Hildegarda z Bingen Teologia muzyki

Hildegarda z Bingen. Teologia muzyki

Błażej Matusiak OP

Pamięci Barbary Thornton

7

Spis treści

Wykaz skrótów ................................................. 9Wstęp ................................................................11

Rozdział IMiejsce muzyki

w stwórczym zamyśle BogaPiękno świata aniołów ....................................23

Ład ........................................................................... 23Blask .......................................................................... 30Anielski śpiew ............................................................ 33

Harmonia świata materialnego ......................39Harmonia człowieka jako mikrokosmosu ....47

Człowiek jako omnis creatura ...................................... 48Ciało ludzkie jako odwzorowanie świata ..................... 53„Dusza ludzka jest symfoniczna” ................................ 56

Rozdział II Znaczenie muzyki w dziele zbawienia

Pierwotne piękno i upadek Lucyfera .............65Pierwotne piękno Lucyfera ......................................... 66Upadek ...................................................................... 70

8

Pierwotne piękno i upadekpierwszych ludzi ........................................81

Raj ........................................................................... 81Pierwotna harmonia ................................................... 86Upadek ...................................................................... 96

Odnowiona harmonia ................................... 101Matka Zbawiciela ..................................................... 101Chrystus................................................................... 110

Rozdział III Pieśń chwały

Początek chwały na ziemi ............................. 121Przywrócenie rajskiej harmonii ................................. 121Pieśń duszy ............................................................... 129Pieśń Kościoła .......................................................... 140

Wypełnienie chwały w niebie ....................... 151Ostateczne przywrócenie harmonii ........................... 151Pieśń zbawionych ..................................................... 156

zakończenie ................................................... 161

Dodatek:Epistola Hildegardis 23 ................................................... 167List 23 Hildegardy......................................................... 175Mistrzyni Tenxwinda do Hildegardy .............................. 183Hildegarda do kongregacji mniszek ............................... 187

Bibliografia ............................................................. 191Indeks postaci ......................................................... 195

Wykaz skrótów

CC — Causae et curaeEp. — EpistolaLDO — Liber divinorum operumLVM — Liber vitae meritorumPL — Patrologia Latinaqu. — quaestioSQ — Solutiones triginta octo quaestionum

11

Wstęp

Spośród wybitnych postaci Średniowiecza szczególną uwagę budzi Hildegarda z Bingen (1098–1179), bene-dyktynka obdarzona wieloma talentami, czczona w Ko-ściele niemieckim jako święta1. Hildegarda wsławiła się za życia jako założycielka klasztorów w Rupertsbergu i w Eibingen, jako korespondentka wybitnych osobistości swej epoki, a także jako głosicielka słowa Bożego, wyruszająca czterokrotnie w po dróże misyjne2. Jednak największą sła-wę przyniosły jej dzieła pisane pod wpływem prorockiego natchnienia, dzięki którym nadano Hildegardzie miano Sybilli Renu. Hildegarda jest autorką trylogii zawierającej opisy jej wizji wraz z ich teologiczną wykładnią (Scivias, Liber vitae meritorum oraz Liber divinorum operum). Znana jest również jako autorka pomniejszych pism teologicznych oraz dzieł z zakresu medycyny (Causae et curae) i przyro-doznawstwa (Liber subtilitatum diversarum naturarum cre-aturarum, czyli Physica).

1 Jej proces kanonizacyjny, rozpoczęty w roku 1227, z nieznanych przy-czyn przerwano. Kult jej jednak nie ustał i Pius XII pozwolił w 1940 r. na obchodzenia jej święta w diecezjach niemieckich. Zob. M. Schrader, Hildegarde de Bingen (sainte), bénédictine allemande, [w:] Dictionnaire de spiritualité, t. 7, Paris 1968, kol. 506.

