HISTORIA IDEI MIASTA OD ANTYKU DO...

HISTORIA IDEI MIASTA OD ANTYKU DO RENESANSU

Zbigniew Paszkowski

HISTORIA IDEI MIASTA OD ANTYKU DO RENESANSU

TEKA ZACHODNIOPOMORSKA NR 1/2015MONOGRAFIA

Szczecin 2015

Wydanie publikacji zrealizowano przy udziale środków finansowych otrzymanych z budżetu Województwa Zachodniopomorskiego

Recenzenci: Prof. dr hab. inż. arch. Wojciech Bonenberg Prof. dr hab. Zdzisława Tołłoczko

Projekt okładki: Jakub Gołębiewski

Wydano za zgodą Rektora Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w SzczeciniePublikacja finansowana z dotacji Województwa Zachodniopomorskiego

Copyright © by Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Szczecin 2015Copyright © by Zbigniew Paszkowski, Szczecin 2015

Wydanie I Wydawnictwo z serii: TEKA ZACHODNIOPOMORSKA Nr 1/2015Redaktor serii: prof. dr inż. arch. Zbigniew PaszkowskiKomitet Redakcyjny: dr hab. inż. arch. Aleksandra Satkiewicz-Parczewska dr inż. arch. Joanna Arlet dr inż. arch. Ewa Augustyn-Lendzion dr inż. arch. Piotr Fiuk dr inż. arch. Izabela Kozłowska dr inż. arch. Maciej Płotkowiak dr inż. arch. Agnieszka Rek-Lipczyńska Adres do korespondencji:TEKA ZACHODNIOPOMORSKAKatedra Historii i Teorii ArchitekturyWydział Budownictwa i ArchitekturyZachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinieul. Żołnierska 50, 71-210 Szczecin

email: [email protected]

Wydawnictwo hogbenal. Papieża Jana Pawła II 6, 70-415 Szczecin

ISBN 978-83-63868-51-2

Skład i druk: printshop.szczecin.pl

5

Spis treści

OD AUTORA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

WPROWADZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9CEL PUBLIKACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

STAN BADAŃ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

METODA BADAWCZA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

ZAŁOŻENIA MERYTORYCZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

IDEA MIASTA W ANTYCZNEJ GRECJI OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MIAST GRECKICH . . . . . . . . . . . . . . 22MIASTA – KOLONIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

MIASTA ODBUDOWYWANE PO ZNISZCZENIACH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

SYNOJKIZM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

HIPPODAMOS – TWÓRCA IDEI MIASTA RACJONALNEGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

MAGICZNA URBANISTYKA ALEKSANDRA WIELKIEGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

IDEA MIASTA W STAROŻYTNEJ ITALII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44MIASTA KULTURY ETRUSKIEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

CASTRUM ROMANUM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

TEORETYCY RZYMSCY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

IDEA MIASTA W EUROPIE ŚREDNIOWIECZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . 59OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OKRESU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

KLASYFIKACJA MIAST ŚREDNIOWIECZNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

PRAWA MIEJSKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

ZWIĄZKI MIAST . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

GENEZA ORTOGONALNEJ KOMPOZYCJI STRUKTURY MIEJSKIEJ . . . . . . . . . . . . . 71

MIARY ŚREDNIOWIECZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

NOWE MIASTA ŚREDNIOWIECZNE NA TERENIE NIEMIEC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

NOWE MIASTA ŚREDNIOWIECZNE NA TERENIE POLSKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

MIASTA METROPOLITALNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

NOWE MIASTA ŚREDNIOWIECZNE NA TERENIE FRANCJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

NOWE MIASTA ŚREDNIOWIECZNE WE WŁOSZECH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

IDEA MIASTA W EUROPIE W OKRESIE RENESANSU . . . . . . . . . . . . 124RENESANSOWE TRAKTATY TEORETYCZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

PROJEKTY TEORETYCZNE IDEALNYCH MIAST RENESANSOWYCH . . . . . . . . . . . . . 133

6

REALIZACJE IDEALNYCH MIAST RENESANSOWYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

RENESANSOWE MIASTA IDEALNE W POLSCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

ZAMOŚĆ – POLSKIE IDEALNE MIASTO RENESANSOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

RENESANS W URBANISTYCE SKANDYNAWSKIEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

PODSUMOWANIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

ZAKOŃCZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

NOTY BIOGRAFICZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

WYKAZ ŹRÓDEŁ ILUSTRACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194

STRESZCZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200

SUMMARY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202

Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

7

OD AUTORA

Miło mi oznajmić, że książka, którą Państwo trzymacie w ręku, jest pierwszą po-zycją z nowej serii wydawniczej TEKA ZACHODNIOPOMORSKA, została zainicjo-wana w związku z utworzeniem Katedry Historii i Teorii Architektury na Wydziale Budownictwa i Architektury Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie. Chciałbym tu przede wszystkim podziękować całemu Zespołowi Kate-dry, który przyczynił się do realizacji idei założenia TEKI ZACHODNIOPOMORSKIEJ. Podziękowania należą się w szczególności dr Agnieszce Rek-Lipczyńskiej i dr Izabeli Kozłowskiej, których starania i siła perswazji przekonały wiele osób do tej cennej inicjatywy. Chciałbym również podziękować Pani Dziekan WBiA prof. Marii Kaszyń-skiej, Rektorowi ZUT w Szczecinie, Panu Prof. Włodzimierzowi Kiernożyckiemu oraz Marszałkowi Województwa Zachodniopomorskiego Olgierdowi Geblewiczowi, za fi-nansowe wsparcie tej inicjatywy, Recenzentom za przychylne recenzje oraz wszyst-kim, którzy przyczynili się do powstania tej monografii oraz nowej serii wydawniczej. Mam nadzieję, że dzięki zaangażowaniu całego Zespołu Redakcyjnego i dalszym wsparciu osób decydujących o finansowaniu publikacji, będzie możliwe zachowanie cykliczności tego wydawnictwa, a prace publikowane w kolejnych numerach TEKI będą reprezentowały wysoki poziom naukowy.

Celem powstania tego cyklu wydawniczego jest zapisanie w zwartej formie serii wy-dawniczej prac badawczych prowadzonych na Uniwersytecie Zachodniopomorskim w Szczecinie związanych z historią materialną – głównie w zakresie architektury, urbanistyki, krajobrazu i ochrony dziedzictwa w obszarze Pomorza Zachodniego. Oczywiście nie wykluczamy możliwości publoikowania również innych prac, których problematyka będzie zbieżna z tymi założeniami.

Niniejszy pierwszy tom TEKI ZACHODNIOPOMORSKIEJ stanowi monografię doty-cząca historii rozwoju idei miasta w okresie od Antyku do Renesansu. Jest to praca, która stanowi kontynuację badań naukowych rozpoczętych w moim grancie wła-snym, zakończonym w 2011 roku publikacją o tytule: „Miasto idealne i jego związki z urbanistyką europejską”. Tamta publikacja poświęcona była zagadnieniu rozwoju idei idealizmu w kształtowaniu miast w Europie. Aktualnie opracowana monografia,

8

z jednej strony, ma charakter uzupełniającego kompendium historycznego do tamtej publikacji, z drugiej zaś jest publikacją niezależną, otwierającą dyskusję o wartości historii, o strukturze miasta historycznego i jej odniesieniu do miasta współczesnego. Jest też zachętą do eksplorowania przestrzeni miast historycznych, zwłaszcza w ich nie znanych lub nie rozpoznanych fragmentach, do znajdowania w nich reguł, zasad, którymi posługiwali się dawni ich fundatorzy, twórcy, inżynierowie i mieszkańcy.

Odniesienie historii rozwoju miast do problemów współczesności pozwala na podej-mowanie dyskusji o przyczynach obserwowanego dziś krytycznego stanu miast jako przestrzeni zurbanizowanej, współczesnego kryzysu miasta jako idei, a także inspi-ruje do dyskusji o wizji miasta jako habitatu przyszłości – w kontekście istniejącej, niezwykle bogatej spuścizny historycznej.

Życzę Państwu miłej lektury!

Zbigniew Paszkowski

9

WPROWADZENIE

Najpiękniejszą częścią architektury jest z pewnością ta, która trak-tuje o mieście, gdzie najliczniej skupiają się ludzie i kwitnie wiedza i ludzkie umiejętności1

Pietro Cataneo

Miasta są materialnym obrazem i świadectwem tworzących je cywilizacji. Cywiliza-cja europejska, kształtowana od czasów antycznych, przejawia się między innymi w ukształtowaniu koegzystencji społecznej w formie miast, które stanowią „orga-nizmy osadnicze” o specyficznych formach architektonicznych. Ta specyfika pole-ga na hierarchicznym i kompozycyjnym podporządkowaniu elementów składowych określonej całości. Każdy element miasta ma swoje określone miejsce, znaczenie i funkcję. Miasto, to byt zorganizowany, to forma osadnicza zasadniczo odróżniająca się od osadnictwa spontanicznego, bezplanowego, żywiołowego, jakie pojawia się w tych rejonach świata, gdzie brakuje sformułowania czytelnych zasad organizacji przestrzennej i społecznej.

1 P . Cataneo, I Quattro Primi libri di Architettura, Vinegia 1554, [za:] T. Zarębska op. cit. s. 102

Ryc . 1 . Labirynt z portalu katedry w Lucca (Włochy). Ilustruje pojęcie miasta jako nieodgadnionego labiryntu, miasta które mimo harmo-nijnego schematu kompozy-cyjnego, o pozornie prostym rysunku jest trudne do eks-ploracji i jednoznacznego zrozumienia .

10

Dążenie do idealizacji form osadniczych, widoczne w wielu przykładach ukształto-wania miast jest równoczesne z wyrazem woli do uporządkowania życia społecz-nego i gospodarczego . W cywilizacji europejskiej to forma miasta i jego organizacja dominowały nad żywiołowym i nieskoordynowanym rozwojem osadniczym. Miasta uzyskiwały spójny kompozycyjnie i przestrzennie oraz jednolity formalnie charak-ter, co w zdecydowany sposób odróżniło je od form osadnictwa wiejskiego, czy od form osadniczych występujących w krajach islamskich. Pojęcie urbanistyki można traktować jako sublimację ustnej i pisanej tradycji wielu kultur składających się na cywilizację europejską. Nie sposób mówić o mieście współczesnym, będącym spad-kobiercą historii, nie sięgając do źródeł rozwoju idei form osadniczych, historii myśli urbanistycznej i jej osiągnięć w kształtowaniu miast.

Historia rozwoju miast pokazuje, że miasta stanowiły formę utrwalania władztwa nad określonymi terenami. Różne były motywy i formy prawne zakładania miast, różni też fundatorzy. W czasach antycznych nowe miasta zakładali na zdobywanych terenach Fenicjanie, Grecy, Etruskowie, Rzymianie. W Średniowieczu lokacje nowych miast generowały fundacje królewskie, książęce czy biskupie. W czasach podbojów kolo-nialnych, pozyskiwanie nowych terytoriów wiązało się z zakładaniem miast na wzór europejski i było formą utrwalania nowego porządku przestrzennego, prawnego, re-ligijnego i społecznego.

System zabudowy miasta był wynikiem określonego systemu prawnego, w którym określane były główne funkcje miasta, obowiązki obywateli i ich wzajemne relacje – współpracy i podległości. Kompozycja miasta jako całości i architektura poszcze-gólnych tworzących je obiektów podkreślała ich znaczenie, wzajemne relacje. Uni-formizacji struktur przestrzennych miast, charakteryzujących się mniej lub bardziej regularnym układem ulic, placów, rynków, fortyfikacji, siedziby władcy, samorzą-du miejskiego i innych budowli publicznych i mieszkalnych, towarzyszyła zawsze indywidualizacja poszczególnych obiektów – dzięki czemu nadawano architekturze i przestrzeni publicznej miast określony charakter odpowiadający aspiracjom, i statu-sowi społecznemu właścicieli. Z „rozczytania” urbanistyki historycznej można wiele wywnioskować o sposobie życia mieszkańców ich wzajemnej współpracy i sposo-bie organizacji społecznej. Mimo zmian w procesie historycznego rozwoju osadnic-twa europejskiego, licznych wojen, zniszczeń w obszarach miast, przesunięć granic i zmian etnicznych, każde miasto posiada pewien charakterystyczny „kod genetycz-ny”, będący wypadkową topografii, architektury, historii i lokalnych tradycji, które zapisane są zarówno w przestrzeni jak i w pamięci mieszkańców.

11

Katastrofy żywiołowe, wojny i inne formy gwałtownego niszczenia miast, z jakimi co jakiś czas mamy do czynienia, tworzą niepowetowane straty dla miast i tym samym dla całej cywilizacji europejskiej. W bolesny sposób przypominają o tym współcze-sne, barbarzyńskie wydarzenia w historycznym mieście Palmyra w Syrii, gdzie skuto unikatowe rzeźby, a pozostałości architektury wspaniałej kultury antycznej, pieczo-wowicie odrestaurowywane przez ostatnie dziesiątki lat – wysadzono w powietrze. Niszcząc zabytki cywilizacji śródziemnomorskiej, paradoksalnie Państwo Islamskie potwierdza wagę, jaką powszechnie przywiązuje się do materialnego świadectwa tej cywilizacji. W destrukcji pozostałości archeologicznych widzi możliwość wymazania rzeczywistej historii i pisania jej od nowa, wg własnego, zbrodniczego kodu. Pamięć jest jednak silniejsza i nie ma takiej siły, która mogłaby wymazać z niej zarówno for-my ukształtowania miast, architektury i sztuki jak i zbrodnicze działania wobec nich. Miasta europejskie zburzone w wyniku destrukcyjnych wojen światowych zostały odbudowane dzięki przechowaniu ich w zbiorowej pamięci. Współczesna inicjaty-wa studentów Uniwersytetu w Cambridge, aby odtworzyć wirtualną Palmyrę, jest również przykładem podjęcia próby zachowania historycznej spuścizny w pamięci globalnej. W świecie niestabilnym, o zmiennej polityce i nieustalonych priorytetach, w świecie rządzonym emocjami i żądzą zdobywania władzy i coraz większego wpły-wu na otoczenie – w sensie społecznym, gospodarczym i przestrzennym, coraz trud-niej realizować racjonalne postulaty ochrony dziedzictwa kulturowego. Coraz trud-niej przebić się do społecznej świadomości z przesłaniem o wartości historii, jako skarbnicy wiedzy – nie tylko wiedzy o przeszłości, ale również wiedzy stanowiącej wytyczną do podejmowania działań współcześnie, w duchu kontynuacji rozwoju cy-wilizacyjnego .

Warto zacytować wybitnego znawcę urbanistyki, autora wielu publikacji na ten te-mat, Profesora Wacława Ostrowskiego: „Historia budowy miast powinna być wędrów-ką po Akropolach wspaniałych i skromnych, po miastach pnących się na wzgórza i położonych w dolinie, (…) wędrówką, która pozwala na poznać i zrozumieć ważną dziedzinę kultury ludzkiej, zastanowić się nad źródłami osiągnięć, ale i niepowodzeń, przy zakładaniu rozbudowie i przebudowie miast”.2 Spojrzenie w przestrzeń historii pozwala na ocenę problemów dzisiejszych w długiej perspektywie czasu. Pokazu-je też, że wiele problemów urbanistycznych, wynikających z formy wspólnego za-mieszkiwania określonej, ograniczonej przestrzeni, mimo gwałtownego i wielostron-nego rozwoju cywilizacyjnego, nie zostało rozwiązanych do dziś. Zaliczyć można do nich problemy nierówności społecznej, wykluczenia społecznego, sprzeczności celów i sposobów użytkowania przestrzeni miast przez różne grupy społeczne, róż-

2 W . Ostrowski, Wprowadzenie do historii budowy miast, Ludzie i środowisko, Oficyna Wydawnicza Politechniki War-szawskiej, Warszawa 2001, s. 16.

12

nych użytkowników tej przestrzeni. Problemy te były w przeszłości i są nadal palące i w różnym stopniu pozostają wciąż nie rozwiązane. Dzieje się tak mimo, że ideał miasta zarówno w historii rozwoju miast, jak i współcześnie, stawiał i nadal stawia sobie za cel osiągnięcie optymalnego społecznego współistnienia w przestrzeni i kre-owanie form kompozycji tej przestrzeni w sposób najlepszych z możliwych.

Mimo zdobyczy techniki, rozwoju cywilizacyjnego, pojawia się nostalgia w stosunku do przeszłości, jej wyidealizowany obraz, zaklęty w pięknie zabytkowej architektury, w harmonijnym rozplanowaniu miast, zarówno pod względem geometrycznym, jak i organicznym, w ich dostosowaniu do ludzkiej skali. Skala przestrzeni publicznych współczesnych miast i zespołów urbanistycznych, często nawiązuje do historii. Ten rodzaj nostalgicznego przywiązania do przeszłości jest próbą osiągnięcia stabilności opartej na „zamrożeniu” czasu, powstrzymaniu jego coraz bardziej burzliwego prze-pływu, obfitującego zmiennością. Człowiek bowiem nie zmienił się aż tak bardzo, jak zmienia się otoczenie jego życia.

Jestem przekonany jednak, że bardziej niż krajobrazowe i nostalgiczne ujęcie historii rozwoju miast, ważne jest zrozumienie zasad, jakimi kierowano się przy wytycza-niu ich planów lokacyjnych, kreowaniu struktur miejskich. W tych zasadach kryje się bowiem nie tylko głęboka wiedza o mieście jako o pewnym utworze, spójnym kompozycyjnie, tworzącym muzykę, w której poszczególne nuty-budynki mają swoje określone miejsce, a ulice wyznaczają interwały i rytmizują utwór, ale również wie-dza o podstawach społecznego współistnienia.

W Polsce, tak jak i w wielu innych krajach Europy Wschodniej, odbudowa społecz-nego współżycia, współdziałania – właśnie na bazie tworzonych zespołów urbani-stycznych, stanowi jedno z wyzwań społeczeństwa obywatelskiego – podzielonego i zatomizowanego dążeniem do uzyskania wolności w wymiarze indywidualnym. Ta wolność rozumiana jest, niestety, coraz częściej w kategoriach „sobiepaństwa”, nie oglądania się na innych, niekompatybilności z wolnościami innych osób, nieto-lerancją. Miasta, jak pokazuje ich historia są utworami przestrzennymi, w których dominuje charakter dobra publicznego. Są mechanizmami, w których poszczególne części stanowią wzajemnie uzależnione od siebie tryby, które muszą działać, a każda awaria oddziałuje na całość układu.

W historii urbanistyki europejskiej doszukać się można wielu koncepcji miasta, które różnią się w zależności od przyjętej filozofii, od układu społecznego, tradycji kulturo-wej i warunków ekonomicznych i społecznych.

Historia koncepcji miasta idealnego jest tak stara jak historia ludzkiego osadnictwa. Jest wyrazem nieustannego dążenia do poprawy warunków życia i rozwiązania pro-

13

blemów, które powstają w sytuacji zagrożenia zewnętrznego, braku możliwości in-dywidualnej realizacji własnych celów życiowych mieszkańców miast czy w sytuacji przeludnienia .

Miasta w okresie antycznym, w Średniowieczu i czasach Renesansu były miasta-mi wielokulturowymi, gdzie podstawę rozwoju stanowił handel i rzemiosło, a rozwój cywilizacyjny następował w kontakcie z „innością”, głównie w procesie wymiany to-warowej. Społeczeństwa, które nie miały możliwości uzyskania tej różnorodności z racji położenia oddalonego od głównych szlaków handlowych lub jej do siebie ce-lowo nie dopuszczały, rozwijały się znacznie wolniej. Przykładem może być szybszy rozwój i bogacenie się miast portowych, miast które tworzyły związki handlowe, jak np. miasta związku hanzeatyckiego. Sprzeczność między uporządkowaniem miasta, a nawet kraju, a otwarciem na różnorodność, na nowe trendy i rozwiązania jest po-zorna. W dobie Renesansu głównym elementem nowego podejścia do sztuki i społe-czeństwa było przekonanie, że powiązanie inicjatyw indywidualnych ze społecznymi oraz działań estetycznych z wiedzą techniczną, pozwoli na poprawę warunków bytu społecznego.

Dla historii współczesnej urbanistyki europejskiej niewątpliwie kluczowym okre-sem był okres późnego Średniowiecza, tj. X-XII wieku, kiedy dzięki lokacji wielu setek nowych miast, powstawały zręby współczesnej struktury osadniczej. Brak jest jednak jednoznacznych przekazów pisanych związanych z podstawami ideowymi, uwarunkowaniami i zasadami geometrycznego wytyczania miast przy ich lokowaniu w okresie średniowiecznym. Historia formułowania idei miast idealnych, choć sięga głęboko w starożytność, dla nowożytnej przestrzeni urbanistycznej rozpoczyna się w okresie renesansu, w którym idee odrodzenia budowane były na styku tradycji judeochrześcijańskiej z tradycją grecką, reprezentowaną głównie przez Arystotelesa i Hippodamosa z Miletu, oraz tradycją rzymską, z całym systemem budowy miast-kolonii warownych na planie obozu rzymskiego.

Miasto budowane według określonych zasad, z prymatem geometrycznego ukształ-towania, jest jedną z ustnych i pisanych tradycji wszelkich kultur, a kultury jude-ochrześcijańskiej w szczególności. Ten charakter szczególny wynika z założeń chrześcijańskiej filozofii: zjednoczenia, centralności, osiowości i uniwersalności. Po-wiązanie ideologii chrześcijańskiej z systemami filozofii egipskiej, greckiej i rzym-skiej umocniło uniwersalizm europejskiej kultury. Jednakże motyw idealizmu nie jest jednakże związany wyłącznie z tradycją judeochrześcijańską i jest obecny również i w innych kręgach kulturowych. Warto wymienić tu jeden z najbardziej znamieni-

14

tych tekstów w historii humanistyki autorstwa Ibn Chalduna3 z 1377 roku o nazwie Maguaddimah (Wstęp do historii)4. Chaldun omawia w nim m.in. problematykę miast w niezwykle szerokim aspekcie. Pisze, że miasta powinny zapewnić miesz-kanie, schronienie, bezpieczeństwo, społeczną afiliację i spokój. Chaldun definio-wał miasto jako świadectwo cywilizacji, wysoko ceniąc status społeczny i znaczenie kulturowe architekta – jako twórcy „idealnego miasta”. Te „idealne kształty miast” ich wartości przestrzenne, artystyczne i techniczne są przedmiotem ochrony prawnej jako dziedzictwo kultury .

Trzeba to dziedzictwo zachować dla przyszłych pokoleń w możliwie najlepszym sta-nie, jako świadectwo rozwoju naszej cywilizacji.

CEL PUBLIKACJI

Celem tego opracowania jest prześledzenie historii urbanistyki europejskiej pod ką-tem rozwoju idei kształtowania formy miasta, jego typologii i wewnętrznych struktur oraz określenia zachodzących współzależności pomiędzy głoszonymi teoriami i reali-zowanymi miastami o idealnych założeniach – a rzeczywistością. Szczególny akcent położony został na analizę przestrzenną miast, które były miastami planowanymi jako nowe miasta, w całości. Miasta planowane, miasta „idealne” były podporząd-kowane pewnym założeniom filozoficznym, socjotechnicznym lub funkcjonalnym, miały nie tylko znaczenie praktyczne, ale także znaczenie estetyczne i symboliczne. W wielu przypadkach projekty takich miast, były projektami autorskimi określonych twórców-wizjonerów lub doświadczonych agrimensorów i inżynierów. Nowe założe-nia miejskie stanowiły podstawę budowy struktury osadniczej w Europie, a tym sa-mym stworzyły podwaliny dla urbanistyki światowej.

Naukowym celem badawczym jest wykazanie, że historia urbanistyki europejskiej legitymuje się na przestrzeni historii cywilizacji europejskiej niezwykłą ciągłością roz-woju i że wypracowane w okresie antycznym formy miasta i jego struktury, mimo dziejowych zawirowań, zmian politycznych, nowych prądów i idei, są wciąż konty-nuowane i nie tracą swej zasadniczej wartości jako przestrzennej formy życia spo-łecznego. Nawet więcej, że próby zbyt odległego odejścia od wypracowanych przez

3 Ibn Chaldun arab. (1406-1332 ) نودلخ نبا – jeden z najznakomitszych filozofów arabskich, historyk, socjologii, uznany jako prekursor politologii i ekonomii Przypisuje się mu stworzenie arabskiej filozofii historii i socjologii. Jego dzieła wywarły duży wpływ na kulturę w okresie średniowiecza w Europie. Dzieciństwo spędził w Tunezji i Maroku. Podróżował po Hisz-panii, północnej Afryce, Egipcie, gdzie spędził ostatnie dni. Pozostawał w służbie władców północnej Afryki i Granady. Był m.in. autorem dzieł Kitab al-ibar i Muqaddimah. (wg https://pl.wikipedia.org/wiki/Ibn_Chaldun)Zasłynął z nowatorskiej, jak na tamte czasy, koncepcji racjonalnego wyjaśniania zjawisk historycznych i społecznych.

4 Maguaddimah (Wstęp do historii), dzieło Ibn Chalduna, w którym opisał historię ludów arabskich berberyjskich i per-skich. Ponadto zawarł w swym dziele myśl asabiyah, rozumianą jako „więź grupowa”.

15

stulecia wzorców zamieszkiwania, obecne w różnego rodzaju nowych prądach este-tycznych i filozoficznych, odnoszących się do kształtowania form życia społecznego, są drogami fałszywymi, nie dającymi w ogólnym bilansie lepszych rozwiązań prze-strzennych.

W szczególności chciałbym też wykazać, że miasta położone na terenie obecnej Pol-ski, założone na prawie niemieckim w okresie XII-XIV w., o układach szachowni-cowych, owalnym kształcie fortyfikacji i placu rynkowym w środku, mają rodowód pochodzący (pośrednio) z okresu antycznego, grecko-rzymskiego.

Interesujące jest również przyjrzenie się sylwetkom inspiratorów i autorów projektów urbanistycznych nowych założeń miejskich na przestrzeni historii, w zakresie na jaki pozwala dostępna wiedza.

STAN BADAŃ

Problematyka historii budowy miast stała się tematem istotnym pod koniec XIX w., kiedy rozwój przestrzenny i przemysłowy miast stał się uciążliwy dla mieszkańców. Niezadowolenie ze stanu istniejącego stało się bezpośrednią przyczyną powstawa-nia wielu prac naukowych tworzących podwaliny współczesnej urbanistyki. Z prac o charakterze syntetycznym, jakie powstały w tym okresie na uwagę zasługuje monografia Alberta E. Brinckmanna5. Z badaczy, którzy w tym okresie zapisali się w sposób szczególny w historii rozwoju wiedzy o budowie miast wymienić należy Ebenezera Howarda, Christophera Kleibera, Camillo Sitte, Joseph Stubbena, a także polskich autorów, jak Romana Felińskiego, Ignacego Drexlera, Karola Maleczyńskie-go i innych.

Na ogół jednak zagadnienie teorii i budowy miast przedstawiane jest jako jeden z elementów historii rozwoju sztuki. Myśl urbanistyczna, jako specyficzna dziedzina sztuki, która może być rozpatrywana tle innych dokonań danego okresu historycz-nego, wydaje się jeszcze niezbyt doceniana. Dotyczy to również analiz krytycznych współczesnej urbanistyki.

Stopniowo też historia budowy miast z obszaru wiedzy historii sztuki wydziela się jako odrębna dyscyplina, którą interesują się architekci i urbaniści. Do najbardziej znanych dzieł opisujących rozwój budowy miast należą wielotomowe dzieło Gut-kinda6, opisujące w poszczególnych tomach rozwój miast poszczególnych regionów

5 Brinckmann A.E., Stadtbaukunst vom Mittelalter bis zur Neuzeit [w:] Handbuch der Kunstwissenschaft, Berlin 19206 Gutkind, E.A., Urban Development vol. 1-8, 1964-1972

16

Europy, obszerne, bogato ilustrowane dzieło włoskiego profesora L. Benevolo7, tłu-maczone na wiele języków, wspaniałe książki L. Mumforda8 dotyczące interpretacji historii urbanistyki, a także seria książek poświęconych różnym wybranym proble-mom historii urbanistyki, autorstwa amerykańskiego profesora S . Kostoffa9 . Cennym opracowaniem naukowym jest A .E .J . Morrisa10, który w interesujący sposób omawia rozwój form urbanistycznych na przestrzeni wieków, koncentrując uwagę na kształ-cie rozplanowania miast. Tu jednak w ogóle brak jest przykładów miast z terenów polskich. Nasuwa to ważne spostrzeżenie, że historia urbanistyki polskiej, jak do tej pory, nie znalazła większego zainteresowania w literaturze światowej, mimo maso-wego zakładania miast na tym obszarze, zarówno w okresie XI-XIV w., jak i w epoce Renesansu, o intrygujących, regularnych kształtach. Nowe światło na rozplanowanie miast średniowiecznych uważanych w literaturze urbanistycznej dość powszechnie za miasta o strukturze organicznej rzuca praca badawcza K . Humperta i M . Schen-ka11, w której autorzy dowodzą istnienia dość złożonego, w sensie geometrycznym, planowania przestrzennego w Średniowieczu i planowego ukształtowania złożonych układów przestrzennych wielu miast średniowiecznych.

W polskiej literaturze również znajduje się wiele pozycji dotyczących historii urbani-styki i rozwoju teorii urbanistycznych. W okresie międzywojennym badania nad roz-wojem miast prowadzili Oskar Sosnowski12, Stanisław Herbst13, Juliusz Starzyński, Michał Walicki, Zofia Wartołowska, Jan Zachwatowicz, Władysław Tomkiewicz14, Janusz Witwicki, Jerzy Topolski15, Henryk Samsonowicz16, Wojciech Trzebiński17 . Zestawień literatury okresu międzywojennego dokonali Stefan Krakowski18 i Lech Zimowski19. W okresie po II wojnie światowej badania kontynuowane sa z jeszcze większą intensywnością, gdyż Polska wymagała odbudowy tysięcy miast i osiedli, a urbanistyka była postrzegana jako istotne narzędzie polityczne – i tak też była wy-korzystywana. W tym okresie badania nad historią rozwoju miast prowadzili: Kazi-

7 Benevolo L., The History of the City, 19808 Mumford L., The City in History, Harcourt, 1961, 1989, 20079 Kostof S., The City Assambled: The Elements of Urbn Form Through History, Thames & Hudson, London, 1992; Kostof

S., The City Shaped: Urban Patterns and Meanings Through History, Thames & Hudson, London, 199210 Morris A.E.J.., History of Urban Form. Before the Industrial Revolution, Longmann Group Ltd, 197911 Humpert K., Schenk M., Entdeckung der Mittelalterlichen Stadtplanung. Das Ende vom Mythos der „gewachsenen

Stadt”, Stuttgart 200112 Sosnowski O., O planach osiedli sprzężonych w Polsce, BHSiK, IV, 1935 z. 2, tenże, Powstanie, układ i cechy charak-

terystyczne sieci ulicznej na obszarze Wielkiej Warszawy, [w:] Studia do dziejów sztuki w Polsce, wyd. ZAP PW, t. II, Warszawa 1930

13 Herbst S., Zachwatowicz J., Twierdza Zamość, Architectura Militaris, wyd. ZAP PW, I, Warszawa 1936,14 Tomkiewicz W., Witwicki J., Lwów, Dzieje wojenne obwarowania miasta, II, Warszawa 193915 Topolski J., Badania nad dziejami miast w Polsce, Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza, VI, 1960, z.

2 .16 Samsonowicz H., Badania nad dziejami miast w Polsce, Kwartalnik Historyczny LXXII, 196517 Trzebiński W., Polskie renesansowe założenia urbanistyczne – stan i problematyka badań, KAiU, III, 1958 nr 3-4, s.

313-328; tenże, Działalność urbanistyczna magnatów i szlachty w Polsce XVIII w, ZHAiU PAN, Warszawa 1962,18 Krakowski S., Problematyka miejska w historiografii polskiej. Informacje bibliograficzne…, Łódź 195019 Zimowski L., Budowa i zagospodarowanie miast i osiedli. Zarys bibliografii urbanistyki polskiej, Poznań 1966

17

mierz Dziewoński20, Wojciech Kalinowski21, Kazimierz Wejchert22, Wacław Ostrow-ski23, Tadeusz Tołwiński24, Stanisław Arnold, Aleksander Gieysztor, Janusz Pudełko, Felicjan Tłoczek, Władysław Czarnecki i wielu innych. W badaniach koncentrowano się na poszczególnych regionach i miastach. Obszarem Pomorza Zachodniego zaj-mowali się m. in. Lech Leciejewicz25, Tadeusz Zagrodzki, Michał Witwicki, Kazimierz Dziewoński, Stanisław Latour i inni. Kompleksowe opracowanie dziejów Pomorza przedstawił Gerard Labuda26. Szczegółową analizę badań, jakie prowadzono w okre-sie od roku 1945 do 1975 przedstawił Wojciech Kalinowski27 .

Z pewnością na uwagę zasługują również późniejsze prace pracowników Wydziału Architektury w Warszawie, między innymi prof. T. Zarębskiej28 dotyczące rozwoju miast w szczególności w okresie Renesansu, prof. W. Ostrowskiego29, krakowskiego prof . W . Zina z zespołem30 w odniesieniu do rewaloryzacji miast w Polsce po II woj-nie światowej, a także, wydane w charakterze podręczników dla studentów kierunku architektura i urbanistyka, książki: T. Wróbla31, M. Książka32, W. Czarneckiego33, jak również publikacje naukowe o ukierunkowanej tematyce, jak R. Eysymontta34 do-tyczące miast z okresu Średniowiecza na terenach Dolnego Śląska. Zwraca uwagę również praca z historii urbanistyki J. Słodczyka35. Wiele opracowań cząstkowych, problemowych i wycinkowych znaleźć można również w publikacjach wydawanych lokalnie przez wiodące uczelnie w Kraju oraz PAN36 czy towarzystwa naukowe37 . Na półkach księgarskich pojawia się też dużo publikacji popularnonaukowych o mia-

20 Dziewoński K., Zagadnienia rozwoju miast wczesnośredniowiecznych w Polsce, KAiU II, 1957 z ¾, s. 271-27721 Kalinowski W., Zarys historii budowy miast w Polsce do poł. XIXw., Uniwersytet M. Kopernika, Toruń 1966; tenże, Miasta

polskie w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, KAiU, VI 1963, z. ¾, s. 167-22322 Wejchert K., Miasteczko polskie jako zagadnienie urbanistyczne, Wyd. Ministerstwa Odbudowy, nr 11,12, Warszawa

194723 Ostrowski T., Historia budowy miast, Warszawa 195924 Tołwiński T., Urbanistyka, Wyd. III t. I i II, Wyd. Ministerstwa Odbudowy nr 11 i 12, Warszawa 194725 Leciejewicz L., Początki miast nadmorskich na Pomorzu Zachodnim, IHKM PAN, Warszawa-Wrocław-Kraków 196226 Labuda G.[red.], Historia Pomorza, praca zbiorowa, I-II, Poznań 1969, wyd. II Poznań 197227 Kalinowski W., Badania nad historią budowy miast polskich w trzydziestoleciu, [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki

PAN t. XX Zeszyt 2, PWN, Warszawa 197528 Zarębska T., Miasto idealne. Renesansowa mrzonka czy program działania, Architektura nr 4/1984, s. 26-29; Zarębska

T., Miasto idealne kawalera Giorgia Vasariego, Warszawa 1962; Zarębska T., Teoria urbanistyki włoskiej XV i XVI wieku, Arkady Warszawa 1971; Zarębska T., Początki polskiego piśmiennictwa urbanistycznego, Warszawa 1975

29 Ostrowski W., Wprowadzenie do historii budowy miast. Ludzie i środowisko., Oficyna Wydawnicza politechniki War-szawskiej, Warszawa 1996, wyd. II 2001

30 Zin W. [z zespołem], Zabytki architektury i urbanistyki w Polsce. Odbudowa i konserwacja. Miasta historyczne [red. W. Kalinowski], Arkady Warszawa 1986

31 Wróbel T., Zarys historii budowy miast, Ossolineum 197132 Książek M., Materiały pomocnicze do studiów w zakresie historii urbanistyki, Politechnika Krakowska, Kraków 199633 Czarnecki W., Planowanie miast i osiedli, t.I, Wiadomości ogólne, planowanie przestrzenne, PWN, Warszawa, 196534 Eysymontt R., Kod genetyczny miasta. Średniowieczne miasta lokacyjne Dolnego Śląska na tle urbanistyki Europejskiej,

Via Nowa, Wrocław 200935 Słodczyk J., Historia planowania i budowy miast, Uniwersytet Opolski, Opole 201236 Czasopismo Techniczne wyd. przez Politechnikę Krakowską, Przestrzeń i Forma wydawane przez ZUT w Szczecinie,

Kwartalnik Architektury i Urbanistyki PAN i inne.37 Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa wydało pracę zbiorową [red. J. Wyrozumski] Kraków. Nowe studia

nad rozwojem miasta. Kraków 2007. Niestety publikacja, choć przedstawiająca niezwykły, szczegółowy obraz rozwoju Krakowa, jest bez ilustracji.

18

stach, jak choćby np. A.W. Kulika Miasta Polskie38, które jednak nie posiadają w swej treści zagadnień naukowych, ani nawet planów miast, a jedynie zdjęcia i rysunki obiektów architektonicznych.

Pozycje literaturowe dotyczące urbanistyki współczesnej ukierunkowane są głównie na analizę współczesnych projektów i ich realizacji lub współczesnych zagadnień teorii projektowania, w niewielkim stopniu odnosząc się do rozwoju myśli urbani-stycznej, idei jakie towarzyszyły budowie miast na przestrzeni ich bogatej historii.

Współczesnym, najchętniej wykorzystywanym źródłem informacji jest Internet. Nie-stety w sieci dostępna jest niewielka stosunkowo ilość publikacji i badań dotyczących historii urbanistyki. Zastanawiające jest również, że na wielu stronach Internetowych istniejących miast brak jest informacji kartograficznej o dawnym kształcie miasta, pochodzeniu jego ukształtowania, rozwoju przestrzennym, formach urbanistycznych, oraz, że zainteresowanie historią miast, jako nośnikiem ich tożsamości w czasach współczesnych jest zadziwiająco małe.

METODA BADAWCZA

Niezliczona ilość badań prowadzonych w poszczególnych okresach oraz w różnych obszarach badawczych powoduje, że ilość wiedzy i literatury na temat urbanistyki jest niezmiernie obszerna. Określenie metody badawczej wydaje się w tym gąszczu informacyjnym niezwykle istotne .

Literatura już od pewnego czasu straciła wyłączność na gromadzenie i przekazywa-nie wiedzy. Główną rolę w tej dziedzinie przejmują współczesne środki gromadze-nia informacji, jak Internet. Stwarzają one możliwość zapoznawania się w sposób szczegółowy z historią i materiałami bibliograficznymi każdego miasta na Ziemi, z hi-storycznymi ilustracjami, jak i współczesnym stanem miast, fotografią satelitarną, pomiarami geodezyjnymi itd. Ilość informacji powoduje, że konieczne jest wybranie metod selekcji materiału informacyjnego i znalezienie swojej ścieżki badawczej. Ana-liza bibliograficzna i równolegle prowadzona analiza Internetowa pokazuje manka-menty i niedoskonałości każdej z tych ścieżek. Bibliografia jest trudniejsza w dostę-pie, wymaga kwerend bibliotecznych, znajomości języków obcych. Głęboka wiedza zawarta w książkach, na ogół nie występuje w Internecie, o ile książki nie zostały wydane w formie elektronicznej. Internet zwycięża swą powszechną dostępnością, lecz na ogół informacje ważne i prawdziwe są przemieszane z opiniami i sugestia-

38 Kulik A.W., Miasta polskie. Najpiękniejsze zespoły zabytkowe. Arkady, Warszawa 2007

19

mi, gdyż znacząca większość publikowanej w Internecie informacji nie podlega war-tościowaniu, recenzowaniu, weryfikacji, jak to ma miejsce w przypadku literatury drukowanej. Internet podaje wszystko, co zostało do wpisane do sieci i jest dostępne – ale bez koniecznej segregacji, wyboru, komentarza, oceny wiarygodności. Dlatego też, pozyskiwane z Internetu dane i informacje powinny być „krzyżowo” sprawdzane z informacjami z innych źródeł, by uniknąć błędów merytorycznych lub nieścisłości. Natłok i zróżnicowanie formatów informacji internetowych nie sprzyja też systema-tyczności w prowadzeniu badań.

Należy mieć na uwadze, że prowadzenie badań naukowych powinno wnosić do nauki nowe wartości i jakości. Indywidualnie skonstruowana ścieżka badawcza, łą-cząca w sobie zarówno badania własne – w tym przypadku poprzez analizę kluczo-wych przykładów miast z autopsji, tradycyjną analizę bibliograficzną, kartograficzną, ikonograficzną, aż to kwerendy internetowej, prowadzi do spostrzeżeń i konkluzji autorskich, które, jak mam nadzieję, wnoszą pewne nowe spojrzenie na omawiane zagadnienia i, jak mam nadzieję, stanowią również nowe wartości w nauce.

ZAŁOŻENIA MERYTORYCZNE

W szerszym ujęciu pojęcia „miasto idealne” mieści się również zagadnienie „miasta zaplanowanego”, tj. miasta, które zostało wybudowane w całości na podstawie jed-nego, wcześniej opracowanego planu urbanistycznego lub serii działań planistycz-nych rozłożonych w czasie. Miasta zaplanowane zawsze były nośnikami pewnych idei przestrzennych, jako, że budowa nowego miasta nie jest realizowana bez przy-czyny. „Miasta idealne” o charakterze utopijnym, pozostawały najczęściej w sferze wirtualnej i nie były przedmiotem realizacji. Zaś pojęcie „miasta planowane” odnosi się do miast realizowanych w całości lub do realizowanych fragmentów, dzielnic, zespołów.

„Idealizm” planowania miast wynika z przyjęcia ogólnego, apriorycznego założe-nia, że proponowany układ przestrzenny będzie odpowiadał potrzebom mieszkań-ców, będzie właściwie dostosowany do topografii, do planowanej funkcji, jakie miasto ma spełniać.

Ciekawe jest prześledzenie historii miast planowanych i budowanych od nowa. Jakie przesłanki brano pod uwagę przy planowaniu i realizacji całych nowych kompleksów miejskich? Czy dziś możemy z historii planowania nowych miast wyciągnąć pozy-

20

tywne wnioski dla przyszłości budowy miast? Na ile forma urbanistyczna miasta, jej regularność, sprzyjała rozwojowi miasta i łatwości jego użytkowania?

Miasta nowo zaplanowane powstawały na ogół w określonych, sprzyjających wa-runkach społeczno-ekonomicznych i politycznych. W obszarze europejskim nowe lokacje miast często powstawały przy istniejących już wcześniejszych układach osad-niczych. Poza genezą praktyczną powstawiania miast, jako miejsc wymiany towaro-wej, miejsc o charakterze obronnym, zapewniających bezpieczeństwo mieszkańcom i kontrolowanemu terytorium, warto zwrócić uwagę na genezę symboliczno-kultową, gdzie rozwój miasta opierał się na kultach religijnych. Wiele znaczących ośrodków miejskich było rozbudowywanych, ale nie we współczesnym rozumieniu tego słowa, gdyż dzięki fortyfikacjom miasta uzyskiwały formy zamknięte przestrzennie. Rozbu-dowa następowała na zasadzie „pączkowania” lub „doklejania”, o kolejne nowe or-ganizmy miejskie, często również ufortyfikowane, mające na celu uzupełnienie i roz-budowę ośrodka podstawowego.

Patrząc na historię kultury europejskiej kompleksowo, można wyodrębnić okresy hi-storyczne, w których tworzenie nowych miast w sposób szczególny ulegało nasile-niu. Są to:– okres starożytnej Grecji, tworzenia planowanych miast greckich na bazie ortogo-

nalnych schematów planów miast, zarówno na rdzennych terenach greckich, jak również kolonii w Azji Mniejszej i na Sycylii,

– okres kultury etruskiej, zakładanie miast według rytuału etruskiego,– okres starożytnego Rzymu, zakładania nowych miast w podbijanych rejonach Eu-

ropy i Afryki, – okres Średniowiecza, zakładania nowych miast w postaci miast-twierdz w new-

ralgicznych i kluczowych miejscach dla obronności, miast-ośrodków rozwoju han-dlu czy miast-ośrodków kultu religijnego,

– okres Renesansu, z nowymi projektami miast i realizacjami opartymi na trakta-tach teoretycznych,

– okres Baroku, z wprowadzeniem nowych wielkoprzestrzennych kompozycji urba-nistycznych,

– okres Oświecenia, okres naukowych odkryć, racjonalizmu, w którym zaznaczyły się nowe trendy w urbanistyce związane z architekturą organiczną oraz z pierw-szymi doświadczeniami w zastosowaniu inżynierii społecznej,

– okres ery przemysłowej (od XVIII do XX wieku), kiedy to nowe miasta miały na celu przyciągnięcie do pracy w przemyśle rzesz nowych robotników, oferując im godziwe warunki zamieszkania w osiedlach robotniczych,

21

– okres modernizmu tworzenia nowej wizji miasta jako różnorodnej przestrzeni zur-banizowanej, uwolnionej od gorsetu linii zabudowy i definiowanej zabudową prze-strzeni publicznej,

– okres po II wojnie światowej, tworzenia nowych wizji miast po wojennej ka-tastrofie, charakteryzujący się różnorodnością trendów w urbanistyce z przewagą modernizmu i próbami budowy nowych, idealnych miast.

Ten podział chronologiczny jest również w dużej mierze podziałem na określone ob-szary, w których następował intensywny rozwój miast w swoisty, planowany spo-sób.

W prezentowanym tu, skróconym zarysie historii budowy miast, dokonany został przegląd historii budowy miast w okresach historycznych od czasów starożytnych do Renesansu, ze zwróceniem uwagi na zagadnienia urbanistyki tych miast, któ-re w swych założeniach miały stanowić miasta planowane jako nowe jednostki przestrzenne, miasta „idealne” – jak na swój czas i panujące wówczas potrzeby. Przedstawiony poniżej wybór zagadnień i przykładów, odnoszący się do określo-nego czasokresu i przestrzeni europejskiej, nie może być jednak traktowany jako kompleksowe opracowanie historii urbanistyki. Jest to jedynie wycinkowe przed-stawienie jednego z wielu zagadnień problemowych: genezy form ukształtowania nowych miast w Europie, w perspektywie historycznej, obejmującej czasokres od Antyku do Renesansu.

22

IDEA MIASTA W ANTYCZNEJ GRECJI OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MIAST GRECKICH

Historia rozwoju urbanistyki greckiej jest tematem fascynującym, analizowanym i ba-danym przez wielu historyków sztuki, kultury, architektów i archeologów. Niewąt-pliwie, dla czytelności badań konieczne jest wprowadzenie chronologii i periodyza-cji rozwoju urbanistycznego, co jest związane z burzliwymi dziejami historycznymi i okresami niezwykłego rozwoju cywilizacyjnego. W pracy niniejszej, w odniesieniu do urbanistyki greckiej zastosowano periodyzację przyjętą przez Aleksandrę Wąso-wicz39, która oparła się o prace takich badaczy historii miast greckich, jak A. von Gerkan40, P. Lavedan41, R. Martin42, J.-B. Ward-Perkins43 czy A . Giuliano44 . W ni-niejszej pracy przyjęto następującą periodyzację dziejów urbanistyki greckiej (wg A. Wąsowicz):

okres wczesno archaiczny (1100 – 750 p.n.e.)• , okres przedmiejski, migracji i osadnictwa greckiego w basenie Morza Egejskiego;okres późno archaiczny (750 – 494 p.n.e.)• , okres formowania się miast grec-kich;okres klasyczny (494 – 323 p.n.e.)• , okres od wojen perskich i zniszczenia miast greckich, w tym Miletu (494 p.n.e.) oraz Aten i Olintu (479 p.n.e.), okres rozkwitu miast greckich, i odbudowy na planach regularnych;okres hellenistyczny, (323p.n.e. – I w. n.e.)• , okres wzmożonej urbanizacji i hel-lenizacji po śmierci Aleksandra Macedońskiego.

Miasta greckie, to jednostki osadnicze, które pełniły funkcje obronne, mieszkalne, jako ośrodki kultu religijnego usług, edukacji i wymiany towarowej. Dzisiejszy stan badań nie pozwala jeszcze na pełną znajomość rzeczy w tym zakresie. Wyniki ba-dań w przeanalizowanych miastach wskazują, że część funkcji miejskich, takich jak funkcja ekonomiczna czy obronna, były wspólne dla wszystkich miast starożytnych. Natomiast inne funkcje, takie jak administracja polityczna, sądownicza, funkcje reli-gijne – stanowiły o specyfice wybranych miast.45

Najistotniejszą funkcją każdego miasta greckiego była jego funkcja ekonomiczna, a rozwinięty handel, rzemiosło stanowiły o odmienności miasta względem wsi. Cho-ciaż każde miasto greckie było powiązane z przynależnym mu obszarem wiejskim

39 A . Wąsowicz, Zagospodarowanie przestrzenne antycznych miast greckich, PAN, Ossolineum, 1982, s. 9-1340 A . von Gerkan, Griechische Stadtanlagen, Berlin- Leipzig 192441 P. Lavadan, Historie de l’urbanisme, Antiquite-Moyen age, Paris 192642 R . Martin, L’urbanisme dans le Grece antique, Paris 197443 J.B. Ward-Perkins, Cities of Ancient Greece and Italy: Planning in Classical Antiquity, New York 197444 A . Giuliano, Urbanistica delle citta greche, Milano 196645 Za: A . Wąsowicz, op. cit. s. 15

23

(chora), a także wiele miast miało bezpośrednie powiązanie z morzem. Pozwalało to na uprawianie dalekosiężnego handlu, a także rybołówstwa.

Druga charakterystyczna cecha miast greckich to funkcje administracyjno-politycz-ne. Funkcje te formowały się wraz z powstawaniem greckiej formy państwowości miast-państw, jaką były greckie polis. Polis stanowiła wspólnotę obywatelską, któ-ra podejmowała ważne decyzje na zgromadzeniach wspólnot. Wspólnoty składały się z mężczyzn – kobiety, niewolnicy i przyjezdni nie byli jej członkami. Na bazie tego systemu powstało wiele systemów zarządzania: monarchiczny, oligarchiczny, aż do wykształcenia się ustroju demokracji ateńskiej. Miasta stanowiły symbole całego państwa, były miastami-państwami, posiadającymi niezależność gospodarczą. Stąd też nieobcy był im monumentalizm i skłonność do ustawiania pomników symbolicz-nych.

Miasta greckie były też pierwotnie, zanim uformowały organizm o charakterze miej-skim – miejscami kultu religijnego. Funkcje kultowe często łączyły się integralnie z funkcjami sprawowania władzy politycznej, gdyż kult był czynnikiem spajającym lokalną społeczność miejską. W niektórych przypadkach kult religijny był wręcz główną przyczyną powstania miast lub znaczących zespołów architektoniczno-urba-nistycznych. Do takich miast zaliczyć można: Delos, Delfy, Epidauros, Eleusis, czy Olimpię46 .

Funkcje obronne miasta realizowane były w zależności od rzeczywistego zagrożenia. Obronne funkcje defensywne realizowane były przez zakładanie miast w miejscach trudno dostępnych, natomiast obronne funkcje ofensywne – poprzez budowę fortyfi-kacji obronnych. Dobra lokalizacja miasta pod względem bezpieczeństwa oznaczała jego położenie w trudno dostępnym terenie, co w oczywisty sposób ułatwiało obron-ność, z drugiej zaś utrudniało rozwój miasta.

Antyczne miasta greckie charakteryzowały się, odpowiednim do istniejących oko-liczności, wyważeniem spełnianych funkcji miejskich, wykazując zdolność adaptacji do warunków zewnętrznych i zmiany funkcji wiodącej – w razie zaistnienia takiej potrzeby. Trudność w analizie urbanistyki greckiej polega między innymi na tym, że miasta były samodzielne, niezależne, a ich rozwój przebiegał indywidualnie, w za-leżności od okoliczności.

Niezmiernie istotną cechą antycznych miast greckich było ich powiązanie z terenem otaczającym i warunkami geograficzno-topograficznymi. Dotyczyło to zaplecza rol-niczego, które sprawiało, że miasta były samowystarczalne w zakresie wyżywienia. Dzięki lokalizacji na aluwialnych równinach u ujść rzek do wybrzeża morskiego, za-

46 Ibidem, s.16.

24

pewniały sobie zasoby wody słodkiej, żyzne tereny uprawne, możliwość korzystania z zasobów morskich i swobodny dalekosiężny transport i wymianę handlową.

Według teorii Doxiadisa47 projektowanie miast i ich realizacja w okresie klasycznym i hellenistycznym były prowadzone z matematyczną precyzją, która nie mogła być udziałem ówczesnych społeczeństw, znających jedynie zasadę koordynacji kąta pro-stego. Lokalizacje miast rzadko miały miejsce na płaskim terenie, lecz w krajobra-zie, co powodowało, że ortogonalne systemy podziału przestrzeni musiały być od-rzutowane na uwarunkowania topograficzne. Według Doxiadisa dominującą zasadą w projektowaniu miast był punkt widzenia człowieka, ustalający przestrzenny system koordynacji każdego punktu na planie poprzez określenie odległości od punktu stałe-go i zdefiniowanie kąta widzenia względem ustalonego kierunku. Doxiadis stwierdza, że „jednym z najgłębszych prawd starożytnej Grecji było to, że człowiek jest miarą wszystkich rzeczy. Ta koncepcja była widoczna w organizacji środowiska życia czło-wieka: człowiek sam był centrum i punktem odniesienia w kształtowaniu przestrzeni architektonicznej”. Przestrzeń zabudowana i otwarta tworzyły jedność – relację dy-chotomiczną convex-concave. Budynki były tak sytuowane, by podkreślać otaczający krajobraz i tworzyć relacje pomiędzy nim, a budowanymi zespołami urbanistyczny-mi. Badania Doxiadisa nad kształtowaniem zabudowy miast greckich prowadzą do interesujących rezultatów48. Wiedzę tę wykorzystywał on w opracowywanych przez siebie współczesnych projektach urbanistycznych.

Generalnie ujmując istnieją dwa zasadnicze typy osadnictwa miejskiego: typ natural-ny (organiczny) i typ planowany. W przypadku urbanistyki antycznej Grecji, mamy do czynienia z występowaniem obu sposobów kształtowania miast równolegle, przy czym raz jeden, a raz drugi kierunek, uzyskuje pozycję dominującą49 .

W zakresie miast planowanych, zakładanych na podstawie wcześniej opracowanych regularnych planów, wyróżnić można trzy rodzaje miast:

miasta – kolonie,• miasta odbudowywane po zniszczeniach,• miasta uformowane w wyniku synojkizmu• 50 .

Poniżej wymienione zostały wybrane miasta greckie, założone na planach regular-nych – w rozbiciu na poszczególne okresy historyczne:

47 Doxiadis C.A., Architectural Space in Ancient Greece, Cambridge, MIT Press, 197248 Ibidem49 Ibidem, s. 19.50 Synojkizm – to proces powstawania organizmu państwowego lub miejskiego, polis, z grup niezrzeszonej ludności wiejskiej

lub przy tworzeniu się jednej polis z kilku istniejących uprzednio niezależnie.

25

OKRES ARCHAICZNY: Akragas /Agrygent/, Metapontion, Posejdonia, Selinunt, Ka-marina, Naksos

OKRES KLASYCZNY: Pireus, Milet, Goritsa, Haliejs, Priene, Olint, Neapol

OKRES HELLENISTYCZNY: Alba Fucens, Aleksandria, Apameja, Pella, Demetris, Dura Europos, Kassope, Olbia Seuthopolis, Laodikeja, Ptolemais, Chersonez Taurydzki, Soluntum.

MIASTA – KOLONIE

Grecy rozwinęli system budowy nowych miast, zwanym miastami-koloniami. Zjawi-sko to występowało już począwszy od przełomu II na I tysiąclecie p.n.e. na terenie Azji Mniejszej. Procesy kolonizacyjne przebiegały szczególnie intensywnie w okresie VIII-VI w p.n.e. i trwały dalej w okresie klasycznym i hellenistycznym. Okres ten na-zwany został okresem Wielkiej Kolonizacji51. Większość powstałych wówczas miast założonych została na planach szachownicowych. Miasta-kolonie zakładano na nowych terenach wówczas, gdy założycielskie „miasta-matki” nie mogły pomieścić i wyżywić swoich mieszkańców. Zapobiegano w ten sposób nadmiernemu rozrosto-wi miast i utracie kontroli nad nimi, a jednocześnie zdobywano nowe lądy, promując handel, współzawodnictwo i przedsiębiorczość. Grecy znaleźli rozwiązanie na uciąż-liwość rozrastających się miast – budowali nowe miasta- kolonie, „miasta-córki”. In-teresujący jest fakt, że miasta-kolonie w zadziwiający sposób zachowywały tradycję i kulturę „miast-matek”.

Neapol to jedno z nielicznych miast-kolonii, które zachowały układ lokacji greckiej w swej strukturze geometrycznej do dnia dzisiejszego . Campus Initialis , czyli naj-starsza część miasta, ma wymiary 1800 x 2400 stóp greckich (495 m x 660 m) i przekątną 3000 stóp52 (825 m). Miasto dzieli się na 12 równych kwadratów o dłu-gości boku 600 stóp (165 m). Każdy z kwadratów z kolei dzieli się na 5 pasów o szerokości 120 stóp (33 m)53. W centrum układu znajduje się agora, amfiteatr i inne budowle publiczne, charakterystyczne dla programu funkcjonalnego miast greckich.

51 Ibidem, s. 20.52 Wielkość stopy greckiej to 0,275 m.53 Rozmiary campus initialis na podst . opracowania Humpert K.; Schenk M., Entdeckung der mittelalterlichen Stadtplan-

nung. Das Ende von Mythos der “gewachsenen Stadt”, Theiss, Stuttgart 2001

26

MIASTA ODBUDOWYWANE PO ZNISZCZENIACH

Drugą grupę nowo planowanych starożytnych miast greckich stanowią miasta odbu-dowywane po zniszczeniach. Zniszczenia miast mogły być one wynikiem przegranych wojen, ale również kataklizmów, takich jak trzęsienia ziemi, destrukcyjne działania wojenne czy pożary. Miasta odbudowywano nie tylko na gruzach miast zniszczonych, czego przykładem może być wielowarstwowość miasta Troja w Azji Mniejszej, ale też w zupełnie nowych lokalizacjach. Miasta odbudowywane ze zniszczeń otrzymywały regularny plan zabudowy, co wiązało się z przekonaniem o większej racjonalności, użyteczności i nowoczesności tego typu rozplanowania układu miejskiego. Przykła-dami miast odbudowanych w nowych, dogodniejszych, lokalizacjach może być Milet i Priene. Obydwa miasta zostały odbudowane w wyniku zniszczeń starych struktur miejskich po najeździe Persów, w nowych, bardziej dogodnych lokalizacjach.

