Hana Makùrôt -...

Hana Makrt

Gramatika kaszbsczg

jzka

Hana Makrt

Gramatika kaszbsczg

jzka

Gdask 2016

Ksika pomocnicza jest finansowana przezMinisterstwo Edukacji Narodowej

Ksika pomocnicza do nauki jzyka kaszubskiego.

recenzent:prof. UG, dr hab. Duan Padjerski

korekta:Boena Ugowska

koordynacja wydawnicza:Lucyna Radzimiska

skad, redakcja graficzna, projekt okadki:Agata Przybylska

Copyright by Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie

Gdask 2016

wydawca: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie ul. Straganiarska 20-23 80-837 Gdask

[email protected]

isbn 978-83-62137-97-8

spisnk z amk osc

wprowadzeni 9 1. f n e t i k a 11 1.1. Spdlow pchwt fneticzn 12 1.2. Fneticzny alfabet 13 1.3. Wkaliczny system kaszbsczg lteracczg jzka 18 1.4. Knsonanticzny system kaszbsczg lteracczg jzka 20 1.5. Fneticzn proces wkaszbiznie tikajc s samzwkw 22 1.5.1. Labializacj samzwkw o, u, 22 1.5.2. Problem rszng e ajin mrfnologiczn samzwkw alternacje wkaszbsczim jzk 24 1.5.3. Wstawn samzwczi 25 1.5.4. Przejinaczi artiklacji samzwkw wzanlench pzycjach 27 1.5.5. Zaweni artiklacji dwng samzwk ijeg denazalizacj 28 1.6. Fneticzn proces wkaszbiznie tikajc s spzwkw 30 1.6.1. Depalatalizajc spzwkw , , , 30 1.6.2. Afrikatizacj tilnojzkwch spzwkw k , g do pstac cz, d 31 1.6.3. Asymilacje, disymilacje iproscenia spzwkwch karnw 32 1.6.4. Zaniknic zwiarc b czas wmw spzwk dz. chwani archajiznowi artiklacji spzwk z wleksemach zwn, zwk. 34 1.6.5. Proteticzn spzwczi 35 1.6.6. Rozwij dwnch strzdgosowch dwzwkw el, or nachdajcch s wpzycji midz dwma spzwkama 37 1.7. Sowny akcent 38

2. f l e k s j 41 2.1. Spdlow fleksyjn pchwt 42 2.2. Prawida klasyfikwani soww do partw mw 42 2.3. Czasnik 43 2.3.1. sobw frm czasnika afrm infinitiw. tmiana czasnikw przez sob ilczb wternym czasu 43 2.3.2. sz czas izaszi czas 46 2.3.3. Przidn czas wkaszbsczim jzk 50 2.3.4. Ndib: znajmwnik, rozkazownik, zastrzgwnik 53 2.3.5. stw czasnika 55 2.3.6. Aspekt 56 2.3.7. Mionoczasniczi 57 2.4. Jistnik 58 2.4.1. Klasyfikacj jistnikw zpzdrzatk na znaczeni 59 2.4.2. Gramaticzn kategrie jistnika 59 2.4.3. Deklinacj jistnika 61 2.4.3.1. Pdzlnk jistnikw na deklinacje 61 2.4.3.2. glow bcznczi tikajc s tmian jistnikw 62 2.4.3.3. Ideklinacj (chopsk deklinacj) 62 2.4.3.4. II deklinacj (biaogowsk deklinacj) 66 2.4.3.5. III deklinacj (dzecn deklinacj) 69 2.5. Znankwnik 72 2.5.1. Deklinacj znankwnikw 73 2.5.2. Stpniowani znankwnikw 76 2.5.3. Dosebny znankwnik. Deklinacj dosebnch znankwnikw 77 2.6. Zamiono 80 2.6.1. Klasyfikacj zamionw 80 2.6.2. tmiana personowch zamionw 81 2.6.3. tmiana jinch jistnikwch zamionw 82 2.6.4. tmiana dosebnch zamionw ijinch znankwnikwch zamionw 83

2.7. Wielnik 88 2.7.1. Klasyfikacje wielnikw 88 2.7.2. Spdlow wielniczi 89 2.7.3. Psta tip wielnikw 92 2.8. Nietmieniwn part mw 95 2.8.1. Przczasnik 95 2.8.2. Przmiono 98 2.8.3. Wina 99 2.8.4. Krziknik 100 2.8.5. Partikla 101

3. s owbdow i zna 105 3.1. Spdlow ipchdn sowa, at jin pchwt zzasyg sowbdowizn 107 3.2. Sowbdowizna jistnikw 107 3.2.1. djistnikw jistniczi 108 3.2.1.1. Jistniczi sadzon d jinch jistnikw za pmc sufiksw 108 3.2.1.2. djistnikw deriwat prefiksaln 115 3.2.2. dznakwnikw jistniczi 116 3.2.3. dczasnikw jistniczi 119 3.2.4. Zroscn izesadzenia 122 3.3. Sowbdowizna znankwnikw 124 3.3.1. Znankwniczi mtiwwn przez czasniczi 124 3.3.2. djistnikw znankwniczi 125 3.3.3. Znankwniczi sadzon d przmionowch rzeczeniw 126 3.3.4. Znankwniczi sadzon d jinch znankwnikw 128 3.3.5. Znankwniczi sadzon d przczasnikw 130 3.3.6. Zesadzon znankwniczi 131 3.4. Sowbdowizna czasnikw 133 3.4.1. dczasnikw czasniczi 134 3.4.2. djistnikw czasniczi 136 3.4.3. dznankwnikw czasniczi 138 3.5. Sowbdowizna przczasnikw 141 3.6. Zdrobnia frm 143

4. s y n t a k s a 147 4.1. Spdlow wiada zzasyg syntaks 148 4.2. Part zdani 149 4.2.1. Subiekt 149 4.2.2. Predikat 152 4.2.3. Doflowani 153 4.2.4. Przdwk 154 4.2.5. klnik 155 4.3. Karno subiektu ikarno predikatu 156 4.4. Zrzesznk zgd, zrzesznk rzdu, zrzesznk prznlenot 157 4.5. Zdania wesprzdno zesadzon 158 4.6. Zdania pdrzdno zesadzon 160 4.6.1. Zdania pdrzdno zesadzon subiektow 160 4.6.2. Zdania pdrzdno zesadzon rzecznikw 161 4.6.3. Zdania pdrzdno zesadzon doflowaniow 161 4.6.4. Zdania pdrzdno zesadzon przdwkw 162 4.6.5. Zdania pdrzdno zesadzon klnikw 163 4.6.5.1. Zdania klnikw clu 164 4.6.5.2. Zdania klnikw czasu 164 4.6.5.3. Zdania klnikw mlu 165 4.6.5.4. Zdania klnikw spsob 166 4.6.5.5. Zdania klnikw stpnia imiar 167 4.6.5.6. Zdania klnikw przczn 167 4.6.5.7. Zdania klnikw zastrzedi 168 4.6.5.8. Zdania klnikw przzwleni 169 4.7. Zdania wielerazow zesadzon 170 4.8. Mionoczasnikwi rwnownik zdani jakno skadnik zesadzonch zdaniw 171 4.9. Szk soww wzdanim 172 Wjasnieni skrcnk 174 Bibliografi 174

9

wprowadzeni

Hewtn kska je brobienim kaszbsczi gramaticzi. pisje na grama-ticzn znanczi terczasng lteracczg kaszbsczg jzka. Donchczas nie wszo drk nidn fl prcowani gramaticzi standardowi kasz-bizn. Piersz gramaticzn brobienia kaszbsczg jzka p miemiec-k sadzy Florin Cenwa wXIX stalatim pd titlama Kurze Betrach-tungen ber die kaubische Sprache, als Entwurf zur Grammatik (Ceynowa 1998) iZars do Grammatikj Kabsko-Sovjinsk Mv (Ceynowa 1879), przedolmaczi n t na kaszbizn, pprawi idoflow napisn p rusk, ale niewdrkwn wnym jzk, gramaticzn bcznczi ator-stwa Ismaela Srezniewsczg (Sreznevskij 1997, 52-60; Ceynowa 2001, 61-130). Atorama niepblikwnch gramatikw bl Aleksder Maj-kwsczi iAleksder Labda. Robta Majkwsczg Gramatyka kaszub-ska je wrkpisu imaszinopisu przechwiwn przez Mzem Kaszb-sk-Pmrsczi Pismienizn iMzyczi wWejrowie (Majkowski 1937, rps, mps). Wnym samim mlu nachd s maszinopis brobieni Labd pd titl Podrczna gramatyka kaszubska (Labuda 1978, mps). prcowa-nia napisn przez nch trzech wmienionch wi sdzcw prezent-j norm stalon przez atorw, stosown wjich gwsnch tekstach, iwwildim stpniu s piart na jich domcch gwarach. Wjimnym nkwim pisanim gramaticzi dialektalny kaszbizn je wdrkwn wlatach 1927-1937 trztomw Gramatyka pomorska Friedricha Loren-tza (Lorentz 1927-1937). pblikwn w1981 r. kska dwarda Brz iJerzg Trdra zatitlown Gramatyka kaszubska (Breza, Treder 1981) t przedstwi gramaticzny system kaszbsczich gwarw kska ta przez niejednch znwn ba za normatiwn tem, e weliminown sta zni mni pwszechn jzkw znanczi kaszbizn.

Przedstawion tuw robta jinak jak wmienion wi prce je gra-maticznym brobienim normatiwny przirodze. Pwstaa na na spdlim bserwacjw wmw izapisnk tekstw sadzonch wdzysdniowi lte-racczi kaszbiznie, at wpiarcym specjalisticzn lingwisticzn artikle imnografie, atlas isowarz kaszbsczg jzka. Przmir soww, sow-nch rzeczeniw izdaniw pchdaj zrozmajitch zdrzdw taczich, jak: Sownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej Bernarda Zcht, Gra-matyka pomorska Friedricha Lorentza, Atlas jzykowy kaszubszczyzny idia-

10

lektw ssiednich, Sownik polsko-kaszubski Jana Trepczika, Wielki sownik polsko-kaszubski Egeniusza Gbka, at Kaszbsczi sowrz normatiwny neg atora

Napisani hewtng dokazu zajimno mie 9 lat. d 2007 do 2015 r. wdodwk Naj czba doparcziwnym do czdnika Pomerania b pblikwn fragment przedstawiony tuw ksczi. Te apartn drkwn chtczi dzle sta hew zebrn irozszerzon now zagad-nienia. Zaprezentown wGramatice kaszbsczg jzka lingwisticzn kwestie wwikszim dzlu b knsultown zs.p. prof. Jerzim Trdr za jeg c.

Jel jidze przjimnit metodologi robt, braa jem za mdo jin gramaticzi terczasnch sowiasczich jzkw. Wzwskiwaa jem przede wsztczim gramaticzn pisnczi plsczg jzka, ale t jinch jzkw: sowacczg, czesczg, serbsczg. Zwngwaa jem t zamkosc donchczasnch kaszbsczich gramatikw, wsoblwsc krzstaa jem zkskw Gramatyka pomorska Friedricha Lorentza iGramatyka kaszub-ska. Zarys popularny dwarda Brz iJerzg Trdra.