2 Zob. tamże.

12

Hildegarda z Bingen. Teologia muzyki

Szczególnym zainteresowaniem cieszy się dziś twórczość muzyczna Sybilli Renu. Od początku lat osiemdziesiątych dwudziestego wieku, kiedy to po raz pierwszy po muzykę Hildegardy sięgnęli artyści wykonujący muzykę średnio-wieczną3, pojawiło się wiele płyt z jej utworami, wśród nich nagranie dzieł wszystkich dokonane przez zespół „Sequentia”. Hildegarda pozostawiła po sobie 77 utworów liturgicznych, do któ rych napisała słowa i muzykę. W tej liczbie przeważają śpiewy przeznaczone na litur gię godzin, a więc antyfony, responsoria i hymny. Kompozycje mszal-ne ograniczają się do kilku sekwencji, jednego Kyrie oraz jednego wersetu allelujatycznego. Ponadto Hildegarda jest autorką dramatu liturgicznego Ordo Virtutum. Dramat ten ma niety powy charakter, nie jest on bowiem poświęco-ny tajemnicy życia Chrystusa czy świę tych, jak inne tego rodzaju dzieła, ale stanowi rodzaj psychomachii, utworu przedsta wiającego walkę duszy z szatanem. U boku duszy stają Cnoty i pomagają jej pokonać zło. Wszystkie role tego dramatu są śpiewane, z wyjątkiem roli diabła, co – jak przeko namy się w drugim rozdziale pracy – ma istotne znaczenie symboliczne.

Kompozycje Hildegardy odznaczają się osobliwymi cechami, które nie pozwa lają zakwalifikować ich do cho-rału gregoriańskiego4. Cechy te to przede wszystkim nie-

3 A Feather on the Breath of God. Sequences and Hymns by Abbess Hilde-gard of Bingen, Gothic Voices directed by Christopher Page, HYPERION CDA 66039.

4 Na temat twórczości muzycznej Hildegardy zob. J. Morawski, Hilde-garda z Bingen, [w:] Encyklopedia Muzyczna PWM, cz. biograficzna, t. IV, s. 210–212. Na temat estetyki i teologii muzyki oraz relacji między sło-

13

Wstęp

typowa tonalność, wykraczająca niejednokrotnie poza system skal kościelnych, sze roka rozpiętość (ambitus) melodii, sięgająca niekiedy nawet dwóch i pół oktawy, a także częste użycie bogatych melizmatów, z których najdłuższy zawiera aż 83 nuty5. Niezwykły charakter muzyki Hildegardy wynika, według świadectwa sa-mej autorki i jej współczesnych, z natchnionego cha-rakteru całej jej twórczości. Jej biograf, nie kryjąc po-dziwu, tak wyraża się o dziełach Hildegardy: „Któż by się nie dziwił, że uło żyła ona pieśni o słodkiej melodii i cudownej harmonii oraz wynalazła niewidziane wcześniej litery i niesłyszany dawniej język?”6. Jeszcze ciekawsze jest świadectwo sa mej autorki: „Dzięki owej wizji zrozumia-łam pisma proroków, Ewangelię, a także dzieła innych świętych i niektórych filozofów bez żadnego ludzkiego pouczenia. Część z nich wyłożyłam, chociaż z ledwością znam litery, ponieważ uczyła mnie nieuczona kobieta. Ułożyłam również i zaśpiewałam pieśni wraz z melodia-mi na chwałę Boga i świętych, chociaż nigdy nie uczyłam się nut ani śpiewu”7.

wem a muzyką zob. Saint Hildegard of Bingen, Symphonia. A Critical Edition of the „Symphonia armonie celestium revelationum” [Symphony of the Harmony of Celestial Revelations] with introduction, translations, and commen tary by Barbara Newman, Ithaca and London 1988, s. 17–51 oraz 74–94. Miejsce kompozycji Hildegardy w liturgii omawia K. Hoefener, Między Grzegorzem a Hildegardą, „Canor” 2001, nr 33, s. 11–16.

5 Responsorium O vos angeli.6 Vita II, 1. Język, o którym mowa, to tzw. lingua ignota, zbiór około

900 słów oznaczających byty ziemskie i niebiańskie. Wynaleziony alfabet to składający się z 23 liter tzw. litterae ignotae.