Rozkwit miasta greckiego (polis) przypadał na wiek VI i V p.n.e. W tym okresie roz-budowywano istniejące ośrodki miejskie, jak i zakładano nowe. Greckie polis były zarówno miastami jak i posiadały odrębną państwowość. W tym okresie następuje również rozpowszechnienie urbanistyki funkcjonalnej, związanej ze „szkołą mile-zyjską”. Należy jednak podkreślić, że tworzenie miast na układach ortogonalnych było znane już w okresie archaicznym, a dopiero w okresie klasycznym uzyskało pełnię swego rozkwitu, stanowiąc pierwsze sformułowania teoretyczne i dojrzałe for-my układów miejskich z zastosowaniem siatek ortogonalnych i strefowania funkcji, pierwowzoru współczesnego „zoningu”.

Ryc. 2. Neapol, Włochy. Miasto założone w VII w. p.n.e. przez Grecję. (gr. Parthenope).

Ryc. 3. Widok greckiej lokacji Neapolu w kontekście dzisiejszego miasta.

27

SYNOJKIZM

Nowe miasta powstawały również w procesie synojkizmu. Miasta te w czasach kla-sycznych i helleńskich niemal zawsze otrzymywały regularny układ przestrzenny, w który wkomponowywano budowle stanowiące o wiodących funkcjach miasta. Przykładami miast, które powstały w taki sposób są: Olint – 432, p.n.e.; Messene – ok. 371 p.n.e.; Mantineja – ok. 371 p.n.e.; Megalopolis – 368/7 p.n.e.; Demetrias – III w. p.n.e.; Kassope – III w p .n .e .

Starożytna Messene została zaplanowana zgodnie z zasadą hipodamejską podzia-łu przestrzeni na prostokątne bloki zabudowy zintegrowane z istniejącym krajobra-zem54. Co odróżnia plan Messene od innych miast hipodamejskich, to zróżnicowanie wielkości bloków zabudowy (insulae). Każdy blok zawiera jednak 14 domów uło-żonych po 7 z każdej strony, równolegle do siebie. Zróżnicowanie wielkości bloków może wynikać z ich dużych stosunkowo rozmiarów, a także z pośpiechu, w jakim powstawało miasto, z uwagi na zagrożenie atakiem ze strony Sparty.

54 Iliopoulou F., The „construction“ of the Greek landscape in the Hellenistic era, praca doktorska, http://www.projetsdepay-sage.fr/the_construction _of_the_greek_landscape_in_the_hellenistic_era

Ryc. 4 . Messene – rysunek założenia miejskiego, na podst. Themelis P., The Ancient Messene, Ministry of Culture, Athens: T.A.P.A. editions, 2002

28

HIPPODAMOS – TWÓRCA IDEI MIASTA RACJONALNEGO

Jednym z istotnych historyczno-urbanistycznych zagadnień badawczych stało się okre-ślenie roli milezyjskiego architekta, Hippodamosa, w tworzeniu modelu miasta grec-kiego (hellenistycznego). Hipodamejski system budowy miasta polegał na rastrowym układzie wewnętrznej struktury miasta i swobodnej formie okalających miasto fortyfi-kacji, dostosowanych do topografii terenu. Hippodamos oparł budowę tego systemu, z jednej strony na wiedzy obudowie miast kolonialnych i wcześniejszych realizacjach miast greckich zakładanych na siatkach ortogonalnych („szkoła italska”), z drugiej zaś na matematyce i geometrii Pitagorasa, którego był uczniem. Miasta przypisywane Hip-podamosowi mają zakomponowaną strukturę przestrzenną o wyważonych proporcjach wymiarowych i, co istotne, o strefowanej funkcji. Szczególną rolę Hippodamosowi, jako twórcy systemu regularnego układu miejskiego, nadał Arystoteles.

Niemniej jednak, Milet uważany dotychczas za pierwsze miasto o ortogonalnym układzie ulic, jak wskazują badania archeologiczne, wcale pierwszym nie był. Już w VI w p.n.e. rozpowszechniony był schemat ortogonalny w tzw. szkole italskiej, tj. w greckich miastach – koloniach, budowanych na terenie Sycylii. Megara Hybla-ea była pierwszą kolonią dorycką na Sycylii, której nadany został plan ortogonalny w okresie ok. 725 p.n.e. Ze znanych przykładów miast o układzie ortogonalnym zaliczanych do tzw. „szkoły italskiej” w wieku VI p.n.e. wyróżnić można: Selinunt, Kamarinę, Naksos, Akragas, Posejdonię .55 Ślady wcześniejszych układów ortogo-nalnych ulic znaleziono również w Smyrnie (obecnie jest to obszar miasta Izmir), a także w Zernaki Tepe, mieście Urartian, nad północnym brzegiem jeziora Van56, również na terenie obecnej Turcji.

Plan Miletu Hippodamosa zakładał nie tylko ortogonalny układ ulic, ale również odnosił się do lokalizacji obiektów publicznych, podziału przestrzeni miasta na strefy odpowiednie względem stosunku własności: prywatne, publiczne, sakralne oraz na strefy związane z przynależnością klasową mieszkańców (wojowników, artystów czy rolników) i poszczególnych funkcji w mieście, tworząc tym samym zręby planowania przestrzennego57. I właśnie w tym zakresie hippodamejski plan urbanistyczny wniósł elementy nowości do urbanistyki greckiej. O wysokiej jakości tego planu świadczy to, że w kolejnych latach zabudowę uzupełniano w zgodzie z pierwotnymi założeniami planu Hippodamosa, chociaż, w okresie początkowym od założenia miasta, wznie-sionych zostało niewiele budowli.

55 [za:] Martin, op. cit. s.310-32056 Burney C.A., Lawson G.R.J., Measured Plans of Urartian Fortresses, Anatolian Studies, X 1960, s. 177 i następne57 Rykwert J.,: The Idea od a Town. The Anthropology od Urban Form in Rome, Italy and the Ancient World, MIT Press

Cambridge, Massachusetts, London England, 1988 s. 86

29

Z dużej liczby miast, wznoszonych na układach siatek ortogonalnych, jakie powstały w procesie hegemonii greckiej urbanizacji, wyróżnić można kilka szczególnie waż-nych miast greckich. Charakteryzują one klasyczny sposób planowania i wznoszenia nowych miast przez Greków, powstałych w okresie od V do III wieku p.n.e. Są to: Milet, Priene, Pireus i Olint zaliczane do okresu klasycznego, oraz Aleksandria po-wstała w okresie hellenistycznym. Należy mieć na uwadze, że w omawianym okre-sie, miast o układzie ortogonalnym powstało w obszarze wpływów greckich znacz-nie więcej. Z zachowanych śladów miast, planowanych na układach ortogonalnych, można wymienić jeszcze Rodos na wyspie o tej samej nazwie, Goritsa w Tessalii, Halielis w Argolidzie .

Antyczne miasto Milet58, pochodzące jeszcze z epoki mykeńskiej, miasto, które było kolebką nauki greckiej, a jednocześnie ważnym portem na Morzu Egejskim, zburzo-ne zostało przez Persów w roku 494 p.n.e. Nowe miasto Milet, którego pozostałości archeologiczne zachowały się na wschodnim wybrzeżu Morza Egejskiego, na terenie obecnej Turcji, był miastem mającym wiodące znaczenie w czasach hellenistycznych w dziedzinie nauki, kultury i handlu. Po najeździe Persów miasto zostało odbudowa-ne w roku 479 p.n.e. tj. 15 lat później, ale w innej lokalizacji, położonej nieco na północ. Przyjmuje się, że autorem planu nowego miasta był wspomniany wcześniej architekt – Hippodamos z Miletu. Na półwyspie o długości ok. 2 km zaprojekto-wał on miasto na ortogonalnej siatce ulic i kwartałów. Miasto stykało się z dwoma portami w przyległych zatokach Lwiej i Teatralnej. W części środkowej wydzielono przestrzenie pod obiekty publiczne, takie jak obszerna agora z portykami kolum-nadowymi i sklepami, buleuterion, prytanejon, świątynia Apollina Delphinos, sank-tuarium Ateny i gimnazjon oraz łaźnie. Wszystkie budowle podporządkowane były ortogonalnemu układowi kompozycyjnemu. Cały obszar miasta podzielony został na insulae o rozmiarach – w dzielnicy północnej 17,7 x 20,75 m, w centralnej i połu-dniowej 29,5 x 51,6 m. Szerokość ulic wynosiła 4 – 4,5 m, a dwie główne arterie przecinające się pod kątem prostym miały szerokość 7,5 i 7,7 m.

Miasto Milet przeżyło kolejny okres rozkwitu, gdy w roku 133 p.n.e. wraz z Efezem i Pergamonem zostało przejęte przez Cesarstwo Rzymskie. Siłą sprawczą rozwoju Miletu był jego port, oddalony nieco od linii brzegowej Morza Egejskiego, u ujścia rzeki Meander. W V w. n.e., z uwagi na zamulanie akwenu wodnego i stopniowe jego spłycanie przez namuły rzeczne rzeki Meander, port stracił na funkcjonalno-ści. Konieczna stała się budowa nowego portu, położonego w odległości 10 km od Miletu. Niestety, spowodowało to, że Milet stracił na swym znaczeniu jako ośrodek miejski o znaczeniu portowym i został opuszczony przez mieszkańców. W epoce bi-

58 Martin, 1951 op. cit. s. 361-363; Martin 1974, s. 97-106, 291-292.

30

Ryc. 5a. Schemat układu miasta Milet wg projektu Hipppodamosa z Miletu .

Ryc . 5b . Fragment makiety rekonstrukcyjnej Miletu prezentowanej w Pergamon Museum w Berlinie.

31

zantyńskiej na gruzach miasta powstała twierdza, której pozostałości górują obecnie nad ruinami miasta .

Dzisiaj zarys miasta zaprojektowanego na układzie ortogonalnie przecinających się ulic jest prawie nieczytelny. Obecnie, całość założenia jest zdominowana przez do-brze zachowane ruiny teatru rzymskiego z II w. n.e. o średnicy 140 m, mogącego pomieścić 25000 widzów, ruiny twierdzy bizantyńskiej oraz rozrzucone po terenie

Ryc. 6. Współczesny obraz Miletu. Widok na obszar centralny miasta – agorę z fragmentem zrekonstruowanej stoy.

Ryc. 7. Milet. Teren miasta i portu. Na zdjęciu widoczna dawna zatoka portowa wcinająca się pomiędzy dwa wzniesienia, na których zlokalizowane było miasto.

Ryc. 8. Milet. Pozostałości teatru rzymskiego.

Ryc. 9. Milet. Fragment zrekonstruowanej kolumnady podcienia budynku stoa, zamykającego przestrzeń agory od strony wschodniej.

Ryc . 10 . Milet . Anastyloza fragmentu agory ze zrekonstruowanym fragmentem kolumnady stoa .

32

fragmenty budowli greckich i rzymskich. Czytelna jest topografia miasta, położonego na niewielkich wzniesieniach, nad olbrzymią szeroką równiną wytworzoną przez na-muły rzeki Meander, a także zasięg dawnego portu wcinającego się niewielką zatoką w układ miejski. Duża, równinna część miasta antycznego pozostała jeszcze nie zba-dana, służąc obecnie jako pole uprawne.

Nowy, hipodamejski Milet stał się miastem wzorcowym dla wielu innych miast, któ-re później zakładano w obszarze wpływów miast helleńskich. Miasto to miało duży wpływ na rozwój urbanistyki hellenistycznej, gdyż dysponowało aż 90 miastami – koloniami, w których „zaszczepiono” układy ortogonalne.

Ryc. 11. Priene. Plan miasta założonego ok. roku 350 p.n.e. Plan o rygorystycznym układzie ulic biegnących równolegle i prostopadle do siebie, bez uwzględnienia złożonej topografii terenu.

Ryc. 12. Priene – anastyloza zniszczonej w czasie trzęsie-nia ziemi świątyni Ateny, na tle góry Mykale.

33

Ryc. 13. Priene. Schemat planu założenia miej-skiego .

Ryc. 14. Model przestrzenny miasta Priene .

34

Klasycznym przykładem zaplanowanego miasta hellenistycznego jest również miasto Priene, położone obecnie w południowo-zachodniej Turcji na wschodnim wybrzeżu Morza Egejskiego, niedaleko od Miletu i Efezu. Lokalizacja miasta jest wyjątkowa. Miasto położone jest na łagodnym, południowym zboczu góry Mikale, tuż pod wy-soką i stromą skalną ścianą góry, na której szczycie znajdował się Akropol. Z miasta rozciąga się rozległy widok na nizinę utworzoną z namułów rzeki Meander. Niegdyś obszar ten znajdował się pod wodą, tworząc zatokę, w której funkcjonował port – Naukolos, ważny punkt wymiany towarowej.

Priene założone zostało na zlecenie Mauzolosa z Halikarnasu w roku 350 p.n.e. w miejscu istniejącego wcześniej miasta greckiego zburzonego przez Persów w roku 494 p.n.e. Po oswobodzeniu miast Azji Mniejszej spod panowania Persów przez Aleksandra Wielkiego, możliwy stał się renesans miast w tym regionie. Nowe miasto Priene funkcjonowało do XIII wieku n.e. Zamieszkiwać je mogło nawet ok. 4000 mieszkańców. Jego struktura wykazuje geometryczną regularność, opartą na trójką-cie pitagorejskim o proporcjach przyprostokątnych 3:4. Na bazie tej relacji liczbowej zbudowane są poszczególne bloki zabudowy oraz cały układ miejski, bez względu na zróżnicowanie wysokości posadowienia poszczególnych obiektów i kwartałów. Różnice w wysokości terenu pokonywane są stromymi ulicami i szerokimi schoda-mi. Poszczególne kwartały zabudowy mają wymiary ok. 120 x 150 stóp (35 x 45 m). Podstawowy moduł struktury miasta wynosi 125 stóp w kierunku południowym i 166 stóp w kierunku północnym. Cztery moduły po 125 stóp w poziomie i 3 mo-duły po 166 stóp w pionie tworzą kwadrat o wymiarach 500 x 500 stóp. Na rysunku planu miasta zaznaczono również położenie budowli publicznych, skoncentrowa-nych w strefie centralnej miasta.

Do najważniejszych budowli, których pozostałości można jeszcze oglądać w Priene, należy świątynia Ateny, której autorstwo przypisywane jest Pitheusowi (Pyteosowi), autorowi Mauzoleum w Halikarnasie. Świątynia zburzona została w wyniku trzęsie-nia ziemi. Anastylozie poddano tylko 5 kolumn w porządku jońskim, pozostałe seg-menty żłobkowanych kolumn leżą wokół świątyni.Dobrze zachował się Akropol oraz prostokątnie ukształtowany buleuterion, miejsce spotkań senatu miasta. Z innych pozostałości budowli publicznych miasta warto wymienić agorę, świątynię Demeter, gimnazjon i stadion. W północnej części miasta znajdował się niewielki, jak na tamte czasy amfiteatr, który mógł pomieścić 5000 widzów. W mieście pozostały również ślady przeszłości bizantyńskiej. W miejscu, gdzie znajdowała się świątynia Zeusa widoczne są fragmenty budynku kościoła grecko-katolickiego, a całe miasto otoczone zostało murami obronnymi pochodzącymi z okresu Bizancjum. Wszystkie budowle

35

miejskie, niezależnie od czasu ich budowy, wykonano z jednego rodzaju kamienia, miejscowego szarego marmuru, co nadało miastu jednolitą strukturę i kolorystykę.

Priene to imponujące założenie miejskie o niezwykłej lokalizacji i wyjątkowej struk-turze przestrzennej, integrującej poszczególne obiekty architektoniczne w jedną ca-łość, podporządkowaną doskonałej geometrii rozplanowania miasta. Jest to miasto niezwykle ważne dla historii urbanistyki, choć dziś pozostaje jedynie archeologicz-nym skansenem i celem turystycznym .

Miasto Pireus powstało również jako miasto planowane od podstaw. Potrzeba utwo-rzenia przez Ateny nowych portów z uwagi na rozwój floty wojennej spowodowanej wojnami z Persami, doprowadziła do budowy trzech nowych portów: dwóch wojen-nych i jednego handlowego. Porty i miasto Pireus zlokalizowano na odległym o 10 km od miasta półwyspie Akti. Pireus stanowił zaplecze dla nowych portów. Z czasem ufortyfikowano zarówno miasto Pireus, jak i trakt drogowy łączący Ateny z Pireusem.

Wzdłuż 10 km drogi wybudowano Długie Mury, Północny i Środkowy59 . Miasto Pi-reus zaprojektowano na układzie siatki ortogonalnej z wydłużonymi, prostokątnymi kwartałami, a na przecięciu głównych arterii zlokalizowano agorę.

W procesie rozwoju miasta utworzono układy ortogonalnych siatek ulic podobne do inicjalnych, które ułożono pod różnymi kątami z dostosowaniem swego położenia równolegle do głównych linii brzegowych portów. W ten sposób, stworzono układ

59 Parnicki-Pudełko, Architektura starożytnej Grecji, 1985

Ryc. 15. Priene – rekonstrukcja rysunkowa miasta w okresie jego rozkwitu w IV w. p.n.e.

Ryc. 16. Priene – widok ruin miasta na tle góry Mykale, na której szczycie znajdował się Akropol.

Ryc. 17. Priene – jedna z ulic podłużnych ze stopniami, prowadząca w kierunku agory.

36

Ryc. 18. Mapa miasta Pireus w Grecji z roku 1908, ukazująca regularny podział na wydłużone prostokątne kwartały wokół zatoki portowej .

Ryc. 19. Olint. Schemat nieistniejącego dziś miasta, wg proj. Hippodamosa z Miletu z roku 432 p.n.e.

37

wzajemnie przemieszczonych siatek geometrycznych, generujących nieregularne przestrzenie śródmiejskie między nimi.

Miasto Olint (Olynthos) położone było na Półwyspie Chalkidyckim na dwóch wzgó-rzach, południowym, mniejszym, ze starym miastem i północnym, gdzie powstała nowa zabudowa miejska. Odkryte tu ruiny stanowią rozbudowę istniejącego wcze-śniej trackiego miasta Paleopolis, zasiedlonego przez plemię Bottiajów. Miasto to zniszczone zostało w roku 479 p.n.e.przez Persów dowodzonych przez generała Ar-tabazosa, będącego na służbie króla Kserksesa. Zabito wówczas wszystkich jego mieszkańców, a miasto zasiedlono osadnikami z pobliskich miast greckich60 . Miasto Olint zostało odbudowane ze zniszczeń w latach 440/430 p.n.e., lecz w roku 348 p.n.e. po długim oblężeniu zostało zdobyte przez Filipa II Macedońskiego, który na-kazał je całkowicie zniszczyć. Ponieważ nie podjęto ponownej odbudowy miasta ru-iny, jakie pozostały w ziemi są doskonałym materiałem archeologicznym ilustrującym ówczesny sposób zabudowy.

Ruiny Olintu przedstawiają miasto o przemyślanym układzie przestrzennym i funk-cjonalnym. Układ ulic charakteryzuje się rygorystycznym podziałem geometrycz-nym, niezależnym od topograficznych uwarunkowań terenowych. Wyjątek stanowi zewnętrzna granica miasta, podporządkowana przeszkodom terenowym (zbocza gór, brzeg morza itp.). Ulice główne nie miały monumentalnego charakteru i ich szero-kość wynosiła od 5 do 7 m, ulice boczne zaś miały ok. 5 m szerokości.

Taki układ ulic tworzył prostokątne kwartały (insulae) o wymiarach 35,40 x 86,50 m, z których każdy mógł zawierać 10 domów usytuowanych w dwóch rzędach, roz-dzielonych uliczką gospodarczą tzw. ambitus o szer. ok. 1,4 m. Zabudowa atrialna o wymiarach w rzucie 17 x 17 m, występowała w dominującym typie pastas, z por-tykiem po północnej stronie atrium, skąd prowadziło wejście do części mieszkalnej (oikos) złożonej z pokoju, łazienki i kuchni. Niektóre z domów były piętrowe i kryte były dachówką ceramiczną. Wg Martina61 w południowej części miasta zarezerwo-wano kilka insulae pod lokalizację agory, ale przestrzeni tej nigdy nie zabudowano. Odkryto w tym miejscu jedynie fontannę i wydłużoną budowlę z portykiem kolum-nowym62 .

Schemat zabudowy Olintu stanowił dojrzałą formę miejskiej struktury dostosowa-ną do ówcześnie panujących stosunków społecznych i potrzeb funkcjonalno-prze-strzennych. Plan Olintu uzyskał jednolitą formę wykreowaną przez Hippodamosa na

60 wg: http//pl.wikipedia.org/Wiki/Olint61 Martin R., L’urbanisme dans la Grece antiqua, Paris 1974, druga edycja rozszerzona, (wyd. pierwsze w 1956 r.)62 Wąsowicz A., Zagospodarowanie przestrzenne antycznych miast greckich, PAN, Instytut Historii Kultury Materialnej, Os-

solineum 1982, s.240

38

podstawie dokonanych przez niego obserwacji funkcjonowania miast greckich i zdol-ności do usystematyzowania relacji przestrzennych w formie kompleksowego planu miasta. Historia potraktowała Olint brutalnie, jednakże dzięki zachowanym ruinom możliwe stało się poznanie tego niezwykłego dzieła urbanistyki helleńskiej.

MAGICZNA URBANISTYKA ALEKSANDRA WIELKIEGO

Aleksander Wielki był założycielem około 70 miast na terenach, które zdobył. Do naj-większych osiągnięć urbanistyki okresu hellenistycznego należy założenie przez Alek-sandra Wielkiego wymienionego wcześniej miasta Priene, a także miasta Pergamon, słynnego dzięki utworzeniu Muzeum Pergamońskiego w Berlinie oraz największego z założonych w tym okresie miast, Aleksandrii .

Aleksandria założona została w 331 r. p.n.e.63 przez Aleksandra Wielkiego i zapro-jektowana przez architekta Deinokratesa z Rodos. Kształt miasta i jego budowli nadał jednak jego kolejny władca Ptolemeusz. Aleksandria była idealnym miejscem na port u północnych wybrzeży Afryki. Położona na mierzei pomiędzy morską zatoką a jeziorem Mareotis. Miasto przez wiele lat było ważnym ośrodkiem handlowym i mi-litarnym, tworząc wraz z Rzymem i Konstantynopolem trójkąt miast dominujących nad Morzem Śródziemnym.

Aleksandria wzbogaciła się dzięki wieloletnim dostawom zboża do Konstantynopo-la. Bogate portowe miasto, o zaplanowanej regularnej strukturze i wspaniałych bu-dowlach, przez wieki fascynowało przyjezdnych. N.J. Saunders pisze, że kiedy po przejęciu miasta w VII w. n.e. przez Arabów, Amr ibn al-As wprowadził swoją armię pustynnych wojowników do miasta, zdumiał się widokami, które zobaczył. Sporzą-dził list opisujący jego wrażenia, w którym napisał, że w mieście jest 4000 pałaców, 4000 łaźni, 400 teatrów, do tego 12 000 sprzedawców warzyw oraz 40 000 Żydów. „Arabowie byli oszołomieni intensywnością światła odbijającego się od marmuro-wych ulic, pałacowymi budowlami i niekończacymi się szeregami polerowanych ko-lumn”- pisze64. Arabowie byli również pod wrażeniem podziemnego miasta-labiryntu rur i cystern na wodę. „Niektóre były głebokie na pięć pięter i wspierały się na lesie kamiennych kolumn”65. Woda dla potrzeb miasta dostarczana była rurociagami pro-sto z Nilu, a jej zapas wystarczał na roczne użytkowanie.

63 Bagnall R.S., The date of the foundation of Aleksandria, American Journal of Ancient History IV: 46-964 Saunders N., Tajemnice grobowca Aleksandra Wielkiego, wyd. Amber, 2012, s. 12265 Op. cit. s.126

39

W I wieku n .e . Aleksandria była jednym z najbardziej zaludnionych miast w historii do czasu rewolucji przemysłowej i liczyła od 500 000 do miliona mieszkańców. Choć dzisiaj z pierwotnych założeń i budowli miasta pozostały nieliczne szczątki, w planie miasta można odczytać ślady pierwotnych założeń miasta (campus initialis) z szachownicowym modułem 275 x 275 m (co jest odpowiednikiem 1000 stóp po 0,275 m). Cały campus initialis ma wymiary 6000 x 8000 stóp, tj. 1660 x 2200 m, z przekątną o długości ok. 10000 stóp, tj. 2750 m (zaznaczoną na rysunku). Układ kwartałów był przecięty aleją Via Canopica, która miała szerokość 100 stóp (27,5 m) i była słynną ulicą kolumnową Aleksandrii.66 Przebieg alei Via Canopica tylko nie-znacznie różni się od przebiegu obecnego bulwaru de Rosette. Wysunięta w morze w kierunku północnym wyspa Faros połączona został z miastem grobląo długości jednej mili (1 260m), tworząc dwie zatoki portowe. Grobla stanowiła dojazd do dwóch portów położonych po jej obu stronach –Wielkiego Portu od strony wschodniej i portu Eunostos od strony zachodniej. Na wyspie tej Faros powstała słynna latarnia morska, zaliczana do jednego z siedmiu cudów świata starożytnego. Przetrwała ona do wieku XIV n.e., kiedy to zawaliła się w wyniku trzęsienia ziemi.

Aleksandria jako miasto portowe i wielonarodowe, o strategicznym znaczeniu dla re-gionu, przetrwała do dnia dzisiejszego, inaczej niż Olint, Priene czy Pergamon, które w procesie historycznych przemian utraciły swoje znaczenie. Aleksandria transfor-mując i modernizując nieustannie swoją strukturę urbanistyczną, dostosowywała ją do zmieniających się potrzeb, a doskonała lokalizacja miasta zapewniła mu trwałą funkcjonalność.

Zagadnieniem, które najbardziej interesuje badaczy przeszłości miast aleksandryj-skich jest ich charakter religijny i symboliczny. W szczególności objawia się to za-pisaniem w strukturze tzw. „miast królewskich” boskich cech Aleksandra Wielkiego, ich założyciela67. Orientacja względem stron świata siatki ortogonalnej Aleksandrii nie jest przypadkowa. Jak wynika to z przeprowadzonych badań naukowych, głów-na oś miasta, Via Canopica jest zorientowana na kierunek wschodu słońca w dniu urodzin Aleksandra Wielkiego. Via Canopica kończyła się bramami Słońca na wscho-dzie i Księżyca na zachodzie. W czasach lokacji miasta również królewska gwiazda Regulus pojawiała się w tym samym kierunku. Badania późniejszych miast helleni-stycznych, jak Seleucia nad Tygrysem i Nemrud Dag potwierdzają tezę o nieprzy-padkowej orientacji siatki modularnej Aleksandrii68 .

66 Opis na podst . Humpert Klaus, Schenk Martin, Entdeckung der Mittelalterlichen Stadtplanung, Theiss Stuttgart 2001.67 Ferro L., Magli G., The astronomical orientation of the urban plan of Alexandria, Faculty of Civil Architecture, Politechnika

Mediolańska, Mediolan68 ibidem

40

Aleksandria nie była miastem kolonialnym, lecz „pierwotnym”, miastem królewskim, które tworzyło modelowy przykład miasta i inspirację dla wielu innych miast powsta-jących w okresie hellenistycznym. Do najważniejszych z nich można zaliczyć mia-sto Seleucia położone nad Tygrysem w niedalekiej odległości od Babilonu, miejsca śmierci Aleksandra Wielkiego w roku 323 p.n.e. Miasto Seleucia zostało założone w roku 300 p.n.e. przez Seleucusa I Nikatora, uważanego za syna boga Apollo. Zakładając nową stolicę swojego królestwa Seleucus posłużył się wzorem układu przestrzennego Aleksandrii z główną osią podłużną i regularną siatką uliczną, opartą o tę oś. „Układ przestrzenny miasta Seleucia był zainspirowany Aleksandrią zarówno symbolicznie jak i praktycznie, lecz będąc blisko miejsca śmierci Aleksandra Wiel-kiego, główna oś miasta została skierowana na te same cele (słońce, Regulus) lecz na ich zachód”69. Stąd skrzywienie osi względem północy jest symetryczne w odnie-sieniu do skrzywienia osi Via Canopica w Aleksandrii .

Poszukiwanie odniesień religijnych i astronomicznych w układach lokacyjnych miast w okresie hellenistycznym stało się ważnym elementem kreacji urbanistycz-nej tego okresu. Orientacja miast i ich najznamienitszych budowli względem stron świata i słonecznej trajektorii była istotnym elementem wiedzy twórczej budowni-czych miast również w kolejnych, następnych okresach dziejowych w urbanistyce i architekturze.

Miasto Pergamon (obecnie Bergama, poł. w odległości 80 km na północ od Izmiru), to wyjątkowe miejsce. Założone zostało w III w. p.n.e. na szczycie wzgórza wzno-szącego się wysoko nad pofałdowanym krajobrazem wybrzeża egejskiego. To mia-sto-twierdza zostało rozbudowane przez Lizynacha, jednego z generałów Aleksandra Wielkiego. Następca Lizynacha dał początek dynastii Attalidów. W okresie panowa-nia Attalidów Pergamon stał się królestwem, a także centrum kultury i nauki, ze słynnym amfiteatrem na szczycie wzgórza i biblioteką, a także miejscem kultu bogów greckich Nike, Ateny Polias i Zeusa. Ołtarz Zeusa, jedna z największych pereł sztuki helleńskiej został rozebrany i w częściach przewieziony do Berlina. Sposób pozy-skania tego obiektu przez Królestwo Prus nie zostało do końca wyjaśnione. Strona turecka jest w tej kwestii w sporze z Niemcami .

Położenie miasta na samym szczycie góry i jej stromych zboczach nie wykazuje w swym układzie regularności, znanej z innych miast helleńskich. Struktura mia-sta składa się z budowli i zespołów zestawionych pod różnymi kątami i na różnych poziomach. W niezwykły sposób zapewniono powiązanie poszczególnych zespo-łów funkcjonalnych, kreując antyczny model „miasta zwartego”. Miasto Pergamon

69 ibidem

41

w niezwykły sposób ilustruje silny i nierozerwalny wręcz związek miast z otacza-jącym je krajobrazem, włączając go do kompozycji przestrzennej miasta. Objawia się to w szczególny sposób przy ołtarzu Zeusa oraz w amfiteatrze otwartym na sze-roki krajobraz . W Pergamonie zrealizowano hellenistyczny program funkcjonalno-przestrzenny miasta, dbając o reprezentacyjność każdej z budowli, indywidualizm ukształtowania i racjonalne powiązanie w całość zespołu miejskiego. Cześć miasta na wzgórzu połączona była z miastem dolnym, w którym znajdowała się agora, za-budowa mieszkalna i wielki kompleks sportowy klasycznego gimnazjonu .

Na marginesie tych rozważań warto wspomnieć o projekcie artystycznym „Panorama Pergamonu” stworzonym w latach 2008-11 przez Yadegara Asisi70 we współpracy z Muzeum Pergamońskim w Berlinie. Próba emocjonalnego, artystycznego odtwo-rzenia cech wielkości, atmosfery i piękna wynikającego z powiązania architektury klasycznej z naturą – należy do niezwykle udanych przedsięwzięć, zapadających głę-boko w pamięć.

Procesy urbanizacyjne, jakie występowały w okresach archaicznym, klasycznym i hellenistycznym w Grecji i na terenach kolonizowanych, odegrały fundamental-ną rolę w tworzeniu się podstaw filozofii miasta i urbanistyki w ogóle. Model mia-sta greckiego stał się kanwą rozwoju urbanistyki, traktowanej jako planowanego działania inwestycyjnego, mającego na celu stworzenie modelu miasta idealnego. Greckie miasto idealne to miasto posiadające właściwe proporcje, zarówno jako całość, jak i w zakresie jego poszczególnych kwartałów (insulae) oraz budowli to-warzyszących. Miasto greckie posiadało też spójny z zabudową system polityczny

70 Pergamon, Yadegar Asisi Panorama der Antiken Welt – katalog wystawy w dniach 30.9.2011-30.9.2012, Berlin Perga-monmuseum

Ryc. 20. Aleksandria. Schemat mia-sta założonego w roku 331 p.n.e. przez Aleksandra Wielkiego .

42

i społeczny, tworzący z miasta określoną całość społeczno-przestrzenną. Grecka urbanistyka to także tworzenie hierarchicznej sieci osadniczej, tworzenie związ-ków miast, jak również dystrybucja dominujących funkcji pomiędzy poszczegól-ne ośrodki miejskie. Podstawy urbanistyki stworzone w obszarze kultury greckiej oddziałały silnie na tworzenie się systemu miast imperium rzymskiego, a za jego pośrednictwem również na całą kulturę urbanistyczną Europy. Miasta średnio-wieczne zakładane na terenach Europy Środkowej, a także warowne miasta we Francji (bastides) czerpały z doświadczeń greckich i rzymskich.

Ryc. 21. Pergamon (Bergama – Turcja) – tablica informa-cyjna przedstawiająca model przestrzenny całego założenia miejskiego starożytnego Perga-monu .

Ryc . 22 . Pergamon – widok na ruiny amfiteatru, pozostałości twierdzy rzymskiej i otaczają-cy krajobraz .

43

Ryc. 23a. Pergamon, ołtarz Zeusa – model rekonstrukcyjny eksponowany w Muzeum Pergamońskim w Ber-linie .

Ryc. 23b. Pergamon, fragment płaskorzeźby na ołtarzu Zeusa przedstawiającej walkę z gigantami.

44

IDEA MIASTA W STAROŻYTNEJ ITALII

MIASTA KULTURY ETRUSKIEJ

W okresie od połowy VII do początków V w. p.n.e. w Italii Północnej i środkowej części Półwyspu Apenińskiego, w Lacjum, Rzymie i Kampanii panowali Etruskowie. Sprzymierzeni z Kartaginą konkurowali na Morzu Śródziemnym z Grekami. W roku 535 p.n.e. pod Alalią u wybrzeży Korsyki udało im się pokonać flotę grecką, czym zapobieżono kolonizacji Korsyki przez Greków. Bitwa ta, w którą zaangażowane było wiele miast etruskich sprzymierzonych w związku miast prowadzącym wspólną po-litykę obronną, spowodowała liczne straty w dotychczasowym układzie sił: Kartagiń-czycy zdobyli supremację na Morzu Tyrreńskim, a dotychczasowe trasy handlowe znad Morza Tyrreńskiego poprzez Apeniny nad Adriatyk straciły na znaczeniu. Kryzys państwa etruskiego spowodował, na przełomie drugiej połowy wieku VI p.n.e., zmia-ny polityczne i ekonomiczne. W ich rezultacie powstał drugi etap kolonizacji etruskiej. Istniejące miasta jak np. Bolonia zostały przebudowane, założono też w tym okre-sie wiele nowych miast71. Miały charakter odrębnych państw i były sprzymierzone w system federalny, bazujący na szczegółowych unormowaniach w zakresie praw-no-ekonomicznym. Na czele każdego z tych miast-państw stał król zwany lukumo-nem. Do związku miast należały: Volaterrae, Arretium, Cortona, Perusia, Clusium, Rusellae, Vetulonia, Volsinii, Vurci, Caere, Veii i Tarquinia, najstarsze z etruskich miast72. Ekspansywny rozrost państwa etruskiego był możliwy dzięki stosunkowo ni-skiemu rozwojowi społeczności zamieszkujących teren Italii w VII i VI w. p.n.e. Rzym był pierwszym ośrodkiem miejskim, dzięki któremu stopniowo zrzucono hegemonię Etrusków. Osadnictwo Rzymu datowane jest na X w p.n.e., a za jego najstarszy ele-ment protomiejski uważana jest tzw. Roma quadrata, umocniona osada położona po zachodniej stronie Palatynu, o wymiarach ok. 375 xx 375 m, tj. 1 małej centurii, wg miar antycznych73 .

71 Marzabotto an Etruscan Town, praca zbiorowa, Percorsi di Archeologia 6, Ante Quem soc. Coop., 2007 72 Lis D., Tajemnice wielkich miast, Publicat, Poznań 2009, s. 52-58.73 Łobocki J.M., Castrum Romanum, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 1966/11/1 s. 49

45

Etruskowie byli specjalistami w dziedzinie urbanistyki – traktowali miasto jako dzieło fizyczne, a zarazem jako „utwór duchowy”. Miasta zakładano według ściśle prze-strzeganego rytuału74 .

Rytuał etruski przetrwał do czasów rzymskich, a jego ślady zachowały się w aktach lokacji i rozmierzania miast w okresie średniowiecznym. Przy zastosowaniu etruskie-go rytuału powstało m. in. najstarsze znane miasto etruskie – Tarquinia, położone na północ od Rzymu, w odległości 8 km od wybrzeża Morza Tyreńskiego. Nad tą etruską metropolią dominował Akropol z pięcioma świątyniami i dwupiętrowy za-mek. Miasto założone zostało z wytyczeniem głównej ulicy cardo i prostopadłej do niej decumanus i zajmowało obszar ok. 135 ha.75 Warto nadmienić, że swą wiel-kość i wspaniałość Rzym zawdzięcza w dużej części królowi pochodzenia etruskiego Tarkwiniuszowi Staremu (616-579 p.n.e.). Wybudował m.in. kanał odwadniający Forum Romanum (Cloaca Maxima), zbudował cyrk i wprowadził zwyczaj igrzysk – na sposób etruski.

W Tarquinii i Cerveterii zachowały się monumentalne kompleksy etruskich nekro-polii, budowanych z kamienia, a częściowo wykuwanych w skałach (w Tarquinia – Monterozzi 600 grobów), o układach urbanistycznych przypominających miasta z ulicami i osiedlami (Cerveteri – Banditaccia). We wnętrzach grobowców zacho-wały się liczne freski datowane od IX do I w p.n.e., ilustrujące życie Etrusków oraz ich rytuały pogrzebowe. Nekropolie te są również wyrazem niezwykłych zdolności etruskich kreowania przestrzeni zurbanizowanej. Nekropolie te zostały w 2004 roku wpisane na listę światowego dziedzictwa.76

Przykładem miasta etruskiego, wartym przeanalizowania jest miasto Marzabotto77, położone w prowincji Bolonia we Włoszech, założone w VI w. p.n.e. Pierwsze wyko-paliska na tym terenie prowadzono w XIX w. Wówczas odkryto tu charakterystycz-ny, ortogonalny układ zabudowy miejskiej i ulic o szerokości 15 m, i ulic bocznych 12 i 5 m78 . Insulae o wymiarach 35x165 m orientowane są wg stron świata. Plan miasta jest bardzo dobrze czytelny, mimo erozji południowej krawędzi płaskowyżu, spowodowanej aktywnością górskiej rzeki Reno.

Zadziwia fakt niezwykle skrupulatnego rozplanowania tego miasta. Związane są z tym różne interpretacje naukowe. Edoardo Brizio79 wysunął hipotezę o założeniu

74 O rytuale etruskim pisze Joseph Rykwert w: The Idea od a Town. The Anthropology of Urban Form in Rome, Italy and the Ancient World, MIT Press Cambridge, Massachusetts, London England, 1988 s. 72-82

75 Ibidem, s. 5576 http://glifr.com/pl/heritage/etruskiej-nekropolii-w-cerveteri-i-tarquinia/45477 Marzabotto an Etruscan Town,… op cit.78 Wg: www.wikipedia.org/wiki/Etruscus_ritus79 Brizio E., Relazioni sugli escavi eseguiti a Marzabotto presso Bologna dal novembre 1888 a tutto maggio 1889, In:

Monumenti Antichi dell’Accademia dei Lincei, I, 1889, s. 249-426

46

tego miasta według etrusco ritu. Przesłankami dla takiej hipotezy jest perfekcyjna orientacja ulic, zgodnie z układem stron świata, stanowiąca projekcję niebiańskiej templum na powierzchnię Ziemi80 .

Niektórzy badacze, jak F. Castagnoli81, zwracają jednak uwagę na to, że Marzabotto nie posiada charakterystycznej dla religii etruskiej formy granicy zewnętrznej. Podno-

80 Marzabotto an Etruscan Town,… op cit. s. 1181 Castognoli E., Ippodamo di Mileto e l’urbanistica a pianta ortogonale, Roma 1956

Ryc. 24. Marzabotto – schemat planu miasta etruskiego pocho-dzącego z V w p.n.e.

Ryc. 25. Widok położonego w dolinie Reno stanowiska archeologicznego dawnego miasta etruskiego Marzabot-to . Widoczne ukierunkowanie głównych ulic planu w stronę sąsiadujących wzgórz.

47

szą również, że miasto powstało w okresie, gdy Grecy zakładali w Italii nowe miasta – kolonie o układach ortogonalnych, nawiązujące do układów agrarnych, tzw. plan typu per strigas. Możliwość zastosowania greckich metod rozplanowania miasta była możliwa, ponieważ kontakty handlowe i kulturalne pomiędzy Etruskami a Grekami były w tym okresie bardzo ożywione, a Marzabotto było miastem zlokalizowanym na szlaku handlowym pomiędzy portowym i wielokulturowym miastem Spina, po-łożonym na wybrzeżu Adriatyckim, a miastami etruskimi położonymi nad Morzem Tyreńskim. Bliska prawdy musi być więc teza, o znaczącym wpływie greckiej kultu-ry zakładania miast na sposób rozplanowania miasta Marzabotto. Świadczą o tym też wymiary insulae w Marzabotto, które mają identyczną szerokość jak insulae w Pompejach, Neapolu, a także w Olincie, Rodos i Priene .82 Natomiast znalezi-ska archeologiczne G.A. Mansuelli’ego z lat 1963-65 podważyły jednak tę teorię83 . Znaleziono bowiem w miejscu przecięcia się głównych ulic miasta rzeczne otocza-ki cippus z naniesionym rysunkiem krzyża decusis. Dowodzi to, zdaniem badacza, założenia miasta według rytuału etruskiego. Niedawno przeprowadzone studia nad lokalizacją Akropolu w Marzabotto wskazały, że jego położenie mogło stanowić se-des augurationis, miejsce, od którego rozpoczęto proces zakładania miasta, zgodnie z etruskimi rytuałami inauguratio i stipulatio84. Miasto miało system wybrukowanych ulic z układem kanalizacji. Zabudowa o charakterze atrialnym z wewnętrznymi dzie-dzińcami miała regularny charakter. Poszczególne posesje wyposażone były w stud-nie obudowane kamieniami (odkryto 50 takich studni). Akropol z zespołem świątyń i nekropolie z kamiennymi sarkofagami były zlokalizowane poza układem miejskim. Kształt zabudowy miasta zachował się dzięki przeniesieniu miasta w inne miejsce. Miasto położone było w dolinie rzeki Reno na płaskowyżu. Południowo-zachodnia część miasta została zniszczona przez nurt rzeki. Dzięki przeniesieniu miasta w inne miejsce, zachowany tu został układ urbanistyczny, który stanowi najlepszy, znany przykładem urbanistyki etruskiej.

Rykwert85 analizuje pochodzenie układu ortogonalnego Marzabotto i jest przeko-nany o znacznie starszym pochodzeniu rytuałów lokacyjnych, które nie koniecznie związane być musiały z planowaniem ortogonalnym. Ten typ rozplanowania uznaje on za nieomal powszechnie stosowany w okresach wcześniejszych – w Egipcie i na Wschodzie, a więc nie będący inwencją ani etruską ani grecką.

82 A . Wąsowicz, op. cit s. 16383 Mansuelli G.A., La casa etrusca di Marzabotto. Constatazioni nei nuovi scavi, in : « Römische Mitteilungen“, 70, 1963,

s. 42-6284 Marzabotto an Etruscan Town,… op cit. s. 11-1385 Rykwert J., The Idea of a Town. The Athropology of Urban Form in Rome, Italy and the Ancient World, The MIT Press

Cambridge, Massachusetts, London, England, 1988, s. 79-88

48

Reasumując, geneza powstania miasta Mazabotto nie może być interpretowana w sposób jednoznaczny. Nie mniej jednak bezsporny pozostaje fakt dokonania „aktu twórczego” zaplanowania tego miasta, planowania jako rytuału, wiedzy tajemniczej i dostępnej tylko wybranym. Musiało to być efektem zdobytej wcześniej wiedzy urba-nistycznej i licznych doświadczeń.

Rzymianie przejęli i przystosowali do swoich potrzeb etruskie obrzędy towarzyszące zakładaniu miast, tzw. etruscus ritus. Rytualność zasad podstawowych projektowa-nia urbanistycznego była na rękę władzy, gdyż stanowiła uzasadnienie stosowania rozwiązań autokratycznych, bez konieczności uwzględniania racji poszczególnych stron w ówczesnych „postępowaniach lokacyjnych”.

CASTRUM ROMANUM

Dla Rzymian pierwotną formę miasta tworzył obóz wojsk rzymskich zakładany na opanowywanych przez Rzymian terenach – castrum romanum86. Było to niewąt-pliwie jedno z tych osiągnięć kultury klasycznego antyku, które przyczyniło się do wykreowania podstawowej sieci osadniczej w Europie, Azji mniejszej i Afryce Pół-nocnej w obszarze oddziaływania imperium rzymskiego, a także przyczyniło się do zdefiniowania zasad budowy miast średniowiecznych i ich fortyfikowania87 .

Obozy lokalizowano we wzajemnej odległości ok. 60 km, określonej promieniem dojścia pieszego jednostki wojskowej w ciągu jednego dnia do ewentualnego miej-sca konfliktowego. Rozmieszczenie obozów rzymskich, tworzyło sieciową strukturę podporządkowania całego obszaru imperium. Obozy te z biegiem czasu stawały się miastami, a ich rozplanowanie było kanwą dla rozwoju i wielowiekowego trwania struktur urbanistycznych.

Organizacja armii rzymskiej i opanowanych przez Rzym terenów była podporządko-wana dziesiętnemu systemowi schematu geometrycznego. Podstawą podziału terenu Italii była siatka centuratio, systemu podziału terenu na kwadraty o boku 1000 kro-ków, czyli ok. 720 m. Przy zakładaniu obozów rzymskich nawiązywano do tej siatki. Centuria, jako jednostka miary została potwierdzona przez Marka Terrencjusza Warro (116-27 p.n.e.), pełnomocnika Juliusza Cesara do spraw nauki i kultury, autora traktatu De re rustica. Zdefiniował on centurię w następujący sposób: Centuria est quadrata in omnes quatuor partes, ut habeat latera longa pedes MMCD . Podstawo-

86 O castrum romanum w znakomity sposób pisze Jan Modest Łobocki, Castrum romanum, [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 1966/11/1, s. 43-77

87 Zagrodzki T., Regularny plan miasta średniowiecznego a limitacja miernicza, [w:] Studia średniowieczne, V, z.1. Wrocław 1962

49

wym małym modułem miary długości była stopa. Stopa rzymska miała rozmiar ok. 29,57 cm, choć wartość ta była zmienna w różnych regionach imperium rzymskiego i często wynikała z zastanych normatywów obyczajowych na podbijanych terenach. Przykładowo na pograniczu z Germanią obowiązywał pes Drusianus, czyli jednostka długości o wartości 9/8 stopy italsko-rzymskiej, a na terenach greckich i egipskich pes Ptolemaicus o wartości 24/25 stopy rzymskiej88. Biorąc pod uwagę różne błę-dy pomiarowe w budownictwie, zakłada się, że stopa antyczno-rzymska wynosiła 30 cm. Jako ciekawostkę, można tu przytoczyć fakt ustalenia wartości 30 cm jako podstawowego modułu projektowego w funkcjonalistycznym budownictwie socjali-stycznym, m in. w Polsce, gdzie wymiary modularne prefabrykowanych elementów budowlanych i schematy funkcji obiektów bazowały na wielokrotności modułu 30 cm (60, 90, 120, 150, 180, 240, 270, 300 … cm).

Nad zachowaniem stałych wartości układu pomiarowego czuwali początkowo ka-płani (podobnie jak w Egipcie i krajach bliskiego Wschodu), którzy tworzyli bractwa i collegia, zwane fratres arvales, pontifices lub augures. Posiadali oni zastrzeżone dla siebie kompetencje związane z naukami technicznymi. Z czasem pojawili się również geometrzy świeccy zwani agrimensores, mensores, metatores czy gromatici . W miarę rozwoju miast, kompetencje pomiarowe i budowlane zostały przejęte przez urzędy państwowe. O wadze, jaką przykładano do zachowania odpowiednich wy-miarów świadczy powołanie w V w p.n.e. specjalnego kolegium biegłych (decamviri le gibus scribundis), którzy spisali w formie norm prawa państwowego nieopisane dotąd reguły obyczajowe dotyczące wymiarowania. Warto nadmienić, że do słynnego „prawa dwunastu tablic” włączono również reguły budowlane89 .

Projekty obozów rzymskich, zakładanych miast lub limitacji były sporządzane przed ich wytyczeniem w formie rysunkowej na płytkach z bronzu lub marmuru. Stosowa-no również odpowiednio przygotowane deski lub pergamin, względnie płótno lniane. Rysunki takie nazywane były forma, pertica lub typus, a do ich narysowania uży-wano lineału z podziałką oraz cyrkla. Plany były również sporządzane dla obiektów istniejących w formie rysunków inwentaryzacyjnych z adnotacjami dotyczącymi wła-sności, rozplanowania w terenie. Wszystkie projekty, plany (formae) zarówno miast (forma urbis, oppidi), jak i obozów rzymskich sporządzane były na siatce koordyna-cyjnej opartej na podziale na modularne kwadraty (versus, actus, quadrata, haere-dia), względnie prostokątów (scamna, strigae, iugera).

Rzymianie zgeometryzowali formę castrum romanum i zunifikowali ją w taki spo-sób, by rzymskie legiony mogły zakładać obozy w ciągu jednego dnia. Zakładanie

88 Wg Enciclopedia Italiana, 1933-1938, Hasło: metrici sistemi89 Łobocki J. M., op. cit. s. 53

50

obozu wojskowego, podobnie zresztą jak wytyczanie wszelkich obiektów budowla-nych, urbanistycznych czy terenów rolniczych rozpoczynano od ustalenia centralnego punktu wyjściowego całego układu oraz kierunków osnowy planu. Punkt wyjściowy oznaczano kołkiem lub gwiazdą mierniczą (inaugurata). Główne kierunki osnowy wyznaczano przy pomocy instrumentów mierniczych, tzw. gromy (węgielnicy kąto-wej) lub za pomocą trójkąta pitagorejskiego, utworzonego ze sznura o długości 12 jednostek, o bokach równych liczbom 3, 4 i 5. Kierunek północny ustalano na pod-stawie słońca i najkrótszego cienia. Następnie odmierzano po 10 rąk (decem manus – decumanus), tj . ok. 9 m po każdej stronie. Dalsze prace miernicze prowadzono stosując łaty miernicze, sznury, a także mechaniczne liczniki drogowe, tzw. wózki milowe90. Poszczególne punkty planu oznaczano w terenie, zaczynając rozmierzanie założeń od centralnego punktu skrzyżowania dwóch głównych osi układu, jakimi były: Cardo (lub Kardo) Maximus i Decumanus Maximus. Kolejne węzłowe punkty siatki koordynacyjnej oznaczano literami S i D, na lewo (S = sinister) i na prawo (D = dexter) oraz cyframi, definiując każdy węzłowy punkt innym kodem literowo-cy-frowym .

Lokalizacja rzymskich obozów i miast miała z reguły naturalnych charakter obronny i była szczegółowo wybierana. Miasta zakładano w widłach lub zakolach rzek (Flo-rencja, Pasawa, Lublana [Aemona], pierwszy Londyn czy Verona), na wyspach (Paryż [Lutetia Parisiorum], Dinogetia w Dacji) lub na wzniesieniach i wzgórzach (Carcassone [ Carcaso] we Francji, Belgrad [Singidunum] w Serbii).

Idealne pod względem lokalizacji i formy geometrycznej były niewielkie castra w for-mie kwadratu, jak np. Florencja, Akwileja lub w formie prostokąta, jak Londyn lub Lauriacum .

Miasta zakładano na przecięciu się dwóch głównych osi miasta decumanus maximus i cardo maximus. Osie te były w miastach północno-włoskich elementem centuria-tio, systemu podziału terenu wokół miast na prostokątne parcele przedzielane syste-mem prostopadle do siebie biegnących dróg – decumani i cardines. W ten sposób Rzymianie dali początek integrowaniu struktur miejskich z otaczającym krajobrazem agrarnym. Epoka lokacji etrusko-rzymskich zakończyła się w III wieku n.e.

Model miasta-obozu rzymskiego stosowany przez Rzymian w zakładanych przez nich miastach – koloniach oparty na prostokątnej siatce ulic i dwóch głównych

90 Witruwiusz podaje w swoim Dekalogu architektury, że wózek milowy nie był wynalazkiem jego czasów lecz znacznie starszym. Miał on koła o średnicy 4 stóp i obwodzie 12,5 stopy, co dawało możliwość odmierzenia za jednym obrotem 5 kroków pojedynczych (gradus) lub 5 podwójnych (passus). „Koła zewnętrzne sprzężone były z wewnętrznymi tarczami zębatymi i skrzynkami z zapadkami, z których po odpowiedniej ilości obrotów wypadały kamyczki wapienne (calculi) do odczytywania odbytej drogi .” wg Łobocki J. M. Castrum Romanum op. cit., za: Witruwiusz „O architekturze ksiąg dziesięć”.

51

osiach przecinających się w środku układu urbanistycznego – cardo i decumanus, był w pewnym sensie zapożyczony z kultury helleńskiej, zawierał też elementy kul-tury etruskiej, którą Rzym niejako wchłonął, korzystając z jej osiągnięć i dążeń do harmonizowania porządku ziemskiego z porządkiem kosmicznym. Rzym przejął z miast helleńskich wzorzec estetyczny, który wynikał z doskonalenia doświadczeń praktycznych. Podobnie jak to miało miejsce w miastach helleńskich, w których cen-trum układu miejskiego stanowiła obudowana ze wszystkich stron agora, w centrum rzymskiego castrum znajdowało się forum, a ulice obudowane były regularną i zwar-tą zabudową mieszkalną.

Wielkość castrum romanum wahała się od małych, o powierzchni 1 haeredium (np . kasztel strażniczy w formie kwadratu w Goldsborough w Szkocji, o boku 56,25 m), castrum quadratum z Irgenhausen (o wymiarach 60 x 60 m), Valdidena (na gra-nicy panońskiej) lub Transauincum w Budapeszcie, o rzucie kwadratu 75 x 75 m, poprzez rozmiary średniej wielkości, jak kwadratowe castra w Wiesbaden, o boku 10 sznurów, tj. 300 m (versus lub actus) lub Florencji I o boku 375 m, aż do najwięk-szych. Te największe, to miasta o ufortyfikowanej powierzchni 4 rzymskich mil, jak np . Trewir, Aleksandria i Antiochia .

Rzymskie castrum otoczone było wałami ziemnymi lub wysokimi murami z basztami wieżowymi i 4 bramami u wylotu głównych ulic cardo i decumanus. Obozy otaczano również systemem fos. Zewnętrzny kształt murów, na ogół w kwadracie lub prosto-kącie miał wyoblone narożniki, co przy małych kwadratowych założeniach zbliżało ich formę do okręgu.

Modelowym przykładem miasta rzymskiego powstałego na zasadach rzymskiego ca-strum jest miasto Timgad, obecnie na terenie Algerii. Założone zostało w roku 100 n.e. przez cesarza Trajana, w miejscu, gdzie istniała wcześniej osada Kartagińczy-ków. Było to miasto niewielkie, o skali greckiego Priene, z szachownicowym układem kwartałów z portykami, teatrem, areną, łaźniami, publicznymi toaletami. Ukształto-wane zostało zgodnie z zasadami wytyczania układów obozów rzymskich, posiadało regularne bloki zabudowy i układ krzyżujących się ulic cardo i decumanus.

Otoczone murami miasto Timgad uzyskało prawa rzymskie, stając się, jak wiele innych obozów wojskowych miastem, a nawet stolicą prowincji. Obóz rzymski prze-niesiono do Lambesis. Miasto było centrum kultury dla całej prowincji – posiadało amfiteatr o średnicy 60 m, mogący pomieścić 4 000 widzów i bibliotekę, z księgo-zbiorem sięgającym 25 000 woluminów. Woda do miasta dostarczana była akwe-duktami z ponad 30 kilometrowej odległości, zasilając w wodę baseny, fontann i na-wadniając tereny uprawne. Miasto Timgad stosunkowo szybko upadło i pogrążyło się

52

w zapomnieniu. Przyczynami było przejście po upadku Cesarstwa Rzymskiego pod panowanie Bizancjum, zniszczenie przez trzęsienie ziemi i wyschnięcie źródeł wody, na skutek osuszenia się klimatu. Miasta o podobnej strukturze zakładano w różnych częściach imperium. Podobne cechy i elementy struktury miejskiej znaleźć można w Chester w Anglii, Kolonii w Niemczech czy w Antiochii i Efezie w Azji Mniej-szej .91

91 Za: L . Mumford, City in History, 1961

Ryc. 26. Schemat planu rzym-skiego castrum Augusta Trevorum (Trier czyli Trewir w Niemczech) z nałożeniem planu rzymskiej metropolii na współczesny plan miasta. Widoczne są tu znaczne przekształcenia struktury urbani-stycznej, niemal całkowicie za-cierające klasyczny, kwartałowy charakter zabudowy miejskiej. Wśród budowli publicznych wi-doczne są: forum, amfiteatr, sta-dion, łuk tryumfalny, cyrk, łaźnie, spichlerz, brama miejska Porta Nigra

Ryc. 27. Schemat planu rzym-skiego castrum Florentia (Floren-cja we Włoszech) z naniesieniem pozostałości budowli rzymskich i układu castrum na planie dzi-siejszej Florencji .

53

Badania nad formami castrum przeprowadzone przez Łobockiego na bazie kilkuset znanych przykładów, pozwoliły na stwierdzenie, że, 70% założeń stanowiły regu-larne założenia czworoboczne (prostokąty, romby, równoległoboki, trapezy), w tym aż 40% rozpatrywanych założeń miało formę castrum quadrata. Pozostałe 30% to formy nieregularne, wynikające z adaptacji istniejących wcześniej założeń urbani-stycznych lub warunków topograficznych92 .