Przedstawiony dokz je adresowny do wsztczich sobw zaintereso-wnch kaszbsczim jzk, wsoblwsc dl czniw, sztudrw kaszb-sczi etnofilologii, szklnch kaszbsczg jzka, piszcch p kaszbsk it do sb czcch s kaszbizn. Gramaticzn terminologi jem s-dza przede wsztczim wpiarcym internacjonaln sowa, bczc na to, e kska ta me t bc zwngwn przez czycw, soblw przez mwnoczach slawistw.

Serdeczno dzkj prof. Duanowi Padjersczm za bcznczi idorad, jacz pmg mie zblnic hewtn ksk.

fnetika je dzl gramaticzi, chtren zajim s zwka-ma mw. Wjeg brmim badrje s wpierszi rdze same zwczi, chc wzasyg problemw mwinch przez fnetikw wchdaj t fneticzn proces. F-netik me rozezdrzewac synchrnno (zpzdrzatk dzysdniowg stanu jzka) idiachrnno (zpzdrzatk historiczng rozwiju jzka). Whewtnym brobie-nim przede wsztczim dw s merk na terczasny stj fneticzny stron jzka, chc dw s t bcznk na historiczn zastrzedi, pkazywajc s soblw b czas pisnk fneticznch procesw, chtrne s d- zdrzadlenim teg, co dzejao s wkaszbsczim jzk przd.

12

1.1. spdlow pchwt fneticzn

Fnem to nmnisz abstrakcyjn jednostka zwkwg system jzka, jak dw mlwt zjinaczwac znaczenia. Na przmir jel mdzem rozezdrzwel sowa: dak, jak, mak, mem rzeknc, e jina-cz s ne leno pierszim fnem, wsowie dak je to fnem d, wdrdim sowie j, wsldnym m.

Zwk je nmniszim gos ldzczi mw, jaczi mem czc. Zwczi dzel s na samzwczi ispzwczi, awkaszbsczim jzk je jich raz 46: a, , , b, b' , c, cz, d, dz, d, e, , , f, , g, g ' , h (ch), h ' (ch ' ) (at zwczn rwnoznaczn zwkw h (ch), h' , (ch' )), i, j, k, k', l, , m, m' , n, , o(), , , p, p' , r, rz, s, sz, t, u(), w, w, z, .

Ltra nt je j rozjinaczc d zwk, ltra je leno graficznym zapisn-k zwk. Ltrw wkaszbsczim alfabece mm 35 is ne nsldn: a, , , b, c, d, e, , , f, g, h, i, j, k, l, , m, n, , o, , , , p, r, s, t, u, , v, w, y, z, .

rozapartnieni midz zwk altr

Jiwer zrozjinaczenim zwkw iltrw bierze s stdka, e rwnoznaczn niejednch kaszbsczich zwkw je wicy jak jedna ltra. Na przmir jel wezniem sow leno, tej mem scwierdzc, e mm wnim 4 zwczi i4 ltr. Rwnak wsowie rzma mm 3 zwczi i4 ltr, wsowie chcz m-em wapartnic 3 zwczi i5 ltrw. Sparczenia ltrw ch, cz, dz, d, sz, rz znczaj jeden zwk, ale skdaj s ne zdwch ltrw, s to tak zwn dwaznaczi. krm teg mm wkaszbiznie zwczi, chtrne wmwin s diftongiczno, np. wsowie btk mm 6 zwkw [u

u

y b tk] i5 ltrw.

sbng mwieni wmgaj t zmitczenia: ime bc ab samstj-nym samzwk, ab ltr, chtrna leno mitczi, ale ni m statusu samstj-ng samzwk. Jel ltra iwstpiw przed samzwk, np. wsowie czwirtk, tej je na bls znak zmitczeni, za to jel ltra iwstpiw przed spzwk ab na kcu sowa, tej zncz na samstjny samzwk, np. lpic, stri.

13

1.2 . fneticzny alfabet

Zpzdrzatk na to, e rtografny kaszbsczi pisnk nie je pisnk czsto fneticznym, dl precyzyjng dzdrzadleni wmw sadzony st fneticzny alfabet. Zapisnk zgdny zfneticznym alfabet pzwl lepi pkazac jawern artiklacj zwkw. Jeg brkwani tuw wnik zrozji-naczeniw midz kaszbsk wmw apism.

Alfabet fneticzny wzwskiwny whewtny gramatice je zmdifikw-nym iprosconym Slawisticznym Alfabet Fneticznym, chtren st sadzony dl zapisnk zwkw sowiasczich jzkw. Wprowadzon mdifikacje b wchdnk apartnoscw wstpiwajcch wkaszbiznie. acysczi alfabet nie b wsztdze dzdrzadlc wsztczich kaszbsczich zwkw ifneticznch procesw. Przedstawiony nii alfabet piarti je na symblach stosownch wacysczim alfabece, ale dodwkw wprowa-dzon s do nieg gwsn diakriticzn znaczi indpis nad ltrama. Wnym alfabece kdi zwk je zapisywny jedn ltr iwiedno je to ta sama ltra.

fneticzny alfabet, brkwny dl zapisnk kaszbsczich zwkw

ltr fneticzng

alfabetu

przmir transkripcji

rtografny zapisnk

a [apartny] apartny [ksk] ksk [d c] dcb [bl'iza] blizab' [b'ina] binac [cotka] cotkac' [c'igareta] cygareta' ['erv'ic] czerwicd [dalek] dalekd' [d'ixtix] dichtich

14

[ eiac] dzejac< [

15

r' [r'ixtix] richtichs [sku

ee] skrznie

s' [s'in] syn [ad'i] szadi [p trye fk] prztrfk' [p'ic] przict [teskic] tesknict' [t'i e] tidzu

y [zuy pa] zupa

v [vau

a] waav' [v' idno] widnoz [zw sk] zwskz' [z'ib] zyb [dac] dac [by

et] brzd

' [g'im] grzim

diakriticzn znaczi indpis nad ltrama

pchi sztriszk nad ltr zncz, e mm do czink zmitczim spzwka; wkaszbiznie taczim zwk je strzdnojzczny spzwk , np.: nigdze [ig e], palatalizown dsow spzwczi ',

16

gnk zprawi stron ltr zncz nosowsc, np.: ssd [ssye t], jzk

[iz k],

ltra iznadpisn m ltr e dnsz s do zwk rtografno zapisy-wng jakno , artikowng jakno zwk pstrzdny midz i, e, np.: mster [mester],

ltra y znadpisn m ltr e dnsz s do samzwk, chtren wrtografnym pisnk je znczny jakno , awwmwie realizow-ny jakno zwk pstrzdny midz znnym wplaszznie samzwk y asamzwk e, np.: plc [pye lc],

ltra uznadpisn m ltr obrkwn je dl znaczeni zwk, jaczi rtografno zapisywny je ltr , aartikowany je jakno zwk pstrzdny midz oiu, np.: zmk [zmk].

bcznczi tikajc s transkripcji

Transkripcj to system zapisywani zwkw jzka prz cym symblicz-nch graficznch znakw, chtrne maj dzdrzadlac wmw zwkw gwsng jzka. W fneticzny transkripcji jednm zwkwi dpwid jedna ltra. Dzka transkripcji soba, jak nie zn gwsng jzka, me pznac brzmieni zwkw wstpiwajcch wnym jzk. Transkrip-cj fneticzn zwczajow zapisyw s wsztrkatnch nwiasach, tak t stao to przjimnit whewtny gramatice. Cob doknac bezzmi-kwi transkripcji kaszbskjzczng tekstu, nt je bczc na rozmajit jzkw proces zachdajc wkaszbiznie.

Ob czas transkribwani kaszbskjzcznch tekstw ltra i je brkwn bls wnch prztrfkach, jel dpwid ji samstjny zwk i, bdcy strzdk szlabiz. Ztak jelenosc mm do czink, czej ltra iwstpiw na zcztk sowa, np.: instalowac [instalovac], czej ltra iwstpiw na kcu sowa p spzwk, np.: drodi [dro

17

Jel ltra inachd s przed jinym samzwk, tej nie je na samstj-nym samzwk, leno m fnkcj mitczc, np.: zgniloch [zg

elox].

Apartng bcznk wmgaj sparczenia ltrw bi, pi, wi, fi, mi, ti, di, li, ri, hi, chi, nachdajc s przed ltr znczajc samzwk. Zgd-no zfneticznym zapisnk sparczenia te mdzem zapisywnac jakno [bi

],

[pi], [vi

], [fi

], [mi

], [t'i

], [d'i

], [l'i

], [r'i

], [xi

], [xi

], ap nich zapiszem znak

znczajcy samzwk, np.: bitka [biyetka], pierzna [pi

e na], wies [vi

es],

grafi [grafiye], miech [m i

ex], zakrsti [zakr st'i

ye], tragedi [traged'i

ye],

famili [famil'iye], Syberi [s'iber'i

ye], hierarchiczny [x i

erarxin'i], anar-

chi [anarxiye]. Sparczenia ltrw ki, gi, wstpiwajc wsowach czg

pchdani, s wwmwie realizown jakno [ki], [gi

], np.: kiosk [ki

osk],

technologi [texnologiye].

sbno nt je t mwic transkripcj zwkw zapisywnch ltra-ma , . Brkwn wkaszbsczi rtografii znaczi , dnszaj s do labializownch samzwkw, chtrne artikown s jakno diftondi, tj. dwzwczi. Prz jich wmwie artikowny je dodwkwi apartny zwk, jaczim je lpny spzwk u

. Ltra dnsz s do zwk, chtren zgdno

zwmw wfneticznym alfabece mdzem znaczac jakno [ue], np.: kno

[uekno]. Za to ltra dnsz s do zwk, chtren zgdno zartiklacyjn

realizacj mdzem wfneticznym alfabece zapisywac jakno [uuy], np.: dba

[uuydba].

Nt je t pwiedzec frmalnch znankach fneticzny transkripcji: na zcztk ikcu wpwiesc brkje s sztrkatny nawias, np.:

Stegna ba prost. [stegna b ua prosty

e]

nie iw s interpnkcyjnch znakw; kc zdani je nacchwny dwma sztriszkama, np.: Tam bl ldz. ni szl dodm. [tam b l l e || u

ei l dodm]

paz wwestrzdk zdani nacchwn s jednym sztriszk, np.: Mm kta, psa iszura. [mm ku

eta | psa iu

yra]

nie iw s wildich ltrw, np.: Marika graa na rganach. [mar'ika grau

a na u

erganax]

18

1.3. wk aliczny s ys tem k a szbsczg lter acczg j zk a

Samzwczi s zwkama temkima, b przirodny je dl nich wikszi stpi rozwiarc nrzdw mw, strga lftu swbdno przepiw przez gosowi kana. Zfnkcjonalng pzdrzatk samzwczi maj przirod szlabizorobn, tj. s ne mszebnyma dzlama szlabiz. Wiedno s ne zwczn. Wkaszbsczim jzk mm do czink z11 samzwkama: a, e, , , i, o(), , , u(), , .