7 Tamże, II, 2.

14

Hildegarda z Bingen. Teologia muzyki

Hildegarda przekazała nam więc refleksje dotyczące własnej twórczości muzycznej. Nie one jednak są głów-nym przedmiotem niniejszej książki. Mam zamiar raczej próbować przedstawić rolę, jaką muzyka odgrywa w wizji świata niemieckiej kontemplatyczki. Mówiąc o muzyce, odnoszę się bowiem do średniowiecznego jej rozumienia, w którym muzyka słyszalna była jedynie częścią obejmu-jącej cały świat harmonii. Zatem praca ta wykraczać ma poza obszar, będący domeną ściśle rozumianej muzyko-logii, w stronę historii idei, teologii i kosmologii, dziedzin niezbędnych dla zrozumienia całości myśli Hildegardy. Czytelnik, który spodziewa się odnaleźć tu analizę po-szczególnych utworów mniszki, czy opis innowacji, które wprowadziła do współczesnej sobie muzyki, odejdzie więc zawiedziony. Mam jednak nadzieję, że książka ta pomo-że zrozumieć, dlaczego muzyka stanowiła nieodłączny element świata Hildegardy, element pełniący funkcję spajającą i łączącą. Z drugiej strony, pragnąc przybliżyć osobę w najwyższym stopniu oryginalną i niezwykłą, za punkt odniesienia biorę nie myśl współczesną, ale trady-cję i kulturę średniowiecza. Pisząc o Hildegardzie, często bowiem podkreśla się jej oryginalność i nowatorstwo za cenę wyjęcia tej postaci z historycznego kontekstu. Jestem przekonany, że najbardziej odpowiednią metodą pozwa-lającą docenić wyjątkowość Hildegardy jest zrozumienie kategorii jej myślenia zaczerpniętych z dawnej tradycji. Mam nadzieję, że zdołam przedstawić choć trochę z jej niezwykłości, nie wyjmując jej osoby z historyczno-kul-turowego kontekstu.

15

Wstęp

Aby zatem nasze rozważania odpowiednio umiejscowić, pokuszę się o wprowadzenie w dawne rozważania na temat muzyki, rozpoczynając od czasów Ojców Kościoła.

Średniowieczna teoria muzyki opierała się na mającej swe źródło u pitagorej czyków idei harmonii świata, rozwiniętej przez Boecjusza i Kasjodora. Dla całej średniowiecznej my-śli o muzyce największym autorytet miała nauka wyłożona przez św. Augustyna oraz przez Boecjusza w ich traktatach De musica. W dziele Augustyna znajdujemy klasyczną defi-nicję muzyki: „Musica est scientia bene modulandi”8. Owo „dobre modulowanie” Augustyn nazywa odpowiednim kształtowaniem ruchu i mówi „że dobrze porusza się to, co przebiega wedle praw liczbowych określających proporcje miar i interwałów”9. Z kolei z traktatu Boecjusza czerpano trójpodział muzyki na musica mundana, musica humana i musica instrumentalis.

Pierwsza z nich to harmonia świata, uporządkowany ruch elementów składają cych się na materialny wszechświat. „Mu-sica mundana jest jedyną prawdziwą muzyką, zaś pozostałe rodzaje zbliżają się do niej tylko przez jej odzwierciedlenie lub zależ nie od stopnia, w jakim uczestniczą w harmonii kosmosu bądź ją przypominają”10. Mu sica humana to z ko-lei harmonia psychofizyczna panująca w człowieku, będą-ca, zgod nie z doktryną o człowieku jako mikrokosmosie, wiernym odbiciem harmonii świata. Najmniej uwagi Bo-

8 Św. Augustyn, De musica I, 2, PL, XXXII, 108.9 Cytat na podstawie: E. Fubini, Historia estetyki muzycznej, tłum.