Do najbardziej znanych i funkcjonujących do dziś miast europejskich założonych przez Rzymian należą: Paryż, Londyn, Wiedeń, Orlean, Reims, Chester, Bath, Me-diolan, Turyn, Florencja, Lyon, Kolonia, Trewir, Kadyks, Barcelona, Como i wiele innych. Na współczesnym planie Trewiru (Trier) i Turynu widoczny jest układ pier-wotny miasta rzymskiego, jego campus initialis, który stanowił kanwę dla dalszego rozwoju miasta w układzie ortogonalnym. Niektóre z miast, mimo ich wielkości, nie przetrwały upadku imperium. Dziś stanowią jedynie ruiny, jak np. Leptis Magna, czy wspomniany wyżej Timgad w północnej Afryce.

Turyn to jedno z większych miast imperium rzymskiego o powierzchni ok. 47 ha i wymiarach uważanych za idealne dla miasta tej wielkości, tj. w formie prostokąta o bokach 710 x 473,6 m (2400x1600 stóp93). Miasto przetrwało jako organizm

92 Łobocki J. M., op. cit. s. 6593 Stopa rzymska wynosiła 29,6 cm

Ryc. 28. Model 3D castrum rzymskiego Kolonii na podstawie rysunku rekonstrukcyjnego miasta.

54

Ryc. 29. Obszar miasta rzymskiego Kolonia Augusta Taurinorum na tle planu Turynu .

Ryc. 30. Zarys castrum romanum Tu-rynu w okresie średniowiecznym z ba-stionowym układem fortyfikacji w linii fortyfikacji rzymskich i szachownico-wym podziałem wewnętrznym.

Ryc. 31.a Ryc. 31.b Turyn współcze-sne pozostałości rozplanowania mia-sta jako rzymskiego castrum w postaci przebiegających prostopadle wzglę-dem siebie ulic miejskich

55

miejski, a jego dalsza struktura rozwojowa oparta została o schemat ortogonalny pierwotnego castrum romanum. Jest to więc przykład miasta, które reprezentuje cią-głość rozwojową przy zachowaniu pierwotnego miejsca lokacji i schematu struktury.

Ryc. 32. Plan rzymskiego miasta Timgad.

Ryc. 33. Timgad. Zdjęcie satelitarne zachowanych ruin miasta rzymskiego, zasypywanego przez piaski algierskiej Sahary.

Ryc. 34. Model przestrzenny miasta Timgad

56

TEORETYCY RZYMSCY

Piękno architektury i urbanistyki rzymskiej polegało m.in. na zastosowaniu rygory-stycznych zasad matematycznych i geometrycznych oraz utylitaryzmowi stosowanych form i rozwiązań architektonicznych. Ich podstawą, zwłaszcza w zakresie architek-tury militarnej, była prostota i ograniczenie detalu dekoracyjnego, co architekturze rzymskiej nadawało charakter surowości i monumentalności. Mimo tego, podstawą odniesień do formy architektonicznej był człowiek i jego skala, odpowiednie pro-porcje i kompozycja. Piękno architektury rzymskiej znalazło swoje odzwierciedlenie w matematyce i geometrii, tworząc system „piękna matematycznego”. Edukacja w zakresie wiedzy i zastosowania takiego systemu nie mogła obyć się bez pism teo-retycznych i rozwoju wiedzy w zakresie geometrii, matematyki i zastosowania tych dziedzin w praktyce budowlanej. Teoretykami rzymskimi, którzy zgłębiali tę wiedzę i których dzieła zachowały się, byli m. in. Polibiusz (ok. 200-127 p.n.e.)94, Hygi-nusz (I w. n.e.)95, Wegecjusz (IV w. n.e.)96 i Witruwiusz (zm. 15 n.e.)97 .

Wielkość miasta była istotnym czynnikiem mającym wpływ na zapewnienie ładu i harmonii kompozycji miasta . Próby określenia optymalnej wielości miasta były po-dejmowane wielokrotnie w historii urbanistyki. Hygeniusz kierując się względami obronności, określił wielkość miasta idealnego wymiarami prostokąta o bokach 710 x 473,6 m (2400 x 1600 stóp98). O tej wielkości miasta to Turyn i Aosta. Wielkość innych miast zakładanych przez Rzymian była różna i powierzchnie miast wynosiły od 4,86 ha (12 akrów99 ) w Bazylei, aż do 267,3 ha (660 akrów) w Nimes. Gęstość zaludnienia wynosiła w miastach rzymskich od 250 do 500 mieszkańców na hektar. 100

Wielkość kwartałów w różnych miastach wahała się od 70 x 70 m do 150 x 150 m. Równoległość ulic była często zakłócana utrudnieniami terenowymi lub przebiegają-cymi nieregularnie ulicami łączącymi centrum miasta z bramą wyjazdową i mostem, który mógł być założony tylko w określonym miejscu.101

Do najbardziej znanych traktatów teoretycznych związanych z urbanistyką rzymską, należy traktat Witruwiusza „De architettura libri decim”. Odnaleziony w XIV w. silnie

94 Polibiusz – Polybios z Megalopolis, grecki historyk i kronikarz imperium rzymskiego w okresie republiki. Autor m.in. dzieła: Dzieje, S. Hammer Wstęp, [w:] Polibiusz, Dzieje t.1. Wrocław 2005, s. VIII-XV

95 Hyginus Gromaticus – autor dzieł o sztuce mierzenia gruntów i budowie obozów wojskowych96 Wegecjusz – Publius Flavius Vegetus Renatus – pisarz i historyk wojskowości, autor dedykowanego cesarzowi Teodoz-

juszowi traktatu Epitoma rei militaris, jedynego zachowanego podręcznika wojskowości rzymskiej.97 Witruwiusz – Marcus Vitruvius Polio – rzymski architekt i inżynier wojenny żyjący w I w. p.n.e., autor dzieła: O architek-

turze ksiąg dziesięć, 98 Stopa rzymska wynosiła 29,6 cm99 Akr rzymski to 0,405 hektara100 Na temat wielkości miast piszę również w: Miasto idealne w perspektywie europejskiej i jego związki z urbanistyką

współczesną, universitas, Kraków 2011 s.103-107101 Za: L . Benevolo, Die Geschichte der Stadt, Campus Verlag GmbH, Frankfurt, Nowy York 1983, s. 256

57

oddziałał na kształtowanie się urbanistyki renesansowej i rozwój myśli urbanistycz-nej dotyczącej fortyfikacji i „miast idealnych”. Witruwiusz podjął polemikę z rzym-ską pragmatyką zakładania miast na układach ortogonalnych, jakie były w czasach imperium podstawowym schematem układów przestrzennych obozów wojskowych i miast. W swoim traktacie opracował autorską wizję miasta, o formie podporząd-

Tabela 1. CHARAKTERYSTYKA WIELKOŚCI NOWO ZAKŁADANYCH MIAST RZYMSKICH*

Miasta rzymskie na terenie Italii Powierzchnia (ha)Mediolan 133

Capua 180

Bolonia 83

Turyn 47

Florencja 22

Verona 45

Aosta 41

Rimini 34

Miasto rzymskie poza terenem ItaliiLeptis Magna (obecnie Lebda) 400

Trier 285

Nimes 220

Wiedeń 200

Londyn 140

Lyon 140

Kolonia 100

Kadyks 80

Paryż 55

* Na podst. L. Benevolo, op. cit.

Ryc. 35. Schematy miast wg Witruwiusza, na podstawie odpisu z roku 1511.

58

kowanej logice obronności. Witruwiusz uważał, że miasta powinny być otoczone murami, najlepiej o formie zbliżonej do koła i wzmocnionymi wieżami. Liczba osiem miała w mitologii znaczenie magiczne, stąd propozycja ośmiokątnego kształtu miasta i ośmiu ulic wychodzących radialnie z centrum miasta. Jego propozycje koncentrycz-nego kształtowania miasta znalazły możliwość realizacji dopiero w wieku XVI, kiedy to jego dzieło ponownie odkryte i odczytane na nowo odniosło sukces i znalazło swych naśladowców.

Witruwiusz przekazał następnym pokoleniom architektów i budowniczych miast również ważne przesłanie, na które powołuje się m. in. W. Czarnecki102:

Budowniczowie nie posiadający wiedzy teoretycznej zdolni są tylko do mecha-nicznych osiągnięć i nigdy dziełami swymi nie wywierają wpływu na innych.

Przeciwnie – ci, którzy poprzestają na obliczeniach teoretycznych i opierają się na wiedzy ścisłej, podążają jakby za cieniem , a nie za rzeczywistością.

Jedynie tacy, którzy opanowali dokładnie teorię i praktykę, posiadają skutecz-ną broń, aby w pełni powszechnego uznania osiągnąć cel, który sobie nakre-ślili.

Wraz z upadkiem potęgi Cesarstwa Rzymskiego zamknął się ważny rozdział w hi-storii rozwoju miast. W latach 500-1000 n.e. „niemal cała Europa powróciła do prymitywnej gospodarki rolnej”103, a azylem przed atakami koczowniczych ple-mion stały się obronne budowle klasztorów i opactw. Zanikowi uległa również kultura i umiejętność kreowania zwartych planowanych struktur miejskich. Aż trudno uwierzyć, że aż przez prawie 600 lat nie powstało w Europie żadne nowe, zaplanowane miasto. Warto jednak dodać, że tradycja i system budowy castrum romanum miały silne oddziaływanie na budownictwo obronne, kształtowanie się miast i form dzieł obronnych (klasztorów, zamków, kaszteli, twierdz) w średnio-wiecznej Europie, jak również na terenach Polski, mającej liczne kontakty z kra-jami Europy Zachodniej i Południowej.

102 Czarnecki W., Planowanie miast i osiedli… op. cit. s.7103 Sennett R., Ciało i kamień. Człowiek i miasto w cywilizacji Zachodu. Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2015

59

IDEA MIASTA W EUROPIE ŚREDNIOWIECZNEJ

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OKRESU

Istnieje duża rozbieżność w określeniu czasokresu trwania Średniowiecza. Pełną wy-kładnię przyjmowanego datowania podaje H. Samsonowicz104. Dla porządku rzeczy proponuję przyjąć datowanie od roku 313 (edykt mediolański dający równoupraw-nienie chrześcijanom) do roku 1492, tj. roku, w którym nastąpiło odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba. Ta data w Polsce przypadła na koniec okresu panowa-nia Kazimierza Jagiellończyka i jego autokratycznych rządów. Niektórzy historycy są skłonni przyjmować, że okres średniowieczny w Europie środkowo-wschodniej był znacznie bardziej wydłużony, sięgając do wieku XIX. Jak pisze K. Pomian: w tej części Europy utrzymały się, gdzieniegdzie aż po głęboki XIX wiek, stosunki spo-łeczne, w tym poddaństwo chłopów, zwyczaje gospodarcze i zachowania kulturowe, m.in. wysoki poziom analfabetyzmu, które na Zachodzie zanikły bardzo dawno105. Na szczęście, w dziedzinie architektury i urbanistyki prądy renesansowe i baroko-we, a później oświeceniowe docierały na ogół z niewielkimi opóźnieniami. Było to możliwe za sprawą intensywnych kontaktów międzynarodowych z krajami Europy Zachodniej i Południowej, jakie podejmowała polska szlachta, magnateria i dwór królewski.

Nie sposób problematyki rozwoju miast rozpatrywać bez spojrzenia na szerszy kon-tekst historyczny. Według Morrisa106, życie miejskie w miastach Imperium Rzym-skiego w latach bezpośrednio po podbojach germańskich mogło przetrwać, gdyż, jako oparte głównie o handel zamorski, mogło korzystać z otwartego Morza Śród-ziemnego i swobodnego handlu ze Wschodem i północną Afryką. Sytuacja zmieniła się diametralnie, gdy rozwój handlu w obszarze basenu Morza Śródziemnego został

104 Samsonowicz H., Dziedzictwo Średniowiecza. Mity i rzeczywistość, Ossolineum, Wrocław 2009, s. 1-18.105 Pomian K., Jerzego Kłoczowskiego wizja historii Europy, Gazeta Wyborcza, 13-14.11.2010 s. 21106 Morris, A.E.J. Historia de la forma urbana, Editorial Gustavo Gili, SL, Barcelona 1984, s.100.

60

zablokowany przez ekspansję Islamu. Dominacja Islamu na Morzu Śródziemnym po-legała na piractwie morskim i łupieniu portowych miast nadmorskich. Odbiło się to niekorzystnie na kondycji wielu europejskich miast, czerpiących swe zyski z obrotu handlowego, zwłaszcza miast portowych położonych na wybrzeżu śródziemnomor-skim. Dopiero udana obrona Konstantynopola w roku 713 i zwycięstwo pod Martel w Hiszpanii w roku 732, powstrzymały inwazję islamską na Europę.

Walki wewnętrzne w Europie, zagrożenie życia, upadek miast, ruralizacja struktury osadniczej i cofnięcie się rozwoju gospodarczego do stanu prymitywnej gospodarki rolnej, stały się nowym początkiem dla powstawania struktur feudalnych – zam-ków i miast obronnych. Lokalni władcy oferowali bezpieczeństwo w zamian za sta-łe świadczenia. Te uwarunkowania zewnętrzne stworzyły podstawy do kreowania obronnych ośrodków miejskich.

Należy stwierdzić, że schyłkowy okres Średniowiecza (X-XIV w.) obfitował już w lo-kacje licznych nowych miast, co, po długim okresie stagnacji w rozwoju urbanistycz-nym po upadku Rzymu, stanowiło niewątpliwy impuls rozwojowy dla Europy.

Analizując rozwój miast w średniowieczu trzeba mieć na uwadze to, że plemiona ger-mańskie, które zdobyły Imperium Rzymskie w V w. n.e., były reprezentantami kultury agrarnej, a nie miejskiej. O ile w wielu miastach pochodzenia rzymskiego na konty-nencie europejskim życie miejskie było kontynuowane, to na terenie Wielkiej Brytanii praktycznie zanikło. Wiele średniowiecznych miast posiadało w swym wewnętrznym obszarze tereny upraw ogrodniczych. Jak twierdzi Mumford, miasta średniowieczne bardziej przypominały rozrośnięte wsie, niż miasta w dzisiejszym rozumieniu tego pojęcia107. Minęło wiele lat, zanim w warunkach pewnej stabilizacji polityczno-go-spodarczej, na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia n.e. mogły rozwinąć się zaawansowane formy osadnictwa w postaci miast – z ich strukturą przestrzenną, budowlami i funkcjami odpowiadającymi strukturze politycznej i społecznej.

Średniowiecze to okres krystalizowania się sieci osadniczej w Europie, szczególnie w jej obszarze północno-wschodnim, poza rzymskim limes, w tym także na terenach obecnie należących do Polski. W tym okresie założono tysiące nowych układów miej-skich. Lokowanie miast wiązało się z procesem chrystianizacji pogańskiej Europy. Jerzy Kłoczowski pisze108, że fundament Europy został zbudowany przez chrze-ścijaństwo, któremu Europa zawdzięcza utrzymanie i kontynuowanie tradycji Grecji i Rzymu. Ten fundament kreowany był właśnie w okresie średniowiecznym, w dużej mierze w rezultacie zakładania nowych miast i napływowi osadników z Zachodu Eu-

107 Mumford L., The City in History, Secker and Warburg, London 1966108 Kłoczowski J., Nasza tysiącletnia Europa, Świat Książki, 2010

61

ropy. Dzięki temu zwiększała się wymiana handlowa, następował rozwój rzemiosła i produkcji, a mieszkańcy miast czuli się bezpieczniej w miastach otoczonych mu-rami obronnymi. Był to też okres powstawania reguł demokratycznej współodpowie-dzialności za miasto, jego rozwój i bezpieczeństwo.

Wiele szczegółów dotyczących zasad lokacji i sposobów rozplanowania miast w Śre-dniowieczu nie zostało jeszcze w sposób wyczerpujący wyjaśnione.

KLASYFIKACJA MIAST ŚREDNIOWIECZNYCH

Jeśli przyjąć, jak twierdzi Leonardo Benevolo, że „sztuka budowy miast w okresie średniowiecza była sztuką tajemniczą i inaczej niż sztuka wznoszenia budowli – po-padła w zapomnienie, zanim stała się przedmiotem teorii naukowych”109, to opisanie sztuki zakładania miast w okresie średniowiecznym nie jest zdaniem łatwym.

Na podstawie pochodzenia miast średniowiecznych można dokonać pewnej uprosz-czonej klasyfikacji. Wg Morrisa110 miasta w okresie od XI do XV wieku można zgru-pować w pięciu kategoriach, z których trzy odnoszą się do miast ukształtowanych w formach nieplanowanych, organicznych (1-3), a dwie pozostałe dotyczą miast nowych, planowanych, bazujących na zdefiniowanym wcześniej założeniu urbani-stycznym (4-5):

Miasta pochodzenia rzymskiego, które zachowały status miasta w wiekach 1 . średnich po upadku Imperium Rzymskiego, lecz na ogół zredukowały swoją wielkość, a także te, które popadły w całkowitą ruinę, a nich gruzach powsta-ły nowe struktury urbanistyczne i budowle, często w oryginalnych lokaliza-cjach;Zamki, warownie, kasztele konstruowane jako miejsca o dominującej funkcji 2 . obronnej, która jednak później wzbogacona została o funkcje handlowe, prze-radzając się w miasto;Miasta o rozwoju organicznym, nieplanowanym rozwoju, w większości przy-3. padków powstałe z rozwijających się osad wiejskich;Bastidy – miasta-twierdze powstające we Francji, Anglii i Galicji, o funkcjach 4. zarówno miejskich jak i obronnych;Nowe, miejskie planowane w całości założenia urbanistyczne, na ogół w no-5 . wych lokalizacjach, fundowane przez władców, rycerzy i władze kościelne w całej Europie.

109 Benevolo L., Die Geschichte der Stadt, Campus Verlag, Frankfurt, Nowy Jork, 2000, s. 520.110 Morris, A.E.J. op.cit. s.98.

62

Biorąc pod uwagę rozwój miast w Polsce do przedstawionej wyżej klasyfikacji we-dług Morrisa można by dodać istotną, szóstą kategorię miast średniowiecznych po-wstających na terenach Europy Środkowej, miast lokowanych na istniejących wcze-śniej założeniach przedlokacyjnych, pochodzenia słowiańskiego. Kategoria ta dotyczy wielu miast na terenie Polski, gdzie pod strukturą średniowiecznych założeń odkryto pozostałości wcześniejszych osad słowiańskich, osad targowych czy wsi.

Reasumując przedstawioną powyżej klasyfikację, można powiedzieć, że istniejąca w Średniowieczu struktura osadnicza w obszarze Europy Zachodniej i Południowej była w pierwszym rzędzie pozostałością rzymskich lokacji, takich jak Kolonia, Wies-baden, Koblencja, Ratyzbona czy Barcelona i wielu innych form osadniczych, któ-re w sposób bezplanowy stanowiły przedmieścia i obszary zabudowy spontanicznej wokół matematycznie zorganizowanych kampusów. Z czasem, na gruzach imperial-nych ośrodków rzymskich powstawały organiczne układy miejskie, które w wielu przypadkach zacierały pierwotne geometryczne założenia, wprowadzając dość cha-otyczne układy zabudowy (np. Ratyzbona, Kolonia, Strasburg).

Nowe miasta Średniowiecza można również sklasyfikować według czasu ich powsta-wania, lokacji. Daje to możliwość porównania procesów urbanizacyjnych w Europie tego okresu .

Do miast nowo planowanych i zakładanych w okresie średniowiecznym, należy za-liczyć miasta lokowane przez dynastię Zährigerów w południowych Niemczech w XI w .: Freiburg (1090), Rottweil (1120), Villingen.

Chronologicznie drugą grupę miast nowych stanowią miasta piemonckie: Aleksandria (1168), Cuneo/ Coni (1198). Keller111 podaje, że krajem przodującym w rozwoju urbanistyki w wieku XII była Lombardia. Około roku 1180 powstały tu nowe miasta lokacyjne, jak: Trino (1182), Villafranca di Verona (1185), Orzinovi (1193), Ca-stelfranco Veneto (1199), Castell do Pietro Emilia (1199), Borgomanero (1202), Castelfranco Emilia (1226), Gattinara (1242), Cherasco (1243) i Massa Lombar-da (1251).

W tym samym czasie zakładane są nowe miasta lokacyjne o układach ortogonal-nych na terenie Śląska, Pomorza Zachodniego, a później Małopolski. Do najwcze-śniejszych lokacji należy Złotoryja (1211), Środa Śląska (1223), Wrocław (1242), Szczecin (1243), Świdnica (1249), Kraków (1257) i inne. W historii urbanistyki niestety rzadko poruszany jest ten jej rozdział.

111 Keller H., Die ostdeutsche Kolonialstadt des 13.Jh. und ihre südländischen Vorbilder, Wiesbaden 1979

63

Kolejna grupa nowych miast to miasta florenckie, zakładane w wieku XIII. W tym okresie pojawiły się również miasta lokacyjne we Włoszech południowych, w Pulii.

Pierwsze w okresie średniowiecza miasta nowo planowane we Francji to circula-des112w wieku IX i X, ale dopiero wiek XIII stanowi o rozwoju bastides – planowa-nych układów miejskich z ortogonalnym układem ulic i rynkiem w centrum układu.

Porównując daty rozwoju układów miejskich planowanych w tym okresie w różnych zakątkach Europy, trudno o potwierdzenie hipotezy o ”wędrowaniu stylu zakładania miast” w zakresie ich formy i wielkości, na podobieństwo procesu, jaki miał miejsce w architekturze. Znacznie bardziej logiczna wydaje się hipoteza mówiąca o tym, że:

Nowe miasta późnego Średniowiecza planowane były dzięki procesowi rozpo-wszechniania się wiedzy (historii, matematyki, geometrii) postępującej wraz z chrystianizacją Europy. Świadczy o tym kościelna struktura edukacji i rola euro-pejskich klasztorów, opactw, a później kościołów i katedr tworzących przez kolej-ne stulecia po upadku Rzymu „pomosty wiedzy” między Antykiem a Średniowie-czem. Źródeł wiedzy matematycznej, geometrycznej i związanej z wytyczaniem nowych obiektów i całych założeń urbanistycznych w terenie, należy doszukiwać się w czasach antyku, gdy była ona przedmiotem nie tylko rozważań teoretycz-nych, ale przede wszystkim płynęła z doświadczeń praktycznych zakładania miast i budowania architektonicznych struktur.

112 Circulades – to miasta na południu Francji, zakładane na planie koła. Po raz pierwszy opisane i skatalogowane przez prof. Krzysztofa Pawłowskiego.

Ryc. 36. Castelfranco Veneto – rysunek murów obronnych, fos i mostów fortecy, z roku 1612

Ryc. 37. Castelfranco Veneto –widok twierdzy wg malarza weneckiego z XVI w. Olej na płótnie 87x137 cm, obraz znajduje sięw Palazzo Municipale del Castelfranco Veneto

64

PRAWA MIEJSKIE

Istotnym impulsem wyzwalającym rozwój miast w okresie średniowiecznym było po-wstanie kodyfikacji określającej sposób zakładania miast i ich funkcjonowania, która była korzystna dla wszystkich uczestników tego procesu. Do zbiorów unormowań prawnych – najbardziej znanych i rozprzestrzenionych na terenie Niemiec, a później również stosowanych na terenach Europy Środkowo-Wschodniej, są prawa magde-burskie i prawa lubeckie. Prawa te były również podstawą lokacji wielu ośrodków miejskich na terenie Polski i innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Z kolei na Morawach zakładano miasta górnicze na specyficznych prawach górniczych (ius regale montanorum) opartych bezpośrednio na prawie rzymskim, importowanym z terenu Włoch. Przykładami takich miast są Jihlava i Kutna Hora113 .

Prawo magdeburskie odegrało wielką rolę w urbanizacji Europy Środkowo-Wschodniej w wiekach XIII i XIV, a zasady przywilejów i zwolnień podatkowych dla nowych osadników w różnej formie stosowane były w kolejnych stuleciach. Powo-dem rozprzestrzeniania się prawa magdeburskiego była jego atrakcyjność dla miej-scowości rozwijających wymianę handlową, ponieważ było przede wszystkim pra-wem kupieckim, stawiającym w centrum uwagi swobodę działania kupca i obrotu handlowego114. Zasady prawa magdeburskiego regulowały nowy porządek prawny, praktycznie stwarzały taką organizację przestrzenno-społeczną, którą nazwać można miastem. Niestety, w aktach lokacyjnych miast nie znaleziono interesujących nas śladów zapisów dotyczących sposobu wytyczania nowych założeń miejskich na pra-wie magdeburskim. Akty te, wydawane przez fundatorów królewskich, kościelnych czy prywatnych odnosiły się do zagadnień przywilejów gospodarczych i regulacji prawnych oraz do ogólnego wyznaczenia obszaru przeznaczonego pod budowę mia-sta wraz z przynależnym zapleczem rolniczym, nie definiując sposobu podziału prze-strzeni przekazywanej zasadźcom. Wydaje się jednak, że kluczowym zagadnieniem była lokalizacja rynku handlowego intra muros. Rynek wewnętrzny, w przeciwień-stwie do placów targowych lokalizowanych przy osadach wczesnośredniowiecznych otoczonych wałami ziemnymi lub palisadą (w tym również słowiańskich), stwarzał większe bezpieczeństwo procesowi wymiany handlowej i możliwość składu towa-rów. Przyczyniło się do do wzrostu zamożności mieszkańców miast i rozwoju handlu i usług.

113 Eysymont R., Kod genetyczny miasta, Via Nova Wrocław, 2009, s. 185114 Według opracowania Matthiasa Puhle, Magdeburg – średniowieczna metropolia i kolebka prawa magdeburskiego, [w:]

Europejskie miasta prawa magdeburskiego. Tradycja, dziedzictwo, identyfikacja. Muzeum historyczne Miasta Krakowa, Kraków 2007.

65

Dzisiejsza Lubeka to miasto założone w 1226 r., będące kolebką prawa lubeckiego i miastem założycielskim związku hanzeatyckiego, skupiającego miasta leżące obsza-ru wokół Morza Bałtyckiego i głównych środkowoeuropejskich traktów handlowych.

Historia lokacji Lubeki115 świadczy o tym, że zakładanie miast w owych czasach nie było ani proste, ani szybkie. Jeszcze w latach 817-819, w obszarze opanowanym przez plemiona słowiańskie powstała osada handlowa Liubice. Książę słowiański Henryk ok. 1090 przejął władzę nad Liubicami i zbudował tu swoją rezydencję. Równolegle rozwinęło się podgrodzie z umocnieniami, kościołem i suburbiami po-łożonymi przed wałem obronnym. Na przeciwległym brzegu rzeki powstało osiedle kupieckie, gdzie stopniowo osiedlali się kupcy frankońscy, Skandynawowie i kup-cy ze Wschodu. W wyniku najazdu Rugii w roku 1138, Liubice zostały kompletnie zniszczone i nie odzyskały już swego znaczenia. W pierwszej połowie XII w., po wie-lu walkach, teren nad Trave i Wackenitz pozyskał książę Saksonii Henryk Lew . Tereny przekazał następnie w lenno Grafowi von Schauenburg i Holstein, Adolfowi II .

Graf był zainteresowany rozwojem gospodarczym swojego terenu lennego. W naj-wyższym punkcie pomiędzy rzekami Trave i Wackenitz rozpoczął budowę nowego miasta, które nazwał Lubeką, gdyż było to miejsce położone niedaleko miejsca, gdzie słowiański książę Henryk założył Liubice. W ten sposób powstało pierwsze niemiec-kie miasto na nadbałtyckich terenach słowiańskich. Graf Adolf zaprosił do swego miasta osadników – kupców z Westfalii, Nadrenii, Fryzji i Saksonii. Miasto dobrze się rozwijało, lecz już w 3 lata po założeniu zamek i miasto zostały splądrowane. Henryk Lew zażądał zwrotu wzgórza, zapewne w wyniku zazdrości o rozwijający się ośrodek handlowy. Graf Adolf nie podporządkował się woli Księcia, w wyniku czego Henryk Lew ograniczył Lubece prawa handlu tylko do produktów spożywczych oraz kazał za-sypać saliny w Oldesloe. W roku 1157 Lubeka stanęła w ogniu. Kupcy wyprowadzili się ze spalonego miasta i poszli za Henrykiem Lwem w górę rzeki Wackenitz, by tam

115 Na podst. Mührenberg D., Lübeck, das Haupt der Hanse und das Mare Balticum, [w:] Mare Balticum 1995, s. 21-30

Ryc. 38. Panorama miasta Lubeka wg sztychu „WP Diebel Lübeck“, autor Elias Diebel [w:]„16 Jahrhundert Gustav Lindtke Lübeck Ansichten”, Aus alter Zeit, Peters-Verlag 1959

66

założyć nowe miasto. Löwenstadt nie było jednak dobrym pomysłem – woda w rzece była za płytka i po przezimowaniu kupcy powrócili na wzgórze lubeckie i zabrali się za odbudowę murów i kościołów, tym razem jednak pod wodzą Henryka Lwa . Za-mek po stronie północnej został umocniony, a miasto wraz z portem zlokalizowane zostało w środkowej części wzgórza. Po upadku Henryka Lwa w roku 1181, w wy-niku starcia z cesarzem, kupcy lubeccy stanęli po stronie silniejszego. Panem miasta zostaje wówczas Barbarossa, który osiedlił się w Lubece już w 1181 roku. Kupcom zaś udało się na nowo potwierdzić ich przywileje handlowe116 .

Charakterystyczną cechą struktury przestrzennej średniowiecznego miasta Lubeki jest „szkieletowy” układ ulic z kręgosłupem, stanowiącym główną ulice handlową miasta i niemal prostopadłymi ulicami schodzącymi do nabrzeży kanałów rzeki Wac-kenitz i Trave. Żeglowne wody tych rzek otaczały miasto i tworzyły zarówno drogi wodne i miejsca wymiany handlowej, jak i wartość obronną, jako integralna część fortyfikacji miejskich.

116 Helmold, Helmoldi chronic Slavorum, wyd. v. Bernhard Schmeidler, Hannover 1937

Ryc. 39. Plan i widok miasta hanzeatyckiego Lubeka, opracowany przez Seuttera, 1740 r.

67

Nabrzeża portowe, które pełniły rolę handlową, utraciły ją na rzecz głównej ulicy mia-sta i rynku. Rosnący dobrobyt mieszkańców pozwalał na stopniową wymianę domów drewnianych na murowane z cegły oraz budowę ceglanych kościołów i spichlerzy.

Prawo lubeckie (niem . Lübische Recht) – niemieckie prawo lokacyjne, to obok pra-wa magdeburskiego, najbardziej rozpowszechnione prawo związane z lokacją miast w okresie Średniowiecza. Prawo lubeckie było odwzorowaniem prawa nadanego miastu Lubeka w 1226 r. przez cesarza Fryderyka II Hohenstaufa. Od XIII wieku stanowiło wzór prawno-organizacyjny dla ponad 140 miast, głównie położonych wzdłuż południowego wybrzeża Bałtyku i na przyległych terenach. Prawo lubeckie rozpowszechnione zostało głównie w miastach należących do Związku Hanzeatyc-kiego. W miastach znajdujących się w obecnych granicach Polski prawo lubeckie wprowadzono po raz pierwszy w Szczecinie (w roku 1237), choć kolejna, formalna lokacja tego miasta miała miejsce w 1243 roku na prawie magdeburskim. Prawo to otrzymały pierwotnie także Tczew (w latach 1258-60), a także Gdańsk (w latach 1261-1263). Oba miasta zostały w wieku XIV przeniesione przez Zakon Krzyżacki na prawo magdeburskie. Na prawie lubeckim pozostały natomiast, m. in. Elbląg, Braniewo, Stargard, Gryfino oraz Frombork. Cechą charakterystyczną kompozycji miast lokowanych na prawie lubeckim jest regularny, prostopadły do nabrzeża układ ulic i brak placu rynkowego. Funkcje rynku spełnia szeroka ulica np. Długi Targ w Gdańsku lub Stary Rynek w Elblągu117 .

Układ przestrzenny średniowiecznego miasta Gdańsk charakteryzował się istnieniem wewnętrznego portu w granicach nowożytnych umocnień obronnych i regularnym układem ulic Motławy, biegnących prostopadle do rzeki Motławy, przy której znaj-dował się wewnętrzny port. Poszerzona ulica w centrum to Długi Targ, pełniący rolę miejskiego rynku. W czasach nowożytnych Gdańsk został wyposażony w półwieniec fortyfikacji bastionowych rozmieszczonych na figurze wycinka koła, co nadało mia-stu regularny kształt jego formy zewnętrznej118 i włączyło w jego obszar nowe tereny budowlane oraz tereny ogrodów. Co ciekawe, w planach renesansowych teoretyków (np. u Martiniego) pojawiają się rozwiązania z portami wewnętrznymi i regularnymi narysami fortyfikacji bastionowych. Jak pokazują przykłady miast średniowiecznych, (m.in. Gdańska) rozwiązania z portami wewnątrz ufortyfikowanego miasta znane były i zrealizowane kilkaset lat wcześniej w epoce dojrzałego Średniowiecza, w ob-szarze basenu Morza Bałtyckiego.

117 Wg http://pl.wikipedia.org/wiki/Prawo_lubeckie (dostep: 19.10.2010)118 Wśród opracowań na temat rozwoju Gdańska, na uwagę zasługuje obszerne opracowanie Grzegorza Bukala: Fortyfikacje

Gdańska i ujścia Wisły 1454-1793, Sopot 2012, w wyczerpujący sposób obrazują przemiany i kierunki rozwoju forty-fikacji miejskich Gdańska.

68

Ryc. 40. Panorama Gdańska ok. 1643 r ze wskazówkami orientacyjnymi na dolnym brzegu. Autor

Matthäus Merian Starszy (1593–1650) lub jeden z jego współpracowników – miedzioryt z dzieła Meria-na: Topographia Electoratus Brandenburgici et Ducatus Pomeraniae (wyd. I w 1652 r., lub II. ok. 1680 r.)

Ryc. 41. Plan miasta Gdańska sporządzony w Weimarze, ilustrujący złożoną strukturę dzielnic miejskich. Ciemniejszym kolorem zaznaczono najstarszą część miasta Główne Miasto.

69

ZWIĄZKI MIAST

Hanza była związkiem niemieckich kupców, a później również związkiem miast pół-nocno-europejskich. Jej celem była ochrona przewozu towarów przez Morze Pół-nocne i Bałtyk przed piratami oraz lepsze reprezentowanie na zewnątrz kupców jako grupy zawodowej. W połowie XII w. kupcy stworzyli tzw. „Hanzę kupiecką“, a dopie-ro w XIV w. dołączyły do tego związku pierwsze miasta, by reprezentować interesy swoich kupców. Związek przetrwał do połowy XVII w. Miasta, które włączyły się w działanie związku hanzeatyckiego, nazwano „miastami hanzeatyckimi“. Było ich w okresie rozkwitu aż 200. Niektóre z nich do dziś w nazwie mają śled po tej przy-należności, jak np. Hansestadt Hamburg, Hansestadt Bremen . Czynnikami spraw-czymi powstania związku hanzeatyckiego było włączanie obszaru Europy Środkowej i Wschodniej do obiegu politycznego i handlowego Europy Zachodniej i konieczność zapewnienia wolności w zakresie prowadzenia działalności handlowej.

Bardzo ważnym czynnikiem była również konieczność zapewnienia bezpieczeństwa przewozu towarów. Mimo niespokojnych czasów okres późnego Średniowiecza sta-nowił okres rozkwitu gospodarczego. Wojny krzyżowe sprawiły, że do Europy trafiły nowe rodzaje towarów pochodzących ze Wschodu, jak np. cukier, przyprawy ko-rzenne, bawełna, jedwab i szereg innych produktów pochodzenia chińskiego i in-dyjskiego. Miasta stawały się również miejscami produkcji, co potęgowało jeszcze

Ryc. 42. Zasięg oddziaływania Związku Hanzeatyckiego nad Bałtykiem i Morzem Północnym w czasie roz-kwitu Hanzy i Zakonu Niemieckiego, na przełomie XIV i XV w.

70

konieczność wymiany handlowej z innymi ośrodkami i miastami. Miasta produko-wały towary, które znajdowały nabywców w innych regionach. Ówczesne drogi lądo-we i wodne nie były bezpieczne. Na transporty towarów na drogach organizowano napady, za których grabieże odpowiedzialni byli rycerze z zamków rycerskich, wraz ze swoimi grupami siepaczy. Na Morzu Pólnocnym i Bałtyku grasowali piraci. Byli to głównie wrogo nastawieni Duńczycy, od których miasta niemieckie doznały sporo krzywd. Sytuacja taka była bezpośrednią przyczyną zawiązania się związku miast, najpierw pomiędzy Lubeką i Hamburgiem w roku 1241. Dzięki połączeniu sił tych dwóch miast, wyposażono flotę i wyruszono przeciw duńskim piratom. Zwyciężono Duńczyków i spustoszono część Danii, zyskując na pewien czas spokój.

Po tych sukcesach przyłączyły się do związku również inne miasta – w sumie w cią-gu 25 lat dołączyło do Hanzy, poza wymienionymi, ponad 60 miast, a wśród nich: Berlin, Frankfurt nad Odrą, Królewiec (Königsberg), Gdańsk (Danzig), Szczecin (Stettin), Wismar, Magdeburg, Kolonia (Köln) i Nimwegen . W okresie rozkwitu do Hanzy należało 85 miast, a związek dysponował flotą ponad 200 uzbrojonych stat-ków, co stanowiło w tych czasach znaczącą siłę nie tylko gospodarczą, ale również polityczną. Król Szwecji Magnus utracił koronę Szwecji wskutek działania Hanzy, a jeden z burmistrzów Gdańska wypowiedział wojnę Christianowi, królowi Danii. Inne państwa, których miasta nie były członkami Hanzy zabiegały o jej przychylność, stwarzając dogodne warunki do prowadzenia na ich terytoriach składów celnych i handlu. Tak powstały tzw. kantory Hanzy w Novgorodzie (Rosja) w Londynie (An-glia) i Bergen (Norwegia).

Hanza przetrwała 300 lat, tworząc dzięki współpracy miast i rozwojowi działalności handlowej, warunki dla ustabilizowania się i okrzepnięcia idei miasta w Europie. Od połowy XVI wieku rola Związku Hanzeatyckiego zaczęła spadać i ostatecznie roz-wiązany on został w 1810 roku. Związek Hanzeatycki był dla rozwoju miast Europy Północnej niezwykle ważnym i trwałym impulsem rozwojowym, który m.in. uwidocz-nił się w niezwykłej architekturze tych miast i przyczynił się do rozwoju cywilizacji europejskiej, jako cywilizacji miejskiej, opartej o samorządność lokalną.

Obok Związku Hanzeatyckiego w roku 1247 powstał również inny związek – Zwią-zek Miast Nadreńskich. Należało do niego 40 miast, w tym Moguncja (Mainz), Frankfurt nad Menem, Wormacja (Worms) i inne. Cele tego związku były podobne, lecz okazał się on mniej trwały i o mniejszym znaczeniu niż Hanza119 .

119 Hammel-Kiesow R., Die Hanse. S. 21ff. C. H. Beck, 4. Wydanie, 2008

71

GENEZA ORTOGONALNEJ KOMPOZYCJI STRUKTURY MIEJSKIEJ

Wielu badaczy średniowiecznej urbanistyki podejmowało problem genezy ortogonal-nych układów osadniczych w średniowieczu. Obszernie na ten temat pisze Rafał Eysymontt120. Sformułowanych zostało kilka podstawowych hipotez:

Kontynuacja modelu śródziemnomorskiego grecko-rzymskiego (Piccinato1 . 121, Castagnioli122);Tradycja rozwoju myśli matematycznej i agrimensorów (2 . Zagrodzki123);Wpływ idei cysterskich, a w szczególności wirydarza klasztornego na geome-3. tryczne kształtowanie miast średniowiecznych (Guidoni124, Higounet125).

120 Eysymont R., Kodeks genetyczny miasta (…) Via Nova, Wrocław 2009121 Comba R., I Borghi nuovi dal progetto alla Realizzazione, [w:] I Borghi nuovi a cura di R. Comba, A.A. Settia, Cuneo

1993 s. 279-297122 Ibidem123 Zagrodzki T., L’influence de la tradition antique de la distribution de l’etendue sur letrace des plans des villes creés au

Moyen Âge [w :] Melanges offerts a Rene Crozet, Poitiers 1966, s. 453124 Guidoni E., Cistercensi e citta nuove [w :] I cistercense e il Lazio, Roma 1978, s.259-273 ; Guidoni E., Storia della

urbanistica. Il Duecento, Lodi-Bari 1989, s. 241, 282 i następne 125 Higounet Ch., Cisteriens et bastides, «Moyen Age», t. 54, 1950, s. 69-84

Ryc. 43. Zestaw zdjęć przedstawiający zespół zabudowy portowej Bryggen miasta Bergen w Norwegii – miasta powstałego na bazie współpracy z Hanzą jako tzw. „kantor” hanzeatycki.

72

Z pewnością wytyczanie miast o ortogonalnych układach ulic i pierzei zabudowy z prostokątnymi rynkami, musiało być wykonywane przez geometrów, agrimenso-rów, czy zasadźców dysponujących wiedzą matematyczną i doświadczeniem. Niektó-rzy z badaczy są skłonni do teorii tradycji rzemieślniczej w tym zawodzie, sięgającej jeszcze czasów rzymskich. Jeśli jednak zważyć, że przez długi okres wczesnego śre-dniowiecza nowych miast praktycznie nie zakładano, zawód ten nie mógł przetrwać w swej pierwotnej formie. Należy do tego uwzględnić również rozwój matematyki i geometrii, jaki nastąpił w drugim tysiącleciu. O rozwoju matematyki, geometrii i try-

Ryc. 44. Dwie ilustracje pochodzące z pracy A. Sangiovanni La squadra mobile, ilustrujące z detalami nowy instrument pomiarowy wynaleziony przez G. Arduino: busola agrimensoria, którego celem było zastąpienie dotychczas używanego instrumentu, tzw. tavola pretoriana .

Ryc. 45., 46. Agrimensorzy przy pracy.

73

gonometrii w średniowieczu wypowiadali się liczni badacze: Shelby126, Zagrodzki127, Ullman128 i inni .

Interesująca jest geneza układów ortogonalnych, które pojawiać się zaczęły wraz z nadawaniem nowych przywilejów lokacyjnych miastom środkowoeuropejskim. Pierwsza hipoteza mówi o pragmatycznym podejściu zasadźców, których zadaniem było wyznaczenie rynku, w powierzonym przez założyciela terenie i podzielenie tere-nu na kurie, optymalne pod względem użytkowania i wielkości (działki budowlane). Biorąc pod uwagę logikę geometrii i uproszczenie obliczeń powierzchni poszczegól-nych działek, od których później miał być pobierany stosowny czynsz – podział na prostokątne działki wydawać się może jedynym logicznym rozwiązaniem. Taką hipo-tezę przyjmuje wielu badaczy epoki średniowiecza.

Jednakże, jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że obszar przeznaczony pod wytyczenie miasta był już w znacznym stopniu zainwestowany, wytyczenie rynku i ulic przy-rynkowych z uwzględnieniem istniejącej zabudowy świeckiej, a zwłaszcza sakralnej przestaje być zadaniem prostym. Nawet dziś, zadanie takie byłoby trudnym pro-jektem urbanistycznym. Powstaje również pytanie, skąd u zasadźców i mierniczych wzięła się tak niezwykła znajomość geometrii i trygonometrii?

W tym miejscu nasuwa się druga hipoteza, której udowodnienie wymaga jednak jeszcze dalszych pogłębionych studiów historycznych. Zasadźcy korzystali z mierni-czych, którzy musieli być osobami wykształconymi, być może nawet duchownymi, gdyż w przekazach historycznych nie pojawiają się ich nazwiska. Średniowieczni mierniczy mogli uzyskiwać swe wykształcenie wyłącznie w szkołach klasztornych, gdyż innych szkół wówczas nie było. Niewątpliwie projekty nowych miast musiały powstawać przed ich wytyczeniem i musiały mieć swoich planistów -autorów. Mało jest jednak śladów autorstwa projektów miast, niewiele też z tego okresu zachowało się oryginalnych map, czy rysunków mierniczych. Mogła to więc być również wiedza praktyczna, przekazywana z pokolenia na pokolenie, oparta na dawnych księgach i przykładach, których pochodzenie mogło sięgać czasów antycznych.

Nie ulega wątpliwości, że rozwój osadnictwa w wiekach XI-XV w Europie i powsta-wania związanej z nim kultury miejskiej, opartej na wymianie handlowej, współ-pracy, tolerancji i rozwoju techniki, jest dla historii naszej cywilizacji jej kamieniem milowym, podstawą, dzięki której możliwy stał się szybki rozwój cywilizacyjny i domi-nacja Europy w świecie. Nie można tu również nie doceniać roli kościoła katolickiego

126 Shelby L., Geometry [w:] The seven Liberal arts in the Middle Ages, red. D.L. Wagner, IndianaUniversity Press, 1987, s. 199-202

127 Zagrodzki T., op. cit., s. 453128 Ullman B.L., Geometry in Medieval Quadrivium, [w:] Studi di bibliografia e storia in onore di Tammarano de Marinis, t. 4

Milano 1964, s. 263-285

74

dla rozwoju urbanistyki planowanej, który poza oczywistą wiodącą rolą duchową i moralną, był także depozytariuszem wiedzy i umiejętności – w tym także związa-nych z zakładaniem i budową miast. Miasta średniowieczne w Europie Środkowej zakładane na regularnych układach geometrycznych z odniesieniem do stron świa-ta i o sprecyzowanym układzie funkcjonalnym i systemie obronnym, były wynikiem zgromadzonej przez klasztory wiedzy, sięgającej czasów antyku.

Analizując układy ortogonalne miast rzymskich i miast średniowiecznych zakładanych na terenie Europy Wschodniej w wyniku procesu chrystianizacji tych obszarów, nasu-wa się nieodparcie hipoteza o transferze wiedzy antycznej za pośrednictwem instytucji edukacyjnych kościoła katolickiego. Przypuszczenie to staje się tym bardziej prawdopo-dobne, gdy rozważy się życiorys papieża Sylwestra II129. Jego losy wskazują, że wiedza antyczna zachowana w bibliotekach arabskich Kordoby, mogła być przetransferowana za pośrednictwem klasztorów i zastosowana w czasach, gdy budowanie miast stało się ponownie popularnym zajęciem władców nad przestrzenią i ludem. Istotnym epi-zodem jego życia była możliwość studiowania matematyki i trygonometrii oraz licznych zagarniętych przez Arabów dzieł starożytnych Rzymian. Znajdowały się one w siedmiu bibliotekach kalifów w Kordobie, będącej wówczas w obszarze państwa arabskiego. Swoją wiedzę zawarł w licznych dziełach, m.in. w dziele zatytułowanym Geometria130 . Jego idea zjednoczenia Europy pod skrzydłami chrześcijaństwa, w postaci odbudo-wanego cesarstwa rzymskiego i pokojowej chrystianizacji obszarów pogańskich, była odzwierciedlona w idei zakładania nowych miast na terenach słowiańskich na wzór miast rzymskich, o układach szachownicowych, z rynkiem umiejscawianym na skrzy-żowaniu głównych ulic cardo i decumanus . Skoro prawo cywilne i karne stosowane w cesarstwie niemieckim było oparte na prawie rzymskim, można domniemywać, że inne dziedziny regulacji życia miejskiego, jak ówczesna urbanistyka, musiały również opierać się na tychże źródłach wiedzy. Trzeba tu jednak zastrzec, że sposób transferu i kumulacji wiedzy w dziedzinie geodezji i urbanistyki średniowiecznej, nie jest do tej pory jednoznacznie i naukowo wyjaśniony.

W okresie Średniowiecza, powstaje wiele nowych organizmów miejskich, zakładanych z rozmaitych przyczyn, na ogół jednak ze względu na rozwój handlu i konieczność ochrony mieszkańców przed napadami rabunkowymi. W Europie Środkowej w okresie XII-XIV w. założonych zostało wiele miast opartych na prawie niemieckim (magde-burskim, lubeckim). Jest oczywiste, że prostokątny układ zabudowy i ulic z rynkiem w środku ułatwiał osiedlanym w tych miastach kolonistom, podział terenu na równe działki budowlane i zapewniał kontrolę nad rozwojem układu urbanistycznego.

129 Sylwetka papieża Sylwestra II została opisana w części Biografie, na końcu książki.130 Papieżowi Sylwesterowi II przypisuje się również wdrożenie w Europie liczb arabskich i systemu dziesiętnego.

75

Model miasta średniowiecznego odzwierciedlał panujące stosunki społeczne – działki przyrynkowe miały charakter monumentalny i były własnością miejskiego patrycjatu, w bocznych ulicach działki były węższe, mniej eksponowane, należały do drobniejszych kupców i rzemieślników. Członkowie poszczególnych cechów rze-mieślniczych skupiali swoje siedziby wzdłuż ulic, które od ich zawodu brały swoją nazwę. Organizacja miasta średniowiecznego była rozwinięta, a kształt miasta od-powiadał strukturze społecznej i istniejącej w tym społeczeństwie hierarchii.

MIARY ŚREDNIOWIECZNE

Sposoby dokonywania pomiarów były zróżnicowane regionalnie. Nie można mówić więc o żadnym systemie pomiarów, choć wiele zasad było wspólnych dla wielu systemów po-miarowych. Tą wspólną zasadą było odniesienie się do wymiarów człowieka: stopy, łok-cia, kciuka czy długości kroku. Miarą przestrzeni była więc już wówczas miara ludzka.

W okresie średniowiecznym w Polsce system mierniczy nie odbiegał znacząco od innych systemów mierniczych w Europie. Wytyczenie struktury przestrzennej mia-sta następowało według ówczesnych metod mierzenia odległości za pomocą łokci i sznurów (wężysk). Trudno jest dziś dokonać odtworzenia procesu pierwotnego roz-mierzenia miast średniowiecznych w sposób jednoznaczny . Możliwe jest określenie pierwotnych wymiarów poszczególnych ulic i kwartałów jedynie w sposób przybliżo-ny, bowiem w XIII w. nie było stałych wzorców, a system metryczny zaczął obowią-zywać znacznie później – przykładowo w Galicji dopiero od 1876 r.!

Podstawową miarą stosowaną w XIII w. był łokieć. Jego wymiar metryczny zależał zarów-no od czasu, jak i miejsca stosowania. Wykazano to w najlepiej rozpoznanym chełmiń-skim systemie pomiarowym, nazywanym również średzkim (od miasta Środa Śląska), magdeburskim lub flamandzkim. Wymiar łokcia chełmińskiego z XIII w., wywodzącego się z Flandrii wynosił około 65,42 cm i był o około 7,82 cm większy od późniejsze-go bardziej powszechnie stosowanego (57,6 cm). Trzeba jednak dodać, że na Śląsku i w Krakowie również stosowany był pośredni łokieć chełmiński, wynoszący około 62,6 cm. Tak więc zależnie od czasu i miejsca funkcjonowały w Galicji trzy rodzaje łokcia chełmińskiego o różnych zbliżonych długościach. Trzeba dodać, że na ziemiach polskich zostało zidentyfikowanych 13 różnych miar łokci, od toruńskiego (57 cm) do lwowskiego (73,2 cm). Wielokrotnością łokcia x 7,5 był pręt (virga), którego wielokrotnością x 10 był sznur (wężysko). Z czego wynika, że sznur wywodzący się z śląsko-krakowskiego łokcia chełmińskiego miał długość 46,95 m (62,6 x 7,5 x 10 = 4695), a z pierwotnego 49,065 m (65,42 x 7,5 x 10 = 4906,5), więc różnica wynosiła powyżej 2 m131 .

131 Wg. Józef Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 1983, s. 168 – 174.

76

Badania miast lokacyjnych prowadzone m.in. na Śląsku wskazują, że powierzch-nia miast średniowiecznych była ściśle wymierzana i wynosiła przeważnie 1 łan fla-mandzki, a dla miast mniejszych ¾ lub ½ łana. Miarą odległości był sznur mierniczy (ok. 47 m). 132

Reasumując można powiedzieć, że w Średniowieczu istniał na Śląsku pewien wzo-rzec miasta idealnego, charakteryzującego się miarą powierzchni o wartości 1 łana i odpowiednio powierzchni rynku 1/15 powierzchni miasta. Miasto musiało posiadać ratusz i kościół farny. Społeczność takiego miasta liczyła ok. 200 mieszkańców.133

NOWE MIASTA ŚREDNIOWIECZNE NA TERENIE NIEMIEC

Obszar Świętego Cesarstwa Rzymskiego134, spadkobiercy zachodniej części Impe-rium Rzymskiego w Europie, jest w późnym Średniowieczu (XI-XIII w.) obszarem szczególnie intensywnej urbanizacji. Rezultaty kształtowania się idei miasta na tym terenie w postaci nowych lokacji i racjonalnie ukształtowanych planów miast, doty-czą również wielu miast na obecnym terytorium Polski. Sukces i rozpowszechnienie się tej formy urbanizacji był wynikiem stworzonego systemu prawno-przestrzenne-

132 Pisze o tym W . Czarnecki, Planowanie miast i osiedli… op. cit. s. 85133 Ibidem, s. 85134 Święte Cesarstwo Rzymskie (łac. Sacrum Romanum Imperium lub Sacrum Imperium Romanum (S.I.R.) od 1254, niem.

Heiliges Römisches Reich, potocznie (od 1441) łac. Sacrum Romanum Imperium Nationis Germanicae) – nazwa państwa stanowiącego kontynuację cesarstwa zachodniorzymskiego, odwołująca się zarówno do idei, jak i kształtu politycznego średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europy, por. https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Awi%C4%99te_Cesarstwo_Rzymskie

Ryc. 47. Kolonia – widok panoramiczny miasta w późnym Średniowieczu z niezakończoną budową kate-dry, Wielkim Św. Marcinem i wieżą ratuszową. Drzeworyt z 1531 r. Kolonia jako miasto średniowieczne powstała na gruzach rzymskiego miasta-obozu Colonia Agrippina, zachowując ciągłość lokalizacji miasta, lecz całkowicie przebudowując jego strukturę.

77

go, sformułowanego w lokacyjnym prawie niemieckim (lubeckim, magdeburskim), będącym sublimacją różnych praw kreowanych w różnych ośrodkach i zebranych w postaci tzw. „zwierciadła saskiego”135. Stanowiło ono podstawę miejskiego prawa lokacyjnego zakładania i rozwoju miast.

Najstarszym wśród średniowiecznych miast nowozakładanych są miasta fundowane przez dynastię Zähringerów. Do miast zähringerowskich zaliczyć można Freiburg założony w latach 1090-1120, jak również Rotweil i Villingen. Miasta te charakte-ryzowały się krzyżowym układem ulic, jednak bez zachowania prostopadłości kątów, brakiem rynku i odsuniętą od głównych osi lokalizacją kościołów. Miasto Rotweil za-łożone w 1120 r. posiada układ głównych ulic handlowych na planie krzyża i podział struktury przestrzennej miasta na pasma o szerokości ok. 100 stóp o lekko wygiętych liniach zabudowy. Badania geometrii układu miasta wskazują na dużą regularność pierwotnego założenia średniowiecznej lokacji, mimo późniejszych zmian w liniach pierzei zabudowy. Badacze urbanistyki średniowiecznej K. Humpert i M . Schenk wysunęli tezę o planowanym, a nie organicznym ukształtowaniu łukowo przebie-gających ulic, wytyczając hipotetyczny schemat geometrycznego układu przestrzen-nego136. Tak, czy inaczej, lokacje miast z krzyżującymi się ulicami handlowymi i to jeszcze przebiegającymi łukowo, jak we Freiburgu należały w XII w. do rzadkości.

W wyniku przeprowadzonych badań i analiz o planowanym charakterze lokacji miast zähringowskich świadczą takie elementy rozplanowania miasta, jak: zewnętrz-ny kształt murów miejskich, podział wewnętrzny na działki o jednakowym module (w ramach jednej jednostki osadniczej) oraz osie łączące główne budowle publiczne w mieście, szczególnie miedzy obiektami sakralnymi oraz położenie rynku. Jak poka-zują dalsze badania geometrii układów przestrzennych i badania porównawcze miast zähringerowskich, charakterystyka ich idealnego rozplanowania powinna zawierać takie elementy137, jak: – krzyż głównych ulic,– powtarzalne parcele oraz podział na ulice komunikacyjne i gospodarcze,– rynek usytuowany w linii głównych ulic,– kalenicowo ustawione domy,– wydzielony plac kościelny,– mury obronne okalające miasto.

Idea miast zähringerowskich powstała w oparciu o doświadczenia związane z podró-żami Zähringerów do Włoch i ich zapoznawanie się z cywilizacją późno antyczną,

135 Zwierciadło saskie – to spis ówczesnego prawa zwyczajowego, wg.: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Zwierciadlo-Saskie;4002501.html

136 Humprecht K., Schenk M., op. cit. 137 Eysymontt R., op. cit. s. 138-139

78

a także obserwacjami funkcjonowania pobliskich ośrodków miejskich, jak Zurych lub lokalnych targów w okolicznych miejscowościach.

Freiburg jest uznawany przez badaczy za pierwsze planowane od nowa miasto nie-mieckie, które zapoczątkowało niezwykle bujny rozwój miejskich form osadniczych na terenie Niemiec. W latach 1088-1348, tj. na przestrzeni 260 lat powstało ponad 3000 nowych planowanych miast! Oznacza to, że w tym okresie średnio powstawało prawie 12 nowych miast rocznie. Sam król Ottokar II von Böhmen w latach 1253-1278 założył 60 nowych miast. Ten intensywny proces urbanizacji był wynikiem realizacji polityki wspierania rozwoju handlu i rzemiosła. Zgodnie z zasadami tej po-lityki, osadnicy w nowo zakładanym mieście byli wolni i zwolnieni na pewien okres czasu z podatków. Zasadźca, czyli osoba, na której spoczywał obowiązek zawarcia umowy z panem ziemi w imieniu przyszłych mieszkańców, był także odpowiedzialny za wyznaczenie obszaru miasta, w tym ulic i placów i za podział kwartałów na po-szczególne posesje. W okresie tym powstała podstawowa struktura osadnicza w Eu-ropie, która utrzymała się do dnia dzisiejszego.

Ten okres „miejskiej kolonizacji” Europy zakończył się wówczas, gdy rozprzestrze-niła się w Europie epidemia dżumy138 i to niemal na 200 lat, dziesiątkując głównie mieszkańców miast. Po tym katakliźmie, przez kolejnie 630 lat powstało na terenie Niemiec zaledwie 35 nowych miast139 .