Na pniszim diagramie przedstwi s samzwkwi system lterac-czg kaszbsczg jzka, jaczi je kad niesymetricznym izamik wse dzewic gbnch samzwkw: a, e, , , i, o(), , , u() idwa nosow: , . Hew samzwkwi trznrt przedstwiajcy wkaliczny system kaszb-sczg jzka:

Zpzdrzatk na rch jzka na pionowi rwiznie samzwczi me p-dzelc na: niscz: a, , strzdnoniscz: e, , o(), , strzdnowsocz: , , , wsocz: i, u(). Dwajc bcznk na pzom rch jzka, wapartniw s samzwczi przdn: i, , e, (), samzwczi tiln: , , oisamzwczi centraln: u (), , , a, . Zpzdrzatk na zakrgleni lpw mm samzwczi zakrglon: o(), , u(); (ne wariant , wdrdi faze wmw s colemao spaszczon do pstac: e / / ), ; spaszczon: e, i, , ; netraln: a, , . Jak ju stao nadczidnit, wkaszbiznie wapartniw s

a

19

samzwczi gbn: a, e, , , i, o(), , , u() inosow: , ; dl artiklacji nosowch samzwkw przirodn je to, e dbiw s na prz pszcze-nim mitczg pdniebieni, na sktk czeg lft przedostw s t do nosowi jam ipwstw nosowi rezonans.

Artiklacj niechtrnch kaszbsczich samzwkw wmg blsz-g bgdani. Samzwk zapisywny jakno m artiklacj pstrzdn midz samzwk e iznnym zplaszzn samzwk y, chc nt je dac bcznk, e przmirzno czsto na niechtrnch bdach Kaszub je na blsk wwmwie samzwkwi o; realizacj neg samzwk ptikm m.jin. wsowach: gd [gy

edy

e], ter [tery

e]. Kaszbsczi fnem rtografno zapi-

sywny jakno je artikowny jakno zwk pstrzdny midz samzwka-ma e, i, przmirow artiklacj tak pkazyw s wsowach: t [t

e ],

wim [v iem]. Kaszbsczi samzwk wartiklacji m pstac pstrzdn

midz samzwkama uio; zwk nen pjwi s m.jin. wprzmirach: gd [gu

t], crka [crka]. Apartn nigle wjinch sowiasczich jzkach

je t kaszbsk realizacj samzwk u (), b wlteracczi kaszbiz-nie artiklacj neg zwk je przesnit do przdk gbny jam ije n wmwiny jakno zwk pstrzdny midz samzwkama u iy; realiza-cj neg fnem wstpiw m.jin. wsowach: trus [tru

ys], mcha [mu

u

yxa].

krm teg dl kaszbizn tipiczny je fnem szwa, rtografno zapisywny jakno je to zwk pkazywajcy s leno wkaszbsczim jzk. Samzwk szwa colemao je realizowny jakno niezakrglon westrzdkw e; na niechtrnch bdach fnem nen wmwi s jakno zwk pstrzdny midz e, a; realizacj neg samzwk pjwi s m.jin. wsowach: Ka- szb [kab], cda [cda]. Jel jidze kaszbscz nosow samzwczi, westrzdkw noswka je artikown jakno zwk blsczi nosowm a(leno wpcczim pwiece realizacj neg zwk je blsk plsczm ), zs tilny nosowi samzwk je wemwiny jakno zwk blsczi nosowm .

20

1.4. knsonanticzny s ys tem k a szbsczg lter acczg j zk a

Spzwczi wrozszlachwanim d samzwkw nie s zwkama temkima, co zncz, e b czas jich artiklacji lft, chtren wchd zpcw, naptik wnrzdach mw na przeszkd. Prz wmwianiu sp-zwkw dochd do zwiarc nrzdw mw ab twrzi s midz narzd- ama mw szczelna. Wkaszbsczim jzk spzwczi ni maj przirod szlabizorobny. Wknsonanticznym systemie lteracczg kaszbsczg jzka wapartniw s 35 zwkw: p, b, f, w, m, p, b, f, w, m, t, d, s, z, c, dz, n, sz, , cz, d, l, r, rz, , j, , k, g, k, g, ch, ch, krm teg zwczi zapisywn jakno ch, ch mg bc wmwin zwczno (co stao znaczon wtran-skripcji za pmc ltrw , ).

Doknyw s gwsny klasyfikacji spzwkw zpzdrzatk na ml artiklacji, tj. zwiarc ab szczeln. Lpn spzwczi wjich artikla-cji bierz dzl lp; wbrmim lpnch knsonantw wapartniw s: dwalpn artikown prz zwiarcym bdwch lpw: b, b, m, m, p, p; ilpno-zbw prz artiklacji chtrnch twrzi s szczelna midz gr-nyma zbama adln lp: f, f w, w. Przdnojzkw-zbw spzwczi prz jich artiklacji dochd do zwiarc kca jzka zzbama ab twrzi s midz nima szczelna, ab dochd do zwiarc izar t ptem twrzi s szczelna; s to spzwczi: c, d, dz, , n, t, s, z. Przdnojzkw-dsow spzwczi prz jich artiklacji dochd do zwiarc kca jzka zdsa-ma ab twrzi s midz nima szczelna; s to spzwczi: cz, d, l, r, sz, , rz (prz artiklacji spzwk l lft przepiw bkama). Westrzdnojzkwi spzwk prz jeg artiklacji westrzdk jzka zbliw s do cwiard-g pdniebieni; je to spzwk . Tilnojzkw spzwczi prz jich artiklacji tilny dzl jzka zbliw s do mitczg pdniebieni; s to spzwczi: k, g, ch, g, k, ch.

Jin je klasyfikacj spzwkw zpzdrzatk na rt artiklacji. Szczel-now spzwczi pwstwaj, czej b czas artiklacji lft wdostw s przez szczeln, chtrn twrz nrzda mw. Szczelna ta pwstw na sktk zbleni dlny lp do grnch zbw ab jzka do grnch zbw, jzka do dsw, ab jzka do pdniebieni. Do szczelnowch spzwkw rechje s: w, w, f, f, z, s, , sz, ch, rz. Zwiart spzwczi (zwiar-to-wbchw spzwczi) pwstwaj, czej b czas artiklacji dochd

21

nprzd do zwiarc nrzdw mw, apstpno narzk do jich rozwiar-c. Do zwiartch spzwkw prznlgaj: b, b, p, p, d, t, g, k, g, k,. Zwiar-to-szczelnow spzwczi pwstwaj, czej b czas artiklacji dochd nprzd do zwiarc nrzdw mw, apsobno nrzda mw rozch-daj s, twrzc szczeln. Wkaszbsczim jzk zwiarto-szczelnowima spzwkama s: c, dz, cz, d. Ptemk spzwczi (sonorn spzwczi) b czas jich artiklacji wjednym mlu je zwiarc, awjinym placu dochd do temknic. Do neg karna prznlgaj spzwczi: , l, r, m, m, n, .

Z pzdrzatk na aktiwnosc gosowch wizadw wapartniw s spzwczi zwczn ibezzwczn. Zwczn spzwczi sdz s prz zsnitch gosowch wizadach; przchdajcy przez nie lft wprwi je wdrgania ina taczi rt czje s zwcznosc. Wprztrfk bezzwcznch spzwkw gosow wizada s rozsnit, lft swbdno przepiw inie twrz s drgania. Wprztrfk zwiartch, szczelnowch izwiar-to-szczelnowch spzwkw mm do czink zprama spzwkw zwcznch ibezzwcznch: p : b, p : b, f : w, f, : w, t : d, s : z, c : dz, sz : , cz : d, k : g, k : g. Ptemk spzwczi m, n, , l, , r, j mg bc leno zwczn, atej ni maj bezzwcznch rwnoznacznw. Tilnojzkwi spzwk ch colemao je bezzwczny, chc fakltatiwno me bc n artikowny zwczno, np. wsowach halac, heltka.

Rch jzczka mitczg pdniebieni s rsznik rozsdzajcym, cz mm do czink znosowima cz gbnyma spzwkama. Prz artikla-cji nosowch spzwkw jzczk mitczg pdniebieni zwis inie za-mik przedzeni do nosowi jam, tak tej nosow spzwczi s artiko-wn ztowarzenim nosowg rezonansu. Nosow spzwczi to m, m, n, , wsztcz psta spzwczi s gbn. Prz artiklacji gbnch sp-zwkw jzczk mitczg pdniebieni je niosi izamik nosow jam, tak tej gbn spzwczi s wmwin bez nosowg rezonansu.

Doknyw s t klasyfikacji spzwkw zpzdrzatk na poeni westrzdka jzka. Cwiard spzwczi pwstwaj, czej westrzdkwi dzl jzka s nie wdib wczernk cwiardg pdniebieni. Dl mit-czich spzwkw przirodn je zbleni westrzdka jzka do cwiardg pdniebieni; taczim zwk je wkaszbizni m.jin. westrzdnojzkw . Wkaszbsczim jzk pzycj cwiardch imitczich spzwkw wdr-niu tik s lpnch spzwkw: p : p, b : b, f : f, w: w, m : m,. Spzwczi k, g ni maj swjich mitczich rwnoznacznw wsowach kaszbsczim

22

pchdanim; wlteracczi kaszbiznie twrz ne spzwkw bcznos- c ze zwkama cz, d, chc mitcz spzwczi k , g trfiaj s wpczkach zczch mww, np. kilometer, gimnazjum. Spzwk ch zregl alternje wlteracczi kaszbiznie ze spzwk sz.

Apartno nt b bo mwic psamzwczi (tzw. glajd) j, . Jich przi-rodn znank je to, e s ne zwkama temkima iwmwi s je prz ja-wernym oenim nrzdw mw, jak s wmwi samzwczi, rwnak psamzwczi te ni maj przirod szlabizorobny.

1.5. fneticzn proces wk a szbiznie tik aj c s samz wkw

1.5.1

Labializacj samzwkw o, u,

Wkaszbiznie samzwczi o, u, , chtrne nachdaj s wpzycji p sp-zwkach tilnojzkwch k, g, h, ch, p spzwkach lpnch p, b, f, w, m ab wpoenim p samzwkach, at wngosu, lgaj procesowi labiali-zacji. krm pdnch wi pzycji zachdani labializacji proces nen me doknwac s t p wsztczich jinch spzwkach, jel spzwczi te s sldnyma ltrama sufiksw wderiwatach jistnikwch twrzonch d przmionowch rzeczeniw, np. pdbraz, pdddzl, wderiwatach znankwnikwch twrzonch d przmionowch rzeczeniw, np. bez- sobwi, bezteczny, wderiwatach przczasnikwch twrzonch d przmionowch rzeczeniw, np. bezstnkw, wczasnikach twrzonch za pmc prefiksw, np. dezrientowac, pdrwac.

glow rozmin labializacj (znn t jinym jzkm) zncz zakrgleni lpw b czas artiklacji kreslonch zwkw. Wkaszbsczim jzk labializacj wmienionch wi samzwkw o, u, parczi s zproces diftongizacji, t.j. artikowny je dodwkwi apartny zwk; hew przed labializownyma samzwkama o, u, wmwiny je lpny sp-zwk u

. Wkaszbiznie zproces labializacji parczi s t zeszlachwani

zpzdrzatk na ml artiklacji: pd csk pkazywajcg s dodwkw-

23

g lpng spzwk u nastpiw przedzeni labializowng tilng

samzwk odo przdny rdi irealizowani wnym mlu samzwk e, jel zs jidze labializown samzwczi u, , to jich artiklacj t je przesnit do przdk gbny jam; labializowny zwk uje artikowny jakno zwk pstrzdny midz zwk uiy, zs labializowny zwk je reali-zowny jakno zwk pstrzdny midz oiu. Proces prznleny labializacji wkaszbsczim jzk przedstwi nsldny diagram:

Przmir soww, wjaczich zachd proces labializacji, raz z jich f-neticzn realizacj pdn wnwiasu: kt [kgu

et], wda [u

eda], kno

[u

ekno], gbwac [gu

uybu

ebvac], bten [bu

u

yten], l [u

u

yl], k [ku

], w

[u

u

], ws [u

fs], bezczny [bezu

eczni].