Z. Skowron, Kraków 1997, s. 73.10 Tamże, s. 81.

16

Hildegarda z Bingen. Teologia muzyki

ecjusz poświęca musica instrumentalis, czyli muzyce granej na rozmaitych instrumentach. Do trzech rodzajów muzyki dodano później musica coele stis, śpiew aniołów11. Hildegarda należy do tych pisarzy, u których pojawia się ten czwarty rodzaj muzyki.

Konsekwencją średniowiecznego rozumienia muzyki było dawanie pierwszeń stwa stronie intelektualnej przed jej walorami zmysłowymi. Stąd bierze się ostre rozróż-nienie między muzykiem a kantorem. Pierwszy z nich to teoretyk znający się na muzyce, a drugi to praktyk12. Po-szukiwanie pogłębionej refleksji nad muzyką w jej wielora-kich przejawach mogłoby się więc wydawać nieuzasadnione u pozba wionej muzycznego wykształcenia Hildegardy. Jed-nakże właśnie Hildegarda należy do czołowych przedstawi-cieli dwunastowiecznego neoplatonizmu i obszerne partie jej dzieł są poświęcone refleksji nad musica mundana i mu-sica humana. Ponadto bene dyktynka wiele uwagi poświęca pieśniom aniołów, a jako praktyk ma niejedno do powie-dzenia w kwestii oddziaływania muzyki na duszę ludzką.

Głównymi źródłami, na których będę się opierać, są dwa dzieła zawierające opisy wizji Hildegardy – Scivias i Liber divinorum operum, jeden z jej listów oraz niektóre pieśni. Cytaty przedstawiam we własnym tłumaczeniu.

11 Terminu musica coelestis używano też niekiedy jako synonimu musi-ca mundana. Zob. E. Fubini, dz. cyt., s. 94 oraz E. De Bruyne, Etudes d’esthétique médiévale, t. II, Brugge 1946, s. 112.

12 Przez wieki powtarzano niepochlebny dla kantorów początek Regulae rhytmicae Gwidona z Arezzo, wiersza o muzyce napisanego w roku 1000: „Musicorum et cantorum magna est distantia: / isti dicunt, illi sciunt, quae com ponit musica. / Nam qui facit, quod non sapit, /diffinitur bestia”. Cyt. na podstawie: E. Fubini, dz. cyt., s. 94.

17

Wstęp

Zanim przejdziemy do analizy teologicznej nauki Hilde-gardy o muzyce, należy wyjaśnić kilka kwestii związanych z charakterem poszczególnych źródeł.

Wszystkie dzieła wizjonerskie Hildegardy są zbudowane według jednakowego porządku. Najpierw autorka opisuje dokładnie swoją wizję, następnie zaś szczegółowo komen-tuje oglądany obraz. W swych komentarzach, kilkakrot-nie obszerniejszych od samego opisu, autorka wyjaśnia poszczególne elementy widzenia na sposób alego ryczny i snuje rozważania na tematy związane z wizją. Komentarze często przybieraję postać dialogu z Bogiem. Uzupełnieniem opisów są za mieszczone w rękopisach dzieł Hildegardy ilu-minacje. Są one prawdopodobnie dzie łem mnichów z za-przyjaźnionego z autorką opactwa św. Eucheriusza w Trewi-rze, a ich wykonanie z pewnością było nadzorowane przez samą Hildegardę, na co wskazuje wierność iluminatorów tekstowi. Tym bardziej interesujące są przypadki, kiedy ilustra cje modyfikują wizję przekazaną w opisie13. Dwie miniatury posłużyły za ilustracje do pierwszego i drugiego rozdziału pracy.

Tematowi muzyki Hildegarda poświęciła jeden ze swo-ich listów adresowany do prałatów z Moguncji14. Przyczy-ną wysłania tego listu był interdykt nałożony na klasz tor w Rupertsbergu w 1170 r. Interdykt, obejmujący zakaz śpiewania podczas liturgii oraz przystępowania do komunii

13 Na temat iluminacji zob. Hildegardis Scivias, „Corpus Christianorum, Continuatio Mediaevalis”, t. XLIII, Turn hout 1978, s. XXXIV–XXXV.

