyłącznie dogmatyczna analiza norm kodeksowych; bezkrytyczny kult litery prawa

- na gruncie niemieckim: wobec braku ogólnoniemieckiej kodyfikacji – pozytywizm naukowy, rozwijał się na bazie nauki prawa – recypowanego prawa rzymskiego (pandektystyki) – B. Windscheid – jurysprudencja pojęć – skrajny przejaw metody formalno-dogmatycznej

- naturalizm prawniczy – potrzeba nasycenia prawa pozytywnego elementami zaczerpniętymi z nauk społecznych (nawet ścisłych); przeciw metodologicznym podstawom pozytywizmu, metodzie formalno-dogmatycznej i jurysprudencji pojęć

- jurysprudencja interesów – F. Heck; R. Ihnering – twórca jurysprudencji celowościowej; prawo – rola służebna wobec interesów społecznych czy jednostkowych, interesy te określają zarówno treść przepisów prawnych i należytą wykładnię

- prawo nie rozwija się przez mechaniczne tworzenie pojęć, ale jest odbiciem celów jednostkowych lub społecznych; przedmiotem wykładni – nie tylko literalne brzmienie ustawy, ale jej społeczny cel

- nowa metoda interpretacji prawa – teleologiczna, celowościowa - jurysprudencja interesów – zapełnianie luk w prawie ustalaniem woli ustawodawcy wg kryterium

interesów, które legły u podstaw wydania normy - szkoła wolnego prawa (Francja – szkoła wolnych poszukiwań naukowych) – H. Kantorowicz, F.

Geny, E. Huber (Szwarcaria); nieuchronność luk w prawie – ich wypełnianie drogą prawotwórczej działalności sędziego; sąd nie tylko związany prawem pozytywnym, ale może działać w sposób wolny

- francuska szkoła: normy pisane nie odpowiadają porządkowi prawnemu; istniejące luki – zapełniane przez twórczą interwencję sędziego – dokonywaną wg obiektywnych wskazówek nauki i wspomaganych właściwą techniką prawa

HISTORIA PRAWA KARNEGO Założenia programu kodyfikacji - szkoła humanitarna- postulaty reformy – filozofia Oświecenia (Ch. Thomasius), dzieła Monteskiusza, Woltera - C. Beccaria – 1764: „O przestępstwach i karach” – wykład postulatów humanitaryzmu Program humanitaryzmu:- dot. głównie procesu oraz prawa karnego materialnego - walka z arbitralnością sędziów – samowolą i bezprawiem w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości- zakaz analogii w prawie karnym – jako pewność prawna jednostki - ogłoszenie kodyfikacji prawa karnego – określenie wszystkich przestępstw; zupełność kodyfikacji- zasada formalnej równości wobec prawa karnego – ustawa obowiązywać miała wszystkich

jednakowo - pełna subiektywizacja odpowiedzialności karnej – zerwanie z odpowiedzialnością obiektywną- indywidualizacja odpowiedzialności – zniesienie odpowiedzialności zbiorowej i przejawów represji

karnej wobec niewinnych - przewartościowanie dóbr chronionych represją karną – m.in. przeciw religii; walka z zabobonami,

irracjonalnością; zniesienie karalności czarów i magii; zniesienie karalności samobójstw - nowe założenia represji karnej i uzasadnienie sensu kary: utylitaryzm – istotą kary osiągnięcie

pożytecznych dla społeczeństwa celów: zapobieganie dalszym przestępstwom, praca na rzecz społeczeństwa; najbardziej celowa i użyteczna – kara pozbawienia wolności połączona z obowiązkiem pracy

- niektórzy – kwestionowanie sensu i skuteczności kary śmierci; bardziej dotkliwa – kara ciężkich robót

- żądania zniesienia kar okrutnych, połączonych z męczarnią skazanego: kwalifikowanych kar śmierci czy kar mutylacyjnych

- ekonomia kar – wymierzana tylko w granicach i sposobami nieodzownymi do osiągnięcia skuteczności

- kara – określona ustawowo, współmierna do przestępstwa, relatywna- o jej skuteczności, sprawiedliwości i użyteczności decyduje szybkość zastosowania oraz

nieuchronność Założenia kodyfikacji - zasada legalizmu (ustawowości) w prawie karnym – przestępstwem tylko czyn zabroniony pod

groźbą kary w ustawie (nullum crimen sine lege)- zasada formalnej równości wobec prawa karnego - dążenie do pełnej subiektywizacji i indywidualizacji odpowiedzialności- ostateczne usankcjonowanie zasady prawnopublicznego charakteru przestępstwa - cele i charakter represji: względy utylitaryzmu, racjonalizacji i laicyzacji - czysto racjonalny charakter przestępstw przeciwko religii, usunięcie z katalogu przestępstw czarów,

samobójstwa - ochrona własności indywidualnej

- tendencja do zniesienia kar okrutnych i hańbiących, ograniczenie stosowania kary śmierci, rozbudowanie systemu kar pozbawienia wolności, opory wobec kary konfiskaty mienia

- technika kodyfikacyjna: część ogólna (ogólne założenia odpow. karnej, przestępstwa i kary) i szczególna; całkowite rozgraniczenie prawa materialnego i procesowego

- odejście od kazuistyki – normy abstrakcyjne, zwięzłe i najbardziej ogólne - kodeksy epoki feudalnej: kodyfikacja bawarska Maksymiliana, Theresiana- kodeksy epoki przejściowej: Josephina, Landrecht pruski, kodeksy rosyjskie- kodeksy epoki konstytucjonalizmu: Code penal i bawarski kodeks z 1813 Źródła prawa karnego- F r a n c j a- na podstawie Deklaracji PCiO – zasada równości, określenie przestępstwa od strony materialnej i

formalnej (zasada legalizmu)- 1791 – Kodeks karny – dot. głównie zasad wymiaru kary i rodzajów kar; brak kwalifikowanych kar

śmierci, kar mutylacyjnych, konfiskaty; główną karą – pozbawienie wolności; kara śmierci utrzymana w wyjątkowych przypadkach

- 1795 – Kodeks o przestępstwach i karach – 646 artykułów, dot. w szczególności reformy procesu - 1810 – Code penal – wyłącznie przepisy prawa materialnego - rozdział wstępny i 4 części: 2 o char. ogólnym i 2 o szczególnym - jasne i precyzyjne sformułowania - trójpodział przestępstw na: zbrodnie (kary dręczące i hańbiące – kara śmierci, dożywotnie lub

czasowe roboty, ciężkie więzienie, deportacja), występki (kary poprawcze – dom poprawy, pozbawienie praw obywatelskich i cywilnych, grzywna), wykroczenia (kary policyjne – grzywna, areszt, orzekane przez sądy policji)

- surowość kar – w celu odstraszenia; powrót do stosowania kar śmierci, przywrócenie konfiskaty majątku, piętnowanie skazanego przez wypalanie znaków na ciele; śmierć cywilna – podlegające zmianom i ograniczeniom w XIX w. i później