Poniżej wymienione zostały miasta założone na terenie Niemiec po roku 1350:

Annaberg/Sachsen 1436, Wolfenbenttel 1571, Freudenstadt 1599, Mannheim 1606, Glückstadt 1616, Friedrichstadt an der Eider 1619, Johangeorgenstadt 1653, Neuwied am Rhein 1653, Erlangen 1686, Ratzburg po 1693, Karlshafen 1699, Neu-Isenburg 1699, Rastatt 1699, Ludwigsburg 1704, Karlsruhe 1705,

138 W drugim półwieczu XIV i w XV wieku dżuma nie opuszczała krajów europejskich m.in. w latach 1359 – 1361, 1369 – 1372 i 1380 – 1383, 1449, 1460, 1473 i 1482 – 1483. W następnym stuleciu zaraza nie traciła na swojej złośliwości zabierając tysiące ofiar; rzadko kiedy ograniczała też swój zasięg do terytorium jednego państwa. Z badań J.N. Birabena wynika, że dżuma i inne choroby epidemiczne pojawiały się w latach: 1521 – 1527 we Francji i we Włoszech, 1545 – 1547 ponownie we Francji, zaś w 1562 – 1566 uśmiercały ludność Czech, Austrii, Węgier, Francji i Anglii. Z kolei od 1575 do 1582 epidemie zaatakowały ludność Czech, Anglii, Włoch, Francji i Hiszpanii, zaś w latach 1596 – 1602 – pojawiły się również w Czechach, Francji, Anglii i Hiszpanii oraz w Niemczech i Rosji. W latach dwudziestych i trzydzi-estych XVII wieku epidemie chorób zakaźnych towarzyszyły wojnie trzydziestoletniej, następnie w latach pięćdziesiątych XVII wieku dżuma zaatakowała m.in. Barcelonę, Neapol i Rosję. Już w roku 1660 na Wołoszczyźnie i w Algierii odno-towano pierwsze przypadki zachorowania na dżumę, która szlakami handlowymi wkrótce została przyniesiona do Eu-ropy. Na lata 1667 – 1669 przypada ostatnia siedemnastowieczna epidemia dżumy we Francji, zaś od 1678 – 1681 pustoszyła ona Austrię, Węgry, Czechy, Hiszpanię i Maroko. W roku 1670 dżuma pojawiła się po raz ostatni w Holandii, w zachodnich Niemczech i w Szwajcarii. Europa oraz kraje azjatyckie musiały stawić czoła zarazie jeszcze na początku XVIII wieku. W roku 1702 epidemia zaatakowała Konstantynopol i wkrótce ogarnęła Ukrainę skąd szybko przeniosła się m.in. do Polski, Węgier i Czech gdzie trwała aż do roku 1716.W 1720 r. ofiarą kolejnego ataku dżumy po raz ostatni stała się południowa Francja, wcześniej zniknęła ona z Hiszpanii – 1711 r., Szwecji – 1712 r., Włoch – 1714 r. oraz państw Habsburgów – 1716 r. Do końca XVIII wieku dżuma pojawiała się na Bałkanach, w Turcji i południowej Rosji oraz w północnej Afryce. Źródło: http://historycy.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=118:epidemia-dumy-w-rzeczpospolitej-w-wietle-xvi-xvii-wiecznych-traktatow-medycznych-i-zielnikow&catid=40:dzieje-nowoytne&Itemid=53 (dostęp: 19.10.2010)

139 Na podstawie: Humpert K., Schenk M., Entdeckung der Mittelalterlichen Stadtplanung, Theiss Stuttgart 2001

79

Ryc. 48. Rotweil nad Neckarem. Schemat średniowiecznego miasta założonego w 1120 r. z układem głów-nych ulic handlowych na planie krzyża.

Ryc. 49. Rotweil nad Neckarem – główna ulica miasta, pełniąca rolę rynku miejskiego, z widokiem na otaczający miasto krajobraz otwarty.

Ryc. 50. Rotweil nad Neckarem – średniowieczna brama miasta.

Ryc. 51. Schemat planu miasta Villingen. Podobnie jak Rotweil, miasto Villingen założone zostało na planie krzyża w 1120 r. prawdopodobnie przez Fryderyka II Hohenstaufa.

80

Potsdam 1720, Neustrelitz 1733, Ludwigslust od 1756, Bremerhaven 1827, Wil-helmshaven 1856, Wolfsburg 1937, Eisenhuettenstadt 1952. Jak widać miasta te jedynie w nieznacznym stopniu uzupełniły istniejącą już w Średniowieczu strukturę osadniczą na terenach niemieckich.

Ryc. 52. Rostock XVI w.

Ryc. 53. Rostock. Plan Rostocku z 1924 r. pokazujący wczesnośredniowieczny rozwój przestrzenny mia-sta. Miasto zostało zbudowane na bazie kilku odrębnych lokacji osad przykościelnych, które powstawały w okresie chrystianizacji Pomorza. Osady te zostały scalone w jeden organizm miejski uzyskując wspólne umocnienia obronne i tworząc zwarty układ miejski.

81

Miasto Rostock powstało, jak wiele miast tego regionu na miejscu pierwotnego osad-nictwa słowiańskiego Obotrytów. Gród słowiański został zdobyty i zniszczony przez duńskiego księcia Waldemara I w roku 1160. Duńczycy założyli na jego miejscu miasto w roku 1218, posługując się prawem lubeckim. Rostock zyskał znaczenie dużej, regionalnej metropolii dopiero w XV w. po przyłączeniu do związku miast Han-zy. Jego znaczenie podnosił również uniwersytet założony w 1419 r. Jak pokazuje to mapa miasta, jest ono scalone na zasadzie inkorporacji osad przykościelnych, których datowania sięgają lat: 1232 (centralna, najstarsza część miasta lokacyjnego) oraz 1252-65. To charakterystyczne „pączkowanie” układu miejskiego musiało być bardzo intensywne w wieku XIII, gdyż niemal w tym samym czasie powstały mury obronne miasta z wieńcem baszt, fosami i bramami. Układ przestrzenny miasta uzyskał regularny, szachownicowy schemat, z uwzględnieniem lokalnych zaszłości w postaci dóbr kościelnych i zewnętrznego układu topograficznego. System ten scalił organizm miejski na wiele stuleci .

Pod koniec XV wieku książętom pomorskim udało się przejąć władzę nad miastem, które wcześniej było tylko nominalnie pod ich zwierzchnictwem, a praktycznie było niezależne. Spory mieszczan z dworem książęcym i pożar w 1677 r. rozpoczęły po-wolny upadek miasta. Przyczyniła się do tego również dwukrotna okupacja miasta przez Duńczyków i Szwedów – najpierw w czasie wojny trzydziestoletniej, później w latach 1700-1721140 .

NOWE MIASTA ŚREDNIOWIECZNE NA TERENIE POLSKI

Historia Polski, to również historia przemieszczania się obszaru Polski w procesie historycznym i historia zmiany granic państwowych. Szereg miast o rdzennie pol-skim rodowodzie, będącymi świadkami wielu historycznych wydarzeń ważnych dla historii naszego kraju, znajduje się dziś poza granicami Polski. Duża grupa miast znajdujących się na obecnym terenie Polski to miasta, w których obecność polskiej państwowości jest datowana dopiero od roku 1945. Mówiąc o miastach na terenie Polski mam jednak na myśli stan na dzień dzisiejszy, te miasta, które znajdują się obecnie w granicach Państwa Polskiego, te za które dziś jesteśmy odpowiedzialni i których dalsza historia jest kontynuowana w granicach Polski.

Na terenie Polski proces kształtowania się układu osadniczego przebiegał od wcze-snego Średniowiecza. W. Kalinowski pisze, że: Polska wkroczyła w okres pełnego Średniowiecza z dobrze wykształconą siecią osadniczą, która stała się kośćcem roz-

140 Wg https://pl.wikipedia.org/wiki/Rostock

82

wijających się później miast141. Jest to opinia szerzona w okresie Polski Ludowej, której zadaniem było wywołanie przeświadczenia, że wszystkie miasta ziem odzy-skanych wzniesione zostały na bazie i w miejscach, gdzie istniało już wcześniejsze osadnictwo. W większości przypadków nowe miasta lokalizowane były na terenach już zasiedlonych i wykorzystywanych jako miejsca kultu religijnego, rzemiosła i wy-miany handlowej. Taka sytuacja miała miejsce w Krakowie, Wrocławiu, Szczecinie czy Poznaniu, gdzie w okresie przedlokacyjnym istniały już na terenie Wielkiej Lo-kacji kościoły z cmentarzami, rynki, zabudowa kupiecka, jatki i domy mieszkalne. Choć podobna sytuacja miała miejsce w innych ośrodkach przedlokacyjnych, jest to pewne uproszczenie myślowe. Jest ono prawdziwe w takich przypadkach jak Szcze-cin czy Kraków, nie koniecznie jest właściwe do stosowania względem miast, które powstawały z nadań książęcych, kościelnych na tzw. „surowym korzeniu”, czyli na gruncie pierwotnie nie zainwestowanym .

Pierwsze miasta, które otrzymały prawa miejskie na terenie Polski były lokowane na prawie magdeburskim lub lubeckim. Rozprzestrzenianie się prawa magdeburskiego w kierunku wschodnim stwarzało możliwość rozwoju osadnictwa niemieckiego na terenach słowiańskich, interesujących z uwagi na atrakcyjność wymiany handlowej pomiędzy Wschodem a Zachodem.

Z zastosowań i modyfikacji prawa magdeburskiego, z czasem, wykształciło się rów-nież prawo lokacyjne polskie – chełmińskie i średzkie. Do najwcześniejszych lokacji miejskich na terenie Polski należą: Złotoryja – 1211 r., Lwówek Śląski – 1217 r., Chełmno i Toruń – 1233 r., Środa Śląska – 1235 r., Wrocław – 1242 r., Szczecin – 1243 r., Poznań – 1253 r., Kraków – 1257 r. 142 .

Toruń zaliczany jest do najznamienitszych miast polskich, bogatych w obiekty zabyt-kowe i reprezentujący charakterystyczny model wielofazowego rozwoju urbanistycz-nego. Toruń założony został w roku 1233 na granicy między Kujawami a Ziemią Chełmińską, na prawym brzegu rzeki Wisły. Pierwotna lokalizacja miasta była odległa od obecnej o ok. 7 km, lecz miejsca tego nie odnaleziono jeszcze. W planie Meriana wyraźnie widać trzy podstawowe elementy struktury średniowiecznego Torunia. Są to Stare Miasto, znajdujące się po lewej stronie planu, o układzie prostokątnych kwarta-łów z rynkiem centralnie umieszczonym i ratuszem na rynku, Nowe Miasto (po stro-nie prawej), założone w roku 1264, również z rynkiem i centralnie umieszczonym na nim ratuszem oraz zamek Zakonu Krzyżackiego, wciśnięty pomiędzy oba układy miejskie. Czynnikiem rozwoju miasta była Wisła, która stanowiła wówczas istotny

141 Kalinowski Wojciech, Rozwój miast [w:] Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce t. 1. Miasta historyczne, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1986, s.20

142

83

wodny szlak komunikacyjny i podstawowe źródło dochodu zarówno dla miasta, jak i dla jego mieszkańców. W tym przykładzie widać również model rozbudowy Starego Miasta za pośrednictwem budowy nowego organizmu miejskiego Nowego Miasta, który jest bezpośrednio sprzężony z organizmem istniejącym. W Toruniu, podob-nie jak i w innych miastach tego okresu, widoczny jest model trójwładzy, zapisany w architekturze miasta: władza nad terenem (zamek Zakonu Krzyżackiego), władza samorządowa (Ratusz Staromiejski) i władza duchowna (liczne kościoły i klasztory katolickie).

Symbolem siły władzy samorządowej i kupiectwa był Ratusz Staromiejski. Budynek powstał ze scalenia zabudowy handlowej narastającej w przestrzeni rynku Starego Miasta (kramy, ławy chlebowe, sukiennice), domu kupieckiego, wieży ratuszowej i pierwszego ratusza oraz budynku sądu i wagi miejskiej. Prawo do budowy nowe-go, dwukondygnacyjnego ratusza, który integrował te różne funkcje Rada Miasta uzyskała w 1393 r. Autorem przebudowy był mistrz Andrzej, ówczesny budowni-czy miejski. Na pocz. XVII w. podwyższono budynek o trzecią kondygnację, dodano manierystyczne elementy dekoracyjne (wieżyczki narożne i ryzality środkowe) oraz przebudowano wnętrza, znacznie je ozdabiając w stylu epoki. Przykładem siły i po-tencjału mieszczaństwa są toruńskie kamienice, z których świetnym przykładem jest kamienica „Pod Gwiazdą” z 1697 r., jeden z lepiej zachowanych domów mieszczań-skich z XV w. w północnej i środkowej Europie, z charakterystycznym wewnętrznym podziałem funkcjonalnym kamienicy średniowiecznej i barokowym wystrojem ele-wacji frontowej .

Chełmno i Toruń zostały założone w roku 1233 przez wielkiego mistrza Zakonu Krzy-żackiego na podstawie prawa magdebursko-saskiego. Obydwie metropolie przyczy-niły się w znaczący sposób do rozpowszechnienia tego prawa. Z końcem XIV wieku powstała w Chełmnie księga prawa opierająca się na Magdeburg-Breslauer systema-tischen Schöffenrecht, Wyrokach magdeburskiego sądu ławniczego i na Zwierciadle saskim, a następnie rozpowszechniła się na ziemiach Zakonu Krzyżackiego w Pol-sce i na Ukrainie, gdzie nadawano miastom przywileje na prawie chełmińskim143 .W 1235 roku miasto Halle przekazało miastu Środa Śląska dokument zawierający 46 artykułów, zezwalając Środzie Śląskiej na udzielanie praw lokacyjnych innym mia-stom na opartym na prawie niemieckim prawie średzkim. W ten sposób stworzone zostało prawo średzkie. Nowe miasta zakładano na ogół w sąsiedztwie istniejących grodów, zamków, miejsc kultu, na przecięciu się ważnych szlaków handlowych – wykorzystując przy tym topografię terenu do celów obronnych.

143 Heiner Lück, Prawo magdeburskie jako czynnik identyfikacji europejskiej rodziny miast, w: Europejskie miasta prawa magdeburskiego, op. cit. s. 48

84

Ryc. 54. Toruń – ratusz Staromiejski z XIV w.

85

Ryc. 55. Toruń – kamienica „Pod Gwiazdą”. (1697). Obecnie oddział Muzeum Okręgowego w Toruniu.

86

Układ przestrzenny nowo zakładanych struktur miejskich miał schematyczny, sza-chownicowy charakter. Idealny, teoretyczny, szachownicowy model miasta był kory-gowany w celu uwzględnienia lokalizacji wcześniejszych, przedlokacyjnych elemen-tów układu miejskiego, takich jak kościoły, klasztory, główne szlaki komunikacyjne, a także ze względów topograficznych. Charakterystyczne było lokalizowanie rynku miejskiego – rynek wytyczano tak, by jednym z narożników stykał się z terenem miejskiego kościoła farnego i cmentarza. Wspólną istotną cechą miast zakładanych na prawie niemieckim była regularność podziału przestrzennego opartego o ukła-dy prostokątnych kwartałów zabudowy, dzielonych na modularne mniejsze posesje, a także wytworzenie w centralnej części obszernego rynku, na którym znajdował się budynek ratusza. Liczba wytyczonych działek w obszarze miasta określała liczbę osadników. Działki grupowane w kwartały zabudowy (bloki) po 4 lub więcej działek, tworzyły zwarty układ zabudowy miejskiej. Liczba wytyczonych działek była różna w poszczególnych miastach i wahała się od kilkudziesięciu do ponad stu. Procesy urbanizacyjne w XIII wieku na terenach Polski rozpoczęły się na Śląsku, gdzie lokacji pierwszych miast dokonał Henryk I Brodaty.

Ryc. 56. Toruń (Thorunium) w widoku perspektywicznym Meriana z 1643 r.

87

Za lokację miejską, która pod względem prawnym na terenie Polski jest najstarsza, uznaje się lokację miasta Złotoryja, dokonaną w roku 1211.

Henryk I Brodaty założył też cały szereg miast na terenie Dolnego Śląska, m.in. Wro-cław, Środę Śląską, Lwówek, Nysę, Ujazd, Strzegom, Legnicę, Świdnicę i Brzeg . Wszystkie te miasta uzyskały ortogonalny układ rozplanowania wewnętrznego mia-sta . Kalinowski twierdzi, że nie można łączyć przywileju lokacyjnego z rozplanowa-niem miasta, a rodzaj prawa miejskiego nie miał zasadniczego wpływu na strukturę przestrzenną miasta. Twierdzi, że w obszarach Polski centralnej dość powszechne było najpierw nadawania osadzie prawa miejskiego, a w kilka lat później zawierano umowę z zasadźcą, nadając przywilej lokacyjny na założenie miasta i ewentualne przemieszczenie ludności tubylczej oraz zaproszenie osadników do nowej struktury miejskiej .144

Badacze historii Średniowiecza nie są jednak całkiem zgodni w tej kwestii i twierdzą też, że na ogół wraz z aktem lokacji następowało wytyczenie struktury urbanistycznej miasta. Tak czy inaczej, faktem jest, że nowo lokowane miasta uzyskiwały zdecydo-

144 Kalinowski, op. cit. s.22

Ryc. 57. Miasto Chełmno. Schemat układu miejskiego miasta średniowiecznego. Miasto założone przez Zakon Krzyżacki za pośred-nictwem przywileju chełmińskiego (Kulmer Handfeste) w roku 1233, z prostokątnym rynkiem, o regularnym układzie ortogonal-nym poszczególnych bloków zabudowy. 1- kościół Farny Wniebowzięcia NMP,2 – ra-tusz, 3 – kościół i klasztor franciszkanów, 4 – kościół i klasztor Dominikanów, 5 – kościół i klasztor Cystersów, 6 – kościół szpitalny św. Ducha.

Ryc. 58. Schemat średniowiecznego mia-sta Złotoryja widoczny na planie miasta z 1830 r.

88

wanie bardziej zracjonalizowane uformowania przestrzenne, niż miały je osady wcze-śniejsze, w formach opisanych już powyżej. Trwałość tych założeń okazała się nie-zwykła, gdyż w większości przypadków istnieją one i funkcjonują do dziś jako centra historyczne i funkcjonalne układów miejskich i rozrastających się aglomeracji.

Warto wymienić również szereg mniejszych miast na terenie Polski, które charaktery-zują się regularnym rozplanowaniem układu przestrzennego. Zaliczyć do nich można takie miasta, jak:

Jelenia Góra, Legnica, Paczków, Kalisz, Nidzica, Świecie, a także leżący obecnie na terenie Ukrainy Zachodniej Lwów .

Ryc. 59. Środa Śląska. Miasto lokowane w 1211 roku, z charakterystycznym wrzecionowatym układem głównego placu miejskiego. Schemat układu miasta średniowiecznego na podst. J. Pudełki. 1- zamek, daw-ny gród, 2- kościół parafialny św. Andrzeja, 3 – ratusz, 4 – kościół i klasztor Franciszkanów.

89

Ryc. 60. Jelenia Góra. Schemat miasta średniowiecznego.

Ryc. 61. Legnica. Schemat planu miasta średniowiecznego na podst. J. Pudełki. 1- Zamek Książęcy, 2 – osada żydowska, 3 – targ przedkolacyjny przy kościele Panny Marii, 4 – osada w rejonie kościoła św. Piotra i Pawła.

90

Ryc. 62. Paczków. Schemat miasta średniowiecznego z owalnym zarysem murów obronnych zachowanym do dziś. Schemat planu wg J. Cydzika. 1 – kościół parafialny św. Jana, 2 – ratusz.

Ryc. 63. Nidzica. Plan miasta średniowiecznego nad Mławą, jako organizmu oddzielonego fosą i fortyfika-cjami od zamku krzyżackiego . 1 –zamek krzyżacki, 2 – kościół parafialny św. Wojciecha, 3 – Mały Klasztor, 4 – Mały Zamek, 5 – browary, 6- szkoła, 7 – kramy, 8 – ratusz, 9 – łaźnia, 10 – Brama Polska, 11 Brama Niemiecka, 12 – szpital. Źródło: opracowanie własne na podst. W. Kalinowskiego

91

Ryc. 64. Lwów. Schemat średniowiecznego założenia miasta lokowanego na prawie magdeburskim w roku 1356 wraz z systemem fortyfikacji średniowiecznych i nowożytnych.

Ryc. 65. Kalisz. Schemat założenia miasta średniowiecznego.

Ryc. 66. Świecie. Schemat planu średniowiecznego miasta zbudowanego w oderwaniu od zamku krzy-żackiego (1). Na rysunku zaznaczono ratusz miejski (2) i kościół parafialny (3) oraz schemat podziału przestrzeni miasta na kwartały i działki. Oprac. własne na podst. W. Kalinowskiego.

92

MIASTA POMORZA ZACHODNIEGO

Analizując rozwój osadnictwa średniowiecznego na obecnych terenach polskich, chciałbym zwrócić uwagę na charakterystyczną grupę miast leżących na terenie Pomorza Zachodniego i dawnej Nowej Marchii, rzadko ujmowane w rozważaniach o urbanistyce tego okresu .

Księstwo Zachodniopomorskie obejmowało obszar sięgający na wschodzie po ziemię bytowsko-lęborską, na zachodzie obejmujący wschodnią i środkową część obecnego niem. kraju związkowego Meklemburgia-Pomorze Przednie. Jego początki sięgają XI w.; w XII lub na pocz. XIII w. księstwo utraciło na rzecz Polski znaczne obszary po-łudniowo-wschodnie, a na rzecz Pomorza Gdańskiego ziemie sławieńską i słupską. W drugiej połowie XIII w. znaczne obszary Księstwa zajęła Brandenburgia, tworząc tam tzw . Nową Marchię.

W roku 1295 nastąpił podział Księstwa Zachodniopomorskiego na Księstwo Wo-łogoskie i Księstwo Szczecińskie. W roku 1625 Bogusław XIV zjednoczył Księstwo

Ryc. 67. Mapa prof. Eilharda Lubinusa przedstawiająca topograficzny zapis Księstwa Zachodniopomor-skiego wraz z wieńcem 49 panoram i planów najznamienitszych książęcych miast pomorskich i drewem genealogicznym książęcego rodu Gryfitów.

93

Zachodniopomorskie lecz nie na długo. Już w roku 1648, na mocy traktatu westfal-skiego, doszło do podziału Księstwa między Szwecję i Brandenburgię145 .

Mapa wykonana przez prof. Eilharda Lubinusa146 w 1618 r. jest niezwykłym osią-gnięciem kartograficznym. Zawiera nie tylko zapis topograficzny przestrzeni Księstwa Zachodniopomorskiego, ale także widoki 49 miast książęcych w ujęciach panora-micznych i „z lotu ptaka”. Celem mapy było przedstawienie obrazu Pomorza jako krainy bogatej i dobrze zarządzanej przez dynastię Gryfitów. Sporządzenie dużym kosztem i nakładem sił tak wielkiego i pięknego dokumentu świadczy o tym, jak ważną wartość wizerunkową i gospodarczą dla Księstwa Zachodniopomorskiego sta-nowiły miasta.

Napływ osadników z Zachodu na tereny Księstwa w XII w. były niewątpliwą kon-tynuacją niezwykłego, bo pokojowego procesu chrystianizacji tych terenów i dosto-sowywania ich do standardów europejskich, w ówczesnym ich rozumieniu. Takim standardem było miasto – jako pewien „produkt systemowy”, zawierający określone elementy składowe oraz zdefiniowane proporcje i służący konkretnym celom.

Przypomina to nieco sytuację współczesnej Polski, która przyjęta do Unii Europejskiej stała się celem lokalizacji korporacji i inwestycji zachodnich.

Analizując miasta Pomorza Zachodniego, podobnie zresztą jak i miasta lokowane w tym czasie na innych obszarach (np. na terenie Dolnego Śląska), nie sposób nie zauważyć dużego wzajemnego podobieństwa schematów powstających wówczas nowych struktur urbanistycznych.

Na terenie Pomorza Zachodniego w okresie XIII w. dokonała się prawdziwa osadni-cza inwazja. Wszystkie te miasta charakteryzowały się stosunkowo niewielką skalą. O ile warunki lokalne lub dotychczasowe zagospodarowanie nie definiowały formy ich zabudowy w inny sposób, nowe miasta uzyskiwały formy standardowe, opisane powyżej. W przedstawionej tabeli umieszczono datowanie najwcześniejszych lokacji miast na terenie Pomorza Zachodniego, znajdujących się obecnie w granicach Pol-ski .

145 Na podst. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/zachodniopomorskie-ksiestwo; 3999736. Html146 Eilhard Lubinus był profesorem Uniwersytetu w Rostocku. Książę szczeciński Filip II (1573-1618) zlecił mu opracowanie

mapy Pomorza. Zadanie to zajęło Lubinusowi 8 lat. Wcześniej Lubinus opracował mapę Rugii, którą ukończył w 1609 r. Mapę opracował na podstawie kwerendy w archiwum książęcym, notatek sporządzonych w trakcie z trzech podróży, które odbył po Pomorzu w latach 1611-13 i 1617 oraz dokonanych własnoręcznie pomiarów przy pomocy przyrządów, takich jak astrolabium, cyrkiel, laska Jakuba i kwadrant.

94

Tabela 3. MIASTA LOKOWANE W XIII W. ZNAJDUJĄCE SIĘ OBECNIE W GRANICACH POLSKI NA TERENIE WOJ . ZACHODNIOPOMORSKIEGO

LP ROK LOKACJI MIASTA PRAWO LOKACYJNE

1 1243 Stargard Szczeciński prawo magdeburskie

2 1243 Szczecin prawo magdeburskie

3 1254 Gryfino prawo lubeckie

4 1255 Chojna prawo magdeburskie

5 1255 Kołobrzeg prawo magdeburskie

6 1260 Dąbie, prawo magdeburskie

7 1260 Police prawo magdeburskie

8 1262 Gryfice prawo magdeburskie

9 1266 Koszalin prawo magdeburskie

10 1268 Goleniów prawo magdeburskie

11 1270 Myślibórz prawo magdeburskie

12 1274 Kamień Pomorski prawo magdeburskie

13 1277 Płoty prawo magdeburskie

14 1277 Trzebiatów prawo magdeburskie

15 1278 Barlinek prawo magdeburskie

16 1278 Maszewo prawo magdeburskie

17 1278 Wolin prawo magdeburskie

18 1281 Trzcińsko-Zdrój prawo magdeburskie

19 1284 Choszczno prawo magdeburskie

20 1288 Resko prawo magdeburskie

21 1290 Pełczyce prawo magdeburskie

Okres lokacji średniowiecznych miast przeobraził w znaczący sposób strukturę osad-nictwa na terenie Polski. Przyczyną takiej zmiany było przejście od gospodarki natu-ralnej do gospodarki pieniężnej, „która – niezależnie od opłat targowych, celnych itp. – zapewniała właścicielom wsi i miast określone dochody pieniężne z tytułu stałych czynszów od rozdzielonych osadnikom nieruchomości”147. Podstawą tego mechani-zmu stało się wytyczenie działki budowlanej w mieście, której użytkowanie pociągało za sobą określone opłaty. W sensie prawnym, miasta uzyskały nowy system prawny, odmienny od prawa ziemskiego terenów rolniczych, otaczających miasta.148

Autor spisu podatków od nieruchomości w Legnicy, Ambrosius Bitschen, w roku 1451 pisze powołując się na Arystotelesa, że „dla każdej sprawy potrzebne są cztery rzeczy: dwie wewnętrzne, tj. materialne i formalne, i dwie zewnętrzne, tj. działanie i cel. Tak jest w tej księdze.” 149 Świadczy to o uporządkowaniu miast średniowiecz-

147 Kalinowski W . op . cit . s . 21148 Lück H., op. cit. s. 43149 Eysymont R., op. cit. s.69

95

Ryc. 68. Szczecin (Stettin) – rysunek Brauna i Hogenberga z ok. 1600 r. przedstawiający widok miasta od strony zachodniej. Widoczny układ fortyfikacji średniowiecznych, układ kwartałów i relacja miasta z portem na rzece Odrze .

Ryc. 69. Stargard Szczeciński – zmiany przestrzenne w obszarze miasta średniowiecznego w wyniku II wojny światowej i powojennej odbudowy w duchu funkcjonalizmu.

96

Ryc. 70. Gryfino – obraz miasta na rysunku barwnym

Ryc. 71. Gryfino – na sztychu Lubinusa z widocznym regularnym układem ulic zamkniętych owalnym kształtem fortyfikacji kurtynowych z basztami i wieżami.

97

Ryc. 72. Kamień Pomorski – widok współczesny miasta z lotu ptaka.

Ryc. 73. Trzebiatów nad Regą (Treptow) – widok ufortyfikowanego miasta z dominująca bryłą kościoła. Rys. z mapy Lubinusa .

98

Ryc. 74. Białogard – hipotetyczna rekonstrukcja układu zabudowy średniowiecznej z superpozycją współ-czesnej zabudowy miasta .

Ryc. 75. Świdwin – zmiany przestrzenne w mieście na przestrzeni historii.

99

Ryc. 76. Maszewo – rozluźniona zabudowa staromiejska i pełny pierścień murów miejskich z jedną pozo-stałą basztą obronną.

Ryc. 77. Drawsko Pomorskie (Dramburg) wg rys. z 1724 r.

100

nych nie tylko pod względem przestrzennym, ale również funkcjonalnym, organiza-cyjnym i finansowym. Podstawą tego porządku jest filozofia Arystotelesowska.

Na terenie Śląska pod koniec wieku XII zapoczątkowany został proces przebudo-wy gospodarczej, a wraz z nią struktury osadniczej kraju. Osiedlający się w śląskich osadach „hospites” uzyskiwali przywileje wraz z nadawaniem im określonych działek budowlanych na zasiedlenie. Śląskie miasta były pośrednikiem w transponowaniu prawa magdeburskiego na ziemie Małopolski i Wielkopolski, a także dalej w kierun-ku wschodnim na Ruś Czerwoną. Warto nadmienić, że miastem położonym najdalej na Wschód, założonym na prawie magdeburskim jest Kijów (1497 r.). Można powie-dzieć, że był to ówczesny zasięg cywilizacji zachodnioeuropejskiej.

W wieku XIII założono na terenach polskich około 100 nowych miast, głównie w Wielkopolsce (38 miast), Małopolsce i na Kujawach. W okresie 1333 – 1377 za-łożono 78 nowych miast, z czego 40 królewskich, 20 prywatnych i 18 kościelnych. Ponowne nasilenie w procesie zakładania nowych miast nastąpiło również w XV wieku, kiedy to powstało aż 500 nowych miast, w tym we Wielkopolsce 60, a na Mazowszu 43 nowe miasta150 .

Źródła podają, że w obszarze miedzy Odrą a Bugiem, w kolejnym okresie rozwoju osadniczego od połowy wieku XV do połowy wieku XVII, liczba miast wzrosła z 650 do około 1050. Stało się to głównie za sprawą budowy niewielkich miast prywat-nych, obsługujących majątki ziemskie, magnackie.

Można powiedzieć, że powstał w tym okresie idealny wzór miasta, charakteryzujący się owalną formą, otoczony murami obronnymi z wieżami i bramami oraz okalają-cą je fosą, z wewnętrznym podziałem na kwartały o prostokątnej siatce ulic, z ryn-kiem miejskim leżącym w centrum układu geometrycznego, zajmującym 4 do 9 pól kwartałowych, z działką kościelną (cmentarzem i kościołem) w jednym z narożnych kwartałów przyrynkowych, a przy większych założeniach miejskich z kilkoma loka-lizacjami kościelnymi, z własnymi placami. Na rynku znajdował się ratusz, waga miejska, studnia, pręgierz i miejsce na kramy kupieckie o formie na ogół tymczaso-wej. Przy rynku znajdowały się również domy mieszczańskie ze „sklepami”, czyli czę-ścią handlową w podpiwniczeniu lub parterze i komorami mieszkalnymi na piętrach. Zdobione z czasem elewacje kamienic mieszczańskich były wizytówką właścicieli i ich chlubą. Miasta o profilu handlowym, zwłaszcza wykorzystujące drogi wodne do transportu towarów, posiadały też zabudowę spichlerzową, bez pomieszczeń miesz-kalnych. Nie wszystkie pola podzielonego kwartały (bloki) układu miejskiego były zajęte przez zabudowę. W obszarze miasta znajdowały się również działki rolnicze

150 Kalinowski W. op. cit., s. 25.

101

i ogrodnicze, co zapewniało w razie długiego oblężenia miasta możliwość wyżywie-nia załogi.

Miasta były formą formalno-prawną generującą dobrobyt mieszkańców i władców, założycieli miast. Dzięki skupieniu dużej ilości mieszkańców w jednym miejscu i du-żej wymianie targowej, były też „biegunami wzrostu gospodarczego” i edukacji – jeśli można tu użyć współczesnego języka marketingu.

MIASTA METROPOLITALNE

Z biegiem czasu niektóre z miast lokacyjnych, jak Wrocław, Kraków, Poznań, Lublin czy Szczecin, rozwinęły się stając się znaczącymi miastami – jak na owe czasy „me-tropoliami”. Poniżej charakterystyka kilku z nich.

Miasto Wrocław (Breslau) jest jednym z lepszych przykładów miasta o lokacji śre-dniowiecznej, w którym układ urbanistyczny, pomimo wielu przekształceń obiektów architektonicznych, przetrwał w prawie nie zmienionej postaci. W obszarze staromiej-skim Wrocławia ostatnie zmiany przestrzeni w skali urbanistycznej nastąpiły w XIV w .151 Lokacyjny Wrocław powstał z przekształcenia wczesnego układu osadniczego, za sprawą księcia Henryka Pobożnego i jego małżonki, czeskiej księżniczki Anny. Po-cząwszy od lat trzydziestych XIII w., na lewym brzegu Odry w obrębie kurii książęcej osadzali fundacje klasztorne związane z dworem w Pradze: franciszkanów (kościół św. Jakuba w 1236 r.), klarysek (kościół św. Klary i Damiana z 1257 r.), rycerski z czerwoną gwiazdą (szpital św. Elżbiety i kościół św. Macieja ok. 1242 r.) Rozłożo-ny przestrzennie na lewobrzeżu Odry układ lokacji klasztornych, świadczy o zamia-rze utworzenia układu miejskiego już znacznie wcześniej przed lokacją miasta na prawie magdeburskim. „W XIII wieku dokonano kilkakrotnej lokacji miasta na prawie magdeburskim (…) Pierwszych lokacji dokonano jeszcze za rządów Henryka Broda-tego, zapewne po roku 1212. Powstały w ten sposób kolejno dwa założone na or-togonalnej siatce geometrycznej osiedla określane w roku 1214 jako „Skultetas”, a w roku 1226 jako „Civitas Wratislaviensis” (Miasto Wrocławskie) oraz istniejące od około 1230 roku „Novum Forum” (Nowy Targ)”152. W czasie najazdu Tatarów w roku 1241, osiedla te uległy zniszczeniu, a odbudowano je na podstawie nowej lokacji.

Miasto średniowieczne Wrocławia ma układ złożony, podyktowany przebiegiem nur-tów i zakoli Odry. W centrum układu znajduje się tzw. „miasto wewnętrzne”, należące do największych wśród miast o lokacji średniowiecznej ortogonalnych założeń urba-

151 Eysymont, op. cit. s. 574152 https://pl.wikipedia.org/wiki/Stare_Miasto_we_Wroc%C5%82awiu

102

nistycznych w Europie. Lokacja miasta nastąpiła w roku 1261, gdy nadano miastu prawo magdeburskie153. W ramach tego aktu wyznaczono kwartały pod zabudowę, a planowany obszar miasta otoczono fosą zwaną Czarną Oławą, którą napełniono wodą z Odry i Oławy w roku 1291. W trakcie drugiej lokacji wyznaczono Rynek miejski i plac Solny. Siatka ulic została wyznaczona pod niewielkim skosem wzglę-dem wcześniej wybudowanych kościołów i klasztorów, które utrzymywały orientację w osiach wschód-zachód. W obrębie fosy wewnętrznej okalającej miasto od połu-dnia, obszar miasta lokacyjnego wynosi 60 ha. Wewnętrzny podział strukturalny miasta składa się z 36 prostokątnych kwartałów lokacyjnych (bloków) oraz trójkąt-nych, na stykach z fosami miejskimi. Rynek miasta średniowiecznego ma wymiary: 175 x 208 m = 3,64 ha i jest drugim co do wielkości powierzchni rynkiem miasta średniowiecznego w Europie Środkowej, po Rynku Głównym w Krakowie, który zaj-muje miejsce pierwsze. Podobnie duże założenia rynkowe wystąpiły w Chełmnie (lokacja zakonu krzyżackiego) oraz w mieście České Budějovice (Czechy), mieście lokowanym w 1265 r. Rynek Wrocławia stanowi jeden z trzech elementów zespołu placów miejskich: Rynku, Palcu Solnego (80 x 120 m) i Nowego Targu, o łącznej pow. 5,9 ha. Świadczy to o wiodącej roli handlowej Wrocławia w tym okresie . Po-wierzchnie rynków innych miast Dolnego Śląska na ogół oscylują wokół powierzchni 1 ha.

Badania metryczne wykazały, że w regularnych kwartałach zabudowy śródmiejskiej istniały pierwotnie regularne podziały parcelacyjne. Szerokości poszczególnych dzia-łek (parcel) wynosiły 60 stóp w blokach przyrynkowych i ok. 40 stóp w innych uli-cach.

W roku 1261 Wrocław powiększony został o tzw. Nowe Miasto, leżące na wschód od Rynku. Jego struktura była również kwartałowa, ortogonalna, powiązana ciągiem ulicy Szerokiej (obecnie Jana Ewangelisty Purkyniego), stanowiącej przedłużenie ul. Kotlarskiej154. W pierwszej połowie XIV w. rozpoczęto budowę nowego pierścienia fortyfikacji od strony południowej, dzięki czemu obszar miasto powiększony został do 120 ha o „miasto zewnętrzne”, zwane również Karlstadt, które otoczone zosta-ło drugą fosą zbudowaną ze starorzecza Odry. Ta część miasta nie uzyskała regu-larnego rozplanowania zabudowy, nie ani nie wytyczono na tym obszarze nowego placu targowego. Funkcjonalny związek z miastem wewnętrznym zapewniła oś ul. Świdnickiej prowadząca od bramy Świdnickiej prostą linią do Zamku lewobrzeżnego,

153 Poglądy, co do terminu i trybu lokacji Wrocławia, są rozbieżne. Współcześnie uważa się, że pierwsza lokacja miasta nastąpiła jeszcze pod rządami Henryka Brodatego, przyjmuje się daty 1214 (z tego roku zachowała się lista urzędników miejskich) lub 1226. Jednak żaden z aktów lokacyjnych miasta się nie zachował. Biorąc pod uwagę iż Wrocław był już wówczas największym miastem Śląska możliwe jest że lokacja odbyła się nawet przed 1214 rokiem.https://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_Wroc%C5%82awia

154 Eysymont, op.cit., s. 573

103

leżącego na linii murów miejskich nad brzegiem Odry. Należy dodać, że oddzielnymi organizmami miejskimi był Ostrów Tumski z katedrą św. Jana, o dominującej bryle zamykającej kompozycję łukowo przebiegającej, obustronnie obudowanej ulicy oraz kolegiatą św. Krzyża, ufundowaną w 1288 r., jak również wyspa Piaskowa z obudo-wanym traktem komunikacyjnym łączącym lewobrzeżne miasto z pozostałymi ele-mentami urbanistycznymi układu miejskiego Wrocławia. Są to najstarsze elementy struktury urbanistycznej Wrocławia .

W okresie Renesansu we Wrocławiu nie nastąpiły znaczące zmiany w przestrzeni urbanistycznej. Głównie zmianie ulegał wystrój kamienic mieszczańskich i zwień-czeń wieżowych kościołów. Zmianie uległ system fortyfikacyjny miasta, który został rozbudowany w pierwszym etapie w systemie bastejowym, od roku 1576 w manie-rze starowłoskiej (Bernard Niuron, Fryderyk Gross), a od 1634 (Walenty Sabisch) w manierze holenderskiej. W roku 1642 ufortyfikowano również Ostrów Tumski155 .

155 Ibidem, s.574

Ryc. 78. Wrocław – plan miasta z 1562 r. opracowany przez Weihnera. Widoczny wyraźny szachownicowy układ kwartałów i poszczególne części rozrastającego się miasta.

104

Ryc. 79. Plan średniowiecznego Wrocła-wia z Nowym Miastem i „miastem ze-wnętrznym” z nieregularna zabudową.

Ryc. 80. Wrocław – widok Katedry św. Jana na wyspie Tumskiej .

105

Niewątpliwie najbardziej dojrzałą formą idealnego układu urbanistycznego okresu średniowiecza w Polsce jest Wielka Lokacja Krakowa z 1257 roku na prawie mag-deburskim. Wielu badaczy podaje, że lokacja Krakowa dokonana została na wzór Wrocławia, którego lokacja miała miejsce nieco wcześniej, bo w roku 1242. W tych dwóch założeniach wyraźnie jednak widoczne są różnice, począwszy od układu ryn-ku względem stron świata, na lokalizacji poszczególnych funkcji kończąc. Przywilej lokacyjny został wystawiony przez Bolesława Wstydliwego, jego żonę Kingę i matkę Grzymisławę. Wielka Lokacja Krakowa stanowiła ważną cezurę w rozwoju miasta zarówno pod względem prawnym jak i funkcjonalno-przestrzennym. Miasto zosta-ło zlokalizowane w obszarze przedkolacyjnego osadnictwa, i powiązane z adaptacją istniejących tu wcześniej elementów zagospodarowania przestrzennego – kościoła-mi św. Wojciecha, Mariackiego i św. Jana wraz z cmentarzami, kramami, targowisk oraz układem dróg wylotowych z miasta. Co jest niezwykle frapujące, to skrzywie-nie osi kompozycji układu szachownicowego zarówno względem kierunków świata, jak i znajdujących się na terenie lokacji kościołów. Prawdopodobnie intencją takiego układu była wola zminimalizowania potencjalnych konfliktów, jakie mogłyby wywołać przekształcenia własnościowe156. Zasadźcami i pierwszymi wójtami Krakowa zostali trzej ślązacy: Getko Stilvoyt, Dethmar Wolk, obaj pochodzący z Wrocławia i Jakub z Nysy157. Wprowadzono szachownicowy, dziewięciopolowy układ urbanistyczny

156 Opinię taką wyraża Bogusław Krasnowolski w artykule: Lokacje na prawie niemieckim, [w:] Atlas Historyczny Miast Polskich, Tom V Małopolska, zeszyt 1. Kraków, TMHiZK Kraków 2007, s. 9

157 O szczegółach lokacji na prwie niemieckim oraz o wcześniejszych formach prawnych i kształcie osadnictwa w Krakowie pisze J. Wyrozumski w artykule pt.: Lokacja czy lokacje Krakowa na prawie niemieckim? [w:] Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta, Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Kraków 2007 s. 121-153

Ryc. 81. Wrocław – widok fragmentu średniowiecznego Rynku Głównego, odbudowanego ze zniszczeń wojennych i przekształconego w strefę ruchu pieszego, tworzącego współczesne centrum miasta.

106

z kwadratowym rynkiem w centralnym kwadracie, o wymiarach 200 x 200 m. Wy-daje się jednak, że zasadniczym powtarzalnym modułem układu urbanistycznego była działka, określana również mianem area lub hof, a w przypadku działki zabudo-wanej curia. Wielkość działki modularnej wynosiła w Krakowie: 21 x 42 m158, a więc geometrycznie rzecz ujmując działka miała proporcje prostokąta złożonego z dwóch kwadratów. Zestawione razem działki tworzyły kwadratowe kwartały zabudowy. Je-den kwartał, zwany w Krakowie blokiem miał wymiary 144 x 144 łokcie, przy czym od strony Rynku były to 4 działki, a od strony wybiegających z Rynku ulic, po dwie z każdej strony. Położenie działek w stosunku do Rynku miało znaczenie prestiżowe. Jest oczywiste, że działki przyrynkowe były najbardziej ekskluzywne, tak też pozosta-ło do dnia dzisiejszego159. Lokacja miasta obejmowała również przekazanie miastu terenów agrarnych, przyległych do miasta. Geometryczny sposób podziału terenów otwartych o układzie równoległym do siatki modularnych podziałów działek własno-ściowych, przypomina rzymską zasadę podziału terenu centuriatio. Dziewięciopo-lowy schemat układu miasta lokacyjnego z układem przecinających go pod kątem prostym ulic, tworzących krzyż w środku układu, niesie w sobie symbolikę chrześci-jańską. Jednocześnie jest wyraźnym nawiązaniem do rzymskiego systemu budowy miast na wzór obozów wojskowych z ortogonalnym podziałem i charakterystycznymi ulicami cardo i decumanus. Wyjątkowość układu urbanistycznego Krakowa polega na dwoistości zasad: z jednej strony to modularność i idealny schemat przestrzenny, z drugiej dostosowanie układu urbanistycznego do licznych nieregularności, wynika-jących z z topografii terenu oraz lokacji miasta na częściowo zagospodarowanym już terenie osady przedkolacyjnej .

Układ urbanistyczny Krakowa Wielkiej Lokacji zajmuje naczelne miejsce wśród wła-ściwych Europie Środkowej lokacyjnych miast idealnych (…). Jest kreacją indywidu-alną, bez wyraźnych pierwowzorów w przeszłości i naśladownictw w przyszłości160.

Wokół Krakowa powstawały w XIII wieku nowe osady wiejskie lokowane również na prawie magdeburskim. W taki sposób powstała osada Bawół lokowana przez rycerza Wawrzyńca w roku 1276. Pozostałością nawsia tej osady jest dzisiejsza ulica Szero-ka w dawnym mieście Kazimierz, a dziś jednej ze śródmiejskich dzielnic Krakowa . Tereny wiejskie wokół miast były z czasem dołączane do organizmu miejskiego.

Miasto Kazimierz zostało założone przez króla Kazimierza Wielkiego w roku 1335 na prawie magdeburskim. Do rozmierzenia ortogonalnego układu działek posłużono się

158 Według stosowanej wówczas jednostki metrycznej, czyli łokcia (1 łokieć = 0,596 cm), wymiar działki wynosił 36 x 72 łokcie

159 Tyszka P., Obraz przestrzeni miejskiej Krakowa XIV-XV wieku w świadomości jego mieszkańców, Lublin 2001160 Krasnowolski B., Lokacje … op. cit. S. 11

107

tutaj, inaczej niż przy Wielkiej Lokacji Krakowa, systemem miar „chełmińskich”161, które zastosowane były wcześniej m.in. w rozplanowaniu Wrocławia. Dominującym elementem w układzie urbanistycznym miasta był prostokątny rynek, który uzyskał wymiary 3 x 4 sznury, tj. 141,3 x 188 m. Ulice, w zależności od ich rangi otrzy-mały odpowiednie szerokości. Główna ulica na kierunku północno-południowym, tj. ul. Krakowska i dawna Solna (później Wielicka), otrzymała szerokość 4 prętów. Ulica poprzeczna łącząca rynek z osiedlem Bawół, otrzymała szerokość 3 prętów, a inne ulice o zabudowie zwartej – szerokości 2 prętów. Pozostałe ulice, przy których nie planowano zabudowy, miały szerokość jednoprętową. Podstawowym modułem działki był wydłużony prostokąt o wymiarach 3 x 12 prętów. Układ przestrzenny Kazimierza został tak skonstruowany, aby nie konkurować z Krakowem – świadczą o tym mniejsze wymiary działek, mniejszy plac rynkowy niż w Krakowie oraz słab-szy system obronny miasta162 .

Należy nadmienić, że losy Kazimierza związane zostały z historią Żydów w Krako-wie. Ślady ich obecności to siedem synagog i dwa zabytkowe cmentarze. Kazimierz,

161 Zasadniczą miarą był sznur (47,10 m), dzielący się na 10 prętów (1 pręt = 4,71 m), 75 łokci (1 łokieć=0,628 m) i 150 stóp (31,4 m).

162 Krasnowolski B., Atlas Historyczny.. op. cit. s. 32

Ryc. 82. Kraków – schemat układu rozpla-nowania kwartałów z zaznaczeniem niety-powego, lejowatego połączenia pomiędzy or-togonalnym układem rozplanowania Rynku Głównego i kwartałów przyrynkowych z trak-tem królewskim łączącym Zamek Królewski na Wawelu z Rynkiem Głównym

Ryc. 83. Kazimierz – schemat układu rozpla-nowania miasta (dzielnicy Krakowa)

108

jedna z najbardziej zaniedbanych dzielnic Krakowa, przeżywa obecnie swój rene-sans, jako nowe odkrycie turystyki międzynarodowej. Poza pięknem kształtu miasta i bogactwem nawarstwień jego wielowiekowej historii, istotne są również działania rewitalizacyjne, jakie podjęto w ostatnich latach163 .

Po północnej stronie Krakowa, z inicjatywy Władysława Łokietka, powstaje ok. roku 1321 Alta Civitas164 – Florentia165, później określana jako Kleparz (Clepardia). Mia-sto został wytyczone na planie szachownicowym, podobnie jak lokowane przez Ło-kietka w tym samym czasie miasto Lipnica Murowana166 . W planie tym wyznaczony był kwadratowy rynek i kwartały zabudowy, składające się z pojedynczego rzędu działek. W roku 1366 król Kazimierz Wielki nadał Kleparzowi prawa miejskie mag-

163 O procesie rewitalizacji Kazimierza pisze wyczerpująco Monika A. Murzyn w książce: Kazimierz, środkowoeuropejskie doświadczenie rewitalizacji, MCK Kraków, 2006

164 Alta Civitas – Wysokie Miasto165 Florentia – nazwa pochodzi od kościoła pod wezwaniem św. Floriana, znajdującego się na terenie Kleparza.166 Lipnica Murowana otrzymała prawa miejskie w 1327. Dziś stanowi przykład typowej średniowiecznej osady o charak-

terze targowym, zbudowanej w układzie owalnicowym z Lipnica Murowana otrzymała prawa miejskie w 1327. Dziś stanowi przykład typowej zabudowy miejskiej średniowiecznej osady o charakterze targowym, zbudowanej w układzie owalnicowym. Parterowe domy podcieniowe z XVIII wieku, otaczają rynek i są ku niemu zwrócone szczytami. Są to głównie domy drewniane o konstrukcji zrębowej, nakryte dachami naczółkowymi. Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Lipnica_Murowana (dostęp: 19.10.2010)

Ryc. 84. Kraków – widok panoramiczny miasta od strony zachodniej pochodzący z roku 1603.

Ryc. 85. Kraków, dzielnica Kazimierz. Zabudowa pierzei wschodniej ul. Szerokiej.

Ryc. 86. Kraków, dzielnica Kazimierz. Fragment odrestaurowanych murów miejskich Kazimierza.

109

deburskie, co było powtórną lokacją i mogło być związane ze zmianami w układzie przestrzennym miasta .

Miasto było wielokrotnie niszczone, głównie ze względu na lokalizację przed murami obronnymi Krakowa. Dlatego też, trudno dziś o precyzyjne odczytanie w przestrzeni pierwotnego układu lokacyjnego. Miasto Kraków wraz z miastami satelitarnymi Ka-zimierzem, Okołem i Kleparzem, trzeba widzieć jako jeden system urbanistyczny, tworzący w Średniowieczu aglomerację, przyczyniającą się w synergiczny sposób do zwiększenia możliwości rozwojowych i obronnych miasta.

Interesujące jest określenie znaczenia zespołów urbanistycznych Kleparza i Kazi-mierza w stosunku do dominującego w układzie przestrzennym miasta Krakowa . Znaczenie miasta można odnieść bezpośrednio do przydzielonej mu wielkości na etapie lokacji: Kraków zajmował dwa łany, Kazimierz półtora łana, a Kleparz tyl-ko pół łana flamandzkiego. Świadczy to o świadomości przestrzennej ówczesnych władców i umiejętności sterowania rozwojem urbanistycznym poprzez zastosowanie odpowiednich wielkości obszarów zurbanizowanych.

Zasada „miasta-matki” i „miast-córek”, rozumiana jako swego rodzaju kolonizacja miejska, według wypracowanych wzorów prawa magdeburskiego i lubeckiego167, miała w historii urbanistyki już wcześniej swoje pierwowzory. Podobny system lo-kowania nowych miast obowiązywał w czasach helleńskich, gdy zakładano miasta-kolonie, jak również w okresie panowania Rzymu, kiedy pierwowzorem dla nowych rzymskich miast – kolonii zakładanych na podległych terytoriach stał się obóz rzym-ski. Idea tworzenia pewnych idealnych rozwiązań wzorcowych, a następnie powie-lania tych wzorców, doskonalenia formy przestrzennej, czy zapisów prawnych, była zatem w kontekście historii urbanistyki ideą dość powszechnie stosowaną.

Rozwój terytorialny miast średniowiecznych następował przeważnie przez dodawa-nie doń nowych członów, które zachowywały przez pewien czas swoją niezależność względem miasta macierzystego, bądź poprzez zakładanie miast satelitarnych168.

Lokacja Krakowa na prawie magdeburskim wzorowana była, jak się przyjęło mó-wić, na lokacji Wrocławia . Wielka Lokacja Krakowa, na zasiedlonym i częściowo zagospodarowanym już terenie nastąpiła w roku 1257. Miasto, rozwijając się, „wy-generowało” kolejne szachownicowe układy miejskie, jak Okół (1335 r.) Kazimierz (1335 r.) i Florencję czyli Kleparz (1366 r.), a także pięć wieków później Podgó-rze .

167 Prawo lubeckie (niem.Lübische Recht) – niemieckie prawo lokacyjne, najbardziej rozpowszechnione obok prawa magde-burskiego prawo związane z lokacją miast w okresie średniowiecza.

168 Krasnowolski B., Kazimierz [w:] Atlas Historyczny Miast Polskich, tom V Małopolska, Zeszyt 1 Kraków, TMHiZK, Kraków 2007 s.31

110

Ryc. 87. Kraków -Kleparz. Schemat rozplanowania układu lokacji Florencji (Kleparza).

Ryc. 88. Kraków. Widok współczesny Rynku Głównego.

Ryc. 89. Poznań (Posnania) – rysunek Brauna i Hogenberga z dzieła Civitas Orbis Terrarum z ok. 1600 r. przedstawia niemal idealny owal miasta ufortyfikowanego murami miejskimi z wieżami, bramami i fosami zasilanymi wodą z rzeki, z regularnym podziałem wewnętrznym na kwartały (bloki), równomiernie podzie-lonych na działki z niemal 100% zabudową pierzejową, rynkiem w centrum układu, na którym znajduje się majestatyczny ratusz i cztery fontanny oraz zabudowa z kramami kupieckimi .

Ryc. 90. Poznań współcześnie – rekonstrukcja średniowiecznego zamku w Poznaniu.

Ryc. 91. Poznań współcześnie – ratusz renesansowy na średniowiecznym rynku w Poznaniu.

111

Poznań podobnie jak większość miast lokowanych na prawie magdeburskim na te-renie Polski, posiadał swoją genezę w osadnictwie znacznie wcześniejszym. Formy miejskiego osadnictwa datują się na IX w., kiedy na wyspie w widłach rzek Warty i Cybiny zlokalizowano niewielki gród broniący przeprawy przez rzekę. W tym miejscu też powstał gród książęcy Mieszka I, w którym zamieszkał ze swoją żoną pochodzącą z Czech, Dobrawą. W grodzie, obok siedziby władcy, wybudowano kościół, a całość otoczona została wałami ziemnymi. Wokół wałów rozwinęło się również podgrodzie, które z czasem połączono z gordem w jedną całość. Miejsce to, zwane Ostrowem Tumskim, jest też miejscem uświęcone przyjęciem chrzestu św. przez Mieszka I w 966 r., powstaniem pierwszego biskupstwa na terenie Polski, a w ślad za nim pierw-szej polskiej państwowości. Najazdy czeskiego księcia Brzetysława w roku 1038 spustoszyły cały region Wielkopolski oraz gród Mieszka. Kazimierz Odnowiciel prze-niósł wówczas stolicę państwa do Krakowa. Pierwszej lokacji miejskiej na terenie Wielkopolski dokonano w Kostrzyniu w roku 1251. A w roku 1253 aktami lokacyj-nymi objęto Poznań, Śrem i Kalisz. Książęta Przemysł I i Bolesław Pobożny dokonali aktu lokacji nowego miasta Poznania, opierając się na prawie magdeburskim. Mia-sto założono w zakolu rzeki Warty na jej lewym brzegu. Zgodnie z zasadami, jakie obowiązywały przy zakładaniu miast w tym okresie, wytyczono kwadratowy rynek miejski o wymiarach 140 x 140 m, z dwunastoma ulicami wychodzącymi prosto-padle z jego boków i dzielącymi obszar miasta na regularne kwartały (bloki). Ten zarysowany wówczas układ „szachownicowy” pozostał do dziś w czytelnej formie. W centralnej części rynku umieszczono ratusz, wagę miejską oraz część handlową w postaci kramów i jatek, które z czasem przybrały trwała formę śródmiejskiego blo-ku. Regularny układ zewnętrznego obrysu miasta zaburzony został nieco włączeniem do niego istniejącego osiedla św. Gotarda i zamku Przemysła I. Wraz z otrzymaniem przez króla Władysława Jagiełłę prawa składu w roku 1384, dla Poznania rozpoczął się najlepszy okres w dziejach miasta. Poza funkcją handlową miasta, na uwagę za-sługuje powstanie nowego zgromadzenia zakonnego, sanktuarium Bożego Ciała, do którego przybywali liczne pielgrzymki, a także pierwszej na ziemiach polskich szkoły wyższej, założonej na Ostrowiu Tumskim przez biskupa Jana Lubrańskiego, kształ-cącej w duchu humanizmu. Miasto otoczono pierścieniem murowanych fortyfikacji obronnych z basztami i obronnymi bramami. Poznań został dotknięte kataklizmem wielkiego pożaru w roku 1536. Po pożarze odbudowano zniszczone obiekty, a ratusz miejski wybudowano w obowiązującym wówczas stylu renesansowym, tworząc je-den z najpiękniejszych obiektów tego rodzaju w tej części Europy. Reprezentacyjny charakter ratusza poznańskiego podkreślał rolę i zasobność poznańskich mieszczan.