14 W wydaniu Migne’a jest to list 47, w edycji „Corpus Christianorum”, na której się opieram – 23.

18

Hildegarda z Bingen. Teologia muzyki

św., był karą za odmowę podporządkowania się Hil degardy zwierzchnikom kościelnym w sprawie pogrzebu pewne-go szlachcica. Czło wiek ten, pochowany na klasztornym cmentarzu, był wedle pogłoski, która dotarła do mogunc-kich prałatów, obłożony ekskomuniką. Dlatego też prała-ci zażądali od Hilde gardy usunięcia zwłok z poświęconej ziemi, a wobec sprzeciwu ksieni nałożyli na klasztor wspo-mnianą karę. Jednym z kroków Hildegardy, które dopro-wadziły w końcu do zdjęcia kary, był list do prałatów mo-gunckich, którego autorka nie poprzestaje na wyjaśnieniu sprawy, ale ponadto kreśli porywającą wizję śpiewu i jego znaczenia w życiu Kościoła. List ten zawiera najciekawsze ujęcie teologii muzyki w całym dziele Hildegardy, a jego tłumaczenie zamieszczam w dodatku15.

Moje rozważania porządkuję zgodnie z przebiegiem dzie-jów świata: od stworzenia, przez zbawienie, po ostateczną chwałę. Taki układ pracy pozwoli zo baczyć, w jaki sposób zamierzona przez Boga harmonia dochodzi stopniowo do swej pełni. W pierwszym rozdziale omówiona zostaje har-monia obecna w stworzonym przez Boga świecie. W dru-gim – grzech przedstawiony jest jako naruszenie harmonii, a zbawienie jako odzyskanie utraconego ładu. Trzeci roz-dział poświęcony jest pochwal nej pieśni zbawionych, która ma swój początek na ziemi, a w niebie osiąga spełnienie.

15 Na temat okoliczności powstania listu zob. R. Pernoud, Hildegarde de Bingen, Paris 1994, s. 150, 157–158; P. Franche, Sainte Hildegarde (1098–1179), Paris 1903, s. 139–147; F. Beer, Kobiety i doświadczenie mistyczne w Średniowieczu, Kraków 1996, s. 39–40 i S. Flanagan, Hil-degarda z Bingen, tłum. R. Sudół, Warszawa 2002, s. 197–204.

Wstęp

Całość niniejszej książki stanowi zatem rodzaj wyjaśnie-nia i apologii jej podtytułu – jest próbą udzielenia odpo-wiedzi na pytanie, w jakim sensie muzykę można rozumieć teologicznie, i usiłowaniem wskazania drogi uprawiania teologii przez muzykę.

Scivias to zbiór wizji Hildegardy z Bingen. Tytuł oznacza: Po-znaj drogi Pana. Obok 26 wizji, które stanowią zapis widzeń, znajdują się średniowieczne miniatury, które powstawały ra-zem z tekstem i ilustrują jego odpowiednie fragmenty. Scivias opisuje Boży zamysł stworzenia świata, stanowi także swoistą encyklopedię wiedzy o średniowiecznym świecie: spojrzeniu na Boga, człowieka i kosmos. Jest to pierwsze wydanie w ję-zyku polskim tekstów popularnej mistyczki.

1 tom (ŹrMon 57) zawiera wstęp oraz pierwszą i drugą księ-gę dzieła. 2 tom (ŹrMon 58) zawiera trzecią księgę oraz in-deks biblijny.

Św. Hildegarda z Bingen (1098–1179) mniszka benedyk-tyńska, od 2012 Doktor Kościoła. Jedna z najbardziej in-trygujących postaci średniowiecza. Przygotowała wiele pism z zakresu teologii, medycyny i muzyki. Od niedawna coraz popularniejsze stają się także jej inspirujące wizje mistyczne.

Św. Hildegarda z Bingen

Scivias

e-mail: zamowienia@tyniec.com.plwww.tyniec.com.pl