- A u s t r i a- 1768 – Theresiana – kodeks karny Marii Teresy; feudalny charakter, na podstawie Caroliny; prawo

materialne i formalne; publicznoprawny charakter przestępstwa; wyróżnienie drobnych przestępstw, dochodzonych w postępowaniu cywilnym (prywatnych); kategoria przestępstw mieszanych; podział kar na bardzo ciężkie, ciężkie, lekkie; analogia, wymierzanie kar arbitralnych, uwzględnianie różnic stanowych; wyłącznie odstraszający charakter kary; okrutne, kwalifikowane kary śmierci

- 1786 – Leopoldina – Leopolda II – kodeks karny wydany dla Toskany; pierwszy pod bezpośrednim wpływem Beccarii – skreślenie kary śmierci, kar okrutnych i hańbiących; podstawową – kara pozbawienia wolności

- 1787 – Josephina – Józefa II – dot. prawa materialnego; I – o przestępstwach i karach kryminalnych, II – o przestępstwach i karach politycznych;

- kodeksowe rozróżnienie między przestępstwami ciężkimi i mniejszej wagi - 264 paragrafy, bez kazuistyki, jasny i prosty język- formalna definicja przestępstwa – przestępstwem tylko taki czyn, który uznany jest w kodeksie za

przestępstwo - zniesienie arbitralności sądów – stosowanie tylko kar przewidzianych w kodeksie - bez zróżnicowania odpowiedzialności ze względu na stan społeczny - subiektywny i indywidualny charakter odpowiedzialności- zrównanie usiłowania z dokonaniem przestępstwa - pominięcie przedawnienia - zniesienie karalności czarów, karalność pojedynków, przestępstwa przeciwko religii – „polityczne”,

mniejszej wagi; pozostawienie karalności samobójstw - zniesienie kary śmierci w postępowaniu zwyczajnym; podstawowe kary – pozbawienia wolności (z

ew. obostrzeniami) - 1795 – przywrócenie kary śmierci za zdradę główną - 1796 – (moc od 1797) – Ustawa karna dla Galicji Zachodniej – podstawa dla następnej kodyfikacji - 1803 – Franciscana Franciszka II- ścisły podział przestępstw na dwie kategorie: zbrodnie (księga I; karane przez władze sądowe) i

ciężkie przestępstwa policyjne (księga II, karane przez władze administracyjne; także przestępstwa z

działania lub zaniechania popełnione nieumyślnie, lżejsze uszkodzenia ciała, czyny naruszające dobre obyczaje)

- przywrócenie przedawnienia - rozszerzenie katalogu przestępstw wobec władzy, samo pojęcie zdrady głównej - zbrodniami przestępstwa przeciw religii i obyczajowe - wprowadzenie kary śmierci za najcięższe przestępstwa; - zniesienie kary konfiskaty majątku; złagodzenie kary więzienia- możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary i przedterminowego zwolnienia z więzienia - przeróbka w 1852 i ujęcie w formalne ramy kodeksu karnego – usunięcie przepisów z dziedziny

procedury; trójpodział przestępstw (francuski) - N i e m c y- pierwszą pełną kodyfikacją – Landrecht z 1794 - kazuistyka, brak ścisłego odróżnienia norm prawnych od moralno-obycajowych - nullum crimen sine lege- dopuszczenie stosowania środków zabezpieczających (np. zamykanie w domach pracy) po odbyciu

kary: recydywistów, włóczęgów, żebraków - utrzymanie karcenia domowego, stanowy charakter przestępstw przeciw czci; ochrona karna honoru

stanów uprzywilejowanych - 1851 – Kodeks karny pruski - wzorowany na Code penal; trójdzielny podział przestępstw- nullum crimen sine lege, formalna równość wobec prawa karnego - ochrona interesów społ.-gosp. posiadaczy – rozbudowanie przepisów z zakresu ochrony praw

majątkowych- przepisy o charakterze absolutystyczno-policyjnym - Bawaria: 1751 Codex Iuris Criminalis Bavarici Makymiliana II Józefa – rozwój pojęć ogólnych,

subiektywizacja odpowiedzialności, udoskonalona technika legislacyjna - 1813 – kodeks karny Anzelma Feuerbacha – 459 artykułów; część ogólna i szczególna; trójpodział

przestępstw (francuski); syntetyczne normy, bez kazuistyki i wątków pozaustawowych, język prawniczy, jednolita terminologia

- A. Feuerbach – klasyczna szkoła prawa karnego; twórca nowoczesnej doktryny penalistycznej – pierwszy: nullum crimen sine lege

- ograniczenie swobody decyzji sędziowskiej – sankcje bezwzględnie oznaczone; rola sędziego – automatyczne wymierzanie kary

- represyjny system kar, kara śmierci, kara więzienia z obostrzeniami, instytucja śmierci cywilnej, kary cielesne – teoria przymusu psychologicznego: samo zagrożenie karą miało odstraszyć od popełnienia przestępstwa

- 1871 – Kodeks karny ogólnoniemiecki – przepisy wstępne i 2 części (ogólna i szczególna)- ograniczenie i złagodzenie karalności przestępstw przeciw państwu - ograniczenie kary śmierci, skrócenie maksymalnej wysokości kary więzienia (do 15 lat), warunkowe

zwolnienie po 3/4 kary - ustawodawstwo karne – w ustawach szczególnych - III Rzesza – rozrost działania prawa karnego, 1935 – dopuszczenie analogii; rozbudowanie systemu

środków zabezpieczających i poprawczych; penalizacja życia – wzrost liczby czynów karalnych, zaostrzenie represji karnej; rozbudowanie katalogu czynów karanych śmiercią

- R o s j a- 1767 – Instrukcja Katarzyny II – zbiór zasad dla komisji kodyfikacyjnej prawa karnego (oparta na

ideologii Oświecenia, dziełach Monteskiusza, Beccarii) – celem p. karnego: zapobieganie przestępstwom, kara – zło konieczne, wymierzana tylko ze względów i w granicach określonych dobrem ogółu, proporcjonalna, szybka, nieuchronna

- działalność M. Sperańskiego – usystematyzowanie prawa karnego w XV t. Zwodu Praw z 1832 - 1845 – Kodeks Kar Głównych i Poprawczych (moc od 1846) – M. Sperański, D. Błudow, R. Hube

(PL)- 2224 artykuły

- dopuszczenie analogii, szerokie ujęcie zamiaru przestępnego, karalnego udziału w przestępstwie; kilka stopni usiłowania – karalność czynności przygotowawczych, nawet samo „przestępne zamierzenie”

- rozbudowane przestępstwa przeciwko władzy państwowej; rozbudowany katalog przestępstw przeciwko porządkowi publicznemu (wystąpienia robotników i chłopów poddanych)

- podział kar na główne (pozbawienie wszelkich kar, kara śmierci, zesłanie na katorgę, zesłanie na Syberię lub Zakaukazie, niekiedy obostrzane) i poprawcze (zesłanie krótkotrwałe, osadzenie w twierdzy, więzienie, kary cielesne, grzywna)