112

NOWE MIASTA ŚREDNIOWIECZNE NA TERENIE FRANCJI

Cyrkulady

Najwcześniejsze przykłady powstania planowanych miast na terenie Francji średnio-wiecznej sięgają X i XI wieku. Na terenie dolnej Langwedocji istnieje kilkadziesiąt przykładów miast na planie kolistym. Miasta te były przedmiotem badań m. in. pro-fesora Krzysztofa Pawłowskiego169. Stwierdził on, że układy miast i wsi na planie koła były układami komponowanymi, świadomie planowanymi. W centrum układu urba-nistycznego znajdował się pierwotny ośrodek, odgrywający decydującą rolę powsta-niu całego układu urbanistycznego. Wokół powstawał wytyczony okrąg fortyfikacyjny wewnątrz którego lokalizowana była zabudowa mieszkalna. W innych przypadkach zabudowa wokół „rdzenia” miasta narastała stopniowo, zamykając się na kolejnych etapach fortyfikacjami ziemnymi i palisadami lub murami. Prof. Pawłowski nadał tym miastom nazwę circulades170 – cyrkulady. Nazwa ta przyjęła się w historii urba-nistyki i jest powszechnie stosowana.

169 Pawłowski K., Układy przestrzenne na planie koła miast i wsi Langwedocji a narodziny urbanistyki europejskiej, Kwartal-nik Architektury i Urbanistyki PAN, Warszawa

170 Do miast określanych jako circulades prof. Pawłowski zalicza m.in.: Lassere-de-Prouille, La Force, Villenueve-le-Montreal, Gruissan, Souvignargues, Balaruc, Nezignan, Cailhau, Cailhavel, Donazac, Magrie, St. Martin d’Oydes, Maugiuio, Mague-lone, Fabregues, Alignan-due-Vent, Bram, a także Montpellier.

Ryc. 92. Cyrkulada Castel de Bram, Langwedocja.

113

Bastidy

Uwarunkowania historyczne sprawiły, że na terenie południowo-zachodniej Francji szczególną przyczyną powstawania nowych miast były głównie względy militarne. Konflikt interesów pomiędzy królem Francji a królem Anglii, będącym jednocześnie księciem Akwitanii, doprowadziły do wojny stuletniej zakończonej w roku 1453. Obie strony konfliktu starały się przejąć kontrolę nad lokalną ludnością. Częścią tych działań była budowa w okresie 1260 do 1325 roku na terenie granicznym Perigord (obecnie Dordogne), pomiędzy angielską Akwitanią a diecezją Agenais, rozciągają-cym się od Pirenejów do Perigord i od Carcassonne do Bordeaux, setek nowych ufortyfikowanych miast, zwanych bastide.

Bastides charakteryzowały się:– lokalizacją na wzniesieniach, stanowiących naturalne warunki obronne, – ufortyfikowaniem na całym swym obwodzie, często z budynkiem kościelnym zin-

tegrowanym z murami miejskimi, którego wieża stanowiła jednocześnie wieżę ob-serwacyjną,

Ryc. 93. Bastides – lokalizacja ufortyfikowanych miast w XIII w. na terenie południowo-zachodniej Francji

114

– prostokątnym układem ulic z centralnie położonym rynkiem z arkadami na całym obwodzie i zadaszoną częścią rynku tzw. les halles .

Zakładano je w rezultacie kontraktu między panem gruntowym, będącym przedsta-wicielem Kościoła, a depozytariuszem władzy publicznej, księciem, królem lub jego reprezentantem „seneszalem”. Ich celem była ekspansja religijna i ekonomiczna. Dowodem na ekspansję religijną jest obecność klasztorów w procesie zakładania no-wych miast.171 Każda bastide była lokowana na podstawie karty praw172 . Fundatorem miasta był król lub jego przedstawiciel – biskup, książę, który dawał na ten cel teren. Król gwarantował budowniczym, a potem mieszkańcom bastide, przywileje prawne i gospodarcze oraz wolność, bezpieczeństwo i prawo własności domów lokalizowa-nych na jednakowych działkach. Mieszkańcy pracowali w okolicznych ogrodach i na polach należących do miasta oraz zajmowali się handlem. W czasie wojny fundator zapewniał sobie prawo umieszczenia w mieście wojsk i podniesienia kontrybucji na cele wojenne173. Prostokątny podział przestrzeni wewnątrzmiejskiej na jednakowe działki zapewniał mieszkańcom równe prawa i był odzwierciedleniem zaplanowanej z góry struktury społecznej.

171 Za: R .Eysymont, op. cit. s. 140-141172 Ibidem173 Na podstawie www.abelard.org/france/bastide.php

115

Powstało wówczas na zlecenie królów angielskiego i francuskiego ponad 300 nowych organizmów miejskich174. Przykładowo w latach 1256-1270 francuski książę Alfons z Poitiers wybudował miasta: Montflanquin, Castillones, Villefranche-de-Perigord, Villereal, Eymet. Od roku 1267 angielski król Henryk III wybudował Lalinde, a król Edward I Beaumont, Molieres i Monpazier. Fortyfikacje zamykały miasto w zwartej

174 Lista miast typu bastides na terenie Francji, według departamentów:

Ariège: La bastide de Bousignac – La bastide de Besplas – La bastide de l’Ordat – La bastide de Serou – La bastide sur l’Hers – Campagne sur l’Arize – Mazéres – Mirepoix – Montfloquier -Montjoie en Couserans – Rimont – Villeneuve d’Olmes – Vil-leneuve du Bosc – Villeneuve du Paréage.

Aude: Belpech – Bouillonnac – Carcassonne – Castelnaudary – La Bastide d’Anjou – La Bastide de Couloumat – La Bastide d’en Richard – La Bastide en Val – La Bastide Esparbairenque – Lignairolles – Molandier – Montréal – Ribouisse – St Denis de Saissac – St Louis en Bazés – Villeneuve le Comtal.

Aveyron: La Bastide d’Aubrac – La Bastide de Fons – La Bastide l’Evêque – La Bastide Pradines – La Bastide Solages – Na-jac – Plaisance -Requista – Sauveterre de Rouergue – Villefranche de Panat – Villefranche de Rouergue – Villeneuve d’Aveyron.

Dordogne: Beaumont en Périgord – Beauregard en Périgord – Benevent – Domme – Eymet – Fonroque – Lalinde – Molières – Monsetier – Monpazier – Montignac le Petit – Puyguilhem – Rocquepine – St Aulaye – St Barthélémy de Bellegarde – St Louis en l’Isle – Vergt – Villefranche de Lonchat – Villefranche du Périgord.

Gard: Aigues-Mortes .

Gers: Aujan – Aurimont – Barcelonne du Gers – Barran – Bassoues – Beaucaire – Beaumarchés – Bretagne d’Armagnac – Castelnau Barbarens – Cazaubon – Cologne – Fleurance – Fourcés – Gimont – La Bastide Saves – Lannepax – Larée – Lias d’Armagnac – Marciac – Marguestau – Masseube – Mauleon d’Armagnac – Mauvezin – Meilhan – Mielan – Miradoux – Mirande – Monclar – Monfort – Monguilhem – Montréal. – Mourède – Ornezan – Pavie – Plaisance du Gers – Réjaumont – St Clar – St Sauvy – Seissan – Sere – Solomiac – Valence s/ Baïse – Villefranche d’Astarac.

Gironde: Blasimon – Cadillac – Créon – Libourne – Monségur – Pellegrue – Ste Foy la Grande – Ste Gemme – Sauveterre de Guyenne .

Haute Garonne: Aignes – Alan – Beauchalot – Blajan en Nebouzan – Bouloc – Boulogne s/ Gesse – Boussens – Le Burgaud – Calmont – Carbonne – Cazères s/ Garonne – Fonsorbés – Le Fousseret – Gaillac.Toulza – Grenade s/ Garonne – La bastide Beauvoir – La bastide Clermont – Lavelanet de Comminges – Lestelle St Martory – Mondilhan – Montastruc la Conseillère – Montesquieu Lauragais – Montesquieu Volvestre – Montgeard – Montmaurin – Montrejeau – Nailloux – Nenigan – Pa-laminy – Plagne – Plaisance du Touch – Le Plan – Revel – Rieumes – St Clar de Rivière – St Félix Lauragais – St Pé del Bosc – St Lys – St Sulpice s/ Lèze – Salles s/ Garonne – Valentine – Villefranche de Lauragais – Villenouvelle.

Hautes Pyrénées: Avezac.Prat.Lahitte – Castelbajac – Galan – Lannemezan – Lubret St Luc – Montgaillard de Bigorre – Pey-rouse – Rabastens de Bigord – St Martin – Sere Rustaing – St Sever de Rustan – Tournay – Trie sur Baïse – Vidalos.

Les Landes: Arouille s/ St Justin – Betbezer – Bonnegarde – Cazères s/ Adour – Coudures – Duhort Bachen – Geaune en Tur-san – Grenade s/ Adour – Hastingues – La bastide Chalosse – La bastide d’Armagnac – - Miramont Sensacq – Montégut – Montfort en Chalosse – Pimbo – Port de Lannes – Rondeboeuf – St Gein – St Geours d’Auribat – St Justin – St Sever – Sarron – Sorde – Souprosse – Toulouzette – Villenave – Villeneuve de Marsan.

Lot: Beauregard – Bretenoux – Castelfranc – Castelnau Montratier – Cazals – Labastide du Haut Mont – Labastide du Vert – La-bastide Marnhac – Labastide Murat – Montcabrier – Montfaucon – Puybrun – Rudelle – Les Vitarelles – Orgueil – Fons.

Lot et Garonne: Aiguillon – Castelnaud de Gratecambe – Castelnau sur Gupie – Castillonnes – Caudecoste – Damazan – Du-rance – Francescas – Granges sur Lot – Hautesvignes – La bastide Castel Amouroux – Lagruère – Lamontjoie de St Louis – Laparade – Lasserre – Lavardac – Lévignac de Guyenne – Libos (Monsempron) – Londres – Mauvezin sur Gupie sur Gupie – Miramont de Guyenne – Montclar d’Agenais – Monflanquin – Montauriol – Montpezat – Montpouillan – Montréal – Nicole – Puymirol – le Rayet – St Julien Cap d’Orbise – Ste Livrade sur Lot – St Pastour – St Pe de Boulogne – St Sardos – St Sauveur de Meilhan – Sérignac sur Garonne – Le Temple du Breuil – Tournon d’Agenais – Vianne – Villefranche de Garonne: Albias – Angeville – Beaumont de Lomagne – Castelsagrat – Castelsarrazin – Caumont – Cordes Tolosannes – Donzac – Dunes – La Bastide St Pierre – La Bastide du Temple – La Française – Larrazet – Lauzerte – Mirabel – Molières. – Monclar de Quercy – Montalzat – Montauban – Montech – Montjoi du Quercy. – Négrepelisse – Puylagarde – Réalville – St Nicolas de la Grave – St Sardos – Septfonds – Valence d’Agen – Verdun s/ Garonne – Verfeil s/ Seye Queyran – Vil-leneuve sur Lot – Villeréal.

Pyrénées Atlantiques: Ainhoa – Asson – Bellocq – Bruges – Etcharry – Gan – Garlin – La Bastide Cerezacq – La Bastide Clairence – La Bastide Montréjeau – La Bastide Villefranche – Lestelle – Montaut – Navarrenx – Nay – Rebenacq – Sau-veterre .

Tarn: Arthes – Beauvais s/ Tescou – Brens – Briatexte – Castelnau de Levis – Castelnau de Montmiral – Cordes – Damiatte – Florentin – La Bastide de Levis – La Bastide Denat – La Bastide Rouairoux – La Bastide St Georges – Labessière.Candeil – Lisle s/ Tarn – Pampelonne – Réalmont – Rouairoux – St Gauzens – St Grégoire – St Jean de Rives – St Sulpice La Pointe – St Urcisse – Tecou – Valence d’Albigeois – Villefranche d’Albigeois – Villeneuve s/ Vère – Viterbe. Tarn et – Verlhac Tescou – Villebrumier.

116

formie, zbliżonej do prostokąta, lecz na ogół dostosowanej do konfiguracji terenu. Wiele układów miejskich wytyczno w formie siatek prostokątnych opartych o zasadę trójkąta pitagorejskiego o proporcjach boków 3-4-5. Pozwalało to na uzyskanie kąta prostego jedynie za pomocą sznura o 12 równo rozmieszczonych węzłach. Jedną z najpiękniejszych bastide jest Sauveterre de Ruergue175, z dużym rynkiem o wy-miarach 40 x 60 m i zabudową ryglową. Bastides Beaumont du Perigord to przykład jednego z dziewięciu miast wzniesionych przez królów angielskich na terenie obecnej Francji w regionie Perigord. Beaumont zostało założone przez Luke’a de Thenney w 1272 roku. Regularne rozplanowanie miasta porównywane jest z założeniami hi-podamejskimi miast w rejonie Morza Śródziemnego.

Niezwykle ciekawym założeniem o geometrycznym rozplanowaniu, jest Grenade-sur-Garonne, założone ok. 1300 roku w księstwie Tuluzy. W centralnej części miasta przecinają się dwie pary ulic tworząc kwadratowy rynek i kwartały o bokach 210 stóp, tj. 64 m. Kolejne kwartały mają kształt prostokątny, których dłuższe boki są wymiarem przekątnej kolejnego, sąsiadującego kwartału. W ten sposób stworzona została siatka podziału na kwartały dla całego miasta.

Bastide Aigues-Mortes zostało założone w roku 1240 przez Luisa IX jako ufortyfi-kowane miasto portowe na plaskich terenach nad Morzem Śródziemnym. Główną intencją powstania tego nowego organizmu miejskiego było utrwalenie władztwa kró-lestwa Francji nad terenami południowej Francji zagrożonej heretyckim ruchem albi-

175 nazwa oznacza „bezpieczną ziemię”

Ryc. 94. Perigord. Schemat miasta obronnego bastides Beaumont du Perigord.

Ryc. 95. Schemat miasta obronnego bastides Castillones.

117

Ryc. 96. Schemat miasta obronnego bastides Eymet

Ryc. 97. Schemat miasta obronnego bastides Miramont

Ryc. 98. Schemat miasta obronnego bastides Villefranche-de-Perigord

Ryc. 99. Schemat miasta obronnego bastides Montflanquin

Ryc . 100 . Miasto Sauveterre-de-Guyenne – plan miasta założonego na regularnym schemacie ulic w roku 1281 przez króla angielskiego Edwarda I dla wzmocnienia swej władzy na kontynencie. W kwartale narożnym rynku umieszczony został kościół św. Katarzyny. Nieregularna linia fortyfi-kacji jest uwarunkowana topografią terenu.

118

gensów176. Wojna w latach 1208-1228 zakończona została brutalnym wytępieniem członów tej sekty. Miasto ufortyfikowane kurtynowymi ścianami z wieżami i bramami wieżowymi, było dotowane przez króla. Jego głównym zadaniem było przygotowa-nie wypraw krzyżowych. Z miasta Aigues-Mortes wyruszyły dwie wyprawy krzyżowe zorganizowane w latach 1248 i 1270. Utrata zainteresowania wyprawami krzyżo-wymi w późniejszym okresie, brak dotacji królewskiej i utrudniony rozwój miasta poprzez zamulenie się portu sprawiły, że Aigues-Mortes nie rozwinęły się w istotny sposób ponad ramy wyznaczone pierwotną lokacją177 .

176 Albigens – członek sekty chrześcijańskiej, działającej w XII I XIII w. w południowej Francji, uznającej, że w świecie działają dwa przeciwstawne pierwiastki : dobro i zło, przy czym ciało człowieka jest związne z tym drugim, co oznacza nakaz skrajnej ascezy dla oczyszczenia się z grzechów i osiągniecia zbawienia.wg Markowski A., Pawelec R., Wielki Słownik Wyrazów Obcych i Trudnych, Cykada Direct, Wilga 2001

177 Kostoff S., The City Shaped, 1991, s. 109

Ryc. 101. Plan Grenade-Sur-Garonne z roku 1810.

Ryc. 102. Bastides Monpazier -rekonstrukcja układu miasta

Ryc. 103. Widok fragmentu przyrynkowego miasta Monpazier. Monpazier jest typowym przykładem basti-de, stosunkowo dobrze zachowanym do naszych czasów. Założone przez Edwarda I, zamknięte w figurze prostokąta z regularnym prostopadłym układem ulic i centralnie położonym rynkiem.

119

NOWE MIASTA ŚREDNIOWIECZNE WE WŁOSZECH

Po zawarciu pokoju w Constanzy, cesarz Fryderyk Barbarossa nadał miastom pół-nocnowłoskim przywilej praw komunalnych, jakie do tej pory funkcjonowały tylko w obszarze Lombardii178. Akt ten stał się impulsem do powstawania nowych miast: borghi, borghi novi, ville franche, a także do przeprowadzania regulacji urbanistycz-nych w miastach istniejących oraz tworzenia nowych przestrzeni publicznych – ryn-ków i budowli komunalnych. W północnych Włoszech w okresie średniowiecza za-łożono 220 nowych miast.

Wśród nich na uwagę zasługują m. in.:Alessandria, jako jedno z pierwszych miast, którego lokacja miała miejsce • w roku 1168;Villafranca, założona przez komunę Werony w 1185 roku, • Villanova Vercellese założona przez komunę Asti w roku 1198;• Cuneo założone przez komunę Asti w roku 1198;• Castel San Pietro założony przez komunę Bolonii w roku 1199;• Cherasco, budowane od roku 1243, według kompleksowego, wcześniej opraco-• wanego projektu urbanistycznego.

Podstawową genezą tych miast, były względy obronne − miasta były lokalizowane w niedostępnych terenach, otoczone murami. Każde z miast wyposażone było rów-nież w rynki handlowe, a niektóre w podcieniowe ulice ze sklepami i usługami.

Nowo zakładane miasta lokacyjne pojawiły się również w wieku XIII w południowo-włoskim regionie Pulia. Cesarz Fryderyk II założył w roku 1223 miasto Lucera, któ-re przeznaczone było dla Saracenów, przeniesionych z całego obszaru Sycylii. Mieli

178 Pini A.I., Cittá, comuni e corporazioni Nel medioevo Italiano, Bologna 1986, s. 81 i następne

Ryc. 104. Aigues Mortes – widok miasta z lotu ptaka.

Ryc. 105. Aigues Mortes – widok średniowiecznych murów miejskich.

120

oni uzyskać ochronę, prawo samorządu i wolności religijnej. Lucera miała regularny kształt, nawiązujący do ośmiobocznego zamku Fryderyka II. Miasto przetrwało jed-nak w tej koncepcji tylko do roku 1300. Zdobyte przez Karola II Andegaweńskie-go zostało przemianowane na Cittá di Santa Maria . Karol I Andegaweński (1226-1285), król Neapolu i później Sycylii, założył w roku 1256 miasto Manfredonia179, przemianowanej później na Nova Siponto .

Nowe miasta były również zakładane na terenie Toskanii. Podobnie jak w Europie Środkowej, proces zakładania miast w tym regionie rozpoczął się w wieku XIII. Szczególnie interesujące są miasta zakładane przez republikę florencką w apeniń-skich dolinach Arno (na południowy wschód od Florencji) i Mugello (na północy Florencji). Pierwsze 3 miasta – Terre – zostały lokowane w górnym biegu rzeki Arno, na mocy decyzji Rady Stu w roku 1299. Są to miasta:

Castello San Giovanni (obecnie San Giovanni Valdarno), założone w 1299 • roku;Castelfranco del Sopra, założone w 1299 roku;• Terra Santa Maria (obecnie Terranouva Braciolini), budowane w latach 1337-• 1348 .

Miasta te były elementem walki politycznej o wpływy militarne w tym obszarze po-między Florencją a rodami Pazzi i Ubertini, osiadłymi w dolinie Arno, a także rodem Ubaldini w dolinie Mugello .

Nowi mieszkańcy zakładanych miast, zwani terrazzani, byli na 10 lat zwalniani ze wszelkich opłat i powinności wobec Florencji. Dla zabezpieczenia ich praw i moż-liwości rozwoju przedsiębiorczości, zakazywano szlachcie posiadania własności i osiedlania się zarówno w tych miastach, jak również w promieniu 2 mil od nowo-założonych miast.

W roku 1306 kolejne dwa miasta uzyskały swe lokacje w dolinie Mugello, na trakcie prowadzącym z Florencji do Rawenny. Ich budowę rozpoczęto dopiero po 30 latach. Były to miasta:

Castello San Barnaba (w krótkim czasie zmieniono nazwę na Scarperia, od na-• zwy dawnej miejscowości w tym miejscu);Firenzuola (co oznacza małą Florencja), jej budowę rozpoczęto w roku 1332.•

Miasta florenckie miały regularne kształty prostokątów z centralnie położonym rynkiem i ulicą główną, stanowiącą oś całego układu przestrzennego. Najlepiej rozwijające się z tych miast, San Giovanni Valdarno, miało w swym ufortyfikowanym obszarze wy-

179 http://www.statoquotidiano.it/wp-content/uploads/2010/06/Manfredoniaantica.jpg

121

miary 162,5 x 487,5 m, co tworzy prostokąt o proporcji boków 1:3180. Wewnętrzne rozplanowanie miasta było również regularne: przez obszar miasta przebiegają trzy równoległe ulice podłużnie i cztery ulice poprzeczne. Osiowo przebiegająca ulica jest szersza niż pozostałe. Całość rozplanowania jest symetryczna względem centralnie położonego rynku. Podobne układy przestrzenne, lecz o mniejszej skali, zastosowano w Terranouva Braciolini i Firenzuoli, najmniejszej z tych miast.181

Miasta florencke, podobnie jak piemonckie (Alessandria zał. w 1168, Cuneo zał. w. 1198, Cherasco zał. w 1248) mają typowy, powtarzalny schemat układu kompozy-cyjnego. Dominującym elementem jest oś drogi głównej, a w zasadzie krzyż dwóch przecinających się dróg, przy skrzyżowaniu, których lokalizowany jest rynek lub po-szerzenie ulicy głównej, która de facto cała stanowi przestrzeń handlową. Miasta od samego początku były ufortyfikowane, co z góry definiowało ich możliwości rozwo-jowe. W narożach układu znajdowały się cztery dzielnice, każda ze skrzyżowanym układem osiowym. Mierniczy wytyczający te miasta wykazali się dobrą znajomo-ścią geometrii i trygonometrii. Zgodnie z badaniami przeprowadzonymi przez Fried-mana182, do rozmierzenia wymiarów kwartałów użyto funkcji trygonometrycznych. Kwartały zmieniają swoją wielkość z zastosowaniem ciągu trygonometrycznego. W tym przypadku kompozycja miasta jest wyraźną kreacją artystyczną średniowiecz-nych urbanistów. W innych miastach wielkość kwartałów może oznaczać pewną segregację społeczną. W tym przypadku jednak zróżnicowanie wielkości kwartałów nie ma nic wspólnego z segregacją klasową, gdyż klasa arystokratyczna nie osiedlała się w tamtych czasach w miastach183 .

180 Mierniczy florenccy korzystali z miary, jaką było ramię o długości 1,62 m. W ten sposób wielkość San Giovanni to 100 x 300 ramion, a wielkość Scarperii 100 x 200 ramion.

181 Eysymontt R., Kod genetyczny miasta. Średniowieczne miasta lokacyjne dolnego Śląska na tle urbanistyki europejskiej, Via Nova, Wrocław 2009

182 D . Friedman, Florentine New Towns, New York/London 1988, s. 51.183 Za: S. Kostof, op. cit. s. 129

Ryc. 106. Alessandria.

122

Na miedziorycie Matheusa Meriana zamieszczonym w „Theatrum Sabaudiae” moż-na zobaczyć miasto Cherasco na planie szachownicowym z centralnie umieszczo-nym rynkiem, na którym przecinały się pod kątem prostym osie głównych ulic mia-sta. Miasto złożone jest z 38 prostokątnych kwartałów zabudowy o wymiarach 64 x 73 i 78 x 94 m. Przy ulicy biegnącej na osi północ –południe, budynki posiadały podcienia, które dodatkowo podkreślały główną oś założenia miasta, tworząc główną ulice miasta, via maestra. Miasto otoczone było fortyfikacjami bastionowymi i fosą. W narożniku fortyfikacji wzniesiony został w 1348 roku czterowieżowy zamek Luchi-no Viscontiego, co z pewnością zaburzyło komunalne samowładztwo w mieście184 .

Olbrzymia liczba miast zakładanych w okresie Średniowiecza w Europie, bazują-cych w większości na układach szachownicowych oraz na planie krzyża świadczy o niebywałym sukcesie przyjętej formuły prawnej i przestrzennej. Szachownicowa matryca przestrzenna i krzyżowy układ głównych dróg, powielane w wielu miastach (z oczywistymi adaptacjami do warunków lokalnych), znajdowały powszechną ak-ceptację jako sposób porządkowania i podziału przestrzeni zurbanizowanej.

184 Na podst . R . Eysymont, op. cit.

Ryc. 107. Rysunek miasta Terranuova z 1734.

Ryc. 108. Cherasco (Clarascum) – miasto w prowincji Cuneo (Piemont), miedzioryt Meriana z XVII w.

123

Ryc. 109. Plan miasta Firenzuola z XVI w. Widoczne na planie są dwie bramy miejskie Florencka od połu-dnia i Bolońska od północy, centralnie usytuowany rynek miasta Piazza Agnolo, który zamyka od zachodu oddzielony fosą zamek La Roca.

Ryc. 110. Firenzuola. Współczesny plan miasta odbudowanego ze zniszczeń wojennych. Przy skrzyżowaniu głównej osi miasta z Piazza Agnolo znajduje się odbudowany w 1958 r. przez arch. arch. E. Dettiego i C. Scarpę kościół p.w. św. Giovanni Battista. Główne ulice miasta i plac miejski wyposażono w podcienia.

Ryc. 111. Firenzuola – widok głównej ulicy miasta Via Giovani Villani z Bramą Florencką w osi kompozy-cji .

Ryc. 112. Firenzuola – widok odbudowanego rynku Piazza Agnolo z zamkiem La Roca mieszczącym aktu-alnie urząd miasta.

124

IDEA MIASTA W EUROPIE W OKRESIE RENESANSU

CHARAKTERYSTYKA OKRESU

Teorie kształtowania miast rozwinęły się w sposób szczególny w okresie Renesansu. Okres ten to niemal dwa stulecia wielkich przemian cywilizacyjnych w Europie. Da-towanie okresu Renesansu przyjmuje się na lata 1495 – 1700.

Rozwój myśli urbanistycznej można w tym okresie podzielić na dwie fazy:

I FAZA – obejmuje ostatnie ćwierćwiecze XV wieku. Jest to okres tworzenia teo-retycznych zrębów pod budowę miast opartych na filozofii starożytnej, na geome-trii i pojmowaniu piękna w budowie i strukturze miast, jako „sztuki odpowiednich proporcji”. Jest to także etap odkrywania reguł rządzących projektowaniem miast, przyswajaniem wiedzy wypracowanej przez cywilizacje starożytnej Grecji i przede wszystkim Rzymu .

II FAZA – to próby stworzenia programów funkcjonalno-przestrzennych dla nowo zakładanych miast, a przede wszystkim to okres krystalizowania zasad i metod pla-nowania miast, w oparciu o nowe osiągnięcia w technice rysowania, geometrii i roz-mierzania planów miast w przestrzeni rzeczywistej.

Ryc. 113. Teoretyczny obraz przestrzeni publicznej renesansowego miasta idealnego. Ilustracja włoskiego artysty z lat 1470-1480.

125

Druga połowa XV wieku to okres wielkich odkryć geograficznych, jak również okres doskonalenia instrumentów pomiarowych, nawigacyjnych. Dopiero jednak w wieku XVI techniki nawigacji zostały zastosowane w geodezji. Umożliwiło to wytyczanie obiektów w terenie i realizację bardziej złożonych założeń urbanistycznych i złożo-nych form fortyfikacji.

Ryc. 114. Florencja – widoka na miasto z kopuły Katedry Santa Maria del Fiore (2014).

Ryc . 115 . Florencja – renesansowy plac miejski z podcieniami szpitala Ospedale degli Innocenti .

126

RENESANSOWE TRAKTATY TEORETYCZNE

Dla rozwoju teorii miast idealnych w okresie Renesansu niewątpliwie istotnym fak-tem stało się odnalezienie w zbiorach klasztoru na Monte Cassino dzieła Witruwiu-sza O architekturze ksiąg dziesięć w roku 1414 i jego opublikowanie w roku 1486, a następnie rozpowszechnienie tego dzieła w różnych wydaniach i językach.185

Dzieło Witruwiusza wywołało w okresie Renesansu rozwój teorii urbanistyki, który przejawiał się powstaniem licznych opracowań traktatów i projektów teoretycznych miast. Właśnie te teoretyczne rozwiązania przestrzenne w historii urbanistyki najpeł-niej oddają pojęcie „miast idealnych”, gdyż takie też było założenie ich autorów. Do najistotniejszych traktatów renesansowych należy dzieło Albertiego, De re aedifica-toria186, które opublikowane zostało w roku 1486, 14 lat po śmierci autora. W tym samym roku co dzieło Witruwiusza, zapoczątkowało powstawanie szeregu trakta-tów teoretycznych dotyczących zasad kształtowania przestrzeni miast idealnych. Do

185 Dzieło De Architectura Libri Decem Marcusa V. Pollio Vitruviusa zwanego Witruwiuszem ukazała się w Rzymie w 1486 , a następnie ponownie we Florencji w 1495 i w Wenecji w 1497, a z ilustracjami Fragiocondo w 1511. Na język włoski zostało przetłumaczone przez Cesare Cesarino w 1521 roku i później opublikowane w Wenecji w 1556 przez Daniele Barbato z udziałem Andrea Palladio. Na język francuski przetłumaczył dzieło Witruwiusza w 1547 roku Jean Martin. W tym samym roku pojawiła się w Norymberdze edycja niemiecka Waltera Ryffa (znanego jako Riviusa). W języku hiszpańskim dzieło ukazało się w 1582, przetłumaczone przez Miguela Urrea, ale jeszcze w roku 1526 Diego de Sagrego opublikował Las medidas del romano, dzieło w którym podjął dyskusję z założeniami miasta idealnego Witruwiusza .

186 Leon Battista Alberti, Ksiąg dziesięć o sztuce budowania, Warszawa 1960. Dzieło pierwotnie napisane było po łacinie. Na język włoski przetłumaczone zostało w 1550 przez Cosimo Bartoli, a na język francuski przez tego samego tłumacza, który przetłumaczył dzieło Witruwiusza, Jeana Martina w roku 1546. Na język hiszpański dzieło Albertiego przetłumaczył Alonso Gomez w 1582 roku..

Ryc. 116. Widok z ogrodów pałacu Pitti na Florencję. Dominantę w panoramie tworzy kopuła i dzwonnica katedry Santa Maria del Fiore proj. Filipa Bruneleschiego i wieża pałacu Vecchio. Florencja uznana jest za jedno z miast stanowiących kolebkę Renesansu.

127

dzieł, jakie powstały w okresie Renesansu187, należą m. in. dzieła wyszczególnione w tabeli nr 5 .

Leonardo da Vinci był również zainteresowany projektowaniem miast. Z jego szki-ców wyłania się jednak zupełnie inny obraz miasta. Nie był on zainteresowany, jak większość jemu współczesnych teoretyków, geometryczną formą miasta jako cało-ści. Bardziej interesowała go funkcja miasta, którą chciał doprowadzić do perfekcji. To dotyczyło głównie takich zagadnień, jak segregacja ruchu pieszego i kołowego, system kanalizacji oraz zagadnienia higieny miasta. Ówczesne miasta włoskie, prze-ludnione, z otwartymi rynsztokami, o krętych, nie przewietrzanych ulicach, były źró-dłami epidemii dziesiątkujących mieszkańców miast. W latach 1487-90 Leonardo da Vinci w swoich studiach rysunkowych i modelu miasta idealnego przewidywał, że ruch pieszy w mieście będzie segregowany tak, że osoby z wyższych sfer będą spa-cerowały po kładkach i pomostach ponad poziomem przeznaczonym na transport, obsługę i dla ruchu warstw pracujących. Planował również wprowadzenie rozdzia-łu funkcjonalnego dzielnic z obiektami służącymi produkcji od dzielnic mieszkanio-wych188 , czym znacznie wyprzedził swoją epokę.

187 Szczegółowe zestawienie traktatów włoskich wraz z ich omówieniem można znaleźć w pracy Teresy Zarębskiej Teoria urbanistyki włoskiej XV i XVI wieku, Warszawa 1971.

188 http://hardyservices.co.uk/blog/ideal-city/

Ryc. 117. Leonardo da Vinci – szkice projektowe „miasta idealnego”

Ryc. 118. Plan Miasta Imola. Rys. Leonardo da Vinci

128

Tabela 5. ZESTAWIENIE RENESANSOWYCH TRAKTATÓW TEORETYCZNYCH W UJĘCIU CHRONOLOGICZNYM

1460-64 Antonio Averulino zwany Filarete (1400-1469) Traktat o Architekturze (Trattato d’Architettura)

1486 Leon Battista Alberti (1404- 1472) Ksiąg dziesięć o sztuce budowania (De re aedifi-catoria Lib. X)

1490-98 Francesco di Giorgio Martini (1439-1501) Trattato dell’architettura civile e militare

1511 Fra Giovanni Giocondo (1433-1515) De architectura

1552 Francesco de Marchi (1504-1576) Trattato di precetti di fortificazioni di terra

1527 Albrecht Dürer (1471-1528) Traktat o fortyfikowaniu miast (Etliche Underricht zu Befestigung der Stett, Schloßund Flecken)

1533 Patrizio Miasto Szczęśliwe

1545 Sebastiano Serlio (1475-1554) Tutte l’opere d’architettura, et prospetiva

1552 Doni Świat Mądry i Głupi

1554 i 1567 Pietro Cataneo (1510-1574) Quattro Primi Libri di Architettura

Architettura (zbiór rysunków w galerii Uffizi we Florencji)

1558 Lanterius O budowie fortyfikacji ziemnych dla miast

1559 Jeacques Andouet Du Cerceau (1510-1584) Livre d’architecture

1564 Girolamo Maggi (1523-1572)

Giovanni Battista Belluzzi (1506-1554), znany też jako Giovanni Battista di Bartolomeo Bellucci oraz jako Il Sanmarino

Della fortificatione della citta

Nueva inventione di fabricare fortezze di varie forme

1570 Andrea Palladio (1508-1580) Quattro Libri dell’Architettura

1584 Bartolomeo Ammanati (1511-1592) La citta ideale

1584 Daniel Speckle (1536-1589) Architectura von Vestungen

1588 Giovani Bottero (1544-1617) Przyczyny wielkości miast

1598 Giorgio Vasari młodszy La citta ideale del Cavalieri Giorgio Vasari inventa, disegnata l’anno 1598

1600 Simon Stevin (1548-1620) Vande Oirdening der Steden

1601 Jacques Perret de Chambery (1536-1589) Des Fortifications et artifices d’architecture et per-spectives

1615 Vincenzo Scamozzi (1552-1616) L’idea dell’Architettura Universale

Trattato d’Architettura, dzieło Antonio Averulino, zwanego Filarete, jest pierwszym renesansowym traktatem o urbanistyce, który był ilustrowany szkicami i schematami rozplanowania miast . Teresa Zarębska przypisuje temu traktatowi wielkie znaczenia dla rozwoju myśli urbanistycznej189. To wielkie dzieło Filarete składa się z 25 ksiąg, opisujących różne zagadnienia. Część druga traktatu, opowieść o wyimaginowanym mieście Sforzinda, obfituje opisy miasta i jego budowli. Jest to o tyle ważne, że opi-suje on miasto założone na planie gwiaździstym (gwiazda ośmioramienna), co jest pierwszym tego rodzaju rozwiązaniem w architekturze nowożytnej. W drugiej księ-dze Filarete opisuje wewnętrzną dyspozycję przestrzenną miasta, w tym położenie ulic, placów, rynków, katedry i pałacu książęcego. W centrum miasta Filarete projek-

189 T . Zarębska, Miasto idealne…, op. cit. s. 27

129

tuje „wieżę cnót” przeznaczoną do użytku społecznego. Dwie pierwsze kondygnacje przeznacza dla potrzeb przyziemnych, umieszczając w nich restauracje, łaźnie, dom publiczny, odwach straży miejskiej i mieszkania kurtyzan. Na siedmiu wyższych pię-trach znajdować się miały biblioteka, teatr i sale nauki.

Filarete nawołuje w swym dziele do porzucenia „barbarzyńskich” form architektury gotyckiej i promuje powrót do stylu antycznego.190 Nowatorski charakter tego traktatu polega na schematycznym, lecz sugestywnym zobrazowaniu wizji autorskiej. Jest ona zrealizowana dzięki opisaniu poszczególnych kroków postępowania, ale przede wszystkim poprzez naświetlenie zagadnień metodycznych niezbędnych w planowa-niu miasta. Mimo traktowania miasta jak „obiektu architektonicznego”, Filarete za-lecał etapowanie w realizacji. Uważał, że miasto należy projektować co najmniej w trzech fazach, analizując rezultaty fazy poprzedzającej przed podjęciem kolejnych działań.

W końcu wieku XV swój traktat teoretyczny Trattato dell’architettura civile e milita-re stworzył Francesco di Giorgio Martini. Był to architekt reprezentujący bardziej technokratyczne i funkcjonalistyczne podejście do planowania miast. Martini był

190 P . Murray, Architektura włoskiego Renesansu, VIA Toruń, 1999, s. 108.

Ryc. 119. Schemat układu miasta idealnego Sforzinda wg projektu Averulino Averlino(Fila-rete) z traktatu z roku 1465.

Ryc. 120. Plansza z zamku Sforzów w Me-diolanie przedstawiająca miasto Mediolan w okresie Renesansu .

Ryc. 121. Zamek Sforzów w Mediolanie.

130

niezwykle utalentowanym twórcą. Zamieścił w swym dziele wiele projektów miast o klarownych zasadach kompozycyjnych. Wprowadzając podział na miasta „radial-ne”, „górskie” i „szachownicowe” starał się udowodnić, że miasta powinny być do-stosowane do topografii terenu i położenia geograficznego oraz do specyfiki środowi-ska. W traktacie uczył dialektyki wnioskowania projektowego i właściwego doboru programu funkcjonalno-przestrzennego względem miejsca lokalizacji, kładąc tym samym podwaliny pod filozofię „architektury kontekstu”.

W szczególny sposób chciałbym omówić sylwetkę i działalność renesansowego teo-retyka Pietro Cataneo .

„Najpiękniejszą częścią architektury będzie z pewnością ta, która zajmuje się mia-stem, gdzie najliczniej skupiają się ludzie i kwitnie wiedza i ludzkie umiejętności”191 . Ta piękna wypowiedź Pietro Cataneo jest wynikiem jego zainteresowań urbanistyką

191 P . Cataneo, I Quattro Primi libri di Architettura, Vinegia 1554, [za:] T. Zarębska op. cit. s. 102

Ryc. 122. Teoretyczne schematy miast idealnych wg koncepcji Francesco di Giorgio Martiniego.

Ryc. 123. Schemat teoretyczny miasta-twierdzy o pięcioramiennym narysie fortyfikacji z regularną, prosto-kątną siatką symetrycznego podziału wewnętrznego, z charakterystycznymi, równomiernie rozmieszczony-mi placami wśród zabudowy kwartałowej. Ryc. wg koncepcji Pierto Cataneo z jego traktatu I Quattro Primi libri di Architettura, Ks. I s. 20.

Ryc. 124. Projekt idealnego miasta Pietro Cataneo, wg książki L’architettura, która ukazała się w Wenecji w roku 1554, a w wersji rozszerzonej w roku 1567. Układ kompozycyjny miasta wykazuje dążenie do uzyskania harmonijnego rozkładu funkcji sakralnych i świeckich w mieście.

131

już od wczesnej młodości. W swym traktacie pisał że: „Należy wziąć ponadto pod uwagę, że miasto jest najważniejszą budowlą jako miejsce pobytu ludzi i skupisko wszystkich innych ważnych budynków; najistotniejsze w całej architekturze poza obwodem murów są więc dobre podziały i projekt ulic, placów, terenów wzdłuż for-tyfikacji i wszelkich innych przestrzeni i obszarów wewnątrz miasta. Jeśli bowiem te przestrzenie lub obszary przez nieuwagę architekta będą źle zaprojektowane, po-mniejszą w wielkim stopniu piękno i doskonałość miasta oraz jego budowli; można będzie ogromnie obwiniać architekta, który dał ten projekt” .192

Pietro Cataneo, przygotowując się do zawodu architekta, przerysowywał projekty innego słynnego architekta z miasta Siena, Francesco di Giorgio Martiniego . Ca-taneo jednak nie był jedynie naśladowcą Francesca di Giorgio – znacznie rozwinął i rozbudował poglądy teoretyczne swojego poprzednika. W swych pracach nawet odnosił się krytycznie do stosowanych przez Martiniego układów radialnych w za-budowie śródmiejskiej. Był również krytyczny wobec innych autorytetów tego okresu m . in . wobec Witruwiusza, zarzucając mu schematyzm i zbyt daleko idące wyma-gania wobec wykształcenia architekta. Cataneo uważał, że większość istniejących wówczas miast wybudowana została w sposób przypadkowy. Nawet jeśli lokalizacja miasta wybrana była właściwie, co było przypadkiem rzadkim, to w małym stopniu wykorzystywano szanse wynikające z warunków topograficznych193. Uważał on, że właściwy wybór lokalizacji miasta jest sprawą niezwykłej wagi. Zawarte w traktacie szkice miast idealnych traktował jako ideogramy, podkreślając, że projekt miasta po-winien być dostosowany do konkretnej sytuacji topograficznej. Inaczej miasto powin-no być uformowane na terenie płaskim (bardziej regularnie), a inaczej w górach, czy nad rzeką. Cataneo rysował swoje koncepcje schematycznie. Uważał, że: „budow-lom i przestrzeniom w mieście będzie można dać różne i rozmaite rozmieszczenie, inne niż to, którego nie można w pełni ukazać na tak małych rysunkach, jak by się to uczyniło na dużych płótnach”194 .

Cataneo zajmował się problemami lokalizacji miast, zapewnieniem ich obronności, wytyczaniem geometrycznym ich kształtu, rozplanowaniem wewnętrznym, a także ekonomicznymi warunkami rozwoju .

Planując wnętrze miasta Cataneo zaleca przede wszystkim wybór miejsca na zloka-lizowanie głównego placu, oraz ulicy głównej, która powinna przecinać symetrycznie plac. Jeśli teren jest płaski, od głównego placu powinny biec ulice do wszystkich bram, ale z zachowaniem prostokątnej siatki ulic, a nie jak u niektórych innych au-

192 T . Zarębska, op. cit. s. 107193 Ibidem, s. 104194 Ibidem, s. 109

132

torów, o układzie gwiaździstym. Uznał on, że układ ortogonalny siatki ulicznej jest racjonalny i optymalny . Cataneo nie uważał za wystarczający powód, by względy wojskowe, jakie przyświecały stosowaniu układów radialnych (m. in. w takich mia-stach o układach gwiaździstych jak Palma Nuova), miały utrudniać racjonalną (pro-stokątną) zabudowę miasta.

Cataneo był też jednym z pierwszych architektów i teoretyków renesansowej urbani-styki, który w swych pismach teoretycznych zajął się zagadnieniami geodezyjnymi, czyli pomiarami terenu, wytyczaniem działek, wyznaczaniem powierzchni itp., ucząc sprowadzania nieregularnych działek do prostych figur geometrycznych, pomiaru od-ległości niedostępnych, wykorzystania busoli itp. Był też architektem, który zauwa-żył odrębność projektowania urbanistycznego od projektowania architektonicznego, a także we właściwy sposób ocenił „czynniki miastotwórcze” i uwarunkowania wpły-wające na rozwój miast. Był zwolennikiem miasta jako miejsca spotkania, wymiany, szczególnie wymiany handlowej. Według niego nie produkcja, a swobodny rozwój funkcji handlowych był podstawowym warunkiem rozwoju miast.

Ryc . 125 . Daniel Speckle (Specklin), schemat miasta idealnego, rok 1608.

Ryc. 126. Widoczne podobieństwo uformowania fortyfikacji teoretycznego miasta Christenburg, zaplanowa-nego ok. roku 1618 przez teologa J.V. Andreae .

133

PROJEKTY TEORETYCZNE IDEALNYCH MIAST RENESANSOWYCH

Rozwój teorii urbanistyki renesansowej nie znalazł jednak bezpośredniego, powszech-nego przełożenia na realizacje urbanistyczne wielu nowych miast. Proponowane for-my zagospodarowania miast były zbyt schematyczne i nie elastyczne w formowa-niu zabudowy miejskiej i wewnętrznych podziałów na działki i kwartały. Mimo to, traktaty teoretyczne o idealnym kształcie miasta rozpowszechniły się, zaszczepiając idee racjonalności, ładu kompozycyjnego (harmonii form, symetrii, centralności, do-minacji i poporządkowania), estetyki przestrzeni publicznej i ogólnie rozumianego ładu przestrzennego związanego z ładem funkcjonalnym. W okresie rozwoju trak-tatów teoretycznych mówiących o miastach idealnych nie powstało wiele realizacji odpowiadających tym teoriom.

Do najbardziej znanych projektów miast idealnych, teoretycznych lecz niezrealizowa-nych, należy:

koncepcja miasta Sforzinda zaprojektowanego przez • Filarete . Proponowany przez Filarete plan miasta ujęty został w formie ośmioramiennej gwiazdy opartej na dwóch kwadratach przekręconych o 45 stopni względem siebie. W środku układu Filarete zaprojektował zespół rynków – główny o kształcie prostokątnym i dwa mniejsze kwadratowe – targowy i kupiecki stykające się z dłuższym bokiem głównego placu. Myślą wiodącą Filarete w projekcie idealnego miasta Sforzinda, nazwanego tak na cześć księcia Sforzy z Mediolanu, jest miasto zdrowe, czyste, wyposażone w bie-żącą wodę dostarczaną z górskich strumieni, służącą zarówno do celów bytowych, jak i do oczyszczania miasta. Tej idei podporządkowana została struktura miasta. Place targowe położone centralnie na najwyższym wzniesieniu zaopatrzone były w zbiornik na wodę i zawory spłukujące poszczególne ulice. Filarete zaprojektował również sprzężone z miastem Sforzinda miasto portowe.koncepcja miasta idealnego • Leonarda da Vinci, który wprowadził koncepcję miast satelitarnych. A także koncepcje segregacji pionowej ruchu pieszego i kołowego oraz projekt systemu kanalizacji miejskiej, opracowany dla Mediolanu,

koncepcja miasta Vincenzo Scamozziego, który w wydanej w roku 1615 w publi-kacji “L’idea dell’Architettura Universale”, zaprezentował projekt miasta idealnego opartego na dwunastoboku z prostokątnym układem wewnętrznych ulic i placów i, co ciekawe, z wprowadzeniem wewnętrznego kanału w obszar miasta, który podob-nie jak fosy miał być wypełniony wodą. Forma miasta idealnego Scamozziego była podporządkowana względom obronnym, podobnie jak większość projektów miast idealnych.

134

Idee kreacji miast idealnych nie były wyłącznie specjalnością włoską. Albrecht Dürer, niemiecki artysta renesansu, malarz i rysownik, również zaprojektował szereg idealnych układów miast, koncentrując się na układach fortyfikacyjnych. Opisał je w swym dziele „Traktat o fortyfikowaniu miast“(Etliche Underricht zu Befestigung der Stett, Schloßund Flecken) .

Kilkadziesiąt lat później, w Holandii około roku 1600, Simon Stevin, holenderski matematyk, fizyk, geometra i filozof napisał dzieło „O planowaniu miast”(Vande Or-dening der Steden). Dzieło to zostało włączone do zbioru zatytułowanego Materiae Politicae, który ukazał się w roku 1649, wydany przez syna Simona Stevina, Henri-ka. Można powiedzieć, że była to pierwsza holenderska próba sformułowania teorii planowania miast . Simon Stevin w swym dziele zaprojektował układ przestrzenny miasta idealnego, oparty na rygorystycznym ortogonalnym podziale ulic i kwartałów, wplatając w układ ulic kanały i opasując całe miasto systemem napełnionych wodą fos okalających prostokątny układ fortyfikacji bastionowych.

Model miasta Stevina był przykładem pragmatycznego podejścia do planowania z użyciem zasad geometrycznego podziału terenu jako motywu wiodącego w kompo-zycji przestrzennej. Model ten miał być również pewnym odzwierciedleniem „porząd-ku świata i kosmosu”. Idealny plan Stevina zawierał w sobie rozwiązania wszystkich problemów przestrzennych, jakie były wówczas ważne dla budowy miast w Nider-

Ryc. 127. Plan miasta idealnego wg. Vincenzo Scamozziego z roku 1615, wg „L’idea della architectura universale” .

Ryc. 128. Plan idealnego miasta zaprojektowanego przez Albrechta Dürera w 1527 roku jest modelem teoretycznym miasta królewskiego, o kompozycji geometrycznej opartej na proporcji trójkąta pitagorejskiego. Wszystkie podziały wewnętrzne „miasta” są pochodnymi głównego schematu kompozycyjnego.

135

landach. Rozwiązania proporcji ulic i sposobu zabudowy miast okazały się pionier-skie dla urbanistyki holenderskiej. Stevin wychodząc z proporcji podziału agrarnego terenu na kwartały, z których każdy wynosił ok. 100x 1250 m, podzielił teren na działki o standardowych wymiarach 110 x 110 m, co odpowiadało 360 x 360 stóp lub 30 x 30 prętów. Powstałe w ten sposób bloki były dzielone na 20 działek o wy-miarach 11 x 55 m, tj. 3 x 15 prętów.195

Projekty miast Stevina opierały się na zasadach matematycznej kompozycji. Ste-vin był również autorem dzieła Wisconstighe Ghedachtenissen (1605-1608), gdzie m.in. zajmował się teorią proporcji geometrycznych, w tym również zasadą ”złote-go podziału”. Simonowi Stevinowi zawdzięczamy również napisanie istotnego dzie-ła Vande Huysoirdening, które pozostało do czasów nam współczesnych jedynie w szczątkowej formie. Dzieło to jest szczególne, gdyż po raz pierwszy w historii opi-sane w nim zostało projektowanie zabudowy dla klasy średniej196. Zajmował się on też zastosowaniem geometrii dla uzyskania idealnego rozplanowania kwartału pod względem nasłonecznienia wnętrz mieszkalnych. Sprzeciwiał się głębokim traktom budynków i popularnemu w tym okresie stosowaniu witraży w oknach, powodują-cym niedoświetlenie wnętrz.

Należy też wspomnieć o tym, że włoscy naukowcy opracowali również szereg trak-tatów o matematyce i geometrii oraz sztuce dokonywania pomiarów, co z pewnością przyczyniło się do rozwoju technik pomiarowych i geodezyjnych, a także umożliwiło

195 Opracowano na podstawie Wouter Reh, Clemens Steenbergen, Diederik Aten, Sea of Land. The polder as an experimental atlas of Dutch landscape architecture, Stichting Uitgeverij Noord-Holland, 2007

196 Na temat działalności Simona Stevina dowiedzieć się można z książki: W.Reh, C.Steenbergen, D. Aten, Sea of Land. The polder as an experimental atlas of Dutch landscape architecture, Delft-Rotterdam 2007, a także: http://www.matematycy.interklasa.pl/biografie/matematyk.php?str=stein

Ryc. 129. Plan idealnego miasta wg projektu Simona Stevina (1548-1620) z jego traktatu Vande Oirdening der Steden z roku ok. 1600 (Regional Archive, Alkmaar, Holandia). Traktat opublikowany w 1649 roku przez Hendrika Stevina, syna Simona Stevina zapoczątkował holenderską teorią planowania miast.

136

wytyczanie rozległych układów zgeometryzowanych w terenie o zróżnicowanej topo-grafii197 .

197 Wymienić tu można szereg prac, jak:

1554 – Tartaglia N., Quesiti et inventioni diverse, Venezia

1558 – Peverone F., Due brevi e facili trattati. Il promo d’Arthimetica:L’altro di Geometria ne’ i quali si contengono alcune cose nuove piacevoli et uliti, si de’ gentilhumani come artegiani, Lione

1560 – Feliciano F., Libro arithmetica e geometria speculative e practicale intitolato Scala Grimaldelli, Venezia

1560 – Tartaglia N., La terza parte del general tattato de numeri et misure, Venezia

1581 – Abate G.A., Giometria de’figure quadre, Savona

1584 – Cattaneo G., Dell’arte del misurare, libri due, Brescia

1624 – Bruni T., Frutti singolari della geometri, Venezia

1629 – Macario M.F., Scala Grimaldelli. Libro di Aritmetica et Geometria speculativa et praticale, Padova

1691 – Pomodoro G., La geometria practica, Roma

Ryc. 130. Miasto idealne Christianopolis z roku 1619.

Ryc. 131. Rycina z książki Johannesa Valentinu-sa Andreae Christianopolis przedstawiająca wizję utopijnego miasta .

Ryc. 132. Serglio. Mieszkanie dla Księcia 1547.

137

REALIZACJE IDEALNYCH MIAST RENESANSOWYCH

Okres wieku XVI charakteryzował się ścisłym związkiem budowy nowych założeń urbanistycznych z dynamicznie rozwijającą się teorią architektury. Dzięki teore-tycznym traktatom o architekturze cywilnej i militarnej, architekci mogli skorzystać z najnowszych zdobyczy techniki budowy miast i fortyfikacji, a zwłaszcza skorzystać z narzędzi nowoczesnego projektowania, jakimi były tablice geometryczno-matema-tyczne i instrumenty służące do wytyczenia obiektów w przestrzeni, oparte również o doświadczenia w nawigacji żeglarskiej.

Projekty teoretyczne stawały się podstawą do wytyczania nowych założeń miejskich i powstania nowych realizacji. Planowanie stało się nierozłącznym elementem proce-su rozwoju urbanistycznego, a formy urbanistyczne miasta podporządkowywane były nie tylko względom militarnym, ale również starano się o zapisanie w planie okre-ślonego proporcjami, porządku urbanistycznego, w którym upatrywano cech piękna i trwałości.

Idealne plany miast opracowane przez Cataneo i Scamozziego posłużyły również jako inspiracja do stworzenia szeregu nowych miast, korzystających z zaprojekto-wanego układu przestrzennego. Z miast zasługujących na szczególną uwagę, zre-alizowanych na podstawie traktatów o miastach idealnych, wymienić należy kilka nowatorskich założeń urbanistycznych (w układzie chronologicznym), jak:

Pienza • założone w 1459 r.,Vitry-le-François• założone w Ardenach we Francji w 1545 r.,Sabbioneta• założone w 1556 r.,La Valetta,• założone na Malcie w 1559 r.,Palmanuova• , założone w 1573 r., Zamość• założony w Polsce w 1579 r.,Érsekújvár (Nove Zamky)• , wzniesione w latach 1573-81,Mannheim• , założony w 1589 r.,Freudenstadt• , założone w 1599 r.,Charleville• , we Francji budowane w latach 1608-1620,Grammichele na Sycylii• , założone w 1693 r.,Avola i Noto na Sycylii, • Versoix i Carouge• we Francji, pochodzące z XVIII wieku;

a także miasta poza Europą, jak:Daman• , miasta portugalskie na wybrzeżu indyjskim198 .

198 Kostoff S., The City Shaped, op. cit. s. 144

138

Filadelfia w Pennsylwanii• , założona przez Williama Penna w 1683 roku, jako pierwsze duże miasto północno-amerykańskie zaprojektowane na siatce ortogo-nalnej;

Sabbioneta, ufortyfikowane miasto z zachowanym układem fortecznym i sześcioma symetrycznie rozmieszczonymi bastionami. Miasto ma prostopadły układ ulic z za-chowaniem zasady labiryntu, w celu uzyskania efektu lepszej obronności, w przy-padku wtargnięcia nieprzyjaciela do miasta. Miasto założone zostało w roku 1556, z inicjatywy Wespazjana Gonzagi (1531-1591) przy udziale i wsparciu fachowym Girolama Cataneo z Novarry i Bernardino Panizzari zwanego Il Caramosino z Piacen-zy, a także we współpracy z Vincenzem Scamozzim. Miasto stanowiło alternatywę dla planowanej wcześniej rozbudowy istniejącego w tym miejscu zamku warownego. Plany te zarzucono podejmując realizację twierdzy opartej o najnowsze zdobycze sztuki militarnej w zakresie budowy fortyfikacji. Zdecydowano się na budowę miasta w oparciu o teoretyczne założenia renesansowego „miasta idealnego”. W Sabbio-

Ryc. 133. Plan miasta Sabbioneta.

Ryc. 134. Miasto Sabbioneta wg zdjęcia satelitarnego.

Ryc. 135. Sabbioneta – Kościół p.w. Koronacji Błogo-sławionej Dziewicy.

139

necie powstało wiele obiektów o wyjątkowym wykończeniu i wyposażeniu wnętrz, reprezentujących sztukę renesansu, jak np. Galeria Sztuki199 . Sabbioneta w okresie panowania Wespazjana Gonzagi, z uwagi na niezwykły ładunek artystyczny zawar-ty zarówno w rozplanowaniu miasta jak i jego architekturze i sztuce200 oraz z racji rozwiniętego programu instytucji nauki i kultury, zwana była Nowymi Atenami. Sab-bioneta była miastem sławnym już w wieku XVI przede wszystkim dzięki temu, że była rzadkim przykładem kompleksowej realizacji urbanistyczno-architektonicznej. Zyskała popularność także w Polsce dzięki związkom magnackiej rodziny Myszkow-skich z rodziną Gonzagów z Mantui. Miasto podupadło po śmierci swego fundatora

i wkrótce straciło na znaczeniu. Większość kolekcji dzieł sztuki przeniesiona zosta-ła do siedziby Gonzagów w Mantui. Aktualnie dwa miasta Gonzagów Sabbioneta i Mantua wpisane zostały na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Palmanova, dziś miasto o nazwie Palma Nuova, zaprojektowane zostało w roku 1593 przez architekta weneckiego Vicenzo Scamozziego jako miasto-twierdza, ma-jące zadanie obrony Republiki Weneckiej przed spodziewanym najazdem tureckiej armii Solimana Wspaniałego. Miasto położone jest ok. 100 km na północny zachód od Wenecji . Palmanova oparta jest o geometrię dziesięcioboku foremnego z sześcio-bocznym, centralnie umieszczonym placem i radialnie rozchodzącymi się sześcioma ulicami prostopadłymi do zewnętrznych boków miasta. Spokojna, dwupiętrowa za-budowa miasta o czworobocznych kwartałach, podzielona jest trzema współśrod-kowo przebiegającymi ulicami w układzie dziesięcioboków, z których dodatkowo

199 Jest to trzecia co do wielkości galeria sztuki we Włoszech – po galerii watykańskiej i florenckiej Galerii Uffici.200 Maffezzoli, U., Sabbioneta – Visitor’s City Guide, Associazione Pro Loco Sabbioneta, Il Bulino edizioni d’arte, 2008

Ryc. 136. Sabbioneta – Galeria Sztuki.