24

1.5.2.

Problem rszng e ajin mrfnologiczn samzwkw alternacje wkaszbsczim jzk

Mrfnologiczn alternacj na gruce fneticzi zncz wmian zwkw, jich bcznosc, chtrna pkzyw s wsowach taczi sami etimlogicz-ny geneze idoknyw s na wbrmim neg samg jedng mrfem sowa. Sow alternacj pchd d acysczg sowa alternatio, zn-czajcg wmiennosc. Alternacj tik s tak spzwkw, jak t zwkw niespzwkwch, to je samzwkw. Mrfnologiczn bcznosc wied-no zachdaj leno wtmach soww, zs nie pkzywaj s ne nigd we fleksyjnch knszkach.

Samzwkw alternacje wkaszbsczim jzk maj rozmajit pch-dani, dzl bcznoscw je wchdnk apfnii (np. wiezc - wzc), dzl je sktk przzwk (np. swiat swiece). krm teg wkaszbsczim jzk mm zacht bcznoscw, bdcch rezultat brkwani wnym jzk zwkw , , , chtrne s ktinuantama dwnch dudich samzwkw. Samzwczi i, y, uwchdaj walternacje ztipicznym kaszbsczim zwk , chtren nieznny je jinym gdkm ajzkm.

Problem rszng e

Wkaszbsczim lteracczim jzk wmionowch tmach mm do czin-k zsamzwkw wielnow bcznosc, hewtno je to alternacj e : . Alternacj ta wstpiw wjistnikach rtu Pioter Piotra, wiater wiatru, liter litra, mter mtra, kilomter kilomtra.

Rszny samzwk e nie wstpiw wprzrwnanim zplsczim jzk wkaszbiznie wfrmach nominatiw pjedinczny lczb chopsczg rtu tip synk, dmk, jc, wink, kc. Wedle nnowszi terii to rozjinaczeni wprocmnienim do plaszzn nt je dolmaczc diferencjama wchrono-logii zanik jerw. Rszny samzwk e nie pkazyw s wkaszbiznie t wfrmach genetiw wielny lczb jistnikw biaogowsczg idzecng rtu taczich jak np. biak, task, sunuszk, czk.

Wkaszbsczim jzk colemao ni mm t do czink zrsznym e wjednoszlabizowch frmach tip mech mech, wjaczich wkasz-

25

biznie wstpiw stjn e, rwnak na przmir frma pies me twrzc bcznosc zfrm psa, ale fakltatiwno pkzyw s t wgwarowi kasz-biznie frma piesa wnym drdim prztrfk zwczenim wszelejaczi alternacji (Treder, red. 2006, 101-102).

Jin mrfnologiczn alternacje samzwkw

Dl kaszbsczg jzka przirodn s t alternacje bdc wchdnk wtrzny wkalzn wpierwsznch spzwkwch karnach, hewtno je to alternacj : , chtrna notrown je wfrmach jistnikw np. jiczm

jiczmienia, brwi brwie, iwtmach czasnikw np. kln || kln klc.krm teg wkaszbsczim jzk pkazywaj s alternacje, chtrne

wnikaj zc dwnch dudich samzwkkw: , , samzwczi ne wstpiwaj bczno z jasnyma samzwkama, psobic: a, e, o, aprzmirama neg rtu alternacjw s np. bcznosc: dokz dokazu, chlb chleba, mid miodu. Wkaszbiznie rejestrown je t alterna-cj: : : stm sdemka. Dzl kaszbsczich alternacjw samzwkwch je sktk iwani w kaszbiznie samzwk , chtren alternje zsamzwkama i(y), u: grzb grzib, sna syn, cda cud. Notrown s t nieznn plaszznie bcznosc: e : a: sedzec sadzac, e : o: sebie

sobie, e : : jeseni jesnka (wtniesenim do wi wemienionch alterna-cjw wplaszznie psobic mm bcznosc: e : a, e : o, e : o).

Mm t wkaszbsczim jzk bcznosc dwch noswkw i, np. wsowach: gs gska, ksc ksy. krm teg nosow samzwczi czas alternj zsamzwk i(y): klc klic, wza wzyc, kcta kcca. Wkaszbiznie wstpiwaj t zgdn zglowplsczima alternacje: e : a: lezc azc, e : a: kwiece kwiat, e: o: niesc nios (Treder, red. 2006, 19-20).

1.5.3.

Wstawn samzwczi

Epenteza je jzkwim proces plgajcym na pjawienim s wmwie zwk wstawiong midz jin zwczi. tmianama epentez s: wtrz-n wkalzna, plgajc na pkzanim s wtrzng samzwk, ab

26

wtrzn knsonatzna, plgajc na pjawienim s wtrzng spzwk. Whewtnym pdrozdzlu mwiony stnie leno ten pierszi proces.

Wstawn samzwczi pjwiaj s colemao w fnkcji rozdzeliwa-ni spzwkwch karnw. Wtrzn wkalzna je spsob prosceni wmw spzwkwch karnw na nen rt, e rozczid s je wstawnym samzwk. Wlingwistice samzwczi te biwaj t nazwn epenteticz-nyma ab wtrznyma samzwkama.

W kaszbsczim jzk wstawn samzwczi notrown s wwtwrzonch p zaniknicym jerw knsonanticznch karnach (wnet wiedno trzzwkwch), wjaczich colemao wstpiwo jeden znsldnch spzwkw: l, , m, n, , r, rz. Spzwkw karna nczscy s rozdze-liwn samzwk , np.: brwi, brzmi, brzmil, drdza, drga, drgac, drgtac, drgtka, dri, dr, grzmi, grzmt, kln, krwi, strzcna; rzadzy ptik s wstawny samzwk e: blewicz, blewin, blewnik, jiste-ba, miotelnik. Jel chdzy niechtrn zprzwnch wi frmw, to samzwk me t rzadzy pkazywac s w jiny pzycji nigle wmie-nion, np.: brwi, brzmiel, drdza, drga, drgac, drgtac, drgtka, dr, grzmi, grzmt, krwi, klnc, ale nie s to lteraccz pstac sw, aleno gwarow tmian.

Wtrzn wkalzna jinym charakterze je rejestrown wfrmach wielnikw: sm, stm; wwikszosc sowiasczich jzkw wnch so-wach dwspzwkw karno stao rozdzelon samzwk e wstawionym przed -m; wkaszbsczim jzk wnch wielnikach epenteticzny samzwk

- pkz s na kcu sowa (AJK, z. XIII, 229-250). Nt je dac merk, e wkaszbsczich gwarach wfnkcji epenteticzng

samzwk spradiczno wstpiwaj t zwczi: a, i(y), o, ale przmirw taczich wnet nie notrje s wlteracczim kaszbsczim jzk, tak tej nie md ne tuw mwion (me leno nadczidnc, e wkaszbsczi pismie-niznie notrown ba pstac iza, m.jin. wtwrstwie Bieszka, Trepczika iRmpsczg, chtrny zwngwel t frm dl clw ritmicznch).

Przn jin przirod m pkazywajcy s wkaszbsczim jzk wstawny samzwk e wjistnikach taczich, jak: Pioter, wiater, mter, kilomter; nt je dac bcznk, e epenteza wnch frmach m t szerszi zasyg ije notro-wn we wielnch gwarach na bdze Plsczi.

27

1.5.4.

Przejinaczi artiklacji samzwkw wzanlench pzycjach

Na przejinaczi wartiklacji samzwkw me miec csk wstpiwani wjich ssedztwie kreslonch spzwkw. Whistoricznym rozwiju kasz-bizn d prasowiasczich czasw do dzysdnia przkad taczi artiklacyjny zmian kaszbsczich samzwkw doknywajcy s na sktk nacskani spzwkw nachdajcch s wjich ssedztwie je przejinaka artiklacji wzanleny pzycji. Zanlen pzycj je to pzycj przed ptemkima spzwkama m, m, n, , l, , r, j, at czas p nch spzwkach. Zja-wiszcze zmieniwani s artiklacji samzwkw na sktk jich ssedztwa zptemkima spzwkama je proces czstim wkaszbsczich gwarach; nt je pdsztrchnc, e wsbnch gwarach na bdze Kaszub apartn samzwczi mg miec rozmajit realizacje wssedztwie ptemkch, tuw chcem s rwnak zajimnc przejinakama artiklacjw samzwkw wzanlench pzycjach, pkazywajcch s leno wglowkaszbsczim standardowim jzk.

Wlteracczim kaszbsczim jzk npwszechnisz zmian bdc sktk ewlucji kaszbizn doknywajc s wzanleny pzycji je za-weni artiklacji samzwkw a, onachdajcch s przed nosowima spzwkama n ab m. Realizowny je wnenczas zwk uzblajcy s do o. Tacz artiklacyjn zaweni samzwk oprzed nosowima spzwka-ma mem bserwwac na przmir wsowach: zkn, trn, gn, k, jab, dodm, przegrm. Zaweni artiklacji samzwk awpzycji przed noswk pkazyw s na przmir wnsldnch przkadach: pn, zbn, zmk, gdm, pamitm, mm. Wniechtrnch sowach doszo do zrwnani pierwsznch wchdajcch zprasowianizn samzwkw a, oze zwk u, jak na przmir wsowach: tuc, kc, suce, duc, Gdusk. Za to samzwk nachdajcy s wpzycji przed psamzwk j wniechtrnch sowach je artikowny jakno samzwk u, tak s dzeje wprztrfk soww pk (pierwszno: pkj) ipd (pierwszno pjd); nt je dac bcznk, e wwmienionch tuw sowach j dinie. Wrt t przwac przkd, wjaczim mm do czink zzawenim artikla-cji samzwk owpzycji przed spzwk l, hewtno wfrmie szkln pkazyw s zleksykalizown .

28

Wkaszbsczim lteracczim jzk apartn realizacj samzwkw wzanlench pzycjach tik s t nachdajcg s przed spzwk irzadzy przed spzwk n samzwk e wjistnikach zsufiks -ic, taczich jak na przmir: wic, krowic, czerwic, szlic, lpic, dobrzic, naszic, zaplic, strachlic, at wznankwnikach zakczonch na -eczi, -enczi na przmir: maliczi, bielszinczi, ceplszinczi, biednszinczi, iwprz-czasnikach sadzonch d tch znankwnikw: malik, bielszink, cep-lszink, biednszink. Zaweni artiklacji samzwk e do pstac iwpzycji przed nosowim spzwk wstpiw t wdwsowwch frmach: ni ma, ni mm, ni msz, ni mg. Samzwk e nachdajcy s wpzycji przed nosowim spzwk me t legac zaweniu do pstac , ztaczim zjawiszcz mm do czink na przmir wprzkadach: tma, prnk, bda, dc, bc, pdc.

Zaweni artiklacji samzwk e wpzycji przed psamzwk j wstpiw wfrmach wszg stpnia znankwnikw, chc nt je dac bcznk, e pierwszny psamzwk j zadin wnch frmach: blniszi, wczasniszi, miodniszi (przr: blni(j)szi, wczasni(j)szi, miodni(j)szi). Przkad artiklacyjny przejinaczi samzwk e nachdajcg s wpzycji przed j je t frma rozkazjcg ndib czasnika jic, jak wlteracczi kaszbiznie zwskaa dwie pstac: bij ab bij.