- stanowy charakter kar - 1863 – Aleksander II – zniesienie kar cielesnych- 1864 – ustawa zawierająca przepisy o wykroczeniach przeciw porządkowi publicznemu,

obyczajności, własności - rewizja KKGiP w 1866 - 1903 – projekt kodeksu karnego N.G. Tagancew i I.J. Fojnicki: zwięzły, założenia szkoły klasycznej;

trójpodział przestępstw (francuski), nowoczesne ujęcie zasad odpowiedzialności, tendencja do kazuistyki – wprowadzony omyłkowo w 1915 na terenach b. Królestwa PL przez władze okupacyjne

- I I R z e c z y p o s p o l i t a- utrzymana moc kodeksów karnych państw zaborczych (kodeksu karnego austriackiego z 1852,

kodeksu karnego niemieckiego z 1871, kodeksu Tagancewa z 1903, ustawy karnej węgierskiej z 1878)

- komisja: J. Makarewicz, W. Makowski, E.S. Rappaport (oraz E. Ettinger, E. Krzymuski, W. Miklaszewski, A. Mogilnicki, F. Nowodworski, W. Prądzyński, Z. Rymowicz)

- 1932 – Kodeks karny , rozporządzenie Prezydenta RP - jasny, precyzyjny język- podział na część ogólną i szczególną – podział na zbrodnie (kara więzienia od 5 lat do kary śmierci)

i występki; drobniejsze – uregulowane odrębnym prawem o wykroczeniach - nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori- formalna równość wobec prawa karnego - zasada subiektywizmu – odpowiedzialność wyłącznie od strony subiektywnego stosunku sprawcy do

czynu; ściśle uzależniona od poczytalności i swobody kierowania wolą; konstrukcja winy – odpowiedzialność za czyny zamierzone i przewidywane; odpowiedzialność warunkowa nieletnich (13-17 lat)

- indywidualizm – odpowiedzialność podżegacza i pomocnika; odpowiedzialność w granicach swego zamiaru; nakaz uwzględniania okoliczności mających wpływ na wymiar kary

- zasada humanitaryzmu – kara w granicach i środkami niezbędnymi dla uzyskania przewidzianych celów; kara śmierci jako środek wyjątkowy (w 5 przypadkach); w stosunku do nieletnich – kary poprawcze z możliwością zamiany na środki wychowawcze

- nadzwyczajne złagodzenie kary, warunkowe zawieszenie wykonania kary, warunkowe zwolnienie, rehabilitacja ustawowa i sędziowska, zatarcie skazania

- zasada środków zabezpieczających – izolowanie pewnych kategorii przestępców w specjalnych zakładach po odbyciu kary (nieodpowiedzialnych z powodu choroby psychicznej, alkoholików, narkomanów, recydywistów)

- A n g l i a- nie doszło do skodyfikowania prawa karnego - J. Bentham – program przebudowy prawa karnego z punktu widzenia użyteczności jednostkowej i

społecznej - ustawodawstwo – dot. zmian systemu karania; nieliczne zmiany w katalogu przestępstw; skłonność

do kazuistyki; ujmowanie zjawisk prawnych od strony konkretnych rozwiązań w celach praktycznych

- „ustawy Roberta Peela” – przestępstwa przeciwko osobie -1828, fałszowania monet – 1832 etc. - akty konsolidacyjne – z 1861: regulacja przestępstwa kradzieży, uszkodzenia cudzego mienia,

fałszerstwa, fałszowania monet, przestępstwa przeciwko osobie - zniesienie kary deportacji do koloni – przymusowe roboty karne; system progresywnego odbywania

kary; warunkowe zwolnienie od kary; system probacji

- ustawy odnoszące się do poszczególnych rodzajów przestępstw (o alkoholikach, włóczęgostwie, ochronie dzieci, zwalczaniu handlu kobietami, kuplerstwa i sutenerstwa, o krzywoprzysięstwie, o fałszerstwie, krzadzieży)

Charakterystyka prawa karnego XIX i XX wiekuObowiązywanie ustawy karnej- postulat wyłącznego obowiązywania kodeksu w dziedzinie karnej – zupełność formalna- zupełność pod względem treści – materialna;- legalizm- powszechność obowiązywania ustawy karnej; stosowanie jednakowych zasad- zasada formalnej równości – likwidowanie pozostałości feudalnych różnic stanowych - nierówność faktyczna - zasada, że przestępstwem jest czyn zagrożony karą przez ustawę obowiązującą w czasie jego

popełnienia – zasada, że ustawa karna nie działa wstecz (lex retro non agit) – odstępstwa: pierwszeństwo ustawy nowej do czynów popełnionych przed jej wejściem w życie, gdy jest względniejsza dla sprawcy lub nie uznaje już danego czynu za przestępstwo

- formalna definicja przestępstwa, dominująca w ustawodawstwie- w dobie Oświecenia – ujmowanie przestępstwa za pomocą pewnych kryteriów materialnych (przez

wymienianie rodzaju zamachów, które powinny być uznane za przestępstw i wywoływać reakcję karną państwa); elementy materialne w Theresianie i Landrechcie

- u schyłku XIX wieku – odwrót od formalnej konstrukcji przestępstwa w kierunku pojęć bezprawia materialnego; rezygnacja z badań samego przestępstwa; przedmiotem zainteresowania – nie czyn, a osoba przestępstwa

- dwa elementy decydujące o przestępności danego zachowania ludzkiego: obiektywny (fakt, czy dany czyn był zabroniony – jego bezprawność) i subiektywny (wewnętrzny stosunek sprawcy do czynu – zawinienie)

- utrwalenie pojęcia publicznoprawnego charakteru przestępstwa – każde przestępstwo wyrazem nieposłuszeństwa – odpowiedź ze strony państwa w postaci represji karnej; czyn rodził po stronie państwa prawo karne podmiotowe – tytuł do ukarania)

- przestępstwa dochodzone w innym trybie niż publicznoskargowym, zależnym od inicjatywy osoby prywatnej – obraza, drobne kradzieże domowe, niektóre przestępstwa obyczajowe – dochodzone z oskarżenia prywatnego (samej osobie pokrzywdzonej jako oskarżycielowi pozostawiona decyzja co do wniesienia, popierania przed sądem czy wycofania skargi), ścigane z upoważnienia pokrzywdzonego, ścigane na wniosek danej osoby (droga pośrednia między publiczno- i prywatnoskargowym trybem postępowania; pokrzywdzony – prawo inicjatywy, z chwilą wszczęcia postępowania inicjatywę przejmowało państwo)

- podstawowy podział przestępstw: ze względu na rodzaj i wysokość sankcji karnej –wg stopnia natężenia reakcji społ.: model francuski: zbrodnie, występki, wykroczenia, zależnie od rodzaju i wysokości kar – w kodeksie niemieckim (1871), kodeksie rosyjskim (1903),