Ryc. 137. Statua Ateny umieszczona w centrum geometrycznego układu miasta.

Ryc. 138. Piazza Ducale – rynek miejski Sabbionety.

140

poprowadzone są ulice prostopadłe. Wzdłuż środkowej obwodnicy miało być umiesz-czone dodatkowo sześć mniejszych placów, lecz zrealizowano tylko dwa takie place. Fortyfikacje utworzone są z dziesięcioboku kurtyn z dziewięcioma bastionami. Układ ten został później uzupełniony 18 bastionami detaszowanymi. Miasto połączone jest z zewnętrzna siecią komunikacji poprzez trzy bramy umieszczone na zamknięciu co drugiej ulicy wychodzącej z geometrycznego środka miasta. Palmanova nie miała okazji na sprawdzenie swych walorów obronnych i nie odegrało w historii żadnej szczególnej roli. Zachowane wały ziemne fortyfikacji i trzy pozostałe renesansowe bramy wjazdowe stanowią jednak realny przykład tej wyjątkowej realizacji idealnego pod względem geometrycznym układu miejskiego.

Pienza (dawniej Corsignano) to miasto zlokalizowane w przepięknej dolinie Val d’Or-cia, w okolicach Sieny. Pienza jest często określana jako idealne miasto renesansowe, a nawet miasto utopijne. Bowiem przebudowa średniowiecznego układu miejskiego zaplanowana i zrealizowana została zgodnie z założeniami miasta renesansowego, przeznaczonego jako siedziba władzy i zamieszkiwania dla określonej społeczności. Miasteczko Corsignano zostało przebudowane i rozbudowane w stylu renesansowym na życzenie papieża Piusa II (1405-1464), który zapragnął, by miasto jego naro-dzin stało się modelowym miastem renesansowym i siedzibą papieską. Zmienił taż nazwę miasta na Pienza czyli Pius. W ciągu pięciu lat (1459-1464) wybudowane zostały katedra (na ruinach XII wiecznego kościoła Najświętszej Marii Panny), pałac Borgia (obecnie siedziba episkopatu) i ratusz miejski, a datowany na rok 828 zamek

Ryc. 139. Miasto idealne Palma Nuova – model przestrzenny miasta .

Ryc. 140. Plan miasta Palmanova.

Ryc. 141. Miasto-twierdza Palma Nuova – widok satelitarny .

141

Castello di Corsignano, został przebudowany w stylu renesansowym na pałac papie-ski. Integralnie z pałacem papieskim związane jest założenie ogrodowe z szerokim widokiem na dolinę d’Orcia. Budowle te zajmują centrum miasta, skupiając się wo-kół trapezoidalnego placu Piusa II. Wszystkie te obiekty zaprojektowane były przez jednego architekta – Bernardo Gambarelliego, zwanego Rosselino, ucznia Leona Bat-tisty Albertiego201 i praktykującego wcześniej we Florencji. Pozostałe budynki Pienzy zostały zaprojektowane przez architekta Pietro Paolo del Porrina, który kontynuował renesansowy styl architektury miasta.

Dziś Pienza jest miastem wpisanym na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO (2004), a także, wraz z czterema innymi ośrodkami miejskimi położonymi w dolinie Val d’Orcia, tworzy park artystyczny, naturalny i kulturowy doliny Val d’Orcia, objęty ochroną konserwatorską.

Do ciekawych przykładów miast idealnych, przynajmniej w kwestii regularności kompozycji układu zabudowy należy miasto Grammichele, dawne greckie Echetla w Catanii na Sycylii. Po trzęsieniu ziemi, które miało miejsce w tym rejonie w roku 1693, odbudowano miasto na planie wygenerowanym z sześciokąta. Do dziś układ ten jest widoczny w strukturze miasta, a centralnie położony, sześciokątny plac miej-ski im. Carlo Maria Carafa stanowi nadal centrum układu miejskiego.

Poza terenem Włoch do przykładów znakomitych realizacji europejskich miast opar-tych na idei regularnego rozplanowania zaliczyć można:

201 http://www.pienza.com (dostęp: 03.10.2010)

Ryc. 142. Pienza – schemat naj-ważniejszych budowli w centrum miasta .

142

La Valetta • (Malta)Érsekújvár • (Węgry)Charleville • (Francja)Vitry-le-Francois• (Francja)Freudenstadt • (Niemcy)Mannheim • (Niemcy)

La Valetta to miasto-twierdza położone na wyspie Malta, na Morzu Śródziemnym pomiędzy Sycylią a wybrzeżem tunezyjskim w Afryce północnej. Miasto zostało zbu-dowane według projektu Simona Gengi z roku 1559, a następnie przekształcone przez watykańskiego architekta Laparellego w latach 1565-69 i ponownie poddane

Ryc. 143. . Grammichele na Sycylii powstało w roku 1693 w miejscu zburzonego w wyniku trzęsienia ziemi średniowiecznego miasta Occhiala, identyfikowanego jako greckie miasto Echetla.

Ryc. 144. Grammichele – zdjęcie satelitarne.

Ryc. 145. Grammichele – widok placu Carlo Maria Carafa z lotu ptaka.

Ryc. 146. Grammichele – schemat planu miasta. Widoczny układ 5 dzielnic peryferyjnych, dzielnicy cen-tralnej i pałacu, ułożonych na układzie sześciokątnym.

143

przebudowie przez Girolamo Cassara w roku 1571. Powstało z lokacji jerozolim-skiego Zakonu Szpitalników św. Jana202 jako baza wypadowa dla wojen krzyżowych przeciw Saracenom. Miasto położone jest na skalistym cyplu Scebberas w zatoce, której wody bronią La Valetty z obu stron i stanowią doskonałe miejsca na lokaliza-cję portów. Miasto otoczone jest murami z bastionami o 9 metrowej grubości. We-wnętrzy podział miasta na kwartały dokonany został przez zastosowanie regularnej, ortogonalnej siatki podziału scalającej wszystkie ważne budowle miejskie, z wydzie-leniem placu rynkowego przed okazałym pałacem Wielkiego Mistrza i przed katedrą św. Jana. Miasto połączono z istniejącym tu wcześniej, przebudowanym fortem św. Elmy, leżącym na zakończeniu cypla Scebberas, chroniącym porty od strony morza.

202 Zakon Szpitalników św. Jana (joannitów) powstał ok. 1085 r. jako bractwo przy szpitalu św. Jana w Jerozolimie. Mnisi zajmowali się opieką medyczną nad pielgrzymami chrześcijańskimi zdążającymi do Ziemi Świętej, a z czasem również ochroną przed atakami „niewiernych”. Do Zakonu przyjmowano rycerzy katolickich z rodów arystokratycznych z całej Europy. Udział w krucjatach przeciwko niewiernym był dobrowolny, a jednocześnie stanowił służbę w obronie chrześcijaństwa i pewną obietnicę zbawienia. Był także wyzwaniem dla młodych rycerzy i swego rodzaju „rozrywką” w okresie Średniowiecza. Zakon przenosi się na Maltę po ich wygnaniu ich z wyspy Rodos w 1530 roku przez Turków z Imperium Osmańskiego. Malta była darem cesarza Karola V dla Zakonu. W 1565 r. Malta przeżywa wielkie oblężenie przez wojska osmańskie i flotę Sulejmana Wspaniałego. Dzielna postawa obrońców pod wodzą Wielkiego Mistrza de la Valetty i odsiecz floty sycylijskiej pozwala odeprzeć atak sił osmańskich. Oblężenie stało się główną przyczyną podjęcia w roku 1566 decyzji o budowie nowego ufortyfikowanego miasta-twierdzy w obawie przed powrotem Turków. Nowe miasto zlokalizowane na skalistym półwyspie Scebberas i nazwano La Valetta na cześć bohaterskiego Wielkiego Mistrza Zakonu Jeana Parisota de la Valette, dowódcy zwycięskiej obrony Malty w czasie wielkiego oblężenia w roku 1565.

Ryc. 147. Współczesny widok na ufortyfikowane miasto La Valetta.

144

Ryc. 148. La Valetta, Malta – widok z lotu ptaka.

Ryc. 149. La Valetta – plan z roku 1589.

Ryc. 150. La Valetta, widok satelitarny.

145

Érsekújvár (węg.), Uyvar(tur.), Novum Castrum (łac.) na Węgrzech, obecnie Nove Zamky na terenie Słowacji – miasto twierdza wzniesione w latach 1573-81 przez Stefana Batorego według projektu Ottavio Baldigara. Miasto służyło jako twierdza obronna przed najazdem tureckim. Sześciokrotnie oblegane, bez skutku, w końcu miasto uległo potędze tureckiej w roku 1663. Powtórnie zostało zdobyte przez Księ-cia Karola V w roku 1685203. Idealny kształt twierdzy jest obecnie motywem herbu miasta Nove Zamký .

Charleville we Francji położone w Ardenach niedaleko granicy belgijskiej. Założone w 1606 przez Karola Gonzagę, gubernatora Szampanii i bratanka króla Henryka IV. Miasto zaprojektowane na układzie rusztowym z rynkiem Place Ducale i pierście-niem fortyfikacji z czterema bramami. Rynek Place Ducale przypomina Plac des Vos-ges w Paryżu, który założony został w tym samym okresie.

Prostokątny układ podcieniowego rynku w Charleville jest inny, niż w miastach śre-dniowiecznych – narożniki pozostają bowiem zamknięte, a ulice wyprowadzone są w osiach symetrii placu. Całość architektury jest ściśle podporządkowana geometrii symetrycznej, z ujednoliceniem stylistycznym zabudowy. Miasto stwarza wrażenie jednego obiektu architektonicznego, podporządkowanego spójnej idei uporządkowa-nia przestrzennego .

Vitry-le-François w regionie Szampanii-Ardeny we Francji – miasto-twierdza, słyną-ce z nowoczesności, zaprojektowane zostało przez włoskiego fortyfikatora Mariniego ok. roku 1545 i było wzmiankowane w dzienniku podróży Vincenzo Scamozziego .

203 Wg. Wikipedia: http://en.wikipedia.org/wiki/Nov%C3%A9_Z%C3%A1mky

Ryc. 151. Miasto twierdza Nove Zamký wg sztychu z roku 1680.

Ryc. 152. Widok satelitarny miasta Nove Zamký w Słowacji.

146

Ryc. 153. Charleville rycina z XVII w.

Ryc. 154. Charleville – widok rynku podcieniowego.

147

Zwraca uwagę regularne, prostokątne ukształtowanie linii zabudowy i przestrzeni pu-blicznych miasta oraz zamknięcie narożników placu.

Freudenstadt, miasto idealne położone w Schwarzwaldzie, ok. 60 km na połu-dniowy zachód od Stuttgartu, zaprojektowane zostało w roku 1599, przez Heinri-cha Schickhardta, jednego z pierwszych niemieckich architektów renesansu, dla Fryderyka I Wittemberskiego . Geneza powstania miasta Freudenstadt nie jest jasna . Przyjmowano, że książę Fryderyk I Wittemberski, założyciel miasta, zlecił jego bu-dowę w celu zapewnienia schronienia protestantom prześladowanym na terenach rządzonych przez Habsburgów, przede wszystkim z Karyntii i Krainy. Jednakże roz-miar miasta, planowanego na ok. 3 500 mieszkańców, znacznie przerastał potrzeby uciekinierów. Wówczas Berlin liczył ok. 6 000 mieszkańców, a więc Freudenstadt było budowane jako całkiem obszerna metropolia, jak na ówczesne czasy. Schickardt przygotował kilka wersji planu miasta, z których plan z trzyliniową zabudową i zam-kiem w centrum układu przestrzennego był podstawą do rozpoczęcia w roku 1599 budowy miasta .

W pierwotnej wersji projektu miasto rozplanowano na układzie 9-polowym z ryn-kiem w kwadracie środkowym i zamkiem w kwadracie narożnym. Druga wersja planu przewidywała centralny układ miasta z 5-pierzejową zabudową mieszkalną i zamkiem książęcym zlokalizowanym w środku założenia. Ostatecznie zrealizowano wersję 3-pierzejową z centralnym rynkiem, na którym miał powstać zamek – siedzi-ba księcia Württembergii. Zamku jednak nie wybudowano, a w jego miejscu powstał ratusz – jakże symboliczna zmiana polityczna! Rynek z arkadowymi kamieniczkami stał się największym placem rynkowym w Niemczech. Miasto ucierpiało w trakcie wojny 30-letniej, a także zostało zniszczone poważnie w czasie działań wojennych

Ryc. 155. Vitry-le Francois. Widok satelitarny miasta.

Ryc. 156. Vitry-le Francois – widok głównego placu i katedry z lotu ptaka.

148

Ryc. 157. Projekt miasta idealnego Freuden-stadt zaprojektowanego przez Schickardta w 1599 roku (jest to pierwsza wersja tego pro-jektu). Plan miasta rozplanowano na układzie 9-polowym z rynkiem w kwadracie środkowym i zamkiem w kwadracie narożnym. W projekcie widoczne jest uzależnienie wewnętrznego po-działu przestrzeni zgodnie z zasadami geometrii trójkąta pitagorejskiego.

Ryc. 158. Freudenstadt. Inna wersja planu tego samego miasta z zamkiem w środku układu, z układem murów miejskich i pięcioliniową za-budową. Rysunek z roku 1604.

Ryc. 159. Rysunek planu miasta Freudenstadt z trójliniową zabudową i zamkiem w centrum układu geometrycznego. Narożniki miasta wzmocnione są bastionami. Projekt opracowa-ny przez Schickardta w roku 1599.

Ryc. 160. Miasto Freudenstadt. Widok sateli-tarny .

Ryc. 161. Zdjęcie lotnicze odbudowanego ze zniszczeń wojennych układu śródmiejskiego miasta Freudenstadt .

149

Ryc. 162. Freudenstadt – widok z wieży ratuszowej na rynek miejski otoczony dwukondygnacyjną zabu-dową podcieniową z zamkniętymi narożnikami. W każdym z narożników, podobnie jak i w centrum rynku, mieści się obiekt o funkcji publicznej.

Ryc. 163. Freudenstadt – widok fragmentu rynku z kątowo ustawionym kościołem.

Ryc. 164. Freudenstadt – osiowy widok odbudowanej po zniszczeniach wojennych pierzei zabudowy rynko-wej z podcieniami. Uwagę zwraca bezpośrednie powiązanie centrum miejskiego z otaczającym krajobrazem Schwarzwaldu.

150

w okresie II wojny światowej. Po wojnie miasto zostało odbudowane w kształcie zbli-żonym do pierwotnego założenia.

W układzie przestrzennym Freudenstadt widać duże podobieństwa do miast Charle-ville i Vitry-le Francois we Francji, a to za sprawą podcieniowej zabudowy przyryn-kowej i zabudowy narożników.

Późnorenesansowy Mannheim należy do stosunkowo młodych miast na terenie Nie-miec, choć już w latach 58-52 p.n.e. na tym terenie istniał obóz rzymski, tworzący linię obronną na rzece Ren. W drugiej połowie 4 w. n.e., w okresie silnej presji ple-mion germańskich na Cesarstwo Rzymskie, powstała w tym rejonie rzymska twierdza Alta Ripa. Nowa fala osadnicza Franków w wieku VI-VII n.e. doprowadziła do po-wstania osady Mannin-heim, której nazwa przeniesiona została na powstałe w XVII w. miast. Pierwotne założenie nowożytnego miasta złożone było z twierdzy i mia-sta, a więc w modelu, który często powtarza się w historii rozwoju urbanistycznego. Twierdza Friedrichsburg została ulokowana w roku 1606, a nadanie praw miejskich miastu Mannheim nastąpiło w roku 1607204. Fundatorem i założycielem miasta był

204 Probst H . Kleine Mannheimer Stadtgeschichte, Verlag Friedrich Pustet, Regensburg 2008, s. 11

Ryc. 165. Mannheim w roku 1622. Miedzioryt Matthaus Merian 1645 r.

Ryc. 166. Konstrukcja geometrycz-na planu Mannheim. Wg Spec-klin, 1589, Architektura obwaro-wań (Architectura von Vestungen)

Ryc. 167. Mannheim jako miasto re-zydencjonalne w złotym wieku swego rozwoju z rezydencją książąt Palatynatu w miejscu dawnej twierdzy, w XVIII w.

151

książę Friedrich IV von Pfalz (1574-1610). Te dwie daty lokacji miasta odpowiadają rysunkowi planu złożonemu z dwóch nakładających się na siebie okręgów, w które wpisano regularny układ fortyfikacjiw formie gwiazd. Cytadela została umieszczona na kierunku spodziewanych ataków wroga, a całe rozplanowanie miasta zostało pod-porządkowane uwarunkowaniom obronnym, dostosowanych do ówczesnej techniki wojennej. Lokalizacja miasta u zbiegu dwóch rzek Neckaru i Renu miała ogranicze-nia wynikające z szerokości cypla między rzekami. Biorąc pod uwagę maksymalną długość kurtyn obronnych pomiędzy bastionami, formą, jaka odpowiadałaby geo-metrii twierdzy przy tych warunkach był siedmiobok foremny, a geometrii miasta dziesięciobok foremny. Należy zwrócić uwagę, że długość kurtyn między bastiona-mi twierdzy i miasta była identyczna. Zwraca uwagę również wzajemne położenie tych dwóch elementów układu miejskiego. Środek okręgu, w który wpisana została twierdza, znajduje się na obwodzie okręgu opisującego kształt miasta i na jego osi środkowej. Metody, jakimi wyznaczono wówczas ten złożony układ geometryczny w terenie nie zostały jeszcze jednoznacznie rozpoznane. W roku 1645 r. Mattäus Merian uwiecznił perspektywę tego niezwykłego założenia w miedziorycie.

Trzeba dodać, że miasto Mannheim w tej idealnej postaci geometrycznej, pokazanej na sztychu, nie przetrwało zbyt długo. W czasie walk religijnych wojny trzydziesto-letniej i aż do pokoju w Rastatt w 1714 roku miasto było notorycznie teatrem wojny. Twierdza została sześciokrotnie zdobyta, przy czym dwukrotnie miasto zostało całko-wicie zburzone i wyludnione (1644 i 1689/94). Niemniej jedna również dwukrot-nie Mannheim odbudowywano (1652 i 1700)205. Podstawy nowożytnego miasta położone zostały po jego odbudowie w poł. XVIII w., kiedy Mannheim stał się mia-stem rezydencjonalnym dworu książęcego. Zachowany został ortogonalny podział wewnętrzny kwartałów miejskich, a kształt zewnętrzny miasta uległ dostosowaniu do nowego systemu fortyfikacyjnego.

205 Ibidem s .25

Ryc. 168. Powiązanie strukturalnie miasta i pałacu – osiowo usytuowane założenie pałacowe w Mann-heim.

152

RENESANSOWE MIASTA IDEALNE W POLSCE

W Polsce prądy włoskiego Renesansu nie nadchodziły wcale z opóźnieniem, jak zwy-kło się sądzić. Realizacje niektórych polskich miast idealnych w okresie Renesansu, wyprzedziły budowę słynnego, sztandarowego dla grupy włoskich, renesansowych miast idealnych, miasta radialnego Palmanuova, zaprojektowanego w roku 1593 przez Vincenzo Scmozziego.

Przykładowo, w okresie od II połowy wieku XVI do końca wieku XVII w południowej Małopolsce założono aż 31 nowych miast, będących wyrazem formowania się kom-pleksów wielkiej własności ziemskiej206. Czy były one idealne? Z pewnością zakłada-jąc nowe miasta ich właściciele zamierzali uzyskać swe cele gospodarcze i obronne. Miasta stanowiły przejaw zmiany systemu gospodarczego. Były też przejawem in-dywidualizmu magnaterii . Sobiepaństwo oligarchii magnackiej nie sprzyjało, jak się wydaje, stosowaniu się do przepisów czy uznawanych zasad207. Stąd duża rozbież-ność modularna założeń, choć pod względem zasady ogólnego rozplanowania były one podobne. Analiza geometrii tych założeń miejskich pozwala stwierdzić, że były one zakładane jako układy regularne na siatkach kwadratów lub prostokątów z wy-tyczonymi w środku układu rynkami, które w proporcji do powierzchni zabudowy były znacznie większe niż w miastach średniowiecznych. Dla właścicieli ziemskich zakładających nowe miasta najistotniejsze było ściągnięcie odpowiedniej liczby osad-ników. Stąd też nowym mieszkańcom zakładanych miast dawano liczne przywileje.

Miasta lokalizowano na równinnych terenach, w pobliżu rzek, które mogły nawod-nić fosy obwałowań obronnych. Głównie miasta służyły celom wymiany handlowej i obsłudze rolniczej okolicznych terenów. Inicjatorzy tych miast w znacznie mniej-szym stopniu, niż to miało miejsce we Włoszech, przykładali wagę do rozwiązań estetycznych i kompozycyjnych, realizując przede wszystkim założenia programu go-spodarczego. W tym też tkwiła nowość tych miast. Ich rozplanowanie wskazuje na strefowanie funkcji mieszkalnych, ogrodniczych i rolniczych, z wydzieleniem terenu dla ogrodów miejskich. W miastach tych wyraźnie odczuwana jest dominacja rynku o formie zbliżonej do kwadratu. Rynek, z umieszczonym centralnie ratuszem, pełnił wszelkie funkcje handlowe i usługowe miasta. Miasta rozmierzane były według ma-łopolskiego modułu mierniczego208 .

206 Kuśnierz K., Miejskie ośrodki gospodarcze wielkich latyfundiów południowej Polski w XVI oraz XVII wieku, Monografia 83, PK, Kraków 1989.

207 Kuśnierz K., op.cit. s. 131208 Moduł mierniczy stanowił dla Małopolski sznur=45,467 m. Jednostka ta składała się z 10 prętów /10 prętów=1 sznur/.

Na jeden sznur składało się 150 stóp. Jeden sznur równał się również 75 łokciom. Cztery łokcie nazywane były laską. Za: K . Kuśnierz, op. cit. s. 135

153

Tabela 6. ZESTAWIENIE NOWYCH LOKACJI MIAST PRYWATNYCH W POŁUDNIOWEJ MAŁOPOLSCE W OKRESIE OD II POŁOWY XVI W. DO KOŃCA XVII W. /na podst. K. Kuśnierz/

LP MIASTO DATA LOKACJI WŁAŚCICIEL-INICJATOR LOKACJI CHARAKTER FUNKCJI

1 Rudnik 1552 K.Gnojeński ośrodek gospodarczy

2 Radomyśl n. Sanem 1556 J. Sienieński ośrodek gospodarczy

3 Zakliczyn 1558 S .Jordan ośrodek gospodarczy

4 Jordanów 1564 S . Jordan ośrodek gospodarczy

5 Limanowa 1565 S . Jordan ośrodek gospodarczy

6 Sokołów małopolski 1569 J . Pilecki ośrodek gospodarczy

7 Głogów Małopolski 1570 K . Głowa ośrodek gospodarczy

8 Oleszyce 1576 H . Sieniawski ośrodek gospodarczy

9 Radomyśl Wielki 1581 M . Firlej ośrodek gospodarczy

10 Narol /Florianów/ 1585 F. Łaszcz miejsko-rezydencjonalne

11 Tarnobrzeg 1593 S . Tarnowski miejsko-rezydencjonalne

12 Lipsko 1607 S . Lipski miejsko-rezydencjonalne

13 Tylicz /Miastko/ 1612 P . Tylicki bp miasto duchowne

14 Płazów 1614 J. Płaza ośrodek gospodarczy

15 Ulanów 1616 S. Uliński ośrodek gospodarczy

16 Wiśnicz Nowy 1616 S . Lubomirski miejsko-rezydencjonalne

17 Kalwaria Zebrzydowska 1617 M . Zebrzydowski miasto-kalwaria

18 Krasiczyn 1620 M . Krasicki miejsko-rezydencjonalne

19 Baligród 1633 A.Bal ośrodek gospodarczy

20 Krzeszów 1641 K .Zamojska ośrodek gospodarczy

21 Lutowiska /Urbanica/ ? Urbanowie ośrodek gospodarczy

22 Fredropol 1650 A .M .Fredro miejsko-rezydencjonalne

23 Stanisławczyk 1660-69 Fredrowie miejsko-rezydencjonalne

24 Cieszanów 1665 S .Cieszanowski ośrodek gospodarczy

25 Kalwaria Pacławska 1668 A .M .Fredro miasto-kalwaria

26 Wielkie Oczy 1671 J .Modrzejowski miejsko-rezydencjonalne

27 Sieniawa 1676 M .H .Sieniawski miejsko-rezydencjonalne

28 Kolbuszowa 1683 J .K .Lubomirski miejsko-rezydencjonalne

29 Rozwadów 1693 Rozwadowscy ośrodek gospodarczy

30 Dąbrowa Tarnowska 1698 Lubomirscy miejsko-rezydencjonalne

31 Żołynia /Lubomierz/ ? Lubomirscy miejsko-rezydencjonalne

Do najbardziej znanych przykładów nowych miast powstałych na terenach Polski w nawiązaniu do włoskiej myśli urbanistycznej w okresie renesansu zalicza się Za-mość, Głowów (obecnie Głogów Małopolski), Tarnogród, Tomaszów Lubelski, Fram-pol, Żółkiew, Brody, Jelitkowo i Stanisławów .

Większość inwestycji w tym okresie dotyczyła jednak przebudowy i modernizacji układów fortyfikacyjnych miast istniejących oraz założeń rezydencjalnych, a budowa

154

nowych miast stanowiła swoisty ewenement. Były to miasta prywatne, stworzone do obrony szlacheckich i magnackich fortun.

ZAMOŚĆ – POLSKIE IDEALNE MIASTO RENESANSOWE

Powstanie Zamościa związane jest nierozerwalnie z budową magnackiej siedziby hetmana Jana Zamoyskiego . Jego pierwsza decyzja o budowie nowego zamku po-chodzi z roku 1578. Wg Zarębskiej, decyzja o budowie skromnego miasteczka przy zamku, mogła zapaść w połowie roku 1579, a pomysł jego budowy powstał w trak-cie wyprawy inflanckiej uwieńczonej zdobyciem twierdzy Połock i okolicznych zam-ków: Turowl, Sokół, Susza, Nieszczerda. Być może te fakty uzmysłowiły kanclerzowi Zamoyskiemu przewagę miast-twierdz nad zamkami i skłoniły do podjęcia decyzji o budowie zamku sprzężonego z ufortyfikowanym miastem209 . Pierwszy etap wyty-czania miasta rozpoczął się przed 1581 rokiem, w którym postały pierwsze budynki nowego miasta Zamość .

Prawdopodobnie w pierwszym, 10-letnim okresie istnienia miasta jego zabudowa miała charakter tymczasowy, a do 1588, zgodnie ze wzmiankami historycznymi, zakończono pierwszą fazę budowy fortyfikacji miasta. Z lat 1593-94 zachowały się

209 Według opinii A. Gruszeckiego zawartych w artykule: Rozważania na temat fortyfikacji Zamościa i ich nowoczesności, Konserwatorska Teka Zamojska, Problematyka konserwatorska fortyfikacji nowożytnych, Materiały z Sesji Naukowej w Zamościu w dniach 26-27 listopada 1981, Warszawa – Zamość 1983, s.32

Ryc. 169. Zamość –założenie fortyfikacyjne w widoku z lotu ptaka

155

Ryc. 170. Zamość – domy armeńskie 1635-1675 po rewaloryzacji.

Ryc. 171. Zamość – widok miasta w XVII w. wg sztychu Georga Brauna i Franza Hogenberga z roku 1617.

Ryc. 172. Zamość. Rekonstrukcja wirtual-na kształtu miasta renesansowego.

156

Ryc. 173. Rekonstrukcja kompozycji przestrzeni otwartych (rynków) Zamościa w oparciu o siatkę modu-larną sznurów i prętów.

Ryc. 174. Hipotetyczny proces dojścia do ostatecznej formy miasta Zamość.

157

zapiski o pracach budowlanych nad oskarpowaniem ziemnych wałów obronnych miasta. Przyjmuje się, że fortyfikacje zamojskie powstawały w trzech fazach:

pierwsza faza• (1579-1584), kiedy to zrealizowano murowane bastejowe fortyfika-cje zamku z arsenałem (refugium dla mieszkańców i pracowników miasta); druga faza• (1585-1592), realizacja ziemnych, prowizorycznych bastionowych fortyfikacji miasta i zamku, na narysie zbliżonym do murowanych; trzecia faza• (1593-1618) to okres wzniesienia fortyfikacji bastionowych z oskar-powaniem murowanym o pełnej wysokości, o cechach szkoły starowłoskiej.

Przyjmuje się, choć nie jest to fakt bezspornie udowodniony, że autorem projektu zamku i miasta twierdzy Zamość jest włoski architekt Bernardo Morando. Bernar-do Morando nad projektem Zamościa i jego budowli pracował w ścisłej kooperacji z kanclerzem Zamojskim przez 30 lat, aż do swej śmierci210 . Nie bez znaczenia jest inspirująca rola samego hetmana Zamoyskiego, osoby wykształconej i uznawanej w środowisku za autorytet. Dowodem na to może być fakt, jaki przytacza Teresa Za-

210 W . Ostrowski, op. cit. s. 98

Ryc. 175. Zamość – konstrukcja planu miasta i narysu fortyfikacji.

158

rębska: w roku 1597 wielki fortyfikator włoski Buonaiuto Lorini (1540-1611) prze-słał Zamoyskiemu do oceny swą pracę „Sopra il modo del fortificare”211. Bernardo Morando zatrudniony był wcześniej przy budowie Zamku Królewskiego i kolegiaty św. Jana w Warszawie.

Istotne jest określenie powiązań pomiędzy Italią, gdzie w tym okresie kształtowały się teorie miast idealnych, a odległą terytorialnie realizacją Zamościa. Teresa Za-rębska wskazuje, że w tym okresie najistotniejszymi, znanymi w Polsce traktatami był wykład „zasad budowy miast” Pietra Cataneo wydany dwukrotnie w roku 1554 i 1567 oraz traktat Andrea Palladia z 1570 roku. Odnośnie budowy fortyfikacji znane w Polsce były dzieła Lanteriusa o budowie fortyfikacji ziemnych miast z 1558 roku, Girolama Maggiego i Giovacchina Castriottiego o założeniach obronnych i ich plano-waniu w skali regionu z 1564 oraz praca Carlo Theti, która znana była ze względu na opis budowy fortyfikacji antytureckich na Węgrzech, z roku 1569. Znane były też dwie wersje traktatu Girolamo Cataneo zawierające schematy obozów wojskowych wydane w roku 1564 i 1571. Traktat Albrechta Dürera o fortyfikowaniu miast z roku 1527 był już w okresie rozpoczęcia budowy Zamościa mocno nieaktualny . W fazie drugiej budowy Zamościa (1585-1592) architekci mogli posługiwać się nowymi podręcznikami o fortyfikacjach i urbanistyce np. Antoniego Lupiciniego z 1582, Ga-briella Busca z 1585 i 1601. W tym czasie posługiwano się również podręcznikiem niemieckiego teoretyka Daniela Speckle z 1584 roku.

We współczesnej, obiegowej opinii zwraca się uwagę też na to, że miasto Zamość zaprojektowane zostało z uwzględnieniem cech antropomorficznych, rysujących się w układzie urbanistycznym. „Głową” założenia miał być pałac rodziny Zamoyskich. „Kręgosłup” układu urbanistycznego tworzyła ulica Grodzka, która dochodziła do Rynku Wielkiego, flankowanego po obu stronach rynkami Wodnym i Solnym. Bastio-ny zewnętrznego układu fortyfikacji to „nogi i ręce” tej gigantycznej, zgeometryzowa-nej „postaci”.212

O ile w okresie Średniowiecza nie są znane zbyt szczegółowo wzorce, motywy, ka-nony i zasady projektowania i wytyczania miast, a opinie na ten temat są różne i nie opierają się na mocnych podstawach naukowych mając raczej charakter domysłów, o tyle w epoce Renesansu mamy do czynienia z zebraną już wiedzą w formy pod-ręcznikowe, a architekci stają się rzeczywistymi kreatorami przestrzeni miejskiej.

Zamość należy do największych osiągnięć polskiej urbanistyki renesansowej. Rezy-dencja magnacka i miasto, zgodnie z tendencjami panującymi w XVI w. w urbanisty-

211 T . Zarębska, Zamość – miasto idealne i jego realizacja, [w:] Zamość miasto idealne, pod red. J. Kowalczyka, Lublin 1980, s.24

212 A . Kędziora: Encyklopedia miasta Zamościa. Chełm: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, 2000.

159

ce – zostały połączone w jeden organizm, przy czym pałac ordynatów Zamoyskich nie miał charakteru dominanty przestrzennej, a jedynie podkreślał oś założenia miejskie-go. Niejako w równowadze wobec niego zlokalizowano kolegiatę Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza oraz budynek Akademii Zamojskiej. Koncepcja teoretyczna regularnego planu twierdzy została nieco zmieniona z dostosowaniem do warunków terenowych, bez zasadniczych zmian w planie przestrzennym. Miasto wyposażone zostało w bogaty program budowli publicznych, z których niewątpliwie najbardziej charakterystycznymi są poza już wymienionymi ratusz miejski, mieszczący również sąd oraz zespół podcieniowych kamienic przyrynkowych, których autorstwo jest rów-nież przypisywane Bernardowi Morando .

Miasto zachowało się do dnia dzisiejszego, choć stan techniczny większości obiektów wymagał istotnych prac remontowych i rekonstrukcyjnych. Dziś Zamość jest jednym z najpiękniejszych miast wschodniej Polski. Układ przestrzenny Zamościa został wpisany na Listę Dziedzictwa Światowego UNESCO.

Miasto Głowów zostało założone przez kasztelana Krzysztofa Głowę213 z Nowosielec herbu „Jelita” o 10 lat wcześniej niż Zamość, tj. w roku 1570214. Założenia urbani-styczne Głowy były śmiałe i wskazują na dużą znajomość planowania miast ideal-nych: w środku miasta zaplanowany został kwadratowy rynek o boku 168 m, przy

213 Krzysztof Głowa w 1569 roku pełnił funkcję lustratora dóbr królewskich w województwie kijowskim, w latach 1572-1574 był sekretarzem króla Zygmunta Augusta. Stefan Batory obdarzył go godnością kasztelana połanieckiego. Był to niewątpliwie człowiek wykształcony posiadający szerokie horyzonty myślowe, o czym świadczą założenia architektoniczne nowo lokowanego miasta .

214 W .Trzebiński, Polskie renesansowe założenia urbanistyczne – stan i problematyka badań (w:) KAU, T. III, 1958 z.4. s.314 i następne.

Ryc. 176. Głogów Małopolski (Głowów). Zaznaczono działki rozmierzone w okresie założenia miasta (linie ciągłe) i potwierdzone na planie poch. z poł. wieku XIX. Linią przerywaną zaznaczono hipotetyczną rekon-strukcję podziału własnościowego wg przekazów pisemnych.

Ryc. 177. Schemat miasta Głowów Małopolski.

160

którym wyznaczono 40 działek pod budowę domów mieszkalnych o dwuspadowych dachach. Na środku rynku miał zostać wybudowany ratusz miejski. Z rynku rozcho-dziły się ulice na cztery strony świata. Głowa zaplanował rozmieszczenie ogrodów mieszczańskich po 15 mórg gruntu każdy, miejsce pod plebanię i kościół, łaźnię, szpital, młyn, browar oraz folwark, który z czasem zamienił się w dzielnicę żydow-ską, nazwaną „Pod Bożnicą”.

Projekt miasta Głowów zakładał budowę 200 domów i oparcie lokacji miasta na średniowiecznym prawie magdeburskim. Ustanowiony został też porządek admini-stracyjny dzielący władzę nad miastem pomiędzy mieszczan a właścicielem. Inte-resujące jest to, że porządek w mieście oparte były na dwuwładzy: właścicielskiej i samorządowej. Nad ładem w mieście miało czuwać czterech rajców, z których dwóch obierać mieli z pośród siebie sami mieszczanie, a dwóch pozostałych wła-ściciel miasta. Każdy z rajców na zmianę miał przez miesiąc sprawować urząd bur-mistrza. Organem sądowniczym był sąd ławniczy, do którego należało sądownictwo cywilne i karne. Wyroki sądu ławniczego nie dotyczyły spraw trudnych. Prawo mie-cza, czyli potwierdzenie kary śmierci zależało od pana miasta, do którego też od wyroków sądu ławniczego można się było odwołać. Co ciekawe, Żydzi zależni byli jedynie od sądu zamkowego. Zachęta do osiedlania się w mieście było zwolnienie podatkowe na 20 lat – pomysł prosty i jakże mógłby być dziś przydatny miastom, którym zależy na przyciąganiu mieszkańców i inwestorów. Krzysztof Głowa udzielił też praw warzenia piwa, produkcji gorzałki i miodu, jak też zezwolił na ustawienie jatek rzemieślniczych: rzeźniczych, piekarskich, szewskich i innych. Ustanowiony przywilej organizacji jarmarków został zatwierdzony przez króla Stefana Batorego w roku 1578.215 Na przykładzie miasta Głowów widoczne jest powiązanie ukształto-wania miasta z jego strukturą polityczno-społeczną. Jest to cecha charakterystyczna dla większości miast planowanych przez ich suwerenów.

Miasto Frampol216 zostało założone ok. roku 1736 na rzucie kwadratu o boku 500 m. Rozplanowanie miasta przypomina schemat miasta idealnego Dürera lub plan miasta Freudenstadt: z centralnie położonym kwadratowym rynkiem i ośmioma sy-metrycznie i osiowo wychodzącymi z niego ulicami – czterema prostopadle do pie-rzei rynkowych i czterema ułożonymi w układzie przekątniowym.

Miasta średniowieczne i renesansowe, które zakładane były według geometrycz-nych planów, charakteryzowały się na przestrzeni swej historii wysokim stopniem adaptacyjności. Adaptacyjność dotyczyła zarówno formy urbanistycznej, funkcji przestrzeni publicznych i poszczególnych obiektów jak i struktur społecznych.

215 Na podstawie informacji zamieszczonej na stronie internetowej Gminy Głogów Małopolski.216 Rekonstrukcja miasta na podst. W. Trzebińskiego, za: W. Kalinowski op. cit. s. 35

161

Świadczy o tym ich zdolność przetrwania do dnia dzisiejszego jako funkcjonują-cych miejskich struktur przestrzennych, o zachowanej, indywidualnej tożsamo-ści.

RENESANS W URBANISTYCE SKANDYNAWSKIEJ

Miasta położone na obszarze wokół basenu Morza Bałtyckiego przeżywały nieco spóźniony okres Renesansu pod panowaniem szwedzkim. Daty 1521-1721217 wy-znaczają okres dwustuletniej szwedzkiej dominacji w tym regionie, kiedy to pod pa-nowaniem Korony Szwedzkiej znalazły się kraje nadbałtyckie jak Łotwa, Estonia, części Rosji, Polski i Niemiec. Jest to także okres wzmożonej działalności urbani-stycznej, która miała za zadanie umocnienie panowania potęgi Korony Szwedzkiej nad Bałtykiem, poprzez budowę fortyfikacji miast, pochodzących z okresu lokacji średniowiecznych218, bądź budowy nowych, ufortyfikowanych miast. Szwedzki histo-ryk urbanistyki Nils Ahlberg219 przeanalizował wszystkie miasta powstałe w okresie dominacji szwedzkiej nad Bałtykiem i stwierdził, że rozmach szwedzkiej działalności urbanistycznej w tym okresie nie ma sobie równych w Europie. Powstało wówczas ok. 100 nowych miast, co było związane często z relokacją miast istniejących wcze-śniej w pobliżu. Szereg starych miast zostało przebudowanych, łącznie z budową ok. 170 nowych przedmieść. Podejmowano się też przebudowy fortyfikacji miejskich. Przebudowano ponad 90 miast, łacznie z ich systemem fortyfikacji. Wzniesiono ok. 65 nowych fortyfikacji. W nowo projektowanych miastach przeważała siatka prosto-

217 Rok 1521 rok powstania Państwa Narodowego w Szwecji, oraz data przyjmowana w Szwecji jako koniec epoki średniowiecznej, a rok 1721 to data pokoju w Nystad kończący dominację Królestwa nad Bałtykiem i utratę większości terytoriów po wschodniej i południowej stronie Morza Bałtyckiego.

218 Omówienie rozwoju miast szwedzkich znaleźć można w publikacji: Eimer, G., Die Stadtplanung im Schwedischem Os-teereich 1600-1715, Lund 1961

219 Ahlberg Nils, Stadsgrundningar och planfoeraendringar. Svensk stadsplanering 1521-1721, Uppsala 2005, s. 371

Ryc. 178. Frampol – schemat układu przestrzennego miasta.

Ryc. 179 Frampol – schemat zabudowy miasta.

Ryc. 180. Frampol – widok satelitarny miasta.

162

kątna ulic. Ahlberg wyróżnia wśród nowo projektowanych miast różne schematy geo-metryczne: „proste i regularne”, „pragmatyczne” i „złożone”. Projektantami planów miast szwedzkich byli, podobnie jak w innych renesansowych miastach europej-skich, głównie zagraniczni eksperci, co ze szwedzkiej spuścizny tego okresu tworzy dziedzictwo o znaczeniu europejskim. Jednym z nich był wpomniany już Simon Ste-vin (1548-1620), inżynier holenderski, specjalista od budowy portów, autor rozbu-dowy Antwerpii i Amsterdamu. W miastach tych zaproponował projekty rozbudowy na zasadach powtórzenia układu przestrzennego gabarytów ulic i kanałów miasta średniowiecznego, co dało wrażenie zachowania ciągłości czasoprzestrzeni.

Projekty budowy nowych miast w Niderlandach zainspirowały do budowy nowych portów szwedzkiego króla Gustawa Adolfa II, który był w kontakcie listownym ze Stevinem. Pierwszą nową lokalizacją miasta portowego, wybudowanego według wskazań Stevina, był Göteborg, a następnie rozbudowa Jonkoping. Schemat miasta z wewnętrznymi kanałami, opracowany przez Stevina zainspirował także przebudo-wę portu Christianshaven w stolicy Danii, Kopenhadze w roku 1640220 .

Król Chrystian IV, władca Danii i Norwegii w latach 1588-1648, zwany jest wielkim architektem Kopenhagi. Powiększył znacznie obszar miasta poprzez pozyskanie tere-nów poza otaczającym miasto systemem fortyfikacji bastionowych. Na tych terenach powstał później pałac Amalienborg, a także pałac Rosenborg ( w latach 1606-24), kwartały Nyboder, rezydencje dla marynarki królewskiej ( w latach 1631-41) i Cyta-dela, która broniła miasto od strony cieśniny Sund (1624 r.).

Król Fryderyk V zaplanował nową, elegancką dzielnicę, nazwaną od jego imienia Fredrikstad. Dzielnica miała być przeznaczona jako idealne miejsce zamieszkania dla wyższych warstw społecznych Kopenhagi. Dominantą tej dzielnicy był wspaniały Marmurowy Kościół i cztery pałace Amalienborg, znajdujące się w jej centrum. Na tym terenie znajdowała się już wcześniej rezydencja pałacowa Sofie Amalienborg . Uległa ona pożarowi w roku 1689. Fryderyk w jego miejscu założył właśnie Fre-drikstad. Autorem projektu tego założenia był królewski architekt Nicolai Eigtved . Zaprojektował on oś fryderycjańską z nanizanym na nią oktogonalnym placem, któ-rego cztery boki zajęły identyczne budowle pałacowe. W środku placu umieszczono pomnik króla Fryderyka V, założyciela tego miasta, a dalej na tej osi, fontannę. Dziś tę oś historyczną zamyka znajdujący się po drugiej stronie kanału nowoczesny obiekt opery, wybudowany wg projektu znakomitego architekta duńskiego Henninga Larse-na .

220 Kostoff S., The City Shaped, Thames & Hudson,London, 1991,reprint 2001, s. 112.

163

Nowe lokacje miejskie w obszarze Królestwa Szwecji w okresie XVI i XVII w., to liczba 75 zupełnie nowych miast i 25 projektów relokacji miast istniejących. W tej liczbie 10 miast nowych to małe ufortyfikowane garnizony wojskowe. Ponadto w około 170 miastach dokonano przebudowy planu miasta, w tym w 40 miastach dokonano ich rozbudowy. Jest oczywiste, że wszystkie te nowe założenia miejskie wyposażone były w nowożytne fortyfikacje, które narzucały regularność zewnętrznego rozplanowania urbanistycznego .

Pierwsze plany miast realizowanych w omawianym okresie nie posiadały jednak tej absolutnej regularności geometrycznej. Dopiero za sprawą holenderskiego geometry, Pettera Nicolausa de Kemp, wytyczone zostało pierwsze miasto o regularnej siatce ulic . Jest to miasto Göteborg, którego lokacja datowana jest na rok 1608. Plan Göteborga miał wyraźne cechy „miasta idealnego” – o półkolistym, symetrycznym rozplanowaniu, z ufortyfikowanym portem i regularną, prostokątną wewnętrzną siat-ką ulic. W roku 1619 miasto Göteborg zostało jednakże przeniesione i wybudowane na nowo w lokalizacji, która przetrwała do dziś. Zastosowano holenderskie metody budowy – z wprowadzeniem kanałów wewnątrzmiejskich i okalających miasto for-tyfikacji, na schemacie rozplanowania miast, przypominającym teoretyczny diagram Stevina. Układ przestrzenny miasta o regularnej siatce ulic, wewnętrznych kanałach i zarysie fortyfikacji bastionowych jest czytelny do dziś.

Ryc. 181. Kopenhaga. Amalienborg. Król Frederik V zaplanował nową ekskluzywną dzielnicę zwaną Frede-riksstad, z imponującym Kościołem Marmurowym i czterema pałacami Amalienborg zlokalizowanymi przy ośmiobocznym placu. Frederiksstad zbudowano na terenie po byłych dwóch innych pałacach o nazwie Sophie Amalienborg, wg projektu architekta królewskiego Nicolai Eigtved . Nowa dzielnica Frederiksstad zbudowana została w 1748r. dla upamiętnienia 300-letniej rocznicy wejścia dynastii Oldenburg na tron duński i koronacji pierwszego króla Oldenburg, Christiana I. Ilustracja pochodzi z 1756 roku i pokazuje cały kompleks Frederiksstad i pałace Amalienborg .

164

Ryc. 182. Szkic miasta Göteborg na podstawie pla-nu z 1684 roku.

Ryc. 183. Zdjęcie satelitarne śródmieścia miasta Göteborg w Szwecji.

Ryc. 184. Plan miasta Göteborg z 1644 w nowej lokalizacji . Plan zrealizowany i funkcjonuje do dziś.

Ryc. 185. Mapa miasta Göteborg – opracowana przez Ludviga Simona, opublikowana przez NP Pehrssona w roku 1888. Wskazuje numery ulic, numery i granice, własności, granice administra-cyjne, linii kolejowych i linii tramwajowych. Digita-lizacja w 2008 r. przez Uno Lindström / Göteborgs Fotostudio i ponownie opublikowana wspólnie przez Riksarkivet, Landsarkivet w Göteborgu i Re-gionarkivet för Västra Götalandsregionen och Göte-borgs Stad .

165

Interesujący układ przestrzenny reprezentowany jest przez miasto Kalmar w Szwecji . Dla Kalmaru, spalonego po wojnie szwedzko-duńskiej (1611-13) zaprojektowany zo-stał przez holenderskiego inżyniera, Andriesa Sersandera, nowy, radialny plan miasta. Plany odbudowy, a w zasadzie budowy nowego miasta na gruzach starego, były przed-miotem wielu dyskusji i zmian. Dowodem na to jest aż 15 wersji planów odbudowy Kalmaru z okresu lat 1613-1680. Plany te zachowały się w szwedzkich archiwach.

Największe projekty miast, o idealnym rozplanowaniu, powstawały jednak za spra-wą szwedzkiego inżyniera Erika Dahlbergha, szefa szwedzkiej Administracji Fortyfi-kacji . Dahlbergh po podróży do Włoch w latach 50. XVII wieku, wprowadził modę w kręgach królewskich na radialno-koncentryczne plany nowych miast, zasadniczo inne od siatki ortogonalnej, kojarzonej z handlowym, a nie rezydencjonalnym cha-rakterem miast. Na podstawie jego projektu powstał projekt Landskrony, z regu-

Ryc. 186. Kalmar – projekt odbudowy Kalmaru z XVII w. z radialną fortecą i czworobocznym zamkiem na wyspie.

Ryc. 187. Współczesny plan miasta Kalmar.

Ryc. 188. Projekt regulacji i rozbudowy miasta Landskrona, projekt Erika Dahlbergha z roku 1680.

Ryc. 189. Miasto Landskrona we współczesnym widoku satelitarnym. Widoczny jest czworoboczny fort, lecz układ pierwotny założenia miejskiego uległ zatarciu.

166

larnym, symetrycznym układem ulic, poprzecinanych kanałami, ze stopniowo, od środka na zewnątrz miasta, zmniejszającą się szerokością ulic i zmniejszającymi się gabarytami budynków. Szczególną uwagę Dahlbergh poświęcał fortyfikacjom, które wyposażał w duże bastiony, raweliny i dzieła zewnętrzne. W projektach Dahlbergha

Ryc. 190. Landskrona – Projekt regulacji i rozszerzenia miasta twierdzy Landskrony opracowanego przez Erika Dahlbergha w roku 1680. Projekt planu o symetrycznej budowie układu miejskiego z wydzielonym czworobocznym fortem oddzielonym fosą od miasta i rozbudowanym układem fortyfikacji bastionowych. W układ śródmiejski wprowadzone kanały w formie podwójnego krzyża. Na głównej osi symetrii zlokalizo-wano kościół. Pomiędzy miastem a fortem obszar przeznaczony dla wojska. Planu tego nie zrealizowano.

167

uwidocznia się silny wpływ renesansowej urbanistyki włoskiej, a zwłaszcza traktatów dotyczących miast idealnych.

Inny planista szwedzki, Nicodemus Tessin Młodszy w latach 70. XVII wieku od-wiedził Francję i zafascynował się francuskimi rozwiązaniami barokowymi. Dalszymi przykładami jego twórczej działalności są miasta Karlskrona i Karlsborg .

Vänersborg to miasto portowe nad jeziorem Vaener w Szwecji, lokowane w 1580 r. Z powodu zamulania się portu i bezpieczeństwa mieszkańców, skład towarów i wy-miana towarowa były w mieście utrudnione, a wręcz niemożliwa. Wówczas, w roku 1644 podjęto decyzję o przeniesieniu miasta do nowej lokalizacji położonej 3,5 km na północ, gdzie utworzono nowe miasto, mimo oporu mieszkańców. „Vänersborg” oznacza w języku szwedzkim „twierdzę nad jeziorem Vaenner”. Nowy Vänersborg przedstawia piękną, regularną formę planu, zakłóconą jedynie przez przebieg linii brzegowej. Przy murze znajdującym się nad brzegiem jeziora zlokalizowano plac targowy, w głębi kościół rzymsko-katolicki.

W miastach będących pod wpływami Królestwa Szwecji, a znajdujących na jego obrzeżu, takich jak Wismar, Stralsund, Ryga, czy Szczecin, Erik Dahlbergh projek-tował i budował nowe fortyfikacje dla istniejących układów miejskich, nie zmieniając ich wewnętrznej struktury221 .

Na terenie prawobrzeżnej dzielnicy Szczecina Łasztowni, powstał projekt rozbudowy miasta o charakterze „miasta idealnego”. Projekt ten, autorstwa szwedzkiego inżynie-ra Fransa de Traytorrensa, zachował się w archiwum sztokholmskim i nie został ni-gdy zrealizowany. Planowano rozbudowę miasta w formie symetrycznego założenia o ciekawej półkolisto-prostokątnej formie. Jak widać projekt przewidywał powiększe-nie miasta o 100%, a założenie regularnego układu przestrzennego, wzorowane było na schematach miast idealnych. Podział wewnętrzny zabudowy miejskiej był kom-pozycyjnie związany z formą fortyfikacji. W środku założenia zaplanowano obszerny plac rynkowy. Nurt Odry przecina założenie obronne i strukturę miejską Szczecina, tworząc wewnętrzną strefę portową, chronioną bastionem na Wyspie Grodzkiej od północy i zewnętrznym rawelinem od strony południowej.

Na szkicu projektu miasta Boras w Szwecji, pochodzącego z końca XVII w. widocz-ny jest szachownicowy układ zabudowy miasta o zewnętrznym kształcie zbliżonym do kwadratu. Niezwykle nowoczesny układ urbanistycznego rusztu ulic i kwartałów obejmuje przechodzącą przez obszar miasta wijącą się rzekę z 5 mostami. Miasto

221 Na temat fortyfikacji nowożytnych Szczecina i innych miast pisze Izabela Kozłowska w swej dysertacji doktorskiej, opracowanej pod kierunkiem autora, zatytułowanej: Szczecińskie fortyfikacje nowożytne. Rola fortyfikacji nowożytnych w kształtowaniu układu przestrzennego miasta Szczecina oraz wpływ analizy historycznej na współczesne działania pro-jektowe i zakres ochrony konserwatorskiej.

168

Ryc. 191. Karlskrona – plan miasta pochodzący z XVIII w., ilustrujący realizację założenia wg Nicodemusa Tessina Młodszego z XVII w. z wy-raźnym wpływem urbanistyki fran-cuskiego baroku .

Ryc. 192. Projekt miasta Väners-borg z roku 1641 z przekrojem przez umocnienia obronne .

169

Ryc. 193. Wismar – plan twierdzy Wismar z roku 1716 wokół istnie-jącego miasta średniowiecznego wg . proj . Erika Dahlbergha.

Ryc. 194. Stralsund – plan twier-dzy Stralsund z XVIII w. wokół ist-niejącego miasta średniowiecznego wg . proj . Erika Dahlbergha.

Ryc. 195. Szkic rozbudowy Szcze-cina opracowany na podstawie ry-sunku szwedzkiego inżyniera Fran-sa de Traytorrensa ok. roku 1630.

170

zostało w tej formie zrealizowane, a założony układ urbanistyczny przypominający z jednej strony zasadę budowy miast epoki helleńskiej, a z drugiej miasta – kolonie Ameryki, przetrwał do dziś.

Po śmierci króla Karola XII w roku 1718, w wyniku działań wojennych na froncie z Polską Rosją i Danią, Szwecja straciła podbite wcześniej ziemie na wschodnim brzegu Bałtyku, na mocy pokoju z Nystad w roku 1721. Tym samym data ta kończy okres dominacji szwedzkiej na tym obszarze. Niemniej jednak założenia miejskie pozostały trwałym śladem myśli inżynierskiej i potęgi Szwecji w wieku XVI i XVII.

Miasta idealne, budowane w Królestwie Szwecji w czasach jego 200-letniego okresu świetności, miały spełniać rolę utrwalającą potęgę władcy, umożliwić lepszą logistykę

Ryc. 196. Jeden z projektów planu miasta Arensburg z roku 1652. Projekt symetrycznego siedmiobocznego założenia miejskiego ze zinte-growanym, dominującym na osi założenia, czwo-robocznym fortem obronnym od strony wody, oddzielonym od miasta fosą. Mimo promieniście rozłożonego układu bastionów, struktura we-wnętrzna miasta oparta jest na podziale na kwar-tały prostokątne z placem miejskim w środku.

Ryc. 197. Jeden z wcześniejszych projektów pla-nu miasta Carlsburg z roku 1681. Projekt niemal symetrycznego, owalnego założenia bez wydzie-lonego fortu. Specyfiką tego planu jest budowa we wnętrzu układu miejskiego kanałów porto-wych zaprojektowanych w formie krzyża. Podział wewnętrzny miasta na kwartały prostokątne.

Ryc. 198. Schemat jednego z projektów miasta Boras w Szwecji z roku 1682. Autor projektu C:G:L:B, prawdopodobnie Carl Gustav Lindebergh autor planu fortyfikacji w Kalmar z 1863 r.

171

Ryc. 199. Miasto Boras w widoku współczesnym.

Ryc. 200. Projekt przebudowy miasta Visby Troligen z roku 1646. Widoczne w planie nieregularności i rzu-ty kościołów lokalizowanych na osi W-Z, to pozostałości poprzedniego układu urbanistycznego, które w tym planie pozostawiono, nakładając nową prostokątną siatkę ulic i kwartałów. W planie miasta wprowadzono również kanał portowy, a istniejący tu zamek otoczono dodatkowym, pięciobocznym układem fortyfikacji.

Ryc. 201. Projekt miasta Lindesberg z roku 1644 założonego na siatce prostokątnej z kanałem żeglownym w części centralnej miasta.

172

obrony oraz wewnętrzną komunikację w Królestwie. Budowa nowych miast podpo-rządkowana była przede wszystkim potrzebom militarnym państwa. Geometryczny idealizm był też w sensie formalnym wyrazem pragmatyzmu władzy, a w sensie ide-ologicznym odbiciem absolutystycznej władzy królewskiej.

Okres Renesansu w urbanistyce szwedzkiej był wyrazem wzrostu potęgi ekonomicz-nej i politycznej Królestwa. Miasta stanowiły fizyczne odzwierciedlenie procesu mo-dernizacji społeczeństwa i państwa. W tym względzie jest to wymowny przykład ści-słej korelacji polityki państwa i możliwości rozwoju urbanistycznego.

173

PODSUMOWANIE

Analizy historyczne pozostałyby jedynie teorią, gdyby nie próbować wynikających z nich wniosków przełożyć na współczesne problemy rozwoju miast. Są one dwoja-kiego rodzaju .

Po pierwsze: dysponujemy w Europie olbrzymim zasobem miast, z ich wartościami zawartymi w charakterystycznej kompozycji, zabytkowej architektury, detalu i trud-nej do zdefiniowania „atmosferze”. Odkrywanie i zachowywanie tych wartości, to olbrzymie, ciągłe zadanie w sztafecie pokoleń.

Po drugie: wciąż rozwijamy miasta, budujemy nowe dzielnice, których wolumen znacznie przekracza posiadane już zasoby historyczne. Niestety, w niewielu przy-padkach możemy pochwalić się taką jakością przestrzenną miast współczesnych, jaką oferują nam miasta historyczne. Kwestia priorytetów? A może ignorancji?