Wrtn apartng bcznk s frm pierwszno zaczinajc s d zwkw ra-, ja-, chtrne na gruce kaszbsczg jzka zwska pstac re-, je-. Przejinaka ta doknaa s na kaszbsczi bdze ju wstrzdnowieczim itik s na taczich soww, jak: rek, remi, reno, redota, jesklca, jerzm, wieszczrka (pierwszno: jeszczrka). Zmiana ta nie bjim rwnak tacz-g sowa jak redio (bezzmikw: radio) (Breza, Treder 1981, 47-54).

1.5.5.

Zaweni artiklacji dwng samzwk ijeg denazalizacj

Znank wapartniwajc kaszbsk wkalzn je zaweni artiklacji samzwk . Hewtno dwn krtk noswka , chtrna nie lega przezwkwi (tj. nie przesza wix ab x stalatim wtilny samzwk wpzycji przed spzwkama przdnojzkw-zbwima cwiardima:

29

t, d, s, z, r, , n), rozwia s npzni wXII stalatim wnosowi samzwk , jaczi wcyg pstpng rozwiju przeszed wdnosowiony samzwk i, co nt je parczc zfakt, e baro drg je trzmac nazalizacj w-soczg samzwk. Zwk nen wiele pzni, b p XV stalatim jak tej kd pierwszn krtcz i pdlg przejinakm: krtcz inachda-jc s wpzycji p cwiardch spzwkach przeszo wsamzwk szwa , wpstach prztrfkach wtim placu mm dzysdnia samzwk i.

Kaszbsk innowacj przdny noswczi nie bjimna rwnak wszt-czich soww, wjaczich ta zmiana mga zac. Dodwkw przejinaka ta nie doknaa s knsekwentno na cai bdze Kaszub. Prwd je, e bjimna na wsztcz kaszbscz dialekt, ale w rozmajitim stpniu. Nbari systemw zmian wnym zasyg me bserwwac wgwarach nordowch Kaszub, mni reglarn przejinaczi dokna s na pniowch bdach Kaszub, aspradiczno zjawiszcza te ptikn s na Zbrach. Zaweni artiklacji samzwk ijeg denazalizacj adzlow prze-dzeni w je d dwna znank regresywn, na bdach nachdajcch s na pni d Kartuz dnosowion wariant wstpiwaj leno wjimkw.

Wlteracczim kaszbsczim jzk mg bc preferown frm, wjaczich doknao s przedzeni noswczi wsamzwk iab , chc trzeba gadac rwnobienym wstpiwanim frmw znosowim samzwk inch, wjaczich doszo do denazalizacji. Leno wtniesenim do niechtrnch soww mm wlteracczi kaszbiznie do czink zwstpiwaniem denaza-lizowny frm, tak je na przmir wsowach: midz, cygnc. Wprztrf-k wikszosc soww nt je wapartnic rwnobien frm znosowim samzwk ifrm zdnosowienim: jiczec || jczec, klic || klc, wzyc || wzc, cyc || cc, trzisc || trzsc, dpczic || dpczc, zaczic || zaczc, jidza || j-dza, mitczi || mitczi, zc || zc, wicy || wicy, wikszi || wikszi, pajiczna || pajczna, jiczmin || jczmin, klczec || klczc, celca || celca (gen. l.p. d sowa cel), dzdzn || dzdz, jastrzib (gen. l.p. jastrzba) || jastrzb, jarzbina || jarzbina, dic || dc, ksydz || ksdz, sygnc || sgnc, wizc || wizc (por. Breza, Treder 1981, 28).

30

1.6. fneticzn proces wk a szbiznie tik aj c s sp z wkw

1.6.1.

Depalatalizajc spzwkw , :, ,

Scwiardzeni (depalatalizacj) spzwkw , :, , wlteraturze prznlga-jcy do plsczi mwnoznajemnot nazwn je kaszbienim. Tacz pzwa-ni neg zjawiszcza wplskjzczny lingwisticzny pismieniznie m dawac bcznk na to, e kaszbieni je zjinak tipiczno kaszbsk, cz fnetice plsczg jzka. Jawerno, depalatalizacj spzwkw , :, , je zjawiszcz wstpiwajcym leno wkaszbsczi mwie, aniepkazywajcym s wglo-wplsczim jzk cz wplsczich dialektach ani t wjinch sowiasczich mwach. Nt je t pdsztrchnc, e przejinaka kaszbieni je zmian knstitutiwn dl kaszbsczg jzka je to znanka mszebn dl kasz-bizn irozsdzywajc identifikwanim kaszbsczg jzka midz jinyma jzkama. Przejinaka kaszbieni je to scwiardzeni westrzdnojzkwch spzwkw , :, , do pstac przdnojzkw-zbwch spzwkw c, , s, z. Kaszbieni plg na przedzenim cszcch spzwkw do sy-kajcy rdi, tak tej na sktk mwiny tuw depalatalizacji wkaszbsczim jzk cszc rga spzwkw nijak s nie pkazyw. Przeprowadzeni na kaszbsczi jzkwi bdze dosc knsekwentny przejinaczi plgajcy na przedzenim cszcch spzwkw wspzwczi sykajc bo sktk ten-dencji do czinieni mni zesadzonym skmplikwng system kaszbsczi knsonatzn, hewtno chdzo artiklacyjn prosceni spzwkwch rgw, chtrne jawi s jakno niesygajco rozjinaczon. Kaszbieni je zja-wiszcz bligatorijnym dl lteracczg kaszbsczg jzka, rwnak nt je dac bcznk, e wpniowch gwarach, soblw na zbrszczznie, notro-wn s frm, wchtrnch nie przeprowdz s neg procesu. Depalataliza-cj spzwkw , :, , mga doknac s na kaszbsczi jzkwi bdze ju wdrdi powie XII stalatg, ale ni pzdze jak wXVII stalatim. Zapisn na staa wDuchownch piesniach D. Marcina Luthera atorstwa Szimna Krofeja, pchdajcch z1586 r. (Treder, red. 2006, 112). Proces kaszbieni je bserwwny na przmir wsowach: gadac, gdze, sano, jezoro.

31

1.6.2.

Afrikatizacj tilnojzkwch spzwkw k, g do pstac cz, d

Afrikatizacj to przedzeni tilnojzkwch spzwkw k , g w sp-zwczi zwiarto-szczelnow cz, d, chtrne nazwn s t afrikatama, tj. spzwkama majcyma krm faz zwiarc t faz frikatiwn (faz tar-cg). Afrikatizacj tilnojzkwch spzwkw k , g wopisnkach lin-gwisticznch me bc t nazwn palatalizacj tilnojzkwch sp-zwkw k , g, co nt je parczc zfakt, e zjawiszcze to je znwn za kn-tinuacj procesu doknng na plsczi jzkwi bdze pd kc XV stalatg, nazwng IV plsk palatalizacj, chtren plg na wmia-nie cwiardch spzwkw k, g wmitcz spzwczi k , g wkreslonch pzycjach. Wkaszbsczim jzk te palatalizacyjn przejinaczi mia jesz jeden pstpny etap, hewtno, nprawdopdobni wpowie XVI stalatg, na kaszbsczi jzkwi bdze wmlu mitczich tilnojzkwch sp-zwkw k , g pjawi s spalatalizown przdnojzkw-dsow sp-zwczi cz, d, zs wniechtrnch gwarach, wikszim dzl pniowkaszb-sczich, notrown b wnym placu westrzdnojzkw spzwczi , d. Chc nt je pdsztrchnc, e nprawdopdobni palataln spzwczi k , g nprzd rozwi s wwestrzdnojzkw spzwczi , d, adopirze pstpn faz bo rozwic s wgwarach nordowch iwestrzdnch mit-czich przdnojzkw-dsowch spzwkw cz, d.

Proces kaszbsczi afrikatizacji incydentalno st pswidczony wza-pisach zkca XVI stalatg. Przejinaka ta dzysdnia je zmian tipiczno kaszbsk, ale przedzeni tilnojzkwch spzwkw k , g w sp-zwczi , d rejestrown bo t wgwarach Krajn iTchlsczich Brw. Kaszbsk afrikatizacj tilnojzkwch spzwkw k , g zasza m.jin. wsowach: cczer, wrczi, piosenczi, kaszbsczi, dibnc s, wildi, drdi, dinc. Znn je t rzeczeni ilustrjc proces kaszbsczi afrikatizacji: taczi dudi dibczi czij, chtrno wpniowkaszbsczich gwarach miaob brzmieni: taci dudzi dzibci cij.

Mni pwszechn ibari fakltatiwn, rejestrown nieknsekwentno, je zmiana tilnojzkwg spzwk ch wpalatalizowny przdnojzkw

-dsowi spzwk sz ab jesz rzadzy wwestrzdnojzkwi spzwk , np.

32

marszew, marsiew, ropszi, ropsi. Realizacj tilng spzwk ch jakno westrzdnojzkwg spzwk notrown ba t wniechtrnch mazursczich gwarach plsczg jzka.

1.6.3.

Asymilacje, disymilacje iproscenia spzwkwch karnw

Wsowach spzwczi mg wstpiwac wssedztwie samzwkw, ale mg t pkazwac s wssedztwie jinch knsonantw. Spzwczi s-sadjc z jinyma spzwkama sdzaj spzwkw karna. Karna te pdlgaj rozmajitim fneticznym procesm, taczim jak asymilacje, di-symilacje iproscenia.

Asymilacje idisymilacje to zeszlachwania irozszlachwania, jacz dokna s wbrmim spzwkwch karnw. Wstpiwa ne na cai sowiasczi jzkwi bdze, rwnak mia indiwidualny rozwij wapart-nch mwach. Przczn zachdani nch przejinakw bo dinieni psamzwkw, wlingwisticzny lteraturze nazwnch jerama. Na sktk zanikani jerw pkazywa s drd do wartikowani spzwkw karna, chtrne wcyg pzniszg rozwiju jzkw lg proscenim.

Asymilacyjn idisymilacyjn proces maj rozmajit przirod wapart-nch kaszbsczich gwarach. Chcem tuw dac merk leno na te asymilacyj-n idisymilacyjn przejinaczi, chtrne s bari pwszechn na kaszbsczi bdze, ab soblw te, chtrne sta przejimnit wlteracczi kasz-biznie.

Asymilacj to fneticzn przejinaka plgajc na zjinaczenim ar-tiklacji zwkw pd csk ssednch zwkw. Asymilacje dzel s na copn (regresywn) chtrne pchdaj znacskani na pprzdza-jcy zwk, ipkrokw (progresywn) chtrne s znacsk na nast-piwajcy zwk. Jednym zrtw zeszlachwaniw je asymilacj sp-zwkw zpzdrzatk na zwcznosc. Wikszosc zeszlachwaniw zp - zdrzatk na zwcznosc to zeszlachwania copn: jel sldny spzwk wknsonanticznym karnie je bezzwczny, tej ca karno wmwin je bezzwczno; mm wnenczas do czink zbezzwcznienim, np. wso-wach: sttka (stdka), Kaszpka (Kaszbka); za to jel sldny spzwk

33

wspzwkwim karnie je zwczny, tej ca karno artikown je zwcz-no; wnym prztrfk mm do czink zzwcznienim, np. wso-wach: cba (ceszba), szgba (szkba). Zpkrokwima asymilacjama zp - zdrzatk na zwcznosc mm do czink leno wprztrfk spzwkw wirz, chtrne wpzycji p bezzwcznch spzwkach wmwin s bezzwczno, np. tszeba (trzeba), kfiat (kwiat). Ptemk zwczi m, n, , l, , r, j nie trac zwcznosc wpzycji przed zwcznyma spzwkama.

Wkaszbsczim jzk mm t do czink zasymilacjama zpzdrzatk na ml artiklacji, hewtno s to dsowienia, tj. dsow wmwa sp-zwkw t, d nachdajcch s przed dsowim spzwk, np. tczec, tczgd-ny; artiklacj spzwk n wpzycji przez tilnojzkwima jakno tilno-jzkwg , np. bak. Pstpny dzl zeszlachwaniw to zeszlachwania zpzdrzatk stpnia zbleni nrzdw mw; pkazywaj s ne, czej wmlu jedng spzwk nachd s jiny, chtren jinaczi s przeszkd, na jak naptik lft wchdajcy zpcw. Asymilacje neg rtu zachda-j np. wsowach osczi, gdusczi, wchtrnch nie dchd do zwiarc b czas wmw nosowg spzwk .

Apartno nt je pisac wstpiwajc wkaszbsczim lteracczim jzk asymilacje na dlegosc wzasyg lpnch spzwkw; s to przmirow tacz copn zeszlachwania, jak nsldn: Miemc, miemiecczi.

Disymilacj je fneticznym zjawiszcz, chtrno plg na za-niknicym szlachwnot zwkw, jacz nczscy ze sob ssadj.

Apartny rozwij procesw disymilacyjnch na kaszbsczim gruce sparczo-ny je colemao ztrzimanim wkaszbiznie niechtrnch archajiznowch frmw. Przekad rozszlachwani, chtrno zaszo wkaszbsczim jzk, je przejinaka wspzwkwim karnie kt, jacz wkaszbsczim jzk roz-wio s wkarno cht. Gosow przejinaka kt na cht wstpiw wnsldnch przkadach: chto, nicht, chtren. (Ale disymilacj ta nie zasza wsowach: direchtor, dochtor, rechtor; pprawn frm to: direktor, doktor, rektor).

Zrozszlachwjcyma procesama mm t do czink wprztrfk sparczeniw srz, zrz, chtrne wkaszbiznie s rozdzelon spzwkama t, d, majcyma tuw fnkcj disymilacyjn. Rozszlachwjc spzwczi t, d notrown s wnsldnch sowach: strzd, strzoda, strzbro, strzdny,

34

westrzdny, dozdrzeniai, zdrzdo, zdrzec. Wmwiny tuw disymila-cyjny fnkcji me t wstpic spzwk g wsowach: zgrzbi, zgrzbc. Pjawieni s spzwk g wmlu systemwg wnym placu d nt je dol-maczc spzwkw wmian d : g.

Wrt je t dac bcznk, e wlteracczi kaszbiznie me pjawic s wstwny psamzwk , np. wsowie elazo.

proscenia spzwkwch karnw to fneticzny proces pl-gajcy na niewmwianim niechtrnych spzwkw nachdajcch s wspzwkwch karnach. Chdzy redukcj artiklacyjn zwkw, chtrne s za drd do wmwieni, apminic jich wartiklacji nie prowadzy do nierozmieni sowa. Wlteracczi kaszbiznie niechtr-ne znieartikownch spzwkw sta rmnit ze sowa, m.jin. wtaczich przmirach: pierszi, baro, gromica, sztt, szur.

1.6.4.

Zaniknic zwiarc b czas wmw spzwk dz. chwa-ni archajiznowi artiklacji spzwk zwleksemach zwn, zwk.

Zaniknic zwiarc b czas wmw zwiarto-szczelnowg spzwk dz iartiklacj wnym placu szczelnowg zwk zto znanka tipiczn dl lteracczi kaszbizn leno wprztrfk niechtrnch leksemw. Proces nen zachd wngosowi pzycji wsowie: zbn iwjeg zdrobniach frmach zbnk, zbnuszk, awwestrzdgosowch pzycjach wsowie czy iwp-chdnch sowach: czyc, czowny, czooc. Wglowkaszbsczim jzk zaniechani zwirc nie zachd wtaczich sowach, jak: jidza, ksdz [wm.: ksc], miedza, modze, ndza, pienidza, przdza, ridz [wm.: ric], chc proces ten wwmienionch wi leksemach je notrowny wkaszb-sczich gwarach. Apartno nt b bo mawiac leksem, wjaczich pierwsz-no nachd s spzwk d (geneticzno pchdajcy ze sparczeni *d iprzdng samzwk), chtren lg na gruce kaszbsczg jzka pro-cesowi kaszbieni, np.: grdzc, kdzl, tidz, wdzdo. Wnch sowach, wjaczich primarno wstpiw zwiarto-szczelnowi spzwk d, chtren p przeprowadzenim depalatalizacji na kaszbsczi bdze przeszed

35

wspzwk dz, proces zaniechani zwiarc nie je prznleny lteracczi kaszbiznie; rozwiti wnch sowach wpzdzszim czdze spzwk zje przirodny leno dl niechtrnch kaszbsczich gwarw. sbny bcznk trzeba dac na sow dso, wgwarach artikown t jakno zso; wlek-semie nym pierwszno wstpiw mitczi spzwk d, chtren systemw rozwij s wspzwk d ipstpno lg na gruce kaszbizn scwar-dzeniu do pstac dz. Zmiana ta rwnak nie doknaa s knsekwent-no, tem wlteracczi kaszbiznie mm do czink zleksem dso, ale wgwarach kaszbsczich notrown je t frma dzso ifrma zzanie-chanim zwiarc zso (Breza, Treder 1981, 27).

Proces zaniknic zwiarc nie tik s sowa zwn ipchdnch d nieg soww: zwnk, zwneczk, zwnuszk, zwnic, zwnica, zwnnik, jak t lek-semw zwk izwkwi. S to archajiznow realizacje, chwn na gruce kaszbsczg jzka zprasowianizn, jich archajiznowi przirodze zaswid- cziw chwani pierwszng szczelnowg zwk z w jinch so-wiasczich jzkach, np. wrusczim jzk mm leksem zwk, bic zwnu, wserbsczim dzwon, wsowesczim zwonec dzwon. Tak tej wtrzn je tipiczn dl niechtrnch kaszbsczich gwarw realizacj nch leksemw ze zwiarto-szczelnowim spzwk dz. Zamiana szczeln na zwirc wwmienionch wi sowach je rwnak cz lteracczi kaszbiz-nie (Stieber 1972, 81-83).

1.6.5.

Proteticzn spzwczi

Proteticzn spzwczi (protez) to spzwczi, jacz rozwi s przed samzwk wngosu. Zjawiszcze protezw wkaszbsczi lingwis- tice wparcziw wse czile jzkwch procesw, wsoblwsc: pre-jotacj, przdech, labializacj, at bjim jin przmir proteticznch spzwkw.

Proces prejotacji plg na rozwicym s wngosowi pzycji, co-lemao przed samzwk i, rzadzy przed jinyma samzwkama, nie-szlabizorobng psamzwk j. Wlteracczim kaszbsczim jzk prejotacj je przirodn leno dl niewielnch domcch kaszbsczich

36

soww, nczszczi glajda j pkazyw s przed samzwk i, m.jin wleksemach.: jic, jich, jidelnica, jiglca, jiglna, jiglwi, jiglnik, jiglrz, jiga, jigra, jigrac, jigrzczn, jigrzska, jikro, jimac s, jimado, jim, ji-mi, jimsc, jimwnik, jimwny, jimra, jimroch, jimrochwati, jimroszka, jimrotac, jimrotny, jinaczc s, jinaczi, jindze, jiny, jiscc s, jistniec, jist-nieni, jistny, jistota, jistewny, jistwa, jizba, jizbiszcze, jizbwi, jizdeba, jizdebny, zajimac, mniszi zasyg m pkazywani s psamzwk j wpzycji przed samzwkama a, e, np. wsowach: ja, jesz, wgwarach kaszbsczich prejotacj ptik s t wjinch przmirach, np. wso-wach Jadm, Jwa.

Przdech wkaszbiznie plg na rozwicym s wngosu sowa, przed samzwk, zwczng spzwk h. Proteticzny spzwk h pkazyw s wlteracczim kaszbsczim jzk m.jin. wnsldnch sowach: hckac, hpa, hpkac. Czas mm do czink zwstpi-wanim etimlogiczng spzwk h, chc wkaszbsczich gwarach ptikn s frm, wjaczich weliminowny st nen spzwk, np.: (h)arfa, (h)arfwac, (h)armnika, (h)erms skrzip plny; zi duch, (H)l, (h)lsczi. Nierz wlteracczim kaszbsczim jzk pkazywaj s dwa wariant sowa: halac alac, harbata arbata, harbatny ar-batny, heltka eltka, tak tej przdech je wnch sowach marginalny.

Jel chdzy proces labializacji, to nie mdze n tuw sbno mwio-ny, b st n pisny w rozdzlu 1.5.1. krm wi wmienionch przmirw proteticzn spzwczi pkazywaj s t wjinch sowach, soblw czsto mm do czink zproteticznym spzwk w, pjwia-jcym s przed rozmajitima samzwkama, np. wleksemach: wieszczrka, wieszczerzca, witro, witrznica, wtrz.

37

1.6.6.

Rozwij dwnch strzdgosowch dwzwkw el, or nach-dajcch s wpzycji midz dwma spzwkama

Dwny strzdgosowi dwzwk el nachdajcy s midz dwma spzwka-ma, glow wzpadnosowiasczich jzkach, do jaczich prznlg t kaszbizna, rozwi s na nen rt, e karno nch zwkw lego procesowi przestawieni (metatez). Tak tej wterczasnym kaszbsczim jzk cole-mao wstpiw wneg rtu sowach, nachdajcy s midz dwma sp-zwkama, dwzwk le, np. plewa, wlec. Wniechtrnch przmirach mg- o wnch sowach duc do scesnieni samzwk e (czej b n dudi), tak tej mlw je t karno l, np. mlcz, mlczarni, mlcznik, mlczk, mlk, sldz. Rwnak wkaszbsczim jzk czscy nigle wplaszznie to strzdgosow karno rozwio s wdwzwk o, m.jin. wsowach: moc, moleczka zbawka dl dzecy ab strch na wrble, molk wietrznik, wietrzny min, moto tobaka psekn, przrchtown do moc, poc, pmoti, sodzna ledziona, szom (wstroplaszznie istniaa t frma: szom), wpoti, zemoti, dz (wplsczich dialektach t d), iszlachw-no jak wplaszznie wsowach: czowiek, czn, cznk, powi, obic, b.

Pierwszn strzdgosow karno or, nachdajc s midz dwma spzwkama, wzapdnosowiasczich jzkach, midz chtrnyma je kaszbsczi jzk, glow lego fneticznm procesowi przestwczi irozwio s wdwzwk ro (czas dodwkw ze zduenim samzwk odo pstac ), np. wsowach: broda, brna, droga, krowa, mrowic s, mro-wiszcze, mrwka, prg, prszc, sroka, strona, wrona, wrota, wrbel, zgroda. Wmienion pstac soww tipiczn s dl lteracczi kaszbizn icole-mao wstpiwaj t wkaszbsczich gwarach, rwnak wdialekce nor-dowim me ptkac wprzwnch leksemach dwzwk ra ipw-sz sowa artikown s psobic jakno: barda, barna, darga, karwa, marwic s, marwiszcze, marwa, parg, parszc, sarka, starna, warna, warta wznaczenim: wild dwirze, brma, warbel, zgarda. Rozwij dwzwk or nachdajcg s midz dwma spzwkama wdwzwk ar je tipiczny dl pniowsowiasczich jzkw idl czeszczzn asowacczzn, t dl wmarg pabsczg jzka idialektw sowisczich. Rwnak tak realizacj, bierzc za mdo nordow gwar, przja s t wniejednch

38

sowach w lteracczi kaszbiznie, np. bardawica, bardawiszcze, bardaw-ka, bardawkwati, charna trwa, charnisti, charst lch sano; str trwa, gard, karwina trzoda, na jak skdaj s krow, celta iw, karwic pl. nawz krowi, parpac, parmi, parmiszk, pnarwa pl. pdrak, skarni, skarniszcze, smarglna pl. smrodynia, czeremcha, smargla, strni bat-ka, fldra, strnew, wgarda miedza, graca pla, zparg piersz zbrze-g gbi wmrzu. Wtrzn hiperpprawn metateza zasza t wfr-mach grsc, grnk, chc trzeba pdsztrchnc, e pierwszn s pstac nch soww tacz, jak gark i grsc, ptikn przede wsztczim w we-strzdnch ipniowch gwarach. Nt je t dac bcznk na sow stara, wjaczim chwaa s archajiznow pstac bez przestwczi, ale zprzejinak samzwk owsamzwk a(AJK, zXIII, 51-81; Breza, Treder 1981, 23-24).

1.7. s owny akcent

Dwajc bcznk na sowny akcent, wkaszbsczim lteracczim jzk nt je wapartnic dwie drniow akcentow norm: norm nordo-wkaszbsk inorm prznlen westrzdnym ipniowim Kaszbm. Te dwie jinaczc s zpzdrzatk na akcent bd nie s wrazno istro rozgraczon. Na nordowch Kaszbach wstpiw akcent rszny (tj. nie sparczony zkreslonym mrfem sowa) iswbdny (tj. nie sparczo-ny zkreslon szlabiz sowa, np. ze szlabiz sldn cz przedsldn), zs na westrzdnch ipniowch Kaszbach pwszechny je sztabilny akcent inicjalny (akcent ngosowi, tj. pdajcy na piersz szlabiz sowa). Nt je dac apartny bcznk na artiklacj akcentowch zestrojw: na bdze pniowch Kaszub (wcziwajc Zbr) akcentown je ngosow szlabiza sowa, rwnak pd akcent nachd s t proklitika, np. do gardu, na pni, na Kaszbach, nie pamitm.

Kaszbsczm jzkwi znny je t klumnowi akcent, dl chtrng przirodn je trzimani stai dlegosc midz szlabiz pd akcent ango-sow szlabiz sowa, np. kazalnica, kazalnic, kazalnicama. Akcent klum-nowi ptikny je na bdze westrzdnch irzadzy nordowch Kaszub.

Na zbrszczznie doszo do rozkscrzeni s akcentuacji prznleny plsczm jzkwi, hewtno mm na ny bdze do czink zparoksy-tonicznym akcent, pdajcym na drg szlabiz d kca.

Wkaszbiznie akcentowani sowa colemao parczi s zmcnisz wmw szlabiz nachdajcy s pd akcent arozcygnienim drowani samzwk, chtren je akcentowny. Tak artiklacyjn praktika, soblw notrown na bdze nordowch Kaszub, gdze akcent je bari di-namiczny, prowadzy do redukcji samzwkw, jacz nie s akcentown, np. kszla, pierzna, pazr.

40

Lteracczi standard kaszbsczi fleksji je terczasno w kcowim stadium szttowani s. Frmjc s pczc kaszbsczi jzkwi norm parczi s zbrknk wraznch ijednoznacznkwch deklina-cjowch i kniugacjowch knszkw i wmg fl-normalizacji wnym zasyg.

Terczasno w kaszbsczi fleksji widzec je jawern przdkjc iprosceniow tendencje. Ziwnch wkaszbsczi mwie ipisnk rwnobiench gwaro-wch knszkw wapartniwaj s ne nbari ekspan-sywn iwrazn, jaczich znacznk je mcniony przez swidn i pwszdn iwani jich w kaszbsczim lteracczim pisnk.

mwion stnie tuw pasobic fleksj czasnika, jistnika, znankwnika, wielnika, zamiona; pisn stn t nietmieniwn part mw.

FLEKS J2.

42

2.1. spdlow flek s yjn pchwt

Fleksj (zjinaka) to dzl gramaticzi, jaczi zajim s partama mw itmian soww. Wbrmim zjinaczi wapartniw s deklinacj ik-niugacj.

Deklinacj (mionow fleksj) to tmiana soww przez przpd-czi ilczb. Ni wsztcz sowa pdlgaj deklinacji, ale leno: jistniczi, znankwniczi, wielniczi, jistnikw, znankwnikw iwielnikw za-miona, znankwnikw mionoczasniczi,

Kniugacj (werbaln fleksj) tik s leno czasnikw ini me ji dnaszac do jinch partw mw. Wkaszbsczim jzk je to tmia-na czasnikw przez sob, lczb, czas, trib, stron.

Tma sowa je to nen dzl sowa, jaczi nie je przedmiot tmian. Tma sowa wskzyw na jeg znacznk.

Fleksyjny knszk nen dzl sowa, jaczi je na jeg kcu ipdlg tmianie. Sktk deklinacji ab kniugacji je zmiana knszka. Zada-nim knszka je t wskzywani syntakticzny fnkcji sowa wzdanim.

2.2 . pr awid a kl a s yfikwani s oww do partw mw

Wkaszbsczim jzk me wapartnic dzesc partw mw: jistnik, czas-nik, znankwnik, wielnik, zamiono, przczasnik, przmiono, wina, partikla ikrziknik.

Cob prznleno przdzelec sow do pasowng partu mw, nt je nprzdka zastanowic s, cz sow to me tmienic, cz je no niet-mieniwn. Doknyw s pdzlu na part mw tmieniwn, tacz jak: jistnik, czasnik, znankwnik, wielnik, zamiono, i nietmieniwn, tj.: przczasnik, przmiono, wina, partikla, krziknik. Jel mm do czink ztmieniwnym sow, trzeba dac dpwiesc, jacz fleksyjn

43

kategrie s m prznlen, tzn. przez co s no tmieniw: przez lcz-b, sob, rt, czas, stron, trib ab przpdczi. Wn je t spra-wa, na jacz ptani sow dpwid, np. jistnik mdze dpwid na ptania chto?, co?, aczasnik mdze dpwid na ptani co robi? Nt je t zastanowic s, co za pmc gwsng sowa mem nazwac, np. czasnik nazw aktiwnosc; jistnik nazw zach, zjawiszcza, stan; znankwnik nazw znanczi. Nii psobic stn bgdn wsztcz part mw, wpierszi rdze te tmieniwn, aptem nietmieniwn.

2.3. cz a snik

Czasnik je part mw znczajcym aktiwnosc ab stan. d-pwid na ptania: co robi?, co s znim dzeje?, wjaczim je stanie? Je samstjnym part mw; wzdanim m fnkcj rzeczeni. Czasnik tmieniw s przez: sob, lczb, czas, rt, staw, trib.

2.3.1.

sobw frm czasnika afrm infinitiw. tmiana cza-snikw przez sob ilczb wternym czasu

Infinitiw to czasnikw frma, jak ni m kreslony frm sob, lczb, czasu, rtu, staw cz trib. Je to spdlow frma czasnika, jak rzdk wstpiw samstjno wzdanim. Wkaszbsczim jzk frm infinitiw zakczon s na -c, np. robic, schac, rozmiec, grac.

sobw frma czasnika zncz t frm czasnika, chtrna staa pddn tmianie. Zsobwima frmama mm do czink, czej czasnik tmienim przez sob, , np. widz, widzy, sedzysz, nkm.

Wkaszbiznie wapartniw s stm sobw czasnika, trz wpjedinczny lczbie, trz we wielny lczbie ipczestn frm.

44

pjedinczn lczba wieln lczba 1. j 1. m 2. t 2. wa 3. n, na, no 3. ni, ne

W

Kniugacj to tmiana czasnika przez sob, lczb, czas, rt, staw, trib.

Wkaszbsczim jzk wapartniw s sztr kniugacjow mda tmian. Spdlim pdzlu na kniugacje wkaszbsczim jzk je frma 1. i2. sob pjedinczny lczb terng czasu: kniugacj I-, -esz (wioz, wiezesz) kniugacj II - -isz (robi, robisz) kniugacj III -m -sz (grm, grsz) kniugacj IV -m -sz (wim, wisz)

tmiana czasnika przez sob ilczb wternym czasu:

kniugacj i -, -esz wiezc 1. j wiez- 1. m wiez-em 2. t wiez-esz 2. wa wiez-eta 3. n, na, no wiez-e 3. ni, ne wioz- W wiez-ece

kniugacj ii -, -isz robic 1. j robi- 1. m rob-im 2. t rob-isz 2. wa rob-ita 3. n, na, no rob-i 3. ni, ne robi- W rob-ice

45

kniugacj iii -m, -sz grac 1. j gr-m 1. m gr-m 2. t gr-sz 2. wa gr-ta 3. n, na, no gr- 3. ni, ne gr-aj W gr-ce 1. j gr-aj 1. m gr-ajem 2. t gr-ajesz 2. wa gr-ajeta 3. n, na, no gr-aje 3. ni, ne gr-aj W gr-ajece

kniugacj iv -m, -sz wiedzec 1. j wi-m 1. m wi-m 2. t wi-sz 2. wa wi-ta 3. n, na, no wi- 3. ni, ne wi-edz W wi-ce

sobw frm czasnika bc

Apartno nt je mawiac tmian czasnika bc, w jaczi w ternym czasu chwa s archajiznow frm: bc 1. j jem 1. m jesm 2. t jes 2. wa jesta 3. n, na, no je 3. ni, ne s W jesce

46

2.3.2.

sz czas izaszi czas

szi czas je gramaticzn kategri czasnika, jak dnosziw s do aktiwnoscw izdarzeniw, chtrne doknywa s chdzy neg szttu, wjaczim s nich gd.

sz czas wkaszbiznie

Wkaszbsczim jzk ni ma szg prostg czasu zrsznyma knszka-ma, za to kaszbiznie prznlen s sztr rt szg zesadzong czasu (Breza, Treder 1981, 133-134; Treder, red. 2006, 42-43), a t frm za-szg czasu. Wapartniw s nsldn sz zesadzon czas:

I. archajiznowi szi czas je zesadzony z sbwi frm wpmng sowa bc (jem, jes, je, jesm, jesta, s, jesce) iczasnikwi frm szg czasu zakczony na -; personow zamio-no nie je tuw mszebn:

pisac 1. (j) jem pis 1. (m) jesm pisel (j) jem pisa(a) (m) jesm pisa (ma) jesma pisa(a) 2. (t) jes pis 2. (wa) jesta pisel (t) jes pisa(a) (wa) jesta pisa (wa) jesta pisa(a) 3. (n) je pis 3. (ni) s pisel (na) je pisa(a) (ne) s pisa (no) je pisao (W) jesce pisel

47

iI. szi czas zesadzony zmszebng personowg zamio-na iczasnikwi frm szg czasu zakczony na -:

pisac 1. j pis 1. m pisel j pisa(a) m pisa ma pisa(a) 2. t pis 2. wa pisel t pisa(a) wa pisa wa pisa(a) 3. n pis 3. ni pisel na pisa(a) ne pisa no pisao W pisel

iII. pisow frm zesadzon zwpmng sowa miec ifrm znankwnikwg mionoczasnika zakczony na -n-, -t-:

pisac 1. (j) mm pisn 1. (m) mm pisn 2. (t) msz pisn 2. (wa) mta pisn 3. (n, na, no) m pisn 3. (ni) maj pisn (W) mce pisn

iV. knstrukcje zesadzon zczasnikwi frm szg czasu zakczony na - idodng sowa em, es, esm, esta, esce; personow zamiono nie je tuw mszebn; frm teg czasu nie s iwn w3. sobie pjedinczny iwielny lczb; (te frm dosta s do kaszbsczg jzka pd csk kcewsczg dia-lektu):

48

pisac 1. (j) em pis 1. (m) esm pisel (j) em pisa(a) (m) esm pisa (ma) esma pisa(a) 2. (t) es pis 2. (wa) esta pisel (t) es pisa(a) (wa) esta pisa (wa) esta pisa(a) 3. n pis 3. ni pisl na pisa(a) ne pisa no pisao

(W) esce pisel

Zaszi czas

krm szch czasw wapartniw s wkaszbsczim jzk zaszi czas; czas nen chw s wkaszbiznie do dzysdnia, le je to frma wcopanim s. Zaszi czas je iwny, jel mm do czink zdwma doknywajcyma s p sobie aktiwnoscama; czas nen wskzje na pprzdnosc pisywny aktiwnosc. Je n zesadzonym czas ime bc sdzny na czile rtw:

i. zaszi czas, jaczi skd s zsbwi frm wpmng sowa bc wszim czasu (b, ba, bo, bl, b), czasnikwi frm szg czasu zakczony na - i frm wpmng sowa bc w ternym czasu; personow zamiono nie je mszebn, chc me bc no i-wn wml frmw: jem, jes, jesm, jesta:

pisac 1. (j) jem b pis 1. (m) jesm bl pisel (j) jem ba pisa(a) (m) jesm b pisa (ma) jesma ba pisa(a) 2. (t) jes b pis 2. (wa) jesta bl pisel (t) jes ba pisa(a) (wa) jesta b pisa (wa) jesta ba pisa(a) 3. (n) b pis 3. ni bl pisel (na) ba pisa(a) ne b pisa

49

(no) bo pisao (W) jesce bl pisel

iI. zaszi czas, jaczi skd s zsbwi frm wpmng sowa bc wszim czasu (b, ba, bo, bl, b), frm znankwnikwg mionoczasnika zakczony na -n-, -t- ifrm personowg zamiona:

jic 1. j b jidzony 1. m bl jidzony j ba jidzon m b jidzon 2. t b jidzony 2. wa bl jidzony t ba jidzon wa b jidzon 3. n b jidzony 3. ni bl jidzony na ba jidzon ne b jidzon no bo jidzon W bl jidzony

iii. zaszi czas, jaczi skd s zsbwi frm wpmng sowa miec w szim czasu (mi, mia(a), miao, miel, mia), frm znankw-nikwg mionoczasnika zakczony na -n-, -t- i frm sobwg zamiona:

pisac 1. j mi pisn 1. m miel pisn j mia(a) pisn m mia pisn ma mia(a) pisn 2. t mi pisn 2. wa miel pisn t mia(a) pisn wa mia pisn wa mia(a) pisn 3. n mi pisn 3. ni miel pisn na mia(a) pisn ne mia pisn no miao pisn W miel pisn

50

Bcznk wmgaj frm 1. sob wielny lczb tacz, jak np.: (ma) jes-ma pisa(a), ma pisa(a), (ma) esma pisa(a), (ma) jesma ba pisa(a), ma ba jidzony, ma miaa pisn s to frm, jacz przd b iwn leno wtniesenim do dwch sobw ab dwch jinch subiektw. Szlachw-no znacznk dbeltnot mia frm 2. osob wielny lczb rtu: (wa) jes-ta pisa(a), (wa) pisa(a), (wa) esta pisa(a), (wa) jesta ba pisa(a), wa mia(a) pisn. Dzysdnia tak znacznk zamiona ma, jak t znacznk wi przwnch knstrukcjw, rozkscrzi s t na wieln lczb. Rwnak bdje s, cob wac jich wznaczenim dwny dbeltny lczb. Pasown frm me sadzc mst we wsztczich czasach, rwnak wszch czasach s ne nbari pwszechn.

2.3.3.

Przidn czas wkaszbsczim jzk

Przidny czas je gramaticzn kategri czasnika, jak dnosziw s do aktiwnoscw izdarzeniw, chtrne bd doknywa s pzdze neg szttu, wjaczim s nich gd.

Wkaszbiznie wapartniw s przidny prosti czas iprzidny zesadzony czas.

i. przidny prosti czas je rbiny bls dl doknnch czasni-kw; knszczi przidng prostg czasu s tacz sam jak knszczi terng czasu; personow zamiono nie je tuw mszebn:

pisac 1. (j) napisz 1. (m) napiszem 2. (t) napiszesz 2. (wa) napiszeta 3. (n) napisze 3. (ni) napisz (na) napisze (ne) napisz (no) napisze (W) napiszece

51

Nt je dac bcznk na niereglarn frm przidng prostg czasu czasnika jic:

jic 1. (j) pd 1. (m) pdzem 2. (t) pdzesz 2. (wa) pdzeta 3. (n) pdze 3. (ni) pd (na) pdze (ne) pd (no) pdze (W) pdzece

Czasnik bc wprzidnym prostim czasu me miec trz zestwczi sobwch frmw:

bc 1. (j) bd 1. (m) bdzem 2. (t) bdzesz 2. (wa) bdzeta 3. (n) bdze 3. (ni) bd (na) bdze (ne) bd (no) bdze

(W) bdzece

1. (j) bd 1. (m) bdzem 2. (t) bdzesz 2. (wa) bdzeta 3. (n) bdze 3. (ni) bd (na) bdze (ne) bd (no) bdze (W) bdzece

52

1. (j) md 1. (m) mdzem 2. (t) mdzesz 2. (wa) mdzeta 3. (n) mdze 3. (ni) md (na) mdze (ne) md (no) mdze

(W) mdzece

ii. przidny zesadzony czas je rbiny bls dl doknnch czasnikw; frm neg czasu me twrzc na dwa spsob:

a) przidny czas zesadzony zsbwi frm wpmng sowa bc wprzidnym czasu iczasnikwi frm szg czasu zakczony na

-; personow zamiono nie je tuw mszebn:

pisac 1. (j) bd pis 1. (m) bdzem pisel (j) bd pisa(a) (m) bdzem pisa (ma) bdzema pisa(a) 2. (t) bdzesz pis 2. (wa) bdzeta pisel (t) bdzesz pisa(a) (wa) bdzeta pisa (wa) bdzeta pisa(a) 3. (n) bdze pis 3. (ni) bd pisel (na) bdze pisa(a) (ne) bd pisa (no) bdze pisao

(W) bdzece pisel

b) przidny czas zesadzony zsbwi frm wpmng sowa bc wprzidnym czasu ifrm infinitiw; personow zamiono nie je tuw mszebn:

pisac 1. (j) bd pisac 1. (m) bdzem pisac 2. (t) bdzesz pisac 2. (wa) bdzeta pisac 3. (n) bdze pisac 3. (ni) bd pisac

53

(na) bdze pisac (ne) bd pisac (no) bdze pisac (W) bdzece pisac

Wprzidnym zesadzonym czasu wpmn sow bc me stac t t wedle pstach dwh mdw tmian, tj. jakno: bd, bdzesz, bdze, bdzem, bdzeta, bd, bdzece; ab: md, mdzesz, mdze, mdzem, mdzeta, md, mdzece.

2.3.4.

Ndib: znajmwnik, rozkazownik, zastrzgwnik

Ndib to gramaticzn kategri czasnika, jak dw mlwt wraeni procmnieniw gdajcg do teg, czim n gd.

Wkaszbsczim jzk wapartniw s trz ndib: znajmjcy ndib, rozkazjcy ndib, zastrzgwi ndib.

znajmjcy ndib (znajmwnik) wr netraln procmnienia gdajcg do teg, czim n gd. Wznajmwnik m-na wac frmw we wsztczich czasach; krm teg ni ma apartnch znankw wskzjcch na kategri znajmjcg ndib.

Przmir zdaniw wznajmjcym ndibie: Zbirm maln. Zajc nk przez k. Zaplisz swiczk.

Rozkazjcy ndib (rozkazownik) wr plt wknani jaczis aktiwnosc; me miec frm rozkazu, dani, czb ab prosb.

54

Frm rozkazownika dl 2. sob pjedinczny lczb twrzi s na czile rtw:

a) rozkazownik zarchajiznowima knszkama: - (p cwiardch sp-zwkach), np.: grochc!, -i(p mitczich spzwkach), np.: mrgni!;

b) rozkazownik zknszk - (iwny rwnobieno do rozkazownika zarchajiznowim knszk), np.: grochc!;

c) Jel zestawic kl sebie frm zarchajiznowima knszkama rozka-zownika irozkazownika zknszk -, colemao mdzem miec do czink zalternacjama: o/, np.: robi! / rb!; a/, np.: ka! / k!; /, np.: trbi! / trb!.

d) rozkazownik zknszk -j dnsz s do czasnikw III kniugacji -m, -sz, np.: grj!, spiewj!;

e) rozkazownik zakczony spzwk -j: lej!, pluj!;f) niereglarn frm m rozkazownik d czasnika jic: pj!, bij! ab bij!Frm rozkazownika w 1. i 2. sobie wielny lczb ipczestn frm

rozkazownika twrzi s przez dodani do frm rozkazownika w2. sobie pjedinczny lczb pasownch sobwch knszkw: rozkazownik dl 1. sob wielny lczb: -m, np.: grochcm!, mr-

gnim!, lejm!; rozkazownik dl 2. sob wielny lczb: -ta, np.: grochcta!, mrgni-

ta!, lejta!; pczestn frma rozkazownika: -ce, np.: grochcce!, mrgnice!, lejce!Archajiznow frm rozkazownika, prznlen nordowi kaszbiz-

nie, wprztrfk niechtrnch czasnikw jinacz s d pasownch fr-mw znajmjcg ndib leno ml akcentu: mrgnim!, mrgnita!, mrgnice! wrozkazjcym ndibie; mrgnim!, mrgnita!, mrgnice!

wznajmjcym nadibie. Frm rozkazownika dl 3. sob pjedinczny lczb idl 3. sob wiel-

ny lczb twrzi s pisow przez dodani partikl niech: niech grochce!, niech mrgnie!, niech leje!, niech grochc!, niech mrgn!, niech lej!.

Zastrzgwi ndib (zastrzgwnik) wr zastrzgwsc ab domslnk. Zastrzgwnik je zesadzony zmszebng sobwg zamiona, partikl