- dwupodział – kategoria wykroczeń poza kodeksem: polski kodeks karny (1932) Subiektywne przesłanki odpowiedzialności - wina- zasada subiektywizmu – uzależnienie odpowiedzialności od subiektywnego stosunku sprawcy do

czynu, od indywidualnej winy – nullum crimen sine culpa- podstawowy: podział na winę umyślną i nieumyślnąWina umyślna- wyrażana w różnych postaciach złego zamiaru – cechy świadomości i woli, oba czynniki skierowane

na osiągnięcie skutku przestępnego - zawsze – gdy sprawca działał w zamiarze popełnienia czynu przestępnego – zamiar mógł wyrażać

się w postaci bezpośredniej chęci popełnienia czynu zabronionego lub w przewidywaniu możliwości jego popełnienia i godzenia się na to

- zamiar bezpośredni (dolus directus)- zamiar ewentualny (dolus eventualis) – gdy świadomość sprawcy i jego wola nie są nastawione

bezpośrednio na popełnienie przestępstwa, ale przewiduje on możliwość i godzi się z ewentualnością jego popełnienia

- zamiar pośredni (dolus indirectus) – zasada, że sprawcy działający w złym zamiarze przypisuje się wszystkie, nawet niezamierzone następstwa czynu; wola sprawcy skierowana na osiągnięcie skutku mniej przestępnego

- inne: dolus praemeditatus (po namyśle co do celu i sposobu urzeczywistnienia), dolus repentinus (pod wpływem nagłego impulsu), dolus generalis (skierowany na osiągnięcie skutku przestępnego ogólnie tylko określonego), dolus alternativus (zamiar skierowany zamiennie na różne rodzaje skutku przestępnego)

Wina nieumyślna- gdy sprawca działał bez złego zamiaru, mając świadomość, że działanie jego wywoła skutek

przestępny – bezpodstawnie przypuszczał, że go uniknie lub w ogóle nie miał świadomości przestępności skutków działania (choć mógł i powinien wiedzę takową posiadać)

- lekkomyślność (luxuria) – wina nieumyślna, świadoma – sprawca przewiduje możliwość popełnienia przestępstwa, ale przypuszcza lekkomyślnie, że go uniknie

- niedbalstwo (negligentia) – wina nieumyślna, nieświadoma – nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, choć mógł i powinien to przewidzieć

- w systemie angielskim: wyróżnienie form winy: zamiar, lekkomyślność, niedbalstwo – płynne granice, interpretacja – umowna; operowanie domniemaniem złego zamiaru

- koncepcja oparta na odpowiedzialności obiektywnej Czynniki wyłączające lub ograniczające odpowiedzialność- poczytalność (zdolność rozpoznawania własnych motywów postępowania i należytego nimi

kierowania) – niepoczytalność czynnikiem wyłączającym - niepoczytalność z przyczyn psychicznych: badana metodą biologiczno-psychiatryczną (racje

medyczne – typy schorzeń: obłąkanie, demencja, niedorozwój, choroba psychiczna), metodą psychologiczną (tylko następstwa psychologiczne nienormalności) lub metodą mieszaną (psychiatryczno-psychologiczną – KK z 1932)

- poczytalność uzależniona od stopnia dojrzałości psychicznej, nabywanej z wiekiem- okolicznością wyłączającą winę – nieletniość (nie uświadamia sobie z pełni znaczenia swoich

czynów, nie ma dostatecznie rozwiniętej woli) – konieczność stosowania innych środków karnych (zmierzających do wychowania i poprawy)

- system trzech okresów : okres dzieciństwa – bezwarunkowa odpowiedzialność; niedojrzałość – odpowiedzialność warunkowa, o ile działał z rozeznaniem (miał możliwość rozpoznania znaczenia czynu i kierowania swym postępowaniem); dojrzałość – pełna odpowiedzialność, bezwarunkowa (kodeksy: niemieckie, rosyjski z 1903, polski z 1932

- nieletni, jeżeli nie działali z rozeznaniem – środki wychowawcze; z rozeznaniem – łagodniejsze kary bądź specyficzne środki poprawcze

- system pośredni trzech okresów – (kodeks austriacki) – w fazie środkowej sprawca podlegał odpowiedzialności bezwarunkowej, ale częściowej

- system dwóch okresów – (francuski Code penal) – do 16 roku życia nieletni odpowiada warunkowo, o ile działał z rozeznaniem; zreformowane w 1912 w kierunku trzech okresów

Kara - twórca nowożytnej teorii kary – H. Grocjusz: oparcie na dwóch podstawach – słuszności i

użyteczności – bezwzględność kary opartej tylko na pierwszym uzasadnieniu, absolutny charakter, cel sam w sobie; kara użyteczna – względny charakter, uzależniony od celów

- z tego rozdziału – teorie kar bezwzględnych i względnych- teorie bezwzględne: z teorii odwetu moralnego Kanta (kara z kategorycznego nakazu bezwzględnej

powinności) oraz teorii odwetu dialektycznego Hegla (związek pomiędzy przestępstwem a karą z logiki: przestępstwo – negacją prawa; kara jako negacja bezprawia)

- teorie utylitarne, względne: celem kary – zapobieganie nowym przestępstwom; teoria odstraszenia (K. Filangieri), teoria przymusu psychologicznego (A. Feuerbach), teoria zapobieżenia (ogólnego i szczególnego: zagrożenie – jako narzędzie prewencji ogólnej; wykonanie – środkiem prewencji szczególnej; J. Bentham)

- kary na interesie przestępcy – teoria poprawy (sprawiedliwa kara – zdolna doprowadzić do odrodzenia moralnego przestępcy i wyrobienia w nim potrzeby poszanowania porządku prawnego)

- teorie mieszane – połączenie idei odwetu ze względami utylitarnymi (E. Krzymuski) System kar

- podział stopnia surowości z przyjętego podziału przestępstw - podział kar wg stopnia samodzielności: zasadnicze (właściwy środek represji karnej, wymierzane

samoistnie) i dodatkowe (nie mogły być wymierzane samoistnie, tylko w połączeniu z karą zasadniczą) – operowanie w kodeksach karami ściśle oznaczonymi

- wymierzanie dodatkowych dolegliwości zw. z represją karną – z mocy ustawy w postaci skutków skazania

- równość w zakresie karania- stosowanie kar indywidualnych, w zależności od czynników określających status osoby ukaranego- podział ze względu charakteru dobra, które dotknięte było karą: - kara śmierci – ograniczana, niekiedy całkowicie zniesiona; z reguły o charakterze środka

alternatywnego, nie stosowana wobec przestępców młodocianych, wobec kobiet, starców; usunięcie pozostałości kwalifikowanych kar śmierci

- kary cielesne – kaleczące (mutylacyjne) – usunięte z kodeksów (piętnowanie wyjątkiem), zwykłe (chłosta) – do poł. XIX wieku

- kara pozbawienia wolności – podstawowy środek represji karnej; kara więzienia – jako samoistny środek karny ukrócający dobra prawnego – wolności jednostki

- prototypy zakładów karnych – angielskie i holenderskie zakłady domy pracy- celem – poprawa przestępcy, „leczenie” środkami oddziaływania religijnego - twórcą nowożytnego programu więziennictwa – J. Howard- system pensylwański – najskuteczniejszym środkiem uszlachetnienia moralnego więźniów –

odcięcie od wszelkich wpływów: pełne osamotnienie – więzienie budowane sposobem celkowym, izolującym skazanych

- system auburnski (system odosobnienia) – dopuszczał wspólną pracę więźniów w całkowitym milczeniu

- system progresywny – podział więźniów zależnie od wysokości kary, wieku, cech indywidualnych; stopniowe przechodzenie więźniów od odosobnienia, przez wspólną pracę do pobytu w więzieniu o reżimie półwolnościowym

- system klasyfikacyjny – dzielący więźniów na klasy w zależności od dobrego sprawowania - kara deportacji do kolonii, w Rosji – zesłanie na katorgę lub osiedlenie się - kary majątkowe – zaprzeczające prawnonaturalnym hasłom nienaruszalności własności prywatnej,

sprzeczne z zasadą równości (jako niewspółmierna dolegliwość dla bogatych i biednych); po pierwotnym usunięciu – idee nawrotu stosowania kar pieniężnych jako elastycznych i korzystnych finansowo dla państwa

- z reguły karę grzywny można było zamienić na karę pozbawienia wolności- kara utraty praw – w skrajnej postaci charakter śmierci cywilnej (pozbawienie jednostki wszelkich

praw stanu)- nabrała charakteru środka dodatkowego – utrata praw publicznych, obywatelskich, honorowych,

niektórych cywilnych (praw rodzicielskich) czy prawa wykonywania zawodu + nagana sędziowska, obowiązek wystąpienia z prośbą o przebaczenie, ogłoszenie wyroku skazującego w pismach – kary na czci

Środki zabezpieczające - teoria środków zabezpieczających – kara nie jest wystarczającym sposobem zabezpieczenia

społeczeństwa, nie wpływa ona na zahamowanie przestępczości - ścisły determinizm – całkowita zależność woli człowieka i jego działania od czynników

biologicznych i społecznych – odrzucenie winy i kary: prawo miał zajmować się sposobami zabezpieczenia społeczeństwa w zależności od stopnia zagrożenia

- przepisy mające na celu izolację jednostek niebezpiecznych i niepożądanych dla społeczeństwa - systemem objęci mieli być sprawcy niepoczytalni oraz niepoprawni; osoby, których tryb życia lub

nałogi są społecznie niepożądane i niebezpieczne - środki lecznicze – wobec sprawców psychicznie chorych, alkoholików, narkomanów- środki poprawczo-zabezpieczające – zamknięcie w domach pracy przymusowej, zakładach dla

niepoprawnych + represje o charakterze kary dodatkowej (odebranie praw rodzicielskich, prawa wykonywania zszawodu, przepadek przedmiotów majątkowych i narzędzi) – stosowane poprzez przedłużanie okresu odbywania kary (system norweski) bądź umieszczania pewnych kategorii

przestępców od razu w zakładach ochronnych (szwajcarski) lub poprzez połączenie kary ze środkiem ochronnym

Główne kierunki doktryny- szkoła klasyczna – przejęcie idei humanitarystów, ujmowanie w postaci abstrakcyjnych konstrukcji

prawnych, w oderwaniu od realiów życia społecznego- formalne opracowanie równości wobec prawa i zasady legalizmu - formalna definicja przestępstwa – jako zjawisko prawne – jest to przekroczenie abstrakcyjnej normy

prawnej; abstrahowanie od społecznych elementów (materialnych)- abstrakcyjny charakter teorii odpowiedzialności karnej – podstawa: wina jednostki, obdarzonej

niczym nieskrępowaną wolą - teorie bezwzględne kary – sprawiedliwy odwet, funkcje prewencyjne- badanie norm z pomijaniem czynników pozanormatywnych - kierunek normatywny – kontynuacja szkoły klasycznej – ustawa jako samodzielny, realny twór,

istniejący niezależnie od wszelkich czynników pozaprawnych; analiza metodami formalno-dogmatycznymi

- szkoła antropologiczna – C. Lombroso: skłonność do przestępstwa jako wrodzona cecha natury ludzkiej, od czasów pierwotnych, hamowana rozwojem cywilizacji i kultury

- ludzie rodzą się obarczeni instynktem zbrodni – wyróżnia ich szczególna budowa ciała (deformacja czaszki, niskie czoło, mańkuctwo) – wykrywanie i unieszkodliwianie za pomocą pomiarów antropologicznych

- szkoła socjologiczna – F. Liszt, A. Prinz, G. A. van Hamel – odejście od formalizmu szkoły klasycznej; odrzucenie skrajnie biologicznego punktu szkoły antropologicznej

- przestępstwo – jako zjawisko społeczne; podstawowym zadaniem nauki – jakie czynniki rodzą przestępstwo i jakimi środkami należy je zwalczać

- przestępstwo – nie tyle z indywidualnych cech, ile ze społecznych warunków egzystencji; nie jako przejaw woli jednostki, ale nieuniknione następstwo uwarunkowań społ., rezultat oddziaływania środowiska o kryminogennym charakterze

- kara – nie jako sprawiedliwa odpłata, ale pełniła funkcje ochronne lub celowe; główny cel – ochrona społeczeństwa – stąd system środków zabezpieczających

- F. von Liszt – uznawany za twórcę nowoczesnej polityki kryminalnej; w PL: J. Makarewicz, W. Makowski, B. Wróblewski, E. Rappaport

- szkoła socjalistyczna – przestępczość jako wytwór istniejących stosunków społ.-gospodarczych; produkt kapitalistycznej organizacji społeczeństwa, kapitalistycznej gospodarki – reformy nieskuteczne dopóki nie ulegnie zmianie cały istniejący porządek

HISTORIA POSTĘPOWANIA SĄDOWEGOProces cywilny

Austria- 1781 – Powszechna Ordynacja Sądowa Józefa II- 1796 – Powszechna Ordynacja Sądowa dla Galicji Zachodniej - oparte na wzorach niemieckich – idee prawa natury, polityki oświeconego absolutyzmu- wymiana pism procesowych, zachowanie ścisłego formalizmu, zasada sporności

(kontradyktoryjności), przezorności (ewentualności)- utrzymanie systemu dowodów formalnych- zasada wolnej rozprawy stron – całkowita swoboda stron nad materią i przebiegiem procesu;

drobiazgowość- wniesienie pisemnej skargi – początek postępowania – wysłanie przez sąd pozwanemu

(wyznaczenie terminu ekscepcji), replika, duplika; termin złożenia akt – na ich podstawie sąd wydawał niepubliczny i nieumotywowany wyrok stanowczy lub przedstanowczy (postanowienie o dopuszczeniu dowodów)

- środki dowodowe: przyznanie, dokumenty, świadkowie, opinia znawców, przysięga- w sprawach drobnych – postępowanie ustne- 1873 (J. Glaser) – w sprawach drobiazgowych: jawność, ustność, zasada bezpośredniości, zasada

swobodnej oceny dowodów przez sąd - 1895 – procedura cywilna „kleinowska” (F. Klein): - zasada pisemności, ustności, jawności, bezpośredniości postępowania

- kontradyktoryjność uzupełniana zasadą instrukcyjną- zasada swobodnej oceny dowodów- proces cywilny –jako funkcja społeczna - wniesienie skargi – doręczenie pozwanemu – wyznaczenie terminu I rozprawy – na niej próba

pojednania, rozstrzyganie zarzutów procesowych (ekscepcji) i ew. wydanie wyroku (w razie uznania skargi lub zrzeczenia się przez powoda) – kolejny termin (złożenie pisemnej odpowiedzi na skargę) – rozprawa główna: sąd mógł żądać wyjaśnień w celu ustalenia okoliczności, osobistego stawiennictwa, zarządzać ekspertyzy, przesłuchania świadków, przedłożenie dokumentów; koncentracja materiału procesowego (możliwość odrzucania twierdzeń i dowodów przytaczanych w celu przewlekania procesu, grzywna za pieniactwo)

Niemcy - 1793 – Powszechna Ordynacja Sądowa dla Państw Pruskich - skasowanie instytucji adwokatury (w to miejsce – urzędnicy sądowi w charakterze asystentów stron)- zniesienie zasady kontradyktoryjności (wolnej rozprawy stron) – zasada śledcza – sędzia z urzędu

mógł dochodzić okoliczności sprawy (nawet wbrew stanowisku stron)- 2 stadia: instrukcji procesu (postępowanie ze stronami, przesłuchania, wyjaśnianie luk, sprzeczności

w zeznaniach i oświadczeniach) i wyrokowania (wydanie orzeczenia na podstawie referatu sędziego prowadzącego instrukcję)

- 1877 – niemiecka procedura cywilna - zasada ustności i kontradyktoryjności - sąd przy orzekaniu opierać mógł się jedynie na materiale przedstawionym w formie ustnej- zasada autonomii stron w procesie – wyłączna inicjatywa stron w zakresie dysponowania materiałem

procesowym- wyrok na podstawie dowodów dostarczonych przez strony- w sprawach małżeńskich, o ubezwłasnowolnienie, ustalenie ojcostwa – zasada oficjalności i

inicjatywy sądu - zniesienie ścisłego podziału na stadia: I posiedzenie (ekscepcje) – postępowanie przygotowawcze (w

sprawach zawiłych) – rozprawa główna: jawna, ustna- zasada przeprowadzania dowodu przez sam skład orzekający- zasada swobodnej oceny dowodów- adwokaci – zastępujący strony przed sądami kolegialnymi- środki przeciw wyrokowi: odwołanie (dot. ustalenia faktycznego, jak i podstawy prawnej), rewizja

(do sądów apelacyjnych – dot. przyjętej w orzeczeniu podstawy prawnej)Francja- 1806 – Code de procedure , na podstawie ordonansu z 1667- zasada równości stron, kontradyktoryjności, dyspozycyjności, koncentracji materiału

procesowego, ustności, swobodnej oceny dowodów, formalizmu- wytoczenie powództwa – konieczność poprzedzenia próbą pojednania (sędzia pokoju) – wytoczenie

za pośrednictwem pełnomocnika sądowego, pozwany – również dobierał pełnomocnika – ustne lub pisemne pertraktacje pełnomocników – wniosek jednego z nich o wpis na wokandę – I posiedzenie: zgłaszanie konkluzji (wniosków i zarzutów) – kolejne: ustne debaty z udziałem stron lub adwokatów; materiał dow. dostarczany przez strony, sąd miał w pewnym zakresie inicjatywę własną (uzupełnienie, przesłuchanie stron, ekspertyzy); postępowanie dowodowe – prowadzone przez delegowanego sędziego

- ocena dowodów – wg swobodnego przekonania; - wyrok na podstawie materiałów w formie krótkiej sentencji; motywy – sporządzane później, na

wniosek strony- w przypadku nieustanowienia obrońcy lub niestawiennictwa – wyrok zaoczny (przeciw niemu

opozycja)- środki odwoławcze: apelacja (zwyczajny, wg zasad I instancji), nadzwyczajne: opozycja trzeciego

(zaskarżenie wyroku przez osobę, która nie brała udziału w postępowaniu, o ile wyrok naruszał jej prawa), restytucja (zaskarżenie wyroku ostatecznego, żądanie wznowienia postępowania – zarzut naruszenia ustawy lub błędnego ustalenia faktów); kasacja – uregulowana poza kodeksem

Rosja

- w t. X cz. II Zwodu Praw z 1832 – postępowanie tajne, pisemne, wyrokowanie bez styczności ze stronami na podstawie streszczenia pism procesowych dokonywanego przez kancelarię sądową

- wg legalnej teorii dowodowej – sąd mógł z własnej inicjatywy zbierać informacje dot. sprawy - 1864 – procedura cywilna w ramach ustaw sądowych – XVI tom Zwodu Praw- zasada kontradyktoryjności, elementy instrukcyjności (sąd mógł zadawać pytania stronom i

wskazywać potrzebę uzupełnienia materiału dowodowego)- zasada ustności połączona z pisemnością- zasada publiczności i bezpośredniości – wprowadzenie wymogu przeprowadzania dowodów i

przesłuchiwania świadków na posiedzeniu publicznym - wniesienie pozwu – doręczenie pozwanemu (zgłoszenie zarzutów, zgromadzenie dowodów na I

rozprawę) – rozprawa jawna, ustna - dowód ze świadków, przesłuchania okolicznych mieszkańców, dokumentów, z przysięgi (za zgodą

obu stron)- wyrokowanie na podstawie swobodnej oceny dowodów- środki odwoławcze: apelacja (merytoryczne rozpatrywanie sprawy przez sąd wyższej instancji),

skarga kasacyjna (od wyroków sądów apelacyjnych – widoma obraza prawa materialnego lub formalnego)

II Rzeczypospolita- prace unifikacyjne, kodyfikacyjne, z udziałem Tow. Prawniczego (Kraków) – K. Fierich- Komisja Kodyfikacyjna, sekcja postępowania cywilnego: K. Fierich, J.J. Litauer, M. Allerhand, T.

Dziurzyńki, S. Gołąb, A. Parczewski, K. Stefka- 1930 – kodeks postępowania cywilnego – rozporządzenie Prezydenta RP (moc od 1933) - koncepcje indywidualistyczno-liberalne: celem prawa procesowego – ochrona interesów

prywatnych, procesowe gwarancje autonomii jednostki w dziedzinie praw podmiotowych - zasada dyspozycyjności (rozporządzalności) – materialnej (możność dysponowania przedmiotem

procesu) i formalnej (dysponowanie środkami walki procesowej) - zasada równości stron – równe prawa uczestników procesu; strony korzystały z jednakowych

możliwości w zakresie przedstawiania twierdzeń, sąd musiał wysłuchać drugiej strony – jedynie gwarancje formalne: stąd instytucja prawa ubogich – zwolnienie od kosztów sądowych osób pozbawionych środków materialnych

- zasada kontradyktoryjności (sporności) – przygotowanie i gromadzenie materiału procesowego – do samych stron; sąd biernym widzem walki procesowej – jedynie ocena przedstawionego materiału

- el. zasady instrukcyjnej – materialne kierownictwo procesu przez sąd – czynny udział w wyjaśnianiu okoliczności sprawy (wyjaśnienia, przedstawienie dowodów na poparcie twierdzeń, dopuszczanie dowodów niepowołanych przez strony, przesłuchiwanie świadków); odróżnienie instrukcyjności od zasady oficjalno-śledczej (dochodzenie i ustalanie przez sąd okoliczności faktycznych wszelkimi dostępnymi środkami)

- sędzia miał dążyć do poznania rzeczywistego stanu rzeczy, ustalenia prawdy obiektywnej (materialnej) – nałożono na niego obowiązek wyjaśniania wszystkich punktów spornych sprawy

- zasada swobodnej oceny dowodów – o wiarygodności i wadze materiału dowodowego decyduje przekonanie sędziowskie

- w praktyce dominująca zasada prawdy formalnej (prawniczej) – sąd dokonywał ustaleń na podstawie danych podawanych przez strony za prawdziwe, bez sprawdzania z rzeczywistym stanem rzeczy

- zasada jawności, ustności rozprawy, bezpośredniości (orzekanie na podstawie wiadomości z pierwszego źródła i osobistego kontaktu z materiałem dowodowym)

- koncentracja materiału procesowego – skupianie materiału faktycznego w celu wyjaśnienia okoliczności sprawy w ramach jednego posiedzenia

- kierownictwo formalne procesu przez sąd – dbałość o legalność i prawidłowość czynności procesowych

- wyłączna inicjatywa sądu w zakresie toku postępowania Tendencje rozwojowe:- zagwarantowanie pełnej kontradyktoryjności; jawności, ustności, bezpośredniości, swobodnej oceny

dowodów – jako środki zabezpieczające możliwie bezstronny i bezpośredni kontakt składu orzekającego ze stronami i materiałem dowodowym

- idee liberalizmu i indywidualizmu – postępowanie służyło wyłącznie realizowaniu przez jednostki ich indywidualnych praw prywatnych; autonomia jednostki – od jej woli urzeczywistnienie praw podmiotowych

- zasada dyspozycyjności- zasada równouprawnienia stron- prawda formalna , prawnicza, mimo wysiłków w kierunku odkrywania prawdy obiektywnej - przewlekłość, wysokie koszty - hasła socjalizacji: proces – funkcje społeczne: zasada instrukcyjności (niekiedy nawet oficjalno-

śledcza), zjawisko publicyzacji procesu cywilnego (podporządkowanie względom interesu ogólnego, państwowego)

Proces karny - reforma oświeceniowa: krytyka inkwizycyjnego postępowania dowodowego – postulat zniesienia

tortur (najwcześniej w Prusach, Austrii, Polsce) - celem postępowania – dochodzenie do prawdy obiektywnej, materialnej- zakwestionowanie przez humanitarystów legalnej teorii dowodowej - wzorowanie na instytucjach angielskich- instytucja przysięgłych – ze świadków oskarżających w sędziów wyrokujących, niezawisłych w

swych orzeczeniach - skargowy charakter – na podstawie skargi popularnej (sądowej lub policyjnej) - postępowanie w trybie skargowym, przyznanie oskarżonemu równych praw procesowych –

gwarancje nietykalności osobistej jednostki; reguły, w jakich miało odbywać się aresztowanie, zapobieganie przetrzymywaniu w więzieniach – oddanie pod sąd w najkrótszych terminach

- prawa oskarżonego: gwarancje przeciw samowolnemu uwięzieniu, prawo do obrony, zapewnienie ochrony prawnej, traktowanie jako niewinnego do momentu udowodnienia winy – domniemanie niewinności

Francja- na podstawie DPCiO – zasada domniemania niewinności; oskarżony jako podmiot postępowania - dekrety Konstytuanty z 1793 – jawność, prawo do obrony z prawem do wyboru obrońcy; ustność,

swobodna ocena dowodów- wprowadzenie udziału przysięgłych: ława oskarżająca (8) i orzekająca (12) - 1795 – Kodeks o przestępstwach i karach – 3 stadia procesu: śledztwo wstępne (z urzędu, w sposób

tajny i pisemny), postawienie w stan oskarżenia, rozprawa właściwa (ustna, jawna, kontradyktoryjność)

- 1808 – Kodeks postępowania karnego – 646 artykuły, 2 księgi: I (dot. dochodzenia wstępnego), II (kwestie wyrokowania i wymiaru kary)

- proces mieszany w sprawach karnych; odróżnienie postępowania wstępnego (zgodnie z zasadami procesu inkwizycyjnego – tajne, bez obrońcy, czynności podzielone między prokuratora – inicjatywa ścigania i wszczęcia śledztwa, oraz – sędziego śledczego – prowadzenie śledztwa w wypadku podejrzenia o zbrodnię) i głównego

- rozdział funkcji ścigania, śledztwa, sądzenia – każda w innych rękach - na zasadach procesu skargowego, jawności, ustności, swobodnej oceny dowodów,

kontradyktoryjności- oskarżony stroną w procesie- zmiany: nadanie postępowaniu wstępnemu cech skargowości (udział obrońcy, wgląd do akt) Austria- 1768 – Theresiana Marii Teresy; całkowite oparcie na procesie inkwizycyjnym - 1776 – zniesienie tortur - 1788 – ordynacja procesowa Józefa II- w pełni proces inkwizycyjny; zasada tajności, pisemności, pośredniości - oskarżony – przedmiotem postępowania, bez prawa obrony- legalna teoria dowodowa – pozytywna teoria dowodów formalnych: sędzia musiał wydać wyrok

skazujący, jeżeli przeciwko oskarżonemu przemawiała określona ilość i jakość dowodów - nowe sposoby przymuszania: kary za nieposłuszeństwo (chłosta, post) – za odmowę zeznań lub

zeznania kłamliwe; - kary nadzwyczajne – rodzaj kar z podejrzenia – przy niewystarczającej ilości zebranych dowodów

- uwolnienie z instancji – z jednoczesnym pozostawieniem w podejrzeniu - 1796 – ustawa karna zachodniogalicyjska – jako podstawa dla Franciscany- 1803 – Franciscana – połączenie przepisów postępowania karnego z prawem materialnym - proces inkwizycyjny, oskarżony – przedmiotem postępowania, bez prawa do obrony - negatywna teoria dowodowa – w braku określonej liczby dowodów nie mogło nastąpić skazanie - przyznanie – choć dowód najlepszy – miał być rozpatrywane na podstawie całokształtu okoliczności

sprawy - zniesienie podziału na inkwizycję generalną i ściślejszą - wymóg, by wyrok wydany był przez kolegium sędziowskie- ograniczone środki odwoławcze od wyroku – rekurs; nie można było zaostrzyć kary przy odwołaniu - 1850 – ustawa o postępowaniu karnym – wzorowana na procedurze francuskiej- proces mieszany, zasada skargowości, ustności, jawności, swobodnej oceny dowodów - 1873 – nowa procedura karna „glaserowska” – J. Glaser; 494 paragrafy - regulowała prócz zasad organizacji i właściwości sądów – organizację prokuratury – na wzór

francuski - proces mieszany, dochodzenie z urzędu (z wyjątkiem prywatnoskargowych i ściganych z

upoważnienia – na wniosek) - zasady inkwizycyjne w śledztwie wstępnym (z urzędu, tajne)- rozprawa główna – wg zasady skargowości - równa pozycja stron procesowych, rozprawa jawna, ustna- swoboda oceny dowodów- kierownicze stanowisko sędziego; możność gromadzenia materiału dowodowego z urzędu - środki odwoławcze: zwyczajne: zażalenie nieważności, odwołanie (apelacja), nadzwyczajne: prośba

o wznowienie i rewizję nadzwyczajną Niemcy- 1805 – Pruska ordynacja kryminalna - 638 paragrafów- na zasadach procesu inkwizycyjnego – zniesienie podziału na inkwizycję generalną i ścisłą - formy przesłuchiwania podsądnego: badanie sumaryczne, wg z góry ułożonych pytań, ostateczne

przesłuchanie - pozytywna teoria dowodowa; samo przyznanie się, wymuszane karami za nieposłuszeństwo, nie

zwalniało od dalszego poszukiwania dowodów winy - pełny dowód – kara zwyczajna; część dowodu – kara z podejrzenia - tymczasowe uniewinnienie – oddanie pod dozór policyjny - udział obrońcy w procesie – udział ograniczony do przedstawiania sądowi na piśmie argumentów i

okoliczności korzystnych dla oskarżonego - możność odwołania się od wyroku, prośba o darowanie lub złagodzenie kary - zmiany: udział oskarżyciela publicznego (prokuratora), jawna i publiczna rozprawa, zniesienie form

stosowania przymusu, rozszerzenie zakresu środków odwoławczych – 1810 – kasacja od wyroków ostatecznych

- 1849, 1852 – reformy na wzór francuski- 1877 – ogólnoniemiecka ordynacja procedury karnej (moc od 1879) – 506 paragrafów, zasady

procesu zreformowanego, nawiązujące do modelu francuskiego, ale z rozszerzeniem zasady skargowości

- podział na 3 stadia: postępowanie wstępne (dochodzenie przygotowawcze i śledztwo wstępne), postępowanie przejściowe (przygotowania do rozprawy), postępowanie główne (sama rozprawa)

- ściganie przestępstw – do prokuratury (na wzór francuski) - prokurator – na zasadzie legalności – o ile zachodziły przewidziane w prawie warunki do

wystąpienia z oskarżeniem - wyjątkowo – zaniechanie oskarżenia (oportunizm) - jawność wewnętrzna w toku śledztwa – udział obrońcy- rozprawa – pełna skargowość; równość stron procesowych - jawna, ustna, nieprzerwanie w tym samym składzie - zmierzanie do wykrycia prawdy materialnej – swobodna ocena dowodów

- odwołanie (przeciwko wyrokom ławniczym) i rewizja (przeciwko wyrokom sądów krajowych, sądów przysięgłych – podstawą naruszenie ustawy)

Rosja- 1832 – t. XV cz. II Zwodu Praw - proces inkwizycyjny- 1802 – zniesienie tortur; obowiązek sądu wyższej instancji zapytywania, w jaki sposób zmuszany

był do udzielenia oznaczonych odpowiedzi - 1864 – Ustawa postępowania karnego – wstęp ogólny i 3 księgi- proces zreformowany, z dużymi koncesjami na rzecz zasady śledczej - stadia postępowania: dochodzenie wstępne (władze policyjne), śledztwo wstępne (w sprawach

większej wagi), oddanie pod oskarżenie, rozprawa główna - rozprawa ustna, jawna, równouprawnienie stron, ważna rola przyznania się do winy- następnie wywody stron – sporządzenie na piśmie pytań stawianych sędziom co do faktu

przestępstwa i winy oskarżonego na podstawie akt i wyników rozprawy - środki przeciw wyrokowi: odwołanie (apelacja) od wyroków bez udziału przysięgłych; zażalenie

nieważności w trybie kasacji od wyroków sądów przysięgłych apelacyjnych II Rzeczypospolita- 1928 – Kodeks postępowania karnego (moc od 1929) – rozporządzenie Prezydenta RP; E.

Krzymuski, A. Mogilnicki, J. Rymowicz - tendencje liberalizmu – zabezpieczenie praw jednostki w postępowaniu – gwarancje procesowe- proces mieszany: inkwizycyjno-skargowy - większość przestępstw – ścigana z urzędu - I faza: postępowanie przygotowawcze: dochodzenie (policja na żądanie prokuratora) i śledztwo

(przez sędziego śledczego pod nadzorem prokuratora) – prowadzone na zasadzie śledczej; przeciw osobie podejrzanego – możność zastosowania środków zapobiegawczych: poręczenia, kaucji, tymczasowego aresztowania

- rozprawa główna – na zasadach skargowych; trójpodmiotowy charakter (oskarżyciel- oskarżony- sędzia), strony równouprawnione

- celem – dojście do prawdy materialnej - swobodna ocena dowodów – możliwość kwestionowania materiału dowodowego, możliwość

uzupełniania z urzędu; przyznanie do winy – jeżeli nie budziło wątpliwości i strony wyraziły zgodę - zasada domniemania niewinności (praesumptio boni viri) – oskarżony niewinny, dopóki nie

udowodniona zostanie wina; wszelkie wątpliwości – na korzyść obwinionego- zasada wieloinstancyjności – apelacja (odwołanie dot. strony faktycznej wyroku), kasacja (zarzuty

dot. natury prawnej) - nowele – z 1932, oraz 1938 – „lex Grabowski” – tendencja do pogorszenia sytaucji oskarżonego Tendencje rozwojowe- zasada presumpcji niewinności - zasada obustronnego posłuchania (sędzia nie mógł przyjąć za słuszną tezy po wysłuchaniu jednej

strony) - zasada równości broni - zasada ostatecznego załatwienia procesu (rozstrzygnięcie definitywne), bezwzględnej sankcji,

czystości wyroków karnych (prawidłowości)- przejście od procesu inkwizycyjnego do procesu mieszanego, inkwizycyjno-skargowego - oparcie o zasadę skargowości- trójpodmiotowość – rozdzielenie funkcji oskarżenia, obrony i sędziego - równouprawnienie stron, ta sama pozycja procesowa, te same uprawnienia co strona przeciwna,

dostęp do wszystkich czynności procesowych - jawność zewnętrzna i wewnętrzna, ustność, bezpośredniość – możność zetknięcia się sędziego z

całym materiałem procesowym, wyrokowanie na podstawie własnych spostrzeżeń zmysłowych - zasada koncentracji – obecność tego samego składu sędziowskiego; wyrokowanie bezpośrednio po

zakończeniu rozprawy - zasada swobodnej oceny dowodów – ocena materiału dowodowego wg swobodnego przekonania

sędziego - naczelny cel – dotarcie do prawdy materialnej