Jak pokazuje historia rozwoju osadniczego i współczesne przemiany oblicza miast, które możemy sami zaobserwować, miasta są utworami dynamicznie zmieniający-mi się. Dynamika tych zmian jest napędzana współczesnymi potrzebami, różnymi impulsami zewnętrznymi i wewnętrznymi. Otwarte planowanie miast z dopusz-czeniem genetycznie poprawnych przekształceń jest koniecznością, by zapewnić miastom prawidłowy, dynamiczny rozwój. Blokowanie rozwoju miast, ich całkowi-ta „balsamizacja” za życia, w imię zachowania „tradycji”, „wartości kulturowych” – może stać się formą blokady rozwoju miast, przyczyną odpływu z miasta kapitału inwestycyjnego, napędzającego rozwój urbanistyczny. To także może stać się ( i staje się) przyczyną lokowania nowych inwestycji w strefie podmiejskiej, co w efekcie, po-przez brak środków na inwestycje w obszarze śródmiejskim, niszczy strukturę miasta jako obszaru o zwartej koncentracji inwestycyjnej .

Każde miasto stanowi przypadek indywidualny, a splot oddziałujących na nie czyn-ników wewnętrznych i zewnętrznych może być zupełnie odmienny. Dlatego też istot-na jest materia historyczna, genetyczna forma i cechy tożsamości miasta, których rozpoznanie pozwala na podejmowanie odpowiednich decyzji rozwojowych. Nawet „miasto idealne”, widziane jako forma skończona w swej kompozycji, może mieć bo-

174

wiem również swoją dynamikę rozwojową, swoją „oś rozwoju idealnego”, określoną a priori i rozwijaną w procesie historycznej ciągłości. Tą dynamikę rozwoju określa idea miasta – nadrzędny motyw miasta, określający cel, dla jakiego miasto istnieje i ogólną formę, w jakiej się powinno rozwijać.

Można z całą odpowiedzialnością stwierdzić, że historia urbanistyki europejskiej legitymuje się na przestrzeni historii cywilizacji europejskiej niezwykłą ciągłością rozwoju. Należy też uznać za udowodnioną tezę, iż wypracowane w okresie an-tycznym formy miasta i jego struktury, mimo dziejowych zawirowań, zmian po-litycznych, nowych prądów i idei, były i są nadal kontynuowane. Człowiek jest głównym punktem odniesienia kształtowanych formy, struktur i wytyczania kie-runków rozwoju miast. Na przestrzeni wieków idea miasta nie traci też swej za-sadniczej wartości jako najlepszej przestrzeni życia społecznego.

175

ZAKOŃCZENIE

Chciałem w tej książce pokazać pewne historyczne nurty w budowie miast na prze-strzeni stuleci. Nie jest ona wyczerpującym vademecum wiedzy o historii rozwoju miast. Tematyka wymaga dalszych pogłębionych studiów i badań, w szczególno-ści wskazujących na rolę polskiej tradycji kulturowej w budowie miast cywilizacji europejskiej . Książka koncentruje się na miastach planowanych, na rozwoju myśli urbanistycznej, na nieustannych powrotach do pewnych charakterystycznych form i wielkości struktur miejskich, które okazują się być funkcjonalne, zorientowane na skalę i potrzeby człowieka. Miasta te, umieszczone w krajobrazie, o wysmakowanej kompozycji i ponadczasowej architekturze, mogą też być piękne. W niniejszej pracy wykazane zostało, że idealizm, dążenie do doskonałego wzorca miasta nie musi oznaczać, że miasta planowane mają być jednakowe, multiplikując jakieś „rozwiąza-nie idealne”. Miasta odróżniają się od siebie swoją topografią, wielkością, architek-turą poszczególnych budowli, lokalnością materiałów i konstrukcji, a przede wszyst-kich budującą je społecznością. Choć genetycznie w wielu aspektach reprezentują podobne rozwiązania, zawsze przewagę stanowi różnorodność ontogenetyczna, za-pewniając niepowtarzalność i unikalność każdego miast. Współczesna architektura niechętnie podnosi problem lokalności, starając się raczej o zaliczenie jej w poczet architektury międzynarodowej. Kontekst miejsca, o ile uwzględniony we współcze-snych projektach, zyskuje raczej charakter inspiracyjny, niż kulturowy.

Prześledzenie myśli urbanistycznej wymaga nie tylko analizy geometrii układów prze-strzennych miast, ale wczucia się w atmosferę epoki historycznej i nurtujących ją problemów. W każdej nieomal epoce historycznej obronność miast, poczucie bez-pieczeństwa życia mieszkańców, zabezpieczenie obrotu gospodarczego, wymagały tworzenia zwartych, zamkniętych form zabudowy, otoczonych systemem fortyfikacji. Dzisiaj korzystamy z dobrodziejstwa otwartości miast, likwidacji granic państwo-wych. Czy ta, historycznie szczególna sytuacja, potrwa jeszcze jakiś czas? Niestety symptomy nowych konfliktów globalnych i problemów, z jakimi musi się zmierzyć Europa skłaniają do smutnych refleksji o przemijaniu…

176

Niniejsza monografia została pomyślana jako pierwszy element w cyklu studiów nad historią urbanistyki. Kolejne tomy zostaną poświęcone następnym epokom w rozwo-ju miast .

177

NOTY BIOGRAFICZNE

Omawiając problematykę idei rozwoju miast niezbędne jest przedstawienie sylwetek wybranych myślicieli i autorów najistotniejszych koncepcji miast idealnych, jak rów-nież najważniejszych apologetów i krytyków „urbanistyki idealnej”. Przestudiowanie biografii oraz dzieł autorów pozwala na zrozumienie ich poglądów i inspiracji. Na ich wiedzę składają się przede wszystkim badania i doświadczenie własne, ale także efekt wymiany myśli w środowiskach, w których żyli i tworzyli. Są oni więc, w pew-nym zakresie, wyrazicielami poglądów funkcjonujących w środowiskach intelektual-nych poszczególnych epok i okresów. Ich poglądy, choć artykułowane indywidualnie, są wyrazem stanu świadomości tych środowisk. Ważne jest również to, że nowe idee kształtowania miast nie powstawały w sposób przypadkowy i spontaniczny – były projektowane przez architektów i urbanistów o wielkich umiejętnościach i nieprze-ciętnych zdolnościach syntetycznego ujmowania ówczesnej problematyki socjologii, polityki, techniki i geometrii i ekonomii, umiejących formułować wizje w sposób teo-retyczny, a także przekładać je na rezultaty praktyczne. Musieli dysponować wielką siłą retoryki, dzięki której potrafili przekonywać do swych rozwiązań swoich władców, mecenasów czy inwestorów. W niektórych przypadkach byli twórczymi realizatorami określonych założeń ideowych, czy ogólnych wytycznych określanych przez władzę panującą – przekładając język teorii na realizację rzeczywistych układów urbanistycz-nych. Warto przyjrzeć się biogramom i osiągnięciom niektórych z nich. Przedstawio-na lista nie wyczerpuje oczywiście wszystkich osób ważnych dla kreacji nowych, idealnych układów przestrzennych miast, jest raczej jej zaczątkiem. Biogramy usze-regowane zostały według porządku alfabetycznego. W opisie biogramów korzystałem z dostępnych źródeł encyklopedycznych, książkowych i Internetu – nie jest to więc rozdział badawczy, a raczej informacyjny, uzupełniający wywód monograficzny.

178

Leo Battista Alberti (1404-1472), wybitny włoski teoretyk architektury renesansu, twórca dzieła 10 ksiąg o architektu-rze (De re aedificatoria libri X), opartych o dzieło Witruwiusza, praojca wszelkich teorii architektonicznych oraz spuściznę na-ukową Platona. Alberti do teorii starożytnych dodał obserwacje własne. Przede wszystkim w miejscu centralnym planowania urbanistycznego umieścił nie Boga, lecz człowieka. Zawarte w X księgach teoria miasta idealnego, przedstawia miasto ide-alne jako miejsce, w którym mieszkańcy mogą prowadzić spokojne, możliwie beztro-skie życie, wolne od wszelkich niebezpieczeństw. Zdaniem Albertiego projektowane miasto nie powinno mieć wad, a posiadać wszystko, co jest niezbędne mieszkańcom do wygodnego życia. Budowle miejskie opisuje Alberti w tomie VI jako „dumne”, regularne i piękne. Piękno definiuje jako „prawidłową zgodność wszystkich części” kompozycji i odnosi je zarówno do pojedynczego obiektu jak i to całego miasta.

Johannes Valentinus Andreae (1586-1654) – ur. w Wittem-bergii był niemieckim teologiem ewangelickim, któremu przy-pisuje się autorstwo jednego z trzech fundamentalnych dzieł Różokrzyżowców Chymische Hochzeit Christiani Rosencreutz . W latach 1604-1606 studiował teologię i nauki przyrodnicze w Tübingen. Naukę przerwał na skutek skandalu. Podróżował po Szwajcarii, Austrii i Włoszech. Studia teologiczne w Tübin-gen zakończył w roku 1614. Pełnił różne funkcje kościelne. Szczególne zasługi położył w reformowaniu szkół, instytucji społecznych i w two-rzeniu instytucji charytatywnych. Był założycielem Christliche Gottliebende Gesell-schaft oraz członkiem Fruchtbringende Gesellschaft. Pod koniec życia został opatem ewangelickiej szkoły w Adelbergu. Był autorem m.in. książki Christianopolis, w której przedstawił alegorię miasta utopijnego, stanowiącego jednocześnie obraz idealnej osobowości chrześcijańskiej człowieka.

Bartolomeo Ammanati (1511-1592) – ur. w Settignano koło Florencji, włoski rzeź-biarz i architekt, przedstawiciel manieryzmu uczeń Baccia Bandinelliego i Jacopa Sansovina. Autor licznych prac architektonicznych i rzeźbiarskich w Wenecji, Rzymie Padwie i Florencji, (m. in. Pałac Pittich, most na rzece Arno, fontanna Neptuna na pl. Della Signoria we Florencji). Autor traktatu La citta ideale opublikowanego przed 1598. Pod koniec życia przeżył kryzys religijny, potępił nagość obecną w jego wcze-śniejszych pracach, a swój majątek zapisał w spadku jezuitom.

179

Antonio di Pietro Averulino, zwany Filarete (1400-1469) – architekt, i rzeźbiarz włoski, autor Traktatu o Architekturze (Trattato d’Architettura) (1460-1464). Na zle-cenie Francesco Sforzy, który mianował go nadwornym architektem w Mediolanie, stworzył model miasta idealnego Sforzinda, o gwiaździstej ośmioramiennej formie, złożonej z dwóch przesuniętych pod kątem 45 stopni kwadratów.

Giovanni Domenico Campanella (1568-1639) – domini-kanin o rewolucyjnych poglądach, filozof, twórca koncepcji Miasta Słońca. Urodził się w roku w mieście Stilo w Kalabrii (Włochy) w biednej rodzinie. Mając 14 lat wstąpił do zakonu dominikanów w Palcanica i przyjął imię Tomasso (Tomasz). Zgłębiał teologię i filozofię starożytnych – Platona, Pliniusza oraz pisma stoików, a z czasem zaczął podróżować po kra-ju. Na skutek jego zainteresowań „wiedzą tajemną” i astro-logią zaczęły się problemy Campanelli z Sanctum Officium. Kilkakrotnie, oskarżany o herezję, był torturowany i trafiał do więzienia. W 1599 napisał dzieło Monarchia di Spagna (Monarchia hiszpańska), w którym ukazał obraz społeczeństwa, w którym bogacze żyją kosztem biednych. W tym samym roku podjął próbę zorganizowania w Kalabrii powstania, mającego na celu wyzwolenie ludu spod władzy Hiszpanów. Namawiał chłopów na wspólnotę dóbr i walkę z Kościołem. Ta działalność Campanelli zakończyła się oskarżeniem go o herezję i uwięzieniem na 24 lata. W więzieniu napisał większość swoich dzieł, takich jak: Atheismus triumphatus (1607), Philosophia rationalis (1613), Obrona Galileusza (1616), ale przede wszystkim dzieło życia, utopijny manifest – Citta del Sole (Miasto Słońca). Po ucieczce z więzienia osiadł w Paryżu, gdzie został doradcą kardynała Richelieu. Został uniewinniony. Zmarł w wieku 71 lat w paryskim klaszto-rze dominikanów przy ul. St. Honore w Paryżu.

Pietro Cataneo (1500-1572) – ur. w Sienie architekt włoskiego renesansu, uczeń Peruzziego. Jako pierwszy wydzielił urbanistykę jako odrębny, autonomiczny dział ar-chitektury. Był autorem książki pt. La pratiche delle due prime matematiche, wydanej w roku 1546, w której przedstawił m.in. podstawy matematyki i geometrii potrzebne do budowy twierdz, zasady pomiaru ziemi, powierzchni, obwodów działek, różnic wysokości, objętości fos i zbiorników. Przede wszystkim znany jest z autorstwa trak-tatu I Quattro Primi Libri di Architettura (1554). Stanowi on zestaw czterech ksiąg o teorii architektury i urbanistyki. Pierwszy tom poświęcony jest projektowaniu ufor-tyfikowanych miast, drugi materiałom budowlanym, trzeci architekturze sakralnej, a czwarty architekturze mieszkalnej. Projektował modele miast na układach różnych wieloboków foremnych, a także układy oparte o wielobok nieforemny. Był przekona-

180

ny o wyższości układu prostokątnego ulic nad układami gwiaździstymi. Jego prace związane z projektowaniem miast odegrały dużą rolę w kształtowaniu się świado-mości architektów renesansu. Były cytowane przez Palladia, rozpracowywane przez Scamozziego i Vasariego. Jego plan „miasta idealnego” miał wpływ na ukształtowa-nie projektu odbudowy Londynu, opracowanego przez Richarda Newcourta po wiel-kim pożarze Londynu, jak również na projekty takich miast, jak Savannnah i Filadel-fia w Stanach Zjednoczonych. Widoczne są również związki jego idei projektowych z projektem Centralnej Dzielnicy Businessu w Adeleidzie w Australii, zrealizowanej ponad 400 lat później.

Erik Jönson Dahlbergh ( 1625 – 1703) – szwedzki mar-szałek polny, artylerzysta, inżynier wojskowy, architekt, budowniczy, urbanista, kartograf, historyk, dyplomata, gubernator i podróżnik, jednym słowem człowiek Rene-sansu. Studiował architekturę, rysunek i budowę forty-fikacji we Frankfurcie nad Menem. Nadzorował i doku-mentował, zdobywane w czasie „potopu szwedzkiego”, zamki na terenie Polski. Na swych rysunkach uwiecznił dziesiątki polskich miast i miasteczek, a jego rysunki zo-stały wydane w wielkiej księdze S. Puttendorfa „De rebus a Carolo Gustavo Sueciae Rege gestis...”,w Norymberdze w roku 1696. Od 1676 generalny inspektor Admi-nistracji Fortyfikacjami, autor wielu projektów budowy miast idealnych i fortyfikacji w obszarze basenu Morza Bałtyckiego w okresie panowania szwedzkiego. Założyciel szwedzkiego korpusu inżynierów222 .

Albrecht Dűrer (1471-1528) – niemiecki malarz, rysow-nik, grafik, wszechstronnie uzdolniony artysta Renesansu, uważany za najwybitniejszego twórcę niemieckiego tego okresu. Autor dzieła o budowie fortyfikacji bastejowych, a także twórca teoretycznych miast idealnych.

Francesc Eiximenis (1340-1405) – urodzony w Gironie kataloński pisarz, filozof, franciszkanin, biskup Elny, później związany z Walencją. Autor wielu publikacji,

222

181

w tym wydanej w 1385 roku książki Dotze de Crestia, w której m.in. opisał swój projekt miasta idealnego . Przeciwnik feudalizmu i zwolennik demokratyzacji stosun-ków społecznych, wolności indywidualnej i silnej, integrującej roli rodziny. W 1385 roku pisał, że: „Każdy jest stworzony przez naturę do wolności – natura stworzy-ła ludzi równymi, dopóki społeczeństwo nie wybrało swoich przywódców dla swej ochrony i zarządzania. Wolność jest jedną z podstawowych i znaczących wartości istniejących miedzy ludźmi i żadne społeczeństwo nie ma absolutnej władzy nad nikim, poza paktami i prawem”. Echo tej wypowiedzi słychać w Deklaracji Niepod-ległości Jeffersona z 1776 roku. Jego założenia miasta idealnego, odegrały również, za pośrednictwem instrukcji królewskich dotyczących urbanizacji Ameryki Łacińskiej, istotną rolę w kształtowaniu się formy osadnictwa kolonizacyjnego w Ameryce.

Domenico Fontana (1543-1607) ur. w Melide nad jezio-rem Lugano (Szwajcaria), zm. w Neapolu – tesyński ar-chitekt tworzący w okresie późnego Renesansu. Studiował matematykę, a następnie w 1563 roku dołączył do swe-go brata w Rzymie. Tam studiował architekturę starożytną i współczesną. Pierwszą pracę wykonał na zlecenie kar-dynała Montalto (późniejszego papieża Sykstusa V). Była to Cappella del Prespio w bazylice Santa Maria Maggiore (1584) i willa Negroni. Następnym jego dziełem był pałac kardynała Montalto w pobliżu bazyliki Santa Maria Maggiore w Rzymie. Gdy kardynał Montalto wybrany został na papieża i przyjął imię Sykstusa V, ustanowił Fontanę papieskim architektem. W bazylice zaprojektował on m.in. latarnie na kopule bazyliki. Ważne prace wykonał także w bazylice św. Jana na Lateranie, m.in. fasadę północnego ramienia transeptu. Ponadto znanymi dzie-łami Fontany są kościół Santa Trinita dei Monti, gmach Biblioteki Watykańskiej oraz pałac Monte Cavallo na Kwirynale. Największą sławę przyniosło mu podniesienie egipskiego obelisku, przywiezionego w czasach rzymskich przez cesarza Kaligulę, z rzymskiego cyrku znajdującego się w Watykanie. Obelisk został ustawiony na pla-cu przed Bazyliką św. Piotra w Rzymie, w roku 1586. Fontana był autorem projektu przebudowy Rzymu, polegającej na wytyczeniu osi ulic pielgrzymkowych. Po śmierci papieża Sykstusa V, jego następca Klemens VIII obciążył Fontanę zarzutami o niepra-widłowe zarządzanie środkami publicznymi i w 1592 roku zwolnił Fontanę z posady architekta. Fontana przeniósł się wówczas do Neapolu, gdzie zaprojektował m.in. pałac Reale, szereg kanałów, nowy port i most. Nie dożył jednak do zakończenia ich realizacji. Zmarł w wieku 63 lat w Neapolu. Za sprawą jego koncepcji przebudowy Rzymu, uważany jest za „ojca nowożytnej urbanistyki”.

182

Wespazjan Gonzaga (1531-1591) mecenas sztuki, członek jednej z potężniejszych włoskich rodzin magnackich, wywodzących się z Mantui. Założyciel i realizator Sab-bionety, renesansowego miasta idealnego i budowniczy na zlecenie króla Hiszpanii Filipa II włoskich fortyfikacji nowożytnych w Hiszpanii i Północnej Afryce, a także wież obserwacyjnych u wybrzeża Hiszpanii. Fortyfikacje takie powstały m. in. w Ka-retagenie, Gibraltarze, Kadyksie, Marsa El Kebir, Melilla, Oranie. Jako wicekról Nawarry wybudował również układ fortyfikacji dla Pamplony.

Eilhard Lubinus (1565 -1621) – jeden z najznakomitszych umysłów Renesansu. Ur . w Westerstede, studiował w Rostocku, Lipsku, Kolonii, Strasburgu i Tybindze . Pod koniec XVI w. zatrudniony został na Uniwersytecie w Rostocku, gdzie został pro-fesorem poezji i teologii, a w 1606 roku objął funkcję rektora tej uczelni. Miał bardzo szeroki zakres zainteresowań, dał się poznać jako wybitny kartograf. Opracował mapę Rugii (1609) i Księstwa Pomorskiego (1618). Wydał też grecko-niemiecko-łacińską edycję Nowego Testamentu z przedmową i poradami uczenia chłopców łaciny223 .

Francesco di Giorgio Martini – (1439-1502) – architekt włoski znany fortyfikator, autor traktatu architektonicznego o architekturze cywilnej i wojskowej, zawierającego projekty idealnych miast, pałaców i fortec. Współpracownik Laurany przy budowie pałacu w Urbino. Jego projekty były naśladowane w wielu renesansowych budow-lach zarówno w Italii, jak i poza jej granicami.

Bernardo Morando, (Bernardino Morandi) – (1540 -1600) włoski architekt urodzo-ny w Padwie lub Wenecji. Od roku 1569 pracował w Polsce dla Jana Zamoyskiego – kanclerza wielkiego koronnego, a potem również hetmana wielkiego koronnego. Był twórcą projektu idealnego miasta Zamościa, perły renesansu polskiego. Umowę na wykonanie projektu z Janem Zamoyskim podpisał w 1578 roku we Lwowie . Do końca swego życia w roku 1600 był też budowniczym Zamościa i autorem projek-tów jego najznakomitszych obiektów, takich jak arsenał, pałac Zamoyskich, Brama Lubelska, ratusz i kolegiata (obecnie katedra) oraz fortyfikacji miasta. Nadzorował również budowę innych budowli i kamienic w mieście. Do pomocy w budowie ścią-gał włoskich budowniczych z Moraw. Współpracował również z niemieckimi kamie-niarzami. Bernardo Morando opracował również dla Jana Zamoyskiego plany budo-wy i fortyfikacji Tomaszowa i Szarogrodu na Podolu. Zmarł w Zamościu224 .

223 Wg. Śladami Lubinusa – przewodnik niezwykły, Szczecin 2014224 Wg wikipedia .

183

Tomasz More (ang.) Thomas More lub Morus - (1478 - 1535) – angielski myśliciel, pisarz i polityk, członek Izby Lordów i kanclerz królewski, tercjarz franciszkański, a także – mę-czennik chrześcijański czczony przez anglikanów, święty Ko-ścioła katolickiego. Jego najsłynniejsze dzieło, Utopia (około 1516) przedstawia fikcyjne królestwo na wyspie, w którym niektórzy współcześni uczeni dopatrują się wyidealizowanego przeciwieństwa Europy z czasów Morusa, inni uznają je za złośliwą satyrę na stosunki panujące w Europie.

Tomasz More w Utopii stworzył wizję idealnego państwa i systemu społecznego. Nie uznał legalności małżeństwa Henryka VIII z jego drugą żoną – Anną Boleyn oraz nie zgodził się uznać króla za głowę Kościoła w Anglii, za co został skazany na ścięcie. Wyrok wykonano, a głowę Morusa powieszono na Tower Bridge na widok publicz-ny .225

Platon – (427 – 347 p.n.e.) – grecki filozof. Jego ojciec po-chodził ze znakomitego, ateńskiego rodu Kodrosa, matka na-tomiast miała wśród swoich przodków Solona . Wysoka pozy-cja społeczna rodziny Platona była istotnym czynnikiem, jaki wpłynął na jego zapatrywania polityczne. Platon otrzymał staranne wykształcenie. Studia filozoficzne rozpoczął pod kierunkiem Kratyla, zwolennika Heraklita. Rodzina kształciła go na kupca – w tym celu Platon odbył kilka podróży do Azji Mniejszej i na Kretę. W wieku 18 lat, w czasie jednej z podróży morskich został po-rwany przez piratów i sprzedany jako niewolnik. Na targu niewolników rozpoznał go jednak jeden z krewnych i wykupił. Przygoda ta musiała silnie wpłynąć na psychikę Platona. Zgodnie z przekazem zawartym w jego pismach, w wieku 20 lat spotkał Sokratesa i został jego najwierniejszym uczniem. Studiował u niego przez 8 lat. Wy-rok śmierci wydany na Sokratesa zniechęcił Platona do demokratycznego systemu rządów. Po śmierci Sokratesa Platon opuścił wraz z innymi współuczniami Ateny i przez 12 lat podróżował po Grecji, Egipcie i Wielkiej Grecji. Powrócił w 40 roku życia do Aten i tu założył w 387 p.n.e. Akademię Ateńską.226 Był twórcą systemu filozoficznego zwanego idealizmem platońskim. Mimo dużej kontrowersyjności gło-szonych poglądów, system filozoficzny Platona jest w różnych formach i zakresach obecny w europejskiej tradycji filozoficznej, a także w planowaniu miast.

225 Opracowane na podst. https://pl.wikipedia.org/wiki/Tomasz_More226 Opracowane na podst. http://pl.wikipedia.org/wiki/Platon

184

Paolo Veronese, Denver Art Museum, Stany Zjednozone

Vincenzo Scamozzi ( 1552-1616) architekt włoski, autor wy-danej w roku 1615 publikacji “L’idea dell’Architettura Univer-sale”, przetłumaczonej na wiele języków i popularnej w Eu-ropie w wieku XVII. W drugim tomie swego dzieła Scamozzi prezentuje projekt miasta idealnego Palmanova, opartego na dwunastoramiennej gwieździe, której forma podporządkowa-na jest względom obronnym. W swym dziele “L’Idea Della Ar-chitettura Universale”, stwierdził, że “Miasto nie powinno być rezultatem natury lecz produktem planowania”227 .

Heinrich Schickhardt (1558-1635) – wittemberski budow-niczy, architekt i urbanista epoki Renesansu, w Niemczech. Sporządził zestawienie swoich prac budowlanych i pozostawił wiele planów i projektów, co jest nie lada ucztą dla badaczy. Był autorem m.in. projektu miasta Freudenstadt zaplanowa-nego dla księcia Fryderyka I Wittemberskiego w roku 1599 w formie kwadratu z dwuliniową zabudową obrzeżną i cha-rakterystycznym dwuosiowym, narożnikowo ustawionym ko-ściołem.

Simon Stevin (1548-1620) holenderski uczony, matematyk, geometra autor 11 książek z różnych dziedzin matematyki, fizyki, budowy miast i fortyfikacji. Autor projektu miasta ide-alnego zawartego w dziele Vande Oirdening de Staden . Wy-nalazca pojazdu napędzanego wiatrem, odkrywca i propaga-tor systemu dziesiętnego i ułamków dziesiętnych w Europie (wcześniej wynaleziono i stosowano ułamki dziesiętne w Chi-nach i krajach arabskich).

Sylwester II Gerbert z Aurillac (ur. około 940 – 955, zm. 1003 r. ) ur. w Owernii (centralna Francja) w rodzinie plebej-skiej. Wychował się w benedyktyńskim klasztorze zakonu św. Gerarda w Aurillac. Naukę w quadrivium (czyli w zakresie arytmetyki, geometrii, muzyki i astronomii) odbywał w kata-lońskim klasztorze Santa Maria de Ripoll, gdzie dzięki wybit-

227 “City should be not result of nature but product of planning”. Źródło: C.M.Gutjahr, Building and Planning, Culture & History of Urban Plan, Lecture Notes, The University of Melbourne, Faculty of Architecture, 1999

185

nym zdolnościom został zaproszony przez hrabiego Barcelony — Borrella II. Klasztor w Ripoll był w wówczas jednym z najprężniejszych ośrodków kultury chrześcijańskiej Hiszpanii, mogącym konkurować z innymi ośrodkami klasztornymi w Europie. A na-stępnie studiował w Vic, gdzie dzięki sąsiedztwu z islamską Andaluzją228, miał oka-zję zapoznać się z nauką arabską, stojącą wówczas na wysokim poziomie. Gerbert umiał wykorzystać poznaną wiedzę matematyczną: nauczył się korzystać z pocho-dzącego z Chin liczydła, sam rozwinął i wprowadził do powszechnego użycia łatwiej-szy do operowania system notacji cyfr — pochodzenia hinduskiego, który przyjęło się nazywać arabskim — w miejsce stosowanych dotychczas cyfr rzymskich. W latach 969/70 wraz ze swymi protektorami hrabią Borrellem i Hatto, biskupem Vic, udał się na pielgrzymkę do Rzymu, gdzie spotkał się z papieża Janem XIII, a także cesarzem Ottonem I. Zapewne zrobił dobre wrażenie, bo, za namową papieża, Gerbert został nauczycielem syna cesarza Ottona I. Gdy po śmierci Ottona I, uczeń Gerberta stał się nowym cesarzem — Ottonem II, Gerbert udał się na dalsze studia do znakomitej szkoły katedralnej w Reims — duchowej stolicy kształtującej się Francji. W krótkim czasie z ucznia stał się kierownikiem szkoły. Był wynalazcą, potrafił przeprowadzać w pamięci złożone operacje matematyczne, skonstruował liczydło-gigant na posadz-ce nawy katedralnej, obsługiwane było przez 64 uczniów. Gerbert związał się z ko-lejnym władcą z dynastii Ludolfingów, trzecim z kolei cesarzem rzymskim, Ottonem III, dzięki czemu uzyskał poparcie w drodze do tronu papieskiego. Był naukowcem, napisał wiele tekstów zawartych w licznych księgach, m. in. Geometria .

Działalność naukowa Gerberta, zwłaszcza jego publikacje dotyczące nauk ścisłych i prowadzone przez niego nauczanie, stworzyły pomost pomiędzy nauka arabską i zapomnianą nauką starożytną a nauką średniowiecza, prowadzoną w klasztor-nych ośrodkach nauki. Z dużym prawdopodobieństwem też, można przypisać mu odpowiedzialność za przetransponowanie zasad geometrii wykorzystywanych przy zakładaniu miast antycznych na grunt Europy średniowiecznej, a zwłaszcza wpro-wadzenie szachownicowego układu zabudowy z centralnie położonym rynkiem przy lokacji miast średniowiecznych w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Sylwe-ster II widział w racjonalnym podziale przestrzeni miasta symbolikę chrześcijaństwa (krzyż). Nowe miasta zakładane na ogół przy starych grodach lub na ich miejscu,

228 W stolicy El-Andaluz, Kordobie, znajdowała się największa w tym czasie na świecie biblioteka Al.-Hakama, licząca 400 tys. woluminów i 6 innych wielkich bibliotek. Nauka arabska była w tym czasie u szczytu rozwoju – również dzięki spadkowi dzieł starożytnych (głównie greckich i perskich), oraz kontaktom z cywilizacjami Wschodu, jak Indie i Chiny. Arabowie zajmowali tereny na półwyspie Iberyjskim przez 781 lat, począwszy od najazdu na Hiszpanię w roku 711, aż do upadku Grenady w roku 1492. Okres jedności imperium arabskiego minął w roku 926, kiedy to Kalifat rozpadł się na osobne królestwa, lecz nie zapobiegło to tendencjom do dalszej ekspansji Arabów w Europie. Oprócz Półwyspu Iberyjskiego Arabowie byli obecni na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia również w Italii. W połowie IX wieku napadli na Rzym, plądrując m.in. katedrę św. Piotra. Okupowali Sycylię, Sardynię, umacniając się na południu półwyspu apenińskiego. Gerbert jako papież Sylwester II panował nad światem chrześcijańskim w bezpośrednim sąsiedztwie kwitnącego świata Islamu.

186

swą regularnością rozplanowania miały wprowadzać porządek chrześcijański, z za-chowaniem narodowych tożsamości poszczególnych państw. 229

Otton III (981- 1002) Cesarz rzymski, koronowany za ży-cia swego ojca, objął samodzielnie władzę w roku 997, w wieku zaledwie 16 lat. Cesarz Otton III był synem ce-sarza Ottona II i bizantyjskiej księżniczki Teofano (955 – 991). Wychowany był przez greckich nauczycieli i jego marzeniem była odbudowa imperium rzymskiego -Renova-tio Imperii Romanii, oraz zbudowanie uniwersalistycznego chrześcijańskiego państwa – Civitas Dei – z Rzymem jako jego stolicą. Do grona jego najbliższych współpracowników zaliczał się dawny nauczyciel jego ojca, Gerbert, przyszły papież Sylwester II. Polska i inne kraje środkowo-europejskie zawdzięczają pokojową chrystianizację Ottonowi III i papieżowi Sylwestrowi II. Otton III zginął otruty w Rzymie w wieku 21 lat .

Giorgio Vasari (1511-1574) ur. we Florencji, włoski archi-tekt, malarz, historiograf sztuki. Jeden z głównych przed-stawicieli manieryzmu w sztuce, pozostawił po sobie dzieła w całych środkowych Włoszech. W latach pięćdziesiątych pracował w Rzymie na zlecenie papieża Juliusza III oraz kardynała Alessandro Farnese. W latach sześćdziesiątych na zlecenie Kosmy I Medyceusza wzniósł kompleks Uffi-zi, który następnie połączył słynnym korytarzem (Corridoio Vasariano) z rezydencją książąt – Pałacem Pittich. Do naj-ważniejszych prac malarskich Vasariego należy dekoracja malarska w Palazzo Vecchio we Florencji oraz malowidło w kopule florenckiej kate-dry. Mimo to uważany jest on jednak za malarza podrzędnej kategorii. Dziełem ży-cia Vasariego, za które jest najbardziej ceniony, jest zbiór biografii najwybitniejszych artystów włoskich od Cimabuego do Michała Anioła (Vite dei piú eccellenti architetti, pittori et scultori – pierwsze wydanie 1550; drugie w 1568 – uzupełnione i z nie-znacznie zmienionym tytułem Le vite de’ piú eccellenti pittori, scultori ed architettori – w wydaniu polskim: Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów . Vasari przedstawił typowo renesansową koncepcję historiograficzną, zakładającą upadek sztuki w średniowieczu i jej stopniowe odradzanie się od czasów Giotta, aż do kulminacji w osobie Michała Anioła. Głównym ośrodkiem odrodzenia sztuk pla-stycznych była dla niego Toskania. Vasari pozostawił również po sobie Wspomnienia

229 Więcej informacji szczegółowych na temat wizji pokojowego zjednoczenia Europy ok. roku 1000 oraz postaci Sylwestra II Gerberta można znaleźć na stonie: http://www.kosciol.pl/article.php/20040501203419927 oraz w książce Teodora Parnickiego Srebrne orły .

187

(Libro delle ricordanze). Jego utwory często wykorzystywane są w opracowaniach dotyczących renesansu.

Cavaliere Giorgio Vasari (Giorgio Vasari Młodszy) odziedziczył majątek po bezdziet-nym stryju. Napisał teoretyczny traktat o architekturze rysując i opisując w nim cały zestaw projektów „miast idealnych”. Dzieło to przedstawia nie tylko nowatorskie układy geometryczne miast, ale przede wszystkim odpowiadający na ówczesne nie-dogodności miasta bardzo bogaty i przemyślany program dla uzdrowienia i uporząd-kowania miejskich struktur i przestrzeni.

Denis Vairasse d’Allais (1630-1672) – pisarz francuski. Znany dzięki swemu dziełu dotyczącemu teorii utopijnych, zatytułowanemu: Histoire des Sevarambes, w którym autor opisał hipotetyczne istnienie nie odkrytych ziem Terres Australes leżących na oceanie Indyjskim, na południowy wschód od Przylądka Dobrej Nadziei.

Leonardo da Vinci (1452-1519)genialny malarz, pisarz i wy-nalazca epoki Renesansu . W zakresie budowy miast autor koncepcji poprawy stanu współczesnych sobie miast poprzez wprowadzenie wielopoziomowej segregacja ruchu kołowego i pieszego oraz podziemnych tuneli komunikacyjnych i infra-strukturalnych.

Witruwiusz, czyli Marcus Vitruvius Pollio (ur. ok. 70 r. p.n.e.) teoretyk architektury, działał za panowania cesarza Juliusza Cezara w Rzymie, a tak-że na stanowisku architekta wojennego cesarza Augusta, któremu to dedykował swe dzieło De architectura libri decem. Oryginał tego dzieła zaginął, lecz zachowały się odpisy. W Polsce znajduje się egzemplarz napisany w XV w., który przechowywany jest w Bibliotece Kórnickiej. Pierwsze tłumaczenie na język polski ukazało się w roku 1844. Dzieło to zawierało opis miasta idealnego założonego na planie centralnym. Stało się ono inspiracją do tworzenia traktatów o architekturze i projektowaniu miast idealnych.

189

BIBLIOGRAFIA

Zamieszczone poniżej zestawienie bibliograficzne obejmuje najważniejsze pozycje literatury światowej dotyczącej problematyki historii urbanistyki i zagadnień plano-wania przestrzennego. W poniższym zestawieniu wyszczególniono w osobnych ze-stawieniach bibliografię światową (obcojęzyczną) i bibliografię polskojęzyczną.

BIBLIOGRAFIA ŚWIATOWA Adler, M., Ideology and the Structure of American and European Cities, Journal of Urban History

21 (Sept., 1995), 691-715.Albers, G. (Wyd.),Zur Entwicklung der Stadtplanung in Europa. Braunschweig/ Wiesbaden1997Alberti, L. B., On the Art of Building in Ten Books, Cambridge: MIT Press, 1988.Alberti, L. B., De re aedificatoria, Pretsel, Monachium 1975 (oryginalne wydanie 1485)Alexander, C.,The Nature of Order, Books I-IV, Berkeley: The Center for Environmental Structure,

2002-2005 .Architectural Theory, Taschen, 2006Bach J., Zur Entwicklung einer allgemeinen Theorie der Stadtplannung, [w:] Schriften der Hoch-

schule für Architektur Und Bauwesen Weimar, Zeszyt 55, 1988Bacon, E. N.,Design of Cities, New York: Penguin Books, revised edition, 1974Benevolo L.,The History of the City, 1980Castagnollo F., Ippodamo di Mileto e l’urbanistica a pianta ortogonale, Roma 1956; wyd. ang.

Town Planning In Antiquity, Cambridge, Mass.,London 1972Cecchetto G., La Podesteria di Castelfranco nelle mappe e nei disegni dei secoli XV-XVIII. Banco

Popolare de Castelfranco Veneto, 1994Coleman N., Utopias and Architecture, Routledge, 2005Crowe N .Nature and the Idea of a Man-Made World. An Investigation into the Evolutionary Roots

of Form and Order in the Built Environment, MIT Press, 1997Cuthbert A. R., (redaktor) Designing cities – Critical Readings in Urban Design, Blackwell Pub-

lishing, Malden 2007Delfante C.,A Grande História da Cidade (Lisbon: Instituto Piaget, 1997; originally Grande His-

toire de la Ville).Eaton R., Die ideale Stadt:Von der Antike bis zur GegenwartEimer G., Die Stadtplanung im Schwedischem Ostseereich: 1600-1715, Lund 1961Eiximenis, F., Regiment de la cosa publica, Walencja, 1499, facs. ed. Walencja 1991Gerkan, A. V. Griechische Staedteanlagen, Bodin, 1924Gutkind, E.A. vol. 1 Urban Development in Central Europe (1964).Gutkind, E.A. vol. 2 Urban Development in the Alpine and Scandinavian Countries (1965)Gutkind, E.A. vol. 3 Urban Development in Southern Europe: Spain and Portugal (1967).

190

Gutkind, E.A. vol. 4 Urban Development in Southern Europe: Italy and Greece (1969).Gutkind, E.A. vol. 5 Urban Development in Western Europe: France and Belguim (1970).Gutkind, E.A. vol. 6 Urban Development in Western Europe: the Netherlands and Great Britain

(1971).Gutkind, E.A. vol. 7 Urban Development in East-Central Europe: Poland, Czechoslovakia, and

Hungary (1972).Gutkind, E.A. vol. 8 Urban Development in Eastern Europe: Bulgaria, Romania, and the U.S.S.R.

(1972).Gruber, K. Die Gestalt der deutschen Stadt, 1952.Gzell S., A City as a Town Planning Research, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki PAN, T. LIII,

Zeszyt 4/2008 Hale, J.,The Old Way of Seeing: How Architecture Lost Its Magic (And How to Get It Back) (Bos-

ton: Hernando, Honour H.; Fleming J., Historia sztuki świata, Arkady Warszawa 2006Hruza J., Teorie mesta, Ceskoslovenska Akademie VED, Praga 1965Humpert K.; Schenk M., Entdeckung der mittelalterlichen Stadtplannung. Das Ende von Mythos

der “gewachsenen Stadt”, Theiss, Stuttgart 2001Joechner C.,Räume der Stadt. Von Antike bis heute, Reimer, Berlin 2008Jürgens O.,Ciudades españolas. Su desarrollo y configuración urbanística, MAP, 1992Kieß W.: Urbanismus im Industriezeitalter, Berlin 1991Klotz H .: Von der Urhütte zum Wolkenkratzer, München 1995Kofka K . Principles of Gestalt Psychology,Lund and Humphries, London, 1935Konvitz J., The Urban Millenium: The City-Building Process from the Early Middle Ages to the

Present, 1985Kostof S.,The City Assembled: The Elements of Urban Form Through History, London: Thames &

Hudson, 1992Kostof S.,The City Shaped: Urban Patterns and Meanings Through History,London: Thames &

Hudson, 1991Kostof S.,Die Anatomie der Stadt, Frankfurt a.M./New York 1992Krier L . Architecture: Choice or Fate, Windsor, UK: Andreas Papadakis Publisher, 1998.Kruft H.W., Städte In Utopia. Die Idealstadt vom XV bis zum XVIII Jh., München 1989; La cittá

utopische, Roma-Bari 1990 Kruml M., Die mittelalterliche Stadt als Gesamtkunstwerk und Denkmal, Wien 1992Lang S., The ideal city. From Plato to Howard, The Architectural Review, 1952, t. 112, nr 668Maffezzoli, U., Sabbioneta – Visitor’s City Guide, Associazione Pro Loco Sabbioneta, Il Bulino

edizioni d’arte, 2008 Morris, A.E.J. History of Urban Form: Prehistory to the Renaissance, New York: John Wiley &

Sons, 1972.Morris, A.E.J., History of urban form. Godwin, Londyn 1985Mumford, Lewis, The City in The History, Hartcourt Brace, World, New York 1961Mumford L., The City in History, Harcourt, 1961,1989, 2007Mumford, L., Die Stadt. Geschichte und Ausblick, dtv wissenschaft, 1979, 1984Olivares, R., La ciudad ideal, EXIT, Imagen &Cultura nr 17 febrero-abril 2005Olsen, D. J. The City as a Work of Art: London, Paris, Vienna (New Haven: Yale University Press,

1986).Panerai P., Castex J., Depaule J.C., Samuels I., Urban Forms. The Death and Life of the Urban

Block, ArchitecturalPress, Elsevier, 2004, 2005

191

Panerai P.; Castex J.; Depaule J.-C.: Vom Block zur Zeile. Wandlungen der Stadtstruktur, Braun-schweig 1985.

Petsch, J.: Baukunst und Stadtplanung im Dritten Reich. Herleitung, Bestandsaufnahme, Ent-wicklung, Nachfolge. München/Wien 1976

Pirenne, Henri. Medieval Cities: Their Origins and the Revival of Trade (Princeton: Princeton Uni-versity Press, Posener J.: Aufsätze und Vorträge 1931-1980, Braunschweig 1981

Privileggio N. (red.), La citta come testo critico, Collana di architectura FrancoAngeli, Mediolan 2008

Probst H., Kleine Mannheimer Stadtgeschichte, Verlag Friedrich Pustet, Regensburg 2008Reader J, Cities, Open City Books, 2006Roebuck .J, The Shaping of Urban Society: A History of City Forms and Functions, 1974Romano M., La citta come opera d’arte, Turyn 2008Rosenau H., The Ideal City. It’s architectural evolution, Harper&Row Editions, New York, London

1972Rove C., Koetter F., Collage City, Birkhäuser Verlag, Bazylea 1984Rykwert J., The Idea of a Town, MIT Press Cambridge Massachusets, 1988 Saunders W.S. [wyd.] Urban Planning Today, A Harvard Design Magazine Reader 3, Minnesota,

2006Sieverts T., Zwischenstadt. Zwischen Ort und Welt, Raum und Zeit, Stadt und Land, Birkhauser

Verlag, 2008 (IV wydanie)Thomsen C.W., Architekturphantasie, Von Babilon bis zur virtuellen Architektur, Pretsel, Mo-

nachium 1994Torino. Il grande libro della Citta, [red.] Walter Martiny, Edizioni del Capricorno, Torino, 2004Tracy James D., City Walls: The Urban Enceinte In Global Perspective, University of Minnesota

Center Vairasse D., Laursen J. Ch., Masroori C., The History of the Sevarambians: A Utopian Novel,

StateUniversity of New York Press, 2006Wertheimer, M. Gestalt Theory [w:] Willis D. Ellis Source Book of Gestalt Psychology, New York:

Hartcourt, Brace and Co., 1938, reprint 2005Wilde O.,De Profundis (Penguin)Wycherley, R.E. How the Greeks Built Cities (W.W. Norton, New York & London, 1962, 2nd edi-

tion, 1976).Zucker P., Town and Square: From the Agora to the Village Green (New York: Columbia Univer-

sity Press, 1959).

BIBLIOGRAFIA W JĘZYKU POLSKIM Atlas historyczny miast polskich, t.4: Śląsk red. M. Młynarska-Kaletynowa, Wrocław 2003 Benevolo L., Miasto w dziejach Europy, Wyd, Krąg, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa

1995Biegański P., Architektura, sztuka kształtowania przestrzeni, WAiF, Warszawa 1974Borowiejska-Birkenmajerowa, M., Kształt średniowiecznego Krakowa, Wydawnictwo Literackie,

Kraków 1975Bukal G., Fortyfikacje Gdańska i ujścia Wisły 1454-1793, Sopot 2012Czarnecki W., Planowanie miast i osiedli, t.I, PWN, 1965Dzieje cywilizacji. Absolutyzm i rewolucje. Praca zbiorowa. Arkady, 2001Eysymontt R., Kod genetyczny miasta. Średniowieczne miasta lokacyjne dolnego sląska na tle

urbanistyki europejskiej, ViA NOVA, Wrocław 2009Heczko-Hyłowa, Ewa (redakcja), praca zbiorowa Trwały rozwój polskich miast nowym wyzwaniem

dla planowania i zarządzania przestrzenią, Kraków 2001

192

Jeleński T., Sztuka kształtowania historycznych wnętrz miejskich na tle przemian w kulturze, praca dotorska maszynopis, Kraków 2004

Kłosek-Kozłowska D., Ochrona wartości kulturowych miast a urbanistyka, Oficyna Wydawnicza, Politechnika Warszawska, Seria Architektura, Warszawa 2007

Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta, praca zbiorowa [red.] J.Wyrozumski, TMHiZK, Kraków 2007

Kozłowski D., Znak jako początek przestrzeni (miasta) albo bramy do Krakowa, w: 7 bram do Krakowa, IPA, WAPK, Kraków 2001, s. 14

Lalik T . W sprawie powstania planu miasta średniowiecznego, Kwartalnik Historii Kultury Materi-alnej, 1963, R.9, nr 2.

Latour S., Rewaloryzacja miast na Pomorzu Zachodnim, Szczecin 1982Lis D., Tajemnice wielkich miast, Publicat, Poznań 2009Malisz B., Wstęp do teorii kształtowania układów osadniczych, Warszawa 1966Murray, Peter, Architektura włoskiego Renesansu, Wydawnictwo VIA Toruń, 1999 (I wyd. polskie,

wyd. oryginalne 1969).Ostrowski W., Wprowadzenie do historii budowy miast. Ludzie i środowisko. Oficyna Wydawnicza

Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001Parnicki-Pudełko, S., Agora. Geneza i rozwój rynku greckiego, Wrocław 1957Parnicki-Pudełko, S., Budownictwo starożytnej Grecji w okresie od archaicznego do rzymskiego,

Wrocław 1962Pasmo Wielickie, Architektura nr 4/1980, s. 27-29.Paszkowski Z., Transformacja przestrzeni śródmiejskich na przykładach wybranych miast europe-

jskich, Walkowska Wydawnictwo, Szczecin 2003 Paszkowski Z., Miasto idealne w perspektywie europejskiej i jego związki z urbanistyką

współczesną, Universitas, Kraków 2011Pawlicki B.M., Kamienice mieszczańskie Zamościa. Problemy ochrony. Prace naukowe Katedry

Historii Architektury i Konserwacji Zabytków, Kraków 1999Pawłowski K., Układy przestrzenne na planie koła miast i wsi Langwedocji, a narodziny ur-

banistyki europejskiej, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 1989, t.34, z.3,4.Pisula T., Polis, utopia, inżynieria społeczna. W: Humanistyczne oblicze miasta, Warszawa 2004Procesy lokacyjne miast w Europie Środkowo-Wschodniej, red. C. Buśko,M. Goliński, B. Krukie-

wicz, Wrocław 2006Pudełko S., Architektura Starożytnej Grecji, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1985Pudełko J., Zagadnienie wielkości powierzchni średniowiecznych miast Śląska, Wrocław 1967RegulskiJ., Rozwój miast w Polsce, PWN Warszawa 1980, s.40-41Rębkowski M., Pierwsze lokacje miast w Księstwie Zachodniopomorskim. Przemiany przestr-

zenne i kulturowe, Kołobrzeg 2001Rozenkranz I.E., Recepcja prawa lubeckiego w miastach nadbałtyckich, Gdańsk, 1967Rozpędowski J., Wrocław pierwszej lokacji [w:] Architektura Wrocławia, t. 2. Urbanistyka do roku

1945, red. J. Rozpędowski, Wrocław 1995Samsonowicz H., Dziedzictwo Średniowiecza. Mity i rzeczywistość, Ossolineum, Wrocław 2009Sennet R., Ciało i Kamień. Człowiek i miasto w cywilizacji Zachodu, Wydawnictwo Altheia, War-

szawa 2015Słodczyk J., Historia planowania i budowy miast, Uniwersytet Opolski, Opole 2012Strzelczyk J., Otton III, Ossolineum, Wrocław 2009Sumień T., Forma miasta – kontekst i analogia, CPBR, Warszawa 1992Sztuka I ideologia XIII w. red. P. Skubiszewski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Warszawa 1983Tatarkiewicz W., Dzieje sześciu pojęć, PWN Warszawa 1988

193

Tołwiński T., Urbanistyka T.1. , 3. wyd. Warszawa 1948 Wąsowicz A., Zagospodarowanie przestrzenne antycznych miast greckich, PAN, Ossolineum,

1982Wejchert K., Elementy kompozycji urbanistycznej, Arkady Warszawa 1984, reprint 2008Witruwiusz, O architekturze ksiąg dziesięć, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999Wróbel T., Zarys historii budowy miast, Ossolineum Wrocław 1971Zagrodzki T., Regularny plan miasta średniowiecznego a limitacja miernicza, Studia

średniowieczne R.5 1962 z.1Zarębska T., Miasto idealne. Renesansowa mrzonka czy program działania, Architektura nr

4/1984, s. 26-29.Zarębska T., Miasto idealne kawalera Giorgia Vasariego, Warszawa 1962Zarębska T., Teoria urbanistyki włoskiej XV i XVI wieku, Arkady Warszawa 1971Zarębska T., Początki polskiego piśmiennictwa urbanistycznego, Warszawa 1975Zin W. [red.], Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce. Odbudowa i konserwacja. 1 – miasta

historyczne. Arkady, Warszawa 1986

194

WYKAZ ŹRÓDEŁ ILUSTRACJI

Chciałbym podziękować autorom ilustracji, fotografii i opracowań graficznych, w tym w szczególności pracowni architektonicznej urbicon spółka z o.o w Szczecinie oraz wszystkim innym instytucjom, które zezwoliły na wykorzystanie w tej książce ich prac i zasobów dokumentacyjnych.

1.https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/82/Duomo_Lucca_cathedrale_Lucques_lab-yrinthe.jpg

2 . Oprac . urbicon230 3. Google Earth4.http://www.projetsdepaysage.fr/the_construction_of_the_greek_landscape_in_the_hellenis-

tic_era5 . Oprac . urbicon6.-10. Fot. autora11 .Oprac . urbicon12 . Fot . autora13. – 14. Oprac. graficzne Magdalena Łuszczewska15. Tablica informacyjna w Priene (rysunek Hoepfner-Schwandner, Haus und Stadt 1984) Fot.

autora 16. -17. Fot. autora18. Baedeker’s Handbook of Greece19. Oprac. urbicon20 . Oprac . urbicon21 .Tablica informacyjna w Pergamonie . Fot . autora22 . Fot . autora23. Tablica informacyjna w Pergamonie. Fot. autora24. Tablica informacyjna w Marzabotto. Fot. autora25 . Fot . autora 26.https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/de/Augusta Treverorum_Stadtplan.png27.Tablica informacyjna we Florencji. Fot. autora28. Model 3D Eunika Górecka na podst. rekonstrukcji: https://www.google.pl/search?q=roman+c

ologne+germany&biw=713&bih=874&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=X&ved=0ahUKEwjkjMqa_sfJAhXFnA4KHcGDBkUQsAQIGg#imgrc=cxRFRkNi3haqJM%3A

29. Model 3D oprac.urbicon30. Torino. Il grande libro della Citta, s. 174

230 Ilustracje oznaczone jako opracowane przez urbicon – oznacza, że rysunki zostały wykonane w pracowni projektowej urbicon spółka z o.o. na zlecenie autora.

195

31a-b. Fot. autora32. Saumagne, Ch.‘Le plan de la colonie Trajane de Timgad, Revue Tunesienne (1933), 1962,

p- 35-56; ponownie w: Cahiers de Tunisie 10, 1962, s. 489-508 http://www.instoria.it/home/inchtuthil_II.htm

33. Google Earth34. oprac. K. Bukowski35. oprac. urbicon36. -37. Cecchetto G., La Podesteria di Castelfranco nelle mappe e nei disegni dei secoli XV-

XVIII. Banco Popolare de Castelfranco Veneto, 199438. „16 Jahrhundert Gustav Lindtke Lübeck Ansichten”, Aus alter Zeit, Peters-Verlag 195939. https://de.wikipedia.org/wiki/L%C3%BCbeck#/media/File:L%C3%BCbeck_Seutter.jpg40. Topographia Electoratus Brandenburgici et Ducatus Pomeraniae (wyd. I w 1652 r., lub II. ok.

1680 r.)41. Plan pochodzi z „Grundriss der STADT DANZIG Weimar in verlage der Geographischen

Institute“. Został wydany przez Instytut Geograficzny w Weimarze, ok. roku 1807 w dwóch postaciach – jako karta książki (ten egzemplarz) oraz na jednym z arkuszy mapy „Topogra-phisch-militärischen Charte von Teutschland“. Oryginalny plan sporządzono na karcie 29,5 x 24,5 cm, z legendą objaśniającą oznaczenia kościołów i budynków użyteczności publicznej (39 pozycji).

42. Putzgers historischer Weltaltlas 190143. Fot. autora44. -46. Cecchetto G., La Podesteria di Castelfranco nelle mappe e nei disegni dei secoli XV-

XVIII. Banco Popolare de Castelfranco Veneto, 199447. Kölnpanorama mit Bauruine: der unvollendete Dom, Groß St. Martin und der Rathausturm

(von rechts) auf einem Holzschnitt von 1531 https://de.wikipedia.org/wiki/Stadtentwicklung_in_K%C3%B6ln#/media/File:Panorama_K%C3%B6ln.jpg

48. Oprac. urbicon49.-50. Fot. autora51 . Oprac . urbicon na podst . Humpert K., Schenk M., Entdeckung der Mittelalterlichen Stadtpla-

nung, Theiss Stuttgart 200152. Autor rysunku Wentzel Hollar, 1625 r., [w:] F. Mohr, G. Stentzel, Rostocker Stadtbilder, Ros-

tock 2005, s. 14, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b4/Hollar-Rostock.jpg53. L. Krause, Beitrage zur Geschichte der Stadt Rostock, Bd. 13, https://upload.wikimedia.org/

wikipedia/commons/9/9b/Map_Rostock_Innenstadt_Entwicklung_Krause.JPG54. Fot. autora.55 . Fot . autora56. Tablica informacyjna. Fot. autora.57. Oprac. urbicon na podst. W. Kalinowskiego58. Złotoryja – https://zlotoryjajadwiga.pl/index-php?option=com_content&.

view=article&id=1&ltemid=10259.- 66. Oprac. urbicon na podst. W. Kalinowskiego67. Śladami Lubinusa, Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie, Szczecin 201468. Cities of the World, Taschen, Koln 200869. Prace studentów kierunku architektura i urbanistyka WBiA70. Gryfino – „Stralsunder Bilderhandschrift” 1615, https://pl.wikipedia.org/wiki/Gryfino71. Śladami Lubinusa, Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie, Szczecin 201472. Kamień Pomorski –zdjecie lotnicze http://www.kamienpomorski.pl/sitesdefaultfilesfieldimage/

img_8721.jpg73. Śladami Lubinusa, Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie, Szczecin 2014

196

74.-76. Prace studentów kierunku architektura i urbanistyka WBiA77. Drawsko –archiwum autora78. Barthel & Georg Weihner 1562, kopia J. Patsch 1826, Muzeum Miasta Wrocławia, https://

pl.wikipedia.org/wiki/Uj%C5%9Bcie_O%C5%82awy#/media/File:Breslau1562Weihner.jpg79. Wratislavia Antiquissima et Celeberrima Ducat. Silesiaci Metropolis … Plan sporządził Mat-

täus Seutter, Augsburg, 1735. https://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_Wroc%C5%82awia80.-81. Fot. autora.82.-83. Oprac. urbicon84. http://www.wawel.net/images/750-lat_lokacji/widoki/duze/1603.JPG85.-86. Fot. autora.87. Źródło: Atlas Historyczny Miast Polskich, Tom V Małopolska, Zeszyt 1. Kraków, Towarzystwo

Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Kraków 200788. Fot. autora89. Braun i Hogenberg Civitatis Orbis Terrarumhttp://vignette3.wikia.nocookie.net/poznan/images/4/4a/Poznan_Braun_Hohenberg.jpg/revision/

latest?cb=20130502125608&path-prefix=pl90-91. Fot. autora.92. http://www.castlesandmanorhouses.com/catharcastles/bram.php?key=bram93.https://www.google.pl/search?q=Bastides&rlz=1C2SKPL_enPL428PL461&biw=1046&bih

=874&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=X&ved=0ahUKEwjK3oPYzb_JAhWKaRQKHU-eBLcQsAQIMw#imgrc=d4H_iVp6450w7M%3A

94.-100. Oprac. urbicon.101. http://3.bp.blogspot.com/_uHrYIcS5Llw/SaUl-IXzvWI/AAAAAAAAAJY/sBTc6E8fBRo/

s1600-h/grenade.jpg102 . Oprac . urbicon .103.https://www.google.pl/search?q=Bastide+Monpazier&rlz=1C1SKPL_enPL428&espv=2&bi

w=1046&bih=874&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=X&ved=0ahUKEwjd7sTkzr_JAhWDshQKHeyJCxMQsAQIHQ#imgrc=anCJs8KtMTERXM%3A

104. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2d/Aigues_mortes_vu_du_ciel_1.jpg105. https://en.wikipedia.org/wiki/Aigues-Mortes106.https://www.google.pl/search?q=cuneo&espv=2&rlz=1C1SKPL_enPL428&biw=1046&bih

=831&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=X&sqi=2&ved=0ahUKEwjf3tSjibbJAhWIa3IKHXs-A4MQsAQINQ#imgrc=PR5uxsv_ESiIDM%3A

107. www.terranuova-bracciolini.ar.it108. Archiwum autora.109. Archiwum autora.110. Archiwum autora.111 . – 112 . Fot . autora .113. https://de.wikipedia.org/wiki/Idealstadt#/media/File:Citt%C3%A0_ideale_2.jpg114- 116. Fot. autora.117. http://drawingdetail.tumblr.com/tagged/ideal-city118.en.wikipedia.org/wiki/Leonardo_da_Vinci#/media/File:Leonardo_da_Vinci_-_Plan_of_Imo-

la_-_ Google_Art_Project.jpg119. Oprac. urbicon120 .Tablica informacyjna . Fot . autora121 . Fot . autora .122.-130. Oprac. Urbicon

197

131. Johann Valentin Andreae https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Plan_der_Stadt_Chris-tianopolis_-_Tafel_2.jpg

132. Serglio – Mieszkanie dla ksiecia. Archiwum autora.133. Plan miasta Sabionetta, http://storage.aicod.it/portale/academiabarilla/view/1000/C01_-_

Plan_de_la_ville_de_Sabbioneta_XVIIII_sec.jpg134. Google Earth 135.-138. Fot. autora.139. Opracowanie I. Adamkowska140.Google Earth.141. HEYDENREICH, L.H., ‘Pius II als Bauherr von Pienza’ [JSTOR], Zeitschrift für Kun-

stgeschichte, vol.6, nr.2-3, 1937, s. 106, grhttps://es.wikipedia.org/wiki/Centro_hist%C3%B3rico_de_Pienza#/media/File:Grondplan_piazza_pioII.jpgondplan van piazza Pio II te Pienza

142. http://wine4soul.com/2012/05/27/utopia-the-wines-of-isole-e-olena/143.https://www.google.pl/search?q=grammichele&rlz=1C1SKPL_

enPL428&espv=2&biw=1046&bih=874&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=X&ved=0ahUKEwjuj7Cm-MfJAhWJuRoKHRBmD1sQsAQIJw#imgrc=HYYo5eclrLh__M%3A

144. Google Earth.145.https://www.google.pl/search?q=grammichele&rlz=1C1SKPL_

enPL428&espv=2&biw=1046&bih=874&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=X&ved=0ahUKEwjuj7Cm-MfJAhWJuRoKHRBmD1sQsAQIJw#imgrc=HYYo5eclrLh__M%3A

146. http://www.profcanale.it/lezioni/dei_sepolcri/Prima_pag.htm147. Fot. autora148. http://popextra.tumblr.com/post/247430431/la-vallettarenzo-piano-city-1-progisole149. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ee/Valetta1589-cleaned.jpg150. Google Earth.151. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9c/Neuh%C3%A4usel1680.jpg152. Google Earth.153.https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/04/Plan_Charleville_Meziere_Edme

_Moreau_1625.jpg154.http://www.henri-iv.culture.fr/en/uc/02_01_05-Urbanism%20in%20France?version=mobile

Copyright:© Ville de Charleville-Mézières155. Google Earth.156.https://sites.google.com/site/ryoubaoshijoukakurisuto/Picardie-Champagne-Ardenne/Vitry-le-

Francois; http://www.enerzine.com/14/18378+transition-energetique---le-modele-exem-plaire-de-vitry-le-francois+.html

157. Oprac. urbicon158.https://de.m.wikipedia.org/wiki/Taborkirche_(Freudenstadt)#/media/Datei%3AFreudenstadt_

F%C3%BCnfzeilenplan.jpg159. „Das Haus Württemberg – ein biographisches Lexikon“ / wydawca: von Sönke Lorenz

... In Zusammenarbeit mit Christoph Eberlein ... und dem Institut für Geschichtliche Landeskunde und Historische Hilfswissenschaften der Eberhard-Karls-Universität Tübin-gen/, Stuttgart, 1997

160. Zdjęcie satelitarne Google Earth.161. Zdjęcie lotnicze https://de.wikipedia.org/wiki/Datei:Freudenstadt_Luftbild.jpg162-164. Fot. autora.165. Miedzioryt Matthaus Merian 1645r.166. Specklin, 1589, Architektura obwarowań (Architectura von Vestungen) http://edoc.hu-

berlin.de/dissertationen/leisse-gisela-2010-02-05/HTML/image071.gif

198

167. Miedzioryt Józefa Antona Baertelsa z roku 1758. http://www.monumente-online.de/11/01/streiflichter/Mannheim_Stadtbild.php

168. Fot. autora169. Fot. Marek Jawor, Urząd Miasta Zamośćhttp://podroze.onet.pl/gdzie-na-weekend/twierdza-zamosc-po-renowacji-fortyfikacje-otwarte-dla-

turystow/gl2v9w170. http://www.historiasztuki.com.pl/ilustracje/STYLE-RENESENS/Zamosc-Armenian-houses-

1635-1675.jpg171.http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Braun_and_Hogenberg_Zamo%C5%9B%C4%87.

jpg172. Opracowanie graficzne Ilona Więska.173. Oprac. własne autora wg A.J. Miłobędzkiego [za:] T. Zarębska, Zamość – miasto idealne

i jego realizacja . 174. Oprac. własne autorawg analizy T. Zarębskiej. Zamość – miasto idealne i jego realizacja175. Oprac. własne autora na podst. schematu układu przestrzennego opracowanego wg ry-

sunku S.Herbsta i J. Zachwatowicza w 1936 r.[w:] T. Zarębska, Zamość – miasto idealne i jego realizacja .

176. Opracowanie własne autora na podst. W. Kalinowskiego.177. Opracowanie własne autora.178. Opracowanie własne autora, na podst. W. Trzebińskiego.179. Opracowanie własne autora na podst. T.P. Szafera.180. Zdjecie satelitarne Google Earth.181. http://copenhagenet.dk/CPH-Amalienborg.htm182. Opracowanie własne autora.183. Zdjęcie satelitarne Google Earth.184.https://sv.wikipedia.org/wiki/Stadsplanering_i_Sverige#/media/File:G%C3%B6teborg_1644.

jpg185. https://en.wikipedia.org/wiki/Gothenburg#/media/File:Suecia_3-037_;_G%C3%B6teborg.

jpg186. https://sv.wikipedia.org/wiki/Stadsplanering_i_Sverige#/media/File:Kalmar_1650.jpg187. Zdjęcie satelitarne Google Earth.188. Oryginał rysunku planu znajduje się w Archiwum Wojennym w Sztokholmie, sygn. KrA:

SFP Landskrona 112b ext ST f. https://sv.wikipedia.org/wiki/Stadsplanering_i_Sverige#/media/File:Landskrona_1680.jpg

189. Zdjęcie satelitarne Google Earth.190. Oryginał rysunku planu znajduje się w Archiwum Wojennym w Sztokholmie, sygn. KrA:

SFP Landskrona 112b ext ST f. https://sv.wikipedia.org/wiki/Stadsplanering_i_Sverige#/media/File:Landskrona_1680.jpg

191. http://www.wikiwand.com/sv/Karlskrona#/Historia192. Oryginał rysunku znajduje się w Archiwum w Sztokholmie, sygn. KrA:SFP Vaenersborg 2.

Opracowanie własne autora.193. http://www.wismar-stralsund.de/de/bilder/festungsplan_wismar_18_jh194. http://www.wismar-stralsund.de/de/bilder/festungsplan_stralsund_18_jh 195. Oryginał rysunku znajduje się w Archiwum w Sztokholmie, sygn. KrA SFP Tyskland Stettin

47. Opracowanie własne autora.196. Oryginał rysunku planu znajduje się w Archiwum Wojennym w Sztokholmie, sygn. KrA:

SFP Oestersjoeprovinserna Arensburg 5. Źródło: Opracowanie własne autora.197. Oryginał rysunku planu znajduje się w Archiwum Wojennym w Sztokholmie, sygn. KrA:

SFP Tyskland Carlsburg 14. Opracowanie własne autora.

199

198. Oryginał rysunku planu znajduje się w Archiwum Wojennym w Sztokholmie, sygn. KrA: SFP Boras 1a. Opracowanie własne autora.

199. Fot. z archiwum autora.200. Oryginał rysunku planu znajduje się w Archiwum Wojennym w Sztokholmie, sygn. KrA:

SFP Visby 5 st f. Opracowanie własne autora.201. Oryginał rysunku planu znajduje się w Archiwum Wojennym w Sztokholmie, sygn.

LMV:S47-1:1. Opracowanie własne autora.

200

STRESZCZENIE

Niniejsza monografia stanowi kompleksowe omówienie historii idei miasta w za-kreślonym przedziale czasowym od Antyku do Renesansu, koncentując się głównie na przykładach europejskic. Autor w szczególny sposób podkreśla, że przedmiotem pracy jest historia idei miasta, a nie dzieje urbanistyki, co pozwala na koncentro-wanie uwagi czytelnika na zagadnieniach planowania, kształtowania i świadome-go przeistaczania teorii budowy miast na jej fizyczne odzwieciedlanie w przestrzeni realnej. Autor omawia wybrane przez siebie przykłady i okresy istotne dla rozwoju idei urbanistycznych, ilustrując je bogato planami, zdjęciami, rysunkami, miast zna-nych głównie z autopsji, mającymi wyjaśnić i przybliżyć idee kreowanych ośrodków miejskich. Autor w szczególny sposób wyraża pogląd, że koncepcje przestrzennego ukształtowania miast miały swoich znakomitych autorów, których tożsamość została w wielu przypadkach zatarta przez historię. Prof. Zdzisława Tołłoczko pisze w swej recenzji, że: „praca Zbigniewa Paszkowskiego nosi ważkie dla czytelnika zamiona świeżości i próby kolejnej, a jednocześnie innowacyjnej, nowej interpretacji historii architektury i urbanistyki”. Autor wysuwa tezę, mówiącą, że „próby zbyt odległego odejścia od wypracowanych przez stulecia wzorców zamieszkiwania, obecne w róż-nego rodzaju nowych pradach estetycznych i filozoficznych, odnoszących się do kształtowania norm życia społecznego, sa drogami fałszywymi, nie dającymi w ogól-nym bilansie lepszych rozwiązań przestrzennych”. W książce autor omawia rozwój idei miast greckich, etruskich i rzymskich, rozwój urbanistyczny w średniowiecznej Europie, a także w okresie odrodzenia, z uwzględnieniem rozwoju nowożytnych for-tyfikacji miejskich na tle rozwoju społecznego i cywilizacyjnego. Jak pisze recenzent prof . Wojciech Bonenberg: „…integralne ujęcie istotnych problemów związanych z rozwojem idei miasta w jednym spójnym opracowaniu jest największa wartością pracy”. Książkę zamykają noty biograficzne osób, które zdaniem Autora przyczyniły się w omawianym okresie do ukształtowania się idei miasta. Autor udowadnia, że nowe idee kształtowania miast były efektem pracy filozofów, architektów, inżynierów o wielkich umiejętnościach i zdolnościach twórczych. Jak pisze prof. Wojciech Bo-nenberg, Autor polemizuje z rozpowszechnionym wśród socjologów i planistów prze-

201

strzennych podejściem „odpersonifikującym” ujmującym „mechanizm powstawania i rozwoju struktur urbanistycznych w sposób dialektyczny, który przypomina koncep-cję „niewidzialnej ręki” sterującej procesami przestrzenno-społecznymi. (…) Według tych założeń, miasta rozwijają się niezależnie od wkładu poszczególnych twórców, których talent i wiedza są zastępowane „obiektywnymi zasadami rozwoju”, jak „pra-wa ekologii ludzkiej i sukcesji rozwojowej struktur miejskich” (E. Odum, T. Parsens), czy zasady dywersyfikacji społeczno-przestrzennej (Szkoła Chicagowska) lub progi rozwojowe (Bronisław Malisz)”. Autor na podstawie własnych badań formułuje kon-cepcję „osi rozwoju idealnego” miast, łączy dawne idee ze współczesnymi potrzebami rozwoju zrównoważonego, czym nadaje tej publikacji praktyczny charakter. Książkę kończy podsumowanie, w którym Autor formułuje zalecenia wynikające z historii idei miast dla urbanistyki współczesnej.

202

SUMMARY

This monograph provides a comprehensive historic overview of the city idea within the prescribed period of time from Antiquity to the Renaissance, focusing mainly on European examples. The Author emphasizes, that the subject of this monography is the history of the idea of the city and urban planning, allowing to focus the reader’s attention on the issues of planning and design theories and it’s conscious transpo-sition in the physical space. The Author discusses the chosen examples, known by him mainly from the autopsy, and the important periods for the development of the idea of urban planning, richly illustrating the questions with plans, photographs and drawings. The Author emphesises the point of view, that the concepts of spatial con-figuration of cities had their distinguished authors, whose identity has been, in many cases obliterated by history. Prof. Zdzisława Tołłoczko writes in her review, that “the work of Zbigniew Paszkowski bears signs of freshness and subsequent attempts, yet innovative new interpretation of the history of architecture and urban planning.” The author proposes a thesis, saying that “trying too distant departure from standards of living developed over the centuries, present in all sorts of new currents of aesthetic and philosophy, relating to the development of norms of social life, are false ways, not giving the overall improved balance in spatial solutions”. In the book, on the background of social and cultural development, the Author discusses the develop-ment of the idea of the Greek, Etruscan and Roman cities, urban development in medieval Europe, and also in the period of Renaissance, including the development of modern fortifications. The reviewer prof. Wojciech Bonenberg writes, that: “... an integral perspective on major issues related to the development of the idea of the city in one coherent development is the greatest value of the work.” The book closes with biographical notes of all those who, according to the author, contributed in the reporting period to the formation of the idea of the city. The Author demonstrates, that new ideas shaping the cities were the result of the work of philosophers, archi-tects, engineers with great skills and creative abilities. According Professor Wojciech Bonenberg, the Author speaks against the widespread spatial approach among so-ciologists and planners “de-pesonificating” the planning process and engaging “the

203

mechanism of formation and development of urban structures in a dialectic manner that resembles the concept of the “invisible hand” of the control processes of spatial and social. (...) According to these assumptions, the town developed independently of the contribution of individual artists whose talent and knowledge are replaced by “objective rules development” as “the law of human ecology and succession development of urban structures” (E. Odum, T. Parsens) or the principle of socio-spatial diversification (Chicago School) or thresholds development (Bronislaw Ma-lisz). “The Author, basing on his own research, formulates the concept of the “axis of development of the ideal cities”, combines old ideas with the contemporary needs of sustainable development, what gives the publication also a practical nature. The book ends with a summary, in which the author makes recommendations for modern urban planning arising from the studies of the history of urban ideas.

204

Spis ilustracji

Ryc. 1. Labirynt z portalu katedry w Lucca (Włochy). Ilustruje pojęcie miasta jako nieodgadnionego labiryntu, miasta które mimo harmonijnego schematu kompozycyjnego, o pozornie prostym rysunku jest trudne do eksploracji i jednoznacznego zrozumienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Ryc. 2. Neapol, Włochy. Miasto założone w VII w. p.n.e. przez Grecję. (gr. Parthenope). . . 26Ryc. 3. Widok greckiej lokacji Neapolu w kontekście dzisiejszego miasta. . . . . . . . . . . . . 26Ryc. 4 . Messene – rysunek założenia miejskiego, na podst. Themelis P., The Ancient

Messene, Ministry of Culture, Athens: T.A.P.A. editions, 2002 . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Ryc. 18. Mapa miasta Pireus w Grecji z roku 1908, ukazująca regularny podział na

wydłużone prostokątne kwartały wokół zatoki portowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36Ryc. 19. Olint. Schemat nieistniejącego dziś miasta, wg proj. Hippodamosa z Miletu

z roku 432 p.n.e. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36Ryc. 20. Aleksandria. Schemat miasta założonego w roku 331 p.n.e. przez Aleksandra

Wielkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41Ryc. 21. Pergamon (Bergama – Turcja) – tablica informacyjna przedstawiająca model

przestrzenny całego założenia miejskiego starożytnego Pergamonu. . . . . . . . . . . . . . 42Ryc. 22. Pergamon – widok na ruiny amfiteatru, pozostałości twierdzy rzymskiej

i otaczający krajobraz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42Ryc. 23a. Pergamon, ołtarz Zeusa – model rekonstrukcyjny eksponowany w Muzeum

Pergamońskim w Berlinie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43Ryc. 23b. Pergamon, fragment płaskorzeźby na ołtarzu Zeusa przedstawiającej walkę

z gigantami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43Ryc. 24. Marzabotto – schemat planu miasta etruskiego pochodzącego z V w p.n.e. . . . . . 46Ryc. 25. Widok położonego w dolinie Reno stanowiska archeologicznego dawnego

miasta etruskiego Marzabotto. Widoczne ukierunkowanie głównych ulic planu w stronę sąsiadujących wzgórz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Ryc. 26. Schemat planu rzymskiego castrum Augusta Trevorum (Trier czyli Trewir w Niemczech) z nałożeniem planu rzymskiej metropolii na współczesny plan miasta. Widoczne są tu znaczne przekształcenia struktury urbanistycznej, niemal całkowicie zacierające klasyczny, kwartałowy charakter zabudowy miejskiej. Wśród budowli publicznych widoczne są: forum, amfiteatr, stadion, łuk tryumfalny, cyrk, łaźnie, spichlerz, brama miejska Porta Nigra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Ryc. 27. Schemat planu rzymskiego castrum Florentia (Florencja we Włoszech) z naniesieniem pozostałości budowli rzymskich i układu castrum na planie dzisiejszej Florencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Ryc. 28. Model 3D castrum rzymskiego Kolonii na podstawie rysunku rekonstrukcyjnego miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Ryc. 29. Obszar miasta rzymskiego Kolonia Augusta Taurinorum na tle planu Turynu. . . . 54

205

Ryc. 30. Zarys castrum romanum Turynu w okresie średniowiecznym z bastionowym układem fortyfikacji w linii fortyfikacji rzymskich i szachownicowym podziałem wewnętrznym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

Ryc. 31.a Ryc. 31.b Turyn współczesne pozostałości rozplanowania miasta jako rzymskiego castrum w postaci przebiegających prostopadle względem siebie ulic miejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

Ryc. 32. Plan rzymskiego miasta Timgad. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Ryc. 33. Timgad. Zdjęcie satelitarne zachowanych ruin miasta rzymskiego,

zasypywanego przez piaski algierskiej Sahary. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Ryc. 34. Model przestrzenny miasta Timgad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Ryc. 35. Schematy miast wg Witruwiusza, na podstawie odpisu z roku 1511. . . . . . . . . . 57Ryc. 36. Castelfranco Veneto – rysunek murów obronnych, fos i mostów fortecy, z roku

1612 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63Ryc. 37. Castelfranco Veneto –widok twierdzy wg malarza weneckiego z XVI w. Olej na

płótnie 87x137 cm, obraz znajduje sięw Palazzo Municipale del Castelfranco Veneto . 63Ryc. 38. Panorama miasta Lubeka wg sztychu „WP Diebel Lübeck“, autor Elias Diebel

[w:] „16 Jahrhundert Gustav Lindtke Lübeck Ansichten”, Aus alter Zeit, Peters-Verlag 1959 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Ryc. 39. Plan i widok miasta hanzeatyckiego Lubeka, opracowany przez Seuttera, 1740 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

Ryc. 40. Panorama Gdańska ok. 1643 r ze wskazówkami orientacyjnymi na dolnym brzegu . Autor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

Matthäus Merian Starszy (1593–1650) lub jeden z jego współpracowników – miedzioryt z dzieła Meriana: Topographia Electoratus Brandenburgici et Ducatus Pomeraniae (wyd. I w 1652 r., lub II. ok. 1680 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

Ryc. 41. Plan miasta Gdańska sporządzony w Weimarze, ilustrujący złożoną strukturę dzielnic miejskich. Ciemniejszym kolorem zaznaczono najstarszą część miasta Główne Miasto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

Ryc. 42. Zasięg oddziaływania Związku Hanzeatyckiego nad Bałtykiem i Morzem Północnym w czasie rozkwitu Hanzy i Zakonu Niemieckiego, na przełomie XIV i XV w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Ryc. 43. Zestaw zdjęć przedstawiający zespół zabudowy portowej Bryggen miasta Bergen w Norwegii – miasta powstałego na bazie współpracy z Hanzą jako tzw. „kantor” hanzeatycki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

Ryc. 44. Dwie ilustracje pochodzące z pracy A. Sangiovanni La squadra mobile, ilustrujące z detalami nowy instrument pomiarowy wynaleziony przez G. Arduino: busola agrimensoria, którego celem było zastąpienie dotychczas używanego instrumentu, tzw. tavola pretoriana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

Ryc. 45., 46. Agrimensorzy przy pracy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72Ryc. 47. Kolonia – widok panoramiczny miasta w późnym Średniowieczu

z niezakończoną budową katedry, Wielkim Św. Marcinem i wieżą ratuszową. Drzeworyt z 1531 r. Kolonia jako miasto średniowieczne powstała na gruzach rzymskiego miasta-obozu Colonia Agrippina, zachowując ciągłość lokalizacji miasta, lecz całkowicie przebudowując jego strukturę. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

Ryc. 48. Rotweil nad Neckarem. Schemat średniowiecznego miasta założonego w 1120 r. z układem głównych ulic handlowych na planie krzyża. . . . . . . . . . . . . . . 79

Ryc. 49. Rotweil nad Neckarem – główna ulica miasta, pełniąca rolę rynku miejskiego, z widokiem na otaczający miasto krajobraz otwarty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

206

Ryc. 50. Rotweil nad Neckarem – średniowieczna brama miasta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79Ryc. 51. Schemat planu miasta Villingen. Podobnie jak Rotweil, miasto Villingen

założone zostało na planie krzyża w 1120 r. prawdopodobnie przez Fryderyka II Hohenstaufa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Ryc. 52. Rostock XVI w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80Ryc. 53. Rostock. Plan Rostocku z 1924 r. pokazujący wczesnośredniowieczny rozwój

przestrzenny miasta. Miasto zostało zbudowane na bazie kilku odrębnych lokacji osad przykościelnych, które powstawały w okresie chrystianizacji Pomorza. Osady te zostały scalone w jeden organizm miejski uzyskując wspólne umocnienia obronne i tworząc zwarty układ miejski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

Ryc. 54. Toruń – ratusz Staromiejski z XIV w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84Ryc. 55. Toruń – kamienica „Pod Gwiazdą”. (1697). Obecnie oddział Muzeum

Okręgowego w Toruniu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85Ryc. 56. Toruń (Thorunium) w widoku perspektywicznym Meriana z 1643 r. . . . . . . . . . 86Ryc. 57. Miasto Chełmno. Schemat układu miejskiego miasta średniowiecznego.

Miasto założone przez Zakon Krzyżacki za pośrednictwem przywileju chełmińskiego (Kulmer Handfeste) w roku 1233, z prostokątnym rynkiem, o regularnym układzie ortogonalnym poszczególnych bloków zabudowy. 1- kościół Farny Wniebowzięcia NMP,2 – ratusz, 3 – kościół i klasztor franciszkanów, 4 – kościół i klasztor Dominikanów, 5 – kościół i klasztor Cystersów, 6 – kościół szpitalny św. Ducha. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Ryc. 58. Schemat średniowiecznego miasta Złotoryja widoczny na planie miasta z 1830 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Ryc. 59. Środa Śląska. Miasto lokowane w 1211 roku, z charakterystycznym wrzecionowatym układem głównego placu miejskiego. Schemat układu miasta średniowiecznego na podst. J. Pudełki. 1- zamek, dawny gród, 2- kościół parafialny św. Andrzeja, 3 – ratusz, 4 – kościół i klasztor Franciszkanów. . . . . . . . . . 88

Ryc. 60. Jelenia Góra. Schemat miasta średniowiecznego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89Ryc. 61. Legnica. Schemat planu miasta średniowiecznego na podst. J. Pudełki. 1-

Zamek Książęcy, 2 – osada żydowska, 3 – targ przedkolacyjny przy kościele Panny Marii, 4 – osada w rejonie kościoła św. Piotra i Pawła. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

Ryc. 62. Paczków. Schemat miasta średniowiecznego z owalnym zarysem murów obronnych zachowanym do dziś. Schemat planu wg J. Cydzika. 1 – kościół parafialny św. Jana, 2 – ratusz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

Ryc. 63. Nidzica. Plan miasta średniowiecznego nad Mławą, jako organizmu oddzielonego fosą i fortyfikacjami od zamku krzyżackiego . 1 –zamek krzyżacki, 2 – kościół parafialny św. Wojciecha, 3 – Mały Klasztor, 4 – Mały Zamek, 5 – browary, 6- szkoła, 7 – kramy, 8 – ratusz, 9 – łaźnia, 10 – Brama Polska, 11 Brama Niemiecka, 12 – szpital. Źródło: opracowanie własne na podst. W. Kalinowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

Ryc. 64. Lwów. Schemat średniowiecznego założenia miasta lokowanego na prawie magdeburskim w roku 1356 wraz z systemem fortyfikacji średniowiecznych i nowożytnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

Ryc. 65. Kalisz. Schemat założenia miasta średniowiecznego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91Ryc. 66. Świecie. Schemat planu średniowiecznego miasta zbudowanego w oderwaniu

od zamku krzyżackiego (1). Na rysunku zaznaczono ratusz miejski (2) i kościół parafialny (3) oraz schemat podziału przestrzeni miasta na kwartały i działki. Oprac. własne na podst. W. Kalinowskiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

207

Ryc. 67. Mapa prof. Eilharda Lubinusa przedstawiająca topograficzny zapis Księstwa Zachodniopomorskiego wraz z wieńcem 49 panoram i planów najznamienitszych książęcych miast pomorskich i drewem genealogicznym książęcego rodu Gryfitów. . . . 92

Tabela 3. MIASTA LOKOWANE W XIII W. ZNAJDUJĄCE SIĘ OBECNIE W GRANICACH POLSKI NA TERENIE WOJ . ZACHODNIOPOMORSKIEGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

Ryc. 68. Szczecin (Stettin) – rysunek Brauna i Hogenberga z ok. 1600 r. przedstawiający widok miasta od strony zachodniej. Widoczny układ fortyfikacji średniowiecznych, układ kwartałów i relacja miasta z portem na rzece Odrze. . . . . . . 95

Ryc. 69. Stargard Szczeciński – zmiany przestrzenne w obszarze miasta średniowiecznego w wyniku II wojny światowej i powojennej odbudowy w duchu funkcjonalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

Ryc. 70. Gryfino – obraz miasta na rysunku barwnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96Ryc. 71. Gryfino – na sztychu Lubinusa z widocznym regularnym układem ulic

zamkniętych owalnym kształtem fortyfikacji kurtynowych z basztami i wieżami. . . . . . 96Ryc. 72. Kamień Pomorski –widok współczesny miasta z lotu ptaka. . . . . . . . . . . . . . . . 97Ryc. 73. Trzebiatów nad Regą (Treptow) – widok ufortyfikowanego miasta

z dominująca bryłą kościoła. Rys. z mapy Lubinusa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97Ryc. 74. Białogard – hipotetyczna rekonstrukcja układu zabudowy średniowiecznej

z superpozycją współczesnej zabudowy miasta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98Ryc. 75. Świdwin – zmiany przestrzenne w mieście na przestrzeni historii. . . . . . . . . . . . 98Ryc. 76. Maszewo – rozluźniona zabudowa staromiejska i pełny pierścień murów

miejskich z jedną pozostałą basztą obronną. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99Ryc. 77. Drawsko Pomorskie (Dramburg) wg rys. z 1724 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99Ryc. 78. Wrocław – plan miasta z 1562 r. opracowany przez Weihnera. Widoczny

wyraźny szachownicowy układ kwartałów i poszczególne części rozrastającego się miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Ryc. 79. Plan średniowiecznego Wrocławia z Nowym Miastem i „miastem zewnętrznym” z nieregularna zabudową. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

Ryc. 80. Wrocław – widok Katedry św. Jana na wyspie Tumskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104Ryc. 81. Wrocław – widok fragmentu średniowiecznego Rynku Głównego,

odbudowanego ze zniszczeń wojennych i przekształconego w strefę ruchu pieszego, tworzącego współczesne centrum miasta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

Ryc. 82. Kraków – schemat układu rozplanowania kwartałów z zaznaczeniem nietypowego, lejowatego połączenia pomiędzy ortogonalnym układem rozplanowania Rynku Głównego i kwartałów przyrynkowych z traktem królewskim łączącym Zamek Królewski na Wawelu z Rynkiem Głównym . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

Ryc. 83. Kazimierz – schemat układu rozplanowania miasta (dzielnicy Krakowa) . . . . . . 107Ryc. 84. Kraków – widok panoramiczny miasta od strony zachodniej pochodzący

z roku 1603. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108Ryc. 85. Kraków, dzielnica Kazimierz. Zabudowa pierzei wschodniej ul. Szerokiej. . . . . . 108Ryc. 86. Kraków, dzielnica Kazimierz. Fragment odrestaurowanych murów miejskich

Kazimierza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108Ryc. 87. Kraków -Kleparz. Schemat rozplanowania układu lokacji Florencji (Kleparza). . . 110Ryc. 88. Kraków. Widok współczesny Rynku Głównego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

208

Ryc. 89. Poznań (Posnania) – rysunek Brauna i Hogenberga z dzieła Civitas Orbis Terrarum z ok. 1600 r. przedstawia niemal idealny owal miasta ufortyfikowanego murami miejskimi z wieżami, bramami i fosami zasilanymi wodą z rzeki, z regularnym podziałem wewnętrznym na kwartały (bloki), równomiernie podzielonych na działki z niemal 100% zabudową pierzejową, rynkiem w centrum układu, na którym znajduje się majestatyczny ratusz i cztery fontanny oraz zabudowa z kramami kupieckimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

Ryc. 90. Poznań współcześnie – rekonstrukcja średniowiecznego zamku w Poznaniu. . . . 110Ryc. 91. Poznań współcześnie – ratusz renesansowy na średniowiecznym rynku

w Poznaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110Ryc. 92. Cyrkulada Castel de Bram, Langwedocja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112Ryc. 93. Bastides – lokalizacja ufortyfikowanych miast w XIII w. na terenie

południowo-zachodniej Francji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113Ryc. 94. Perigord. Schemat miasta obronnego bastides Beaumont du Perigord. . . . . . . . . 116Ryc. 95. Schemat miasta obronnego bastides Castillones. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116Ryc. 96. Schemat miasta obronnego bastides Eymet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117Ryc. 97. Schemat miasta obronnego bastides Miramont . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117Ryc. 98. Schemat miasta obronnego bastides Villefranche-de-Perigord . . . . . . . . . . . . . . 117Ryc. 99. Schemat miasta obronnego bastides Montflanquin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117Ryc. 100. Miasto Sauveterre-de-Guyenne – plan miasta założonego na regularnym

schemacie ulic w roku 1281 przez króla angielskiego Edwarda I dla wzmocnienia swej władzy na kontynencie. W kwartale narożnym rynku umieszczony został kościół św. Katarzyny. Nieregularna linia fortyfikacji jest uwarunkowana topografią terenu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

Ryc. 101. Plan Grenade-Sur-Garonne z roku 1810. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118Ryc. 102. Bastides Monpazier -rekonstrukcja układu miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118Ryc. 103. Widok fragmentu przyrynkowego miasta Monpazier. Monpazier jest

typowym przykładem bastide, stosunkowo dobrze zachowanym do naszych czasów. Założone przez Edwarda I, zamknięte w figurze prostokąta z regularnym prostopadłym układem ulic i centralnie położonym rynkiem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

Ryc. 104. Aigues Mortes – widok miasta z lotu ptaka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119Ryc. 105. Aigues Mortes – widok średniowiecznych murów miejskich. . . . . . . . . . . . . . . 119Ryc. 106. Alessandria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121Ryc. 107. Rysunek miasta Terranuova z 1734. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122Ryc. 108. Cherasco (Clarascum) – miasto w prowincji Cuneo (Piemont), miedzioryt

Meriana z XVII w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122Ryc. 109. Plan miasta Firenzuola z XVI w. Widoczne na planie są dwie bramy miejskie

Florencka od południa i Bolońska od północy, centralnie usytuowany rynek miasta Piazza Agnolo, który zamyka od zachodu oddzielony fosą zamek La Roca. . . . . . . . . 123

Ryc. 110. Firenzuola. Współczesny plan miasta odbudowanego ze zniszczeń wojennych. Przy skrzyżowaniu głównej osi miasta z Piazza Agnolo znajduje się odbudowany w 1958 r. przez arch. arch. E. Dettiego i C. Scarpę kościół p.w. św. Giovanni Battista. Główne ulice miasta i plac miejski wyposażono w podcienia. . . . . 123

Ryc. 111. Firenzuola – widok głównej ulicy miasta Via Giovani Villani z Bramą Florencką w osi kompozycji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

Ryc . 112 . Firenzuola – widok odbudowanego rynku Piazza Agnolo z zamkiem La Roca mieszczącym aktualnie urząd miasta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

209

Ryc. 113. Teoretyczny obraz przestrzeni publicznej renesansowego miasta idealnego. Ilustracja włoskiego artysty z lat 1470-1480. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

Ryc. 114. Florencja – widoka na miasto z kopuły Katedry Santa Maria del Fiore (2014). . 125Ryc . 115 . Florencja – renesansowy plac miejski z podcieniami szpitala Ospedale degli

Innocenti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125Ryc. 116. Widok z ogrodów pałacu Pitti na Florencję. Dominantę w panoramie tworzy

kopuła i dzwonnica katedry Santa Maria del Fiore proj. Filipa Bruneleschiego i wieża pałacu Vecchio. Florencja uznana jest za jedno z miast stanowiących kolebkę Renesansu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

Ryc. 117. Leonardo da Vinci – szkice projektowe „miasta idealnego” . . . . . . . . . . . . . . . 127Ryc. 118. Plan Miasta Imola. Rys. Leonardo da Vinci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127Ryc. 119. Schemat układu miasta idealnego Sforzinda wg projektu Averulino

Averlino(Filarete) z traktatu z roku 1465. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129Ryc. 120. Plansza z zamku Sforzów w Mediolanie przedstawiająca miasto Mediolan

w okresie Renesansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129Ryc. 121. Zamek Sforzów w Mediolanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129Ryc. 122. Teoretyczne schematy miast idealnych wg koncepcji Francesco di Giorgio

Martiniego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130Ryc. 123. Schemat teoretyczny miasta-twierdzy o pięcioramiennym narysie fortyfikacji

z regularną, prostokątną siatką symetrycznego podziału wewnętrznego, z charakterystycznymi, równomiernie rozmieszczonymi placami wśród zabudowy kwartałowej. Ryc. wg koncepcji Pierto Cataneo z jego traktatu I Quattro Primi libri di Architettura, Ks. I s. 20. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

Ryc. 124. Projekt idealnego miasta Pietro Cataneo, wg książki L’architettura, która ukazała się w Wenecji w roku 1554, a w wersji rozszerzonej w roku 1567. Układ kompozycyjny miasta wykazuje dążenie do uzyskania harmonijnego rozkładu funkcji sakralnych i świeckich w mieście. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

Ryc. 125. Daniel Speckle (Specklin), schemat miasta idealnego, rok 1608. . . . . . . . . . . . 132Ryc. 126. Widoczne podobieństwo uformowania fortyfikacji teoretycznego miasta

Christenburg, zaplanowanego ok. roku 1618 przez teologa J.V. Andreae . . . . . . . . . . 132Ryc. 127. Plan miasta idealnego wg. Vincenzo Scamozziego z roku 1615, wg „L’idea

della architectura universale”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134Ryc. 128. Plan idealnego miasta zaprojektowanego przez Albrechta Dürera w 1527

roku jest modelem teoretycznym miasta królewskiego, o kompozycji geometrycznej opartej na proporcji trójkąta pitagorejskiego. Wszystkie podziały wewnętrzne „miasta” są pochodnymi głównego schematu kompozycyjnego. . . . . . . . . . . . . . . . . 134

Ryc. 129. Plan idealnego miasta wg projektu Simona Stevina (1548-1620) z jego traktatu Vande Oirdening der Steden z roku ok. 1600 (Regional Archive, Alkmaar, Holandia). Traktat opublikowany w 1649 roku przez Hendrika Stevina, syna Simona Stevina zapoczątkował holenderską teorią planowania miast. . . . . . . . . . . . . 135

Ryc. 130. Miasto idealne Christianopolis z roku 1619. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136Ryc. 131. Rycina z książki Johannesa Valentinusa Andreae Christianopolis

przedstawiająca wizję utopijnego miasta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136Ryc. 132. Serglio. Mieszkanie dla Księcia 1547. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136Ryc. 133. Plan miasta Sabbioneta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138Ryc. 134. Miasto Sabbioneta wg zdjęcia satelitarnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138Ryc. 135. Sabbioneta – Kościół p.w. Koronacji Błogosławionej Dziewicy. . . . . . . . . . . . . . 138

210

Ryc. 136. Sabbioneta – Galeria Sztuki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139Ryc. 137. Statua Ateny umieszczona w centrum geometrycznego układu miasta. . . . . . . 139Ryc. 138. Piazza Ducale – rynek miejski Sabbionety. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139Ryc. 139. Miasto idealne Palma Nuova – model przestrzenny miasta. . . . . . . . . . . . . . . 140Ryc. 140. Plan miasta Palmanova. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140Ryc. 141. Miasto-twierdza Palma Nuova – widok satelitarny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140Ryc. 142. Pienza – schemat najważniejszych budowli w centrum miasta. . . . . . . . . . . . . 141Ryc. 143. . Grammichele na Sycylii powstało w roku 1693 w miejscu zburzonego

w wyniku trzęsienia ziemi średniowiecznego miasta Occhiala, identyfikowanego jako greckie miasto Echetla. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142

Ryc. 144. Grammichele – zdjęcie satelitarne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142Ryc. 145. Grammichele – widok placu Carlo Maria Carafa z lotu ptaka. . . . . . . . . . . . . . 142Ryc. 146. Grammichele – schemat planu miasta. Widoczny układ 5 dzielnic

peryferyjnych, dzielnicy centralnej i pałacu, ułożonych na układzie sześciokątnym. . . 142Ryc. 147. Współczesny widok na ufortyfikowane miasto La Valetta. . . . . . . . . . . . . . . . . 143Ryc. 148. La Valetta, Malta – widok z lotu ptaka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144Ryc. 149. La Valetta – plan z roku 1589. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144Ryc. 150. La Valetta, widok satelitarny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144Ryc. 151. Miasto twierdza Nove Zamký wg sztychu z roku 1680. . . . . . . . . . . . . . . . . . 145Ryc. 152. Widok satelitarny miasta Nove Zamký w Słowacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145Ryc. 153. Charleville rycina z XVII w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146Ryc. 154. Charleville – widok rynku podcieniowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146Ryc. 155. Vitry-le Francois. Widok satelitarny miasta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147Ryc. 156. Vitry-le Francois – widok głównego placu i katedry z lotu ptaka. . . . . . . . . . . . 147Ryc. 157. Projekt miasta idealnego Freudenstadt zaprojektowanego przez Schickardta

w 1599 roku (jest to pierwsza wersja tego projektu). Plan miasta rozplanowano na układzie 9-polowym z rynkiem w kwadracie środkowym i zamkiem w kwadracie narożnym. W projekcie widoczne jest uzależnienie wewnętrznego podziału przestrzeni zgodnie z zasadami geometrii trójkąta pitagorejskiego. . . . . . . . . . . . . . . 148

Ryc. 158. Freudenstadt. Inna wersja planu tego samego miasta z zamkiem w środku układu, z układem murów miejskich i pięcioliniową zabudową. Rysunek z roku 1604. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

Ryc. 159. Rysunek planu miasta Freudenstadt z trójliniową zabudową i zamkiem w centrum układu geometrycznego. Narożniki miasta wzmocnione są bastionami. Projekt opracowany przez Schickardta w roku 1599. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

Ryc. 160. Miasto Freudenstadt. Widok satelitarny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148Ryc. 161. Zdjęcie lotnicze odbudowanego ze zniszczeń wojennych układu

śródmiejskiego miasta Freudenstadt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148Ryc. 162. Freudenstadt – widok z wieży ratuszowej na rynek miejski otoczony

dwukondygnacyjną zabudową podcieniową z zamkniętymi narożnikami. W każdym z narożników, podobnie jak i w centrum rynku, mieści się obiekt o funkcji publicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

Ryc. 163. Freudenstadt – widok fragmentu rynku z kątowo ustawionym kościołem. . . . . . 149Ryc. 164. Freudenstadt – osiowy widok odbudowanej po zniszczeniach wojennych

pierzei zabudowy rynkowej z podcieniami. Uwagę zwraca bezpośrednie powiązanie centrum miejskiego z otaczającym krajobrazem Schwarzwaldu. . . . . . . . 149

211

Ryc. 165. Mannheim w roku 1622. Miedzioryt Matthaus Merian 1645 r. . . . . . . . . . . . . 150Ryc. 166. Konstrukcja geometryczna planu Mannheim. Wg

Specklin, 1589, Architektura obwarowań (Architectura von Vestungen) . . . . . . . . . . 150Ryc. 167. Mannheim jako miasto rezydencjonalne w złotym wieku swego rozwoju

z rezydencją książąt Palatynatu w miejscu dawnej twierdzy, w XVIII w. . . . . . . . . . . 150Ryc. 168. Powiązanie strukturalnie miasta i pałacu – osiowo usytuowane założenie

pałacowe w Mannheim. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151Ryc. 169. Zamość –założenie fortyfikacyjne w widoku z lotu ptaka . . . . . . . . . . . . . . . . . 154Ryc. 170. Zamość – domy armeńskie 1635-1675 po rewaloryzacji. . . . . . . . . . . . . . . . . 155Ryc. 171. Zamość – widok miasta w XVII w. wg sztychu Georga Brauna i Franza

Hogenberga z roku 1617. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155Ryc. 172. Zamość. Rekonstrukcja wirtualna kształtu miasta renesansowego. . . . . . . . . . 155Ryc. 173. Rekonstrukcja kompozycji przestrzeni otwartych (rynków) Zamościa

w oparciu o siatkę modularną sznurów i prętów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156Ryc. 174. Hipotetyczny proces dojścia do ostatecznej formy miasta Zamość. . . . . . . . . . 156Ryc. 175. Zamość – konstrukcja planu miasta i narysu fortyfikacji. . . . . . . . . . . . . . . . . 157Ryc. 176. Głogów Małopolski (Głowów). Zaznaczono działki rozmierzone w okresie

założenia miasta (linie ciągłe) i potwierdzone na planie poch. z poł. wieku XIX. Linią przerywaną zaznaczono hipotetyczną rekonstrukcję podziału własnościowego wg przekazów pisemnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

Ryc. 177. Schemat miasta Głowów Małopolski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159Ryc. 178. Frampol – schemat układu przestrzennego miasta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161Ryc. 179 Frampol – schemat zabudowy miasta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161Ryc. 180. Frampol – widok satelitarny miasta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161Ryc. 181. Kopenhaga. Amalienborg. Król Frederik V zaplanował nową ekskluzywną

dzielnicę zwaną Frederiksstad, z imponującym Kościołem Marmurowym i czterema pałacami Amalienborg zlokalizowanymi przy ośmiobocznym placu. Frederiksstad zbudowano na terenie po byłych dwóch innych pałacach o nazwie Sophie Amalienborg, wg projektu architekta królewskiego Nicolai Eigtved. Nowa dzielnica Frederiksstad zbudowana została w 1748r. dla upamiętnienia 300-letniej rocznicy wejścia dynastii Oldenburg na tron duński i koronacji pierwszego króla Oldenburg, Christiana I. Ilustracja pochodzi z 1756 roku i pokazuje cały kompleks Frederiksstad i pałace Amalienborg. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

Ryc. 182. Szkic miasta Göteborg na podstawie planu z 1684 roku. . . . . . . . . . . . . . . . . 164Ryc. 183. Zdjęcie satelitarne śródmieścia miasta Göteborg w Szwecji. . . . . . . . . . . . . . . 164Ryc. 184. Plan miasta Göteborg z 1644 w nowej lokalizacji. Plan zrealizowany

i funkcjonuje do dziś. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164Ryc. 185. Mapa miasta Göteborg – opracowana przez Ludviga Simona, opublikowana

przez NP Pehrssona w roku 1888. Wskazuje numery ulic, numery i granice, własności, granice administracyjne, linii kolejowych i linii tramwajowych. Digitalizacja w 2008 r. przez Uno Lindström / Göteborgs Fotostudio i ponownie opublikowana wspólnie przez Riksarkivet, Landsarkivet w Göteborgu i Regionarkivet för Västra Götalandsregionen och Göteborgs Stad. . . . . . . . . . . . . . . . 164

Ryc. 186. Kalmar – projekt odbudowy Kalmaru z XVII w. z radialną fortecą i czworobocznym zamkiem na wyspie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

Ryc. 187. Współczesny plan miasta Kalmar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

212

Ryc. 188. Projekt regulacji i rozbudowy miasta Landskrona, projekt Erika Dahlbergha z roku 1680. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

Ryc. 189. Miasto Landskrona we współczesnym widoku satelitarnym. Widoczny jest czworoboczny fort, lecz układ pierwotny założenia miejskiego uległ zatarciu. . . . . . . 165

Ryc. 190. Landskrona – Projekt regulacji i rozszerzenia miasta twierdzy Landskrony opracowanego przez Erika Dahlbergha w roku 1680. Projekt planu o symetrycznej budowie układu miejskiego z wydzielonym czworobocznym fortem oddzielonym fosą od miasta i rozbudowanym układem fortyfikacji bastionowych. W układ śródmiejski wprowadzone kanały w formie podwójnego krzyża. Na głównej osi symetrii zlokalizowano kościół. Pomiędzy miastem a fortem obszar przeznaczony dla wojska . Planu tego nie zrealizowano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

Ryc. 191. Karlskrona – plan miasta pochodzący z XVIII w., ilustrujący realizację założenia wg Nicodemusa Tessina Młodszego z XVII w. z wyraźnym wpływem urbanistyki francuskiego baroku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

Ryc. 192. Projekt miasta Vänersborg z roku 1641 z przekrojem przez umocnienia obronne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

Ryc. 193. Wismar – plan twierdzy Wismar z roku 1716 wokół istniejącego miasta średniowiecznego wg. proj. Erika Dahlbergha. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

Ryc. 194. Stralsund – plan twierdzy Stralsund z XVIII w. wokół istniejącego miasta średniowiecznego wg. proj. Erika Dahlbergha. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

Ryc. 195. Szkic rozbudowy Szczecina opracowany na podstawie rysunku szwedzkiego inżyniera Fransa de Traytorrensa ok. roku 1630. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

Ryc. 196. Jeden z projektów planu miasta Arensburg z roku 1652. Projekt symetrycznego siedmiobocznego założenia miejskiego ze zintegrowanym, dominującym na osi założenia, czworobocznym fortem obronnym od strony wody, oddzielonym od miasta fosą. Mimo promieniście rozłożonego układu bastionów, struktura wewnętrzna miasta oparta jest na podziale na kwartały prostokątne z placem miejskim w środku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

Ryc. 197. Jeden z wcześniejszych projektów planu miasta Carlsburg z roku 1681. Projekt niemal symetrycznego, owalnego założenia bez wydzielonego fortu. Specyfiką tego planu jest budowa we wnętrzu układu miejskiego kanałów portowych zaprojektowanych w formie krzyża. Podział wewnętrzny miasta na kwartały prostokątne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

Ryc. 198. Schemat jednego z projektów miasta Boras w Szwecji z roku 1682. Autor projektu C:G:L:B, prawdopodobnie Carl Gustav Lindebergh autor planu fortyfikacji w Kalmar z 1863 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

Ryc. 199. Miasto Boras w widoku współczesnym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171Ryc. 200. Projekt przebudowy miasta Visby Troligen z roku 1646. Widoczne

w planie nieregularności i rzuty kościołów lokalizowanych na osi W-Z, to pozostałości poprzedniego układu urbanistycznego, które w tym planie pozostawiono, nakładając nową prostokątną siatkę ulic i kwartałów. W planie miasta wprowadzono również kanał portowy, a istniejący tu zamek otoczono dodatkowym, pięciobocznym układem fortyfikacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

Ryc. 201. Projekt miasta Lindesberg z roku 1644 założonego na siatce prostokątnej z kanałem żeglownym w części centralnej miasta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

213

Indeks

A

G .A . Abate 136

Adolf II 65

Nils Ahlberg 161, 162

Leon Battista Alberti 126, 128, 141, 178, 189

Aleksander Wielki 34, 38, 39, 40, 41

Sofie Amalienborg 162, 163, 198

Bartolomeo Ammanati 128, 178

Amr ibn al-As 38

J.V. Andreae 132, 136, 178, 197

Joanna Arlet 4

Stanisław Arnold 17

Artabazos 37

Arystoteles 13, 94

Yadegar Asisi 41

Ewa Augustyn-Lendzion 4

Antonio Averulino, zwany Filarete 128, 129, 179, 128, 129, 133, 179

B

Ottavio Baldigar 145

Baccio Bandinelli 178

Fryderyk Barbarossa 66, 119

Giovanni Battista Belluzzi 128

L. Benevolo 16, 56, 57, 61, 189, 191

Ambrosius Bitschen 94

Bolesław Pobożny 111

Bolesław Wstydliwy 105

Anna Boleyn 183

Wojciech Bonenberg 4, 200, 202

214

Borrell II 185

Giovani Bottero 128

Braun 95, 110, 155

Albert E. Brinckmann 15

T. Bruni 136

Brzetysław, książę 111

Grzegorza Bukal 67

Gabriel Busca 158

C

Giovanni Domenico Campanella 179

Girolamo Cassar 143

Pietro Cataneo 9, 128, 130, 131, 132, 137, 138, 158, 179

G . Cattaneo 136

Ibn Chaldun 14

Christian, król Danii 70

Chrystian IV, król Danii 162

R . Comba 71

Władysław Czarnecki 17, 58, 76, 191

D

Erik Dahlbergh 165, 166, 169, 165, 166, 167, 180

Leonardo da Vinci 127, 133, 187

Jacques Perret de Chambery 128

Deinokratesa z Rodos 38

Petter Nicolaus de Kemp 163

Pietro Paolo del Porrin 141

Francesco de Marchi 128

Luke de Thenney 116

Frans de Traytorrens 167, 169

Dobrawa 111

Doni 128

Doxiadis 24

Ignacy Drexler 15

Jeacques Andouet Du Cerceau 128

Albrecht Dürer 128, 134, 158, 160, 180

Kazimierz Dziewoński 17

215

E

Brizio 45

Edward I 115

Nicolai Eigtved 162, 163

Francesc Eiximenis 180, 189

Rafał Eysymont 17, 64, 71, 77, 94, 101, 102, 114, 121, 122, 191

F

Alessandro Farnese, kardynał 186

Castagnoli 46

F . Feliciano 136

Roman Feliński 15

Filipa II Macedońskiego 37

Filip II, król Hiszpanii 37, 182

Piotr Fiuk 4

Domenico Fontana 181

D . Friedman 121

Friedrich IV von Pfalz 151

Fryderyk II, cesarz 67, 79, 119

Fryderyk I Wittemberski 147, 184

Fryderyk V, król Danii 162

G

Bernardo Gambarelli, zwany Rosselino 141

Olgierd Geblewicz 7

Simon Genga 142

A . von Gerkan 22

Aleksander Gieysztor 17

Fra Giovanni Giocondo 128

Giotto 186

A . Giuliano 22

Krzysztof Głowa 153, 159, 160

Karol Gonzaga 145

Wespazjan Gonzaga 138, 139, 182

Fryderyk Gross 103

A . Gruszecki 154

Grzymisława 105

216

E . Guidoni 71

Gustaw Adolf II 162

H

R . Hammel-Kiesow 70

Hatto, biskup Vic 185

Helmold 66

Henryk I Brodaty 86, 87

Henryk III, król angielski 115

Henryk IV 145

Henryk VIII, król Anglii 183

Heraklit 183

Stanisław Herbst 16

Ch. Higounet 71

Hippodamos z Miletu 13, 28, 36, 37, 13, 28, 29, 36

Hogenberg 95, 110, 155

Ebenezera Howard 15

K . Humpert 16, 25, 39, 77, 78, 190, 195

Hyginusz 56

J

Jakub z Nysy 105

Juliusz Cezar 48, 187

Juliusz III, papież 186

K

Kaligula, cesarz 181

Wojciech Kalinowski 17, 81, 82, 87, 94, 100, 160

Karol I Andegaweński 120

Karol V, książe 143, 145

Karol XII, król Szwecji 170

Maria Kaszyńska 7

Kazimierz Jagiellończyk 59

Kazimierz Odnowiciel 111

Kazimierz Wielki 106, 108

A. Kędziora 158

Włodzimierz Kiernożycki 7

217

Kinga 105

Christopher Kleiber 15

Klemens VIII, papież 181

Jerzy Kłoczowski 60

Krzysztof Kolumb 59

Kosma I Medyceusz 186

S . Kostoff 16, 118, 137, 162

Izabela Kozłowska 4, 7, 167

Stefan Krakowski 16

Bogusław Krasnowolski 105, 106, 107, 109

Kratyl 183

Kserkses 37

Mieczysław Książek 17, 175

Kazimierz Kuśnierz 152, 153

L

Gerard Labuda 17

Lanterius 128

Laparelli 142

Henning Larsen 162

Stanisław Latour 17, 192

P . Lavedan 22

Lech Leciejewicz 17

Henryk Lew 65, 66

Carl Gustav Lindebergh 170

Lizynach 40

Buonaiuto Lorini 158

Eilhard Lubinus 92, 93, 96, 97, 182, 195, 93, 182

Jan Lubrański 111

Heiner Lück 83, 94

Antonio Lupicini 158

Ł

Jan Modest Łobocki 44, 48, 49, 50, 53

M

M .F . Macario 136

218

Aleksander Macedoński 22

U . Maffezzoli 139, 190

Girolamo Maggio 128, 158

Magnus, król Szwecji 70

Karol Maleczyński 15

Bronisław Malisz 192, 201, 203

G.A. Mansuelli’ego 47

Marini 145

Francesco di Giorgio Martini 128, 129, 182

Jean Martin 126

R . Martin 22, 28, 29, 37

Mauzolos z Halikarnasu 34

Matthaus Merian 68, 82, 86, 122, 68, 150, 151, 197

Michał Anioł 186

Mieszko I 111

mistrz Andrzej 83

Montalto, kardynal 181

Bernardo Morando 157, 158, 159, 182

Tomasz More 183

A .E .J . Morris 16, 59, 61, 190

L . Mumford 16, 52, 60, 190

P . Murray 129, 192

N

Richard Newcourt 180

Nikator 40

Bernard Niuron 103

O

Edward Odum 201

Odum 201, 203

Wacław Ostrowski 11, 17, 157, 192

Ottokar II von Böhmen, król 78

Otton I 185

Otton II 185

Otton III 185, 186, 192

219

P

Andrea Palladio 126, 128, 158, 180

Bernardino Panizzari, zwany Il Caramosino 138

Parsens 201, 203

T . Parsens 201

Paszkowski 200

Zbigniew Paszkowski 3, 4, 8, 192, 200, 202

Patrizio 128

Krzysztof Pawłowski 63, 112, 192

William Penn 138

F . Peverone 136

A .I . Pini 119

Pius II, papież 140, 141

Maciej Płotkowiak 4

Polibiusz 56

K . Pomian 59

G . Pomodoro 136

H . Probst 150, 191

Przemysł I, książe 111

Ptolemeusz 38

Janusz Pudełko 17, 35, 192

Matthias Puhle 64

S . Puttendorf 180

R

Agnieszka Rek-Lipczyńska 4, 7

Richelieu, kardynał 179

Rykwert 28, 45, 47, 191

S

Henryk Samsonowicz 16, 59, 192

Jacop Sansovin 178

Aleksandra Satkiewicz-Parczewska 4

N .J . Saunders 38, 191

Vincenzo Scamozzi 128, 133, 134, 137, 139, 145, 180, 184, 138

Graf von Schauenburg 65

Martin Schenk 16, 25, 39, 77, 78, 190, 195

220

Heinrich Schickhardt 147, 148, 184

Seleucusa 40

Richard Sennet 58

Sennet 192

Sebastiano Serlio 128, 136, 197

Andries Sersander 165

Francesco Sforza 133, 179

L. Shelby 73

Camillo Sitte 15

Jan Słodczyk 17, 192

Sokrates 183

Solon 183

Oskar Sosnowski 16

Daniel Speckle 128, 132, 158

Juliusz Starzyński 16

Stefan Batory 145, 160

Hendrik Stevin 135

Simon Stevin 128, 134, 135, 134, 162, 184

Getko Stilvoyt 105

Joseph Stubben 15

Sykstus V, papież 181

Sylwester II, papież 74, 184, 185, 186

Józef Szymański 75, 192

T

Tarkwiniusz Stary 45

N . Tartaglia 136

Nicodemus Tessin Młodszy 167, 168

P. Themelis 27

Carlo Theti 158

Felicjan Tłoczek 17

Zdzisława Tołłoczko 4, 200, 202

Tadeusz Tołwiński 17, 193

Władysław Tomkiewicz 16

Jerzy Topolski 16

Wojciech Trzebiński 16, 159

221

U

B.L. Ullman 73

V

Denis Vairasse d’Allais 187

Johannes Valentinus 136

Giorgio Vasari Młodszy 17, 128, 180, 186, 187, 193

Paolo Veronese 184

Luchino Visconti 122

W

Waldemar I, książe duński 81

Michał Walicki 16

J.-B. Ward-Perkins 22

Marek Terrencjusz Warro 48

Zofia Wartołowska 16

Wawrzyniec, rycerz 106

Aleksandra Wąsowicz 22, 37, 47, 193

Wegecjusz 56

Kazimierz Wejchert 17, 193

Witruwiusz 50, 56, 57, 58, 126, 131, 178, 187, 193

Janusz Witwicki 16, 17

Dethmar Wolk 105

Taduesz Wróbel 17

Z

Jan Zachwatowicz 16

Tadeusz Zagrodzki 17, 48, 71, 73, 193

Jan Zamoyski, hetman 154, 157, 182

Teresa Zarębska 9, 17, 127, 128, 130, 131, 154, 158, 193, 198

Lech Zimowski 16

Wiktor Zin 17, 193

HISTORIA IDEI MIASTA OD ANTYKU DO...

Documents

Transcript of HISTORIA IDEI MIASTA OD ANTYKU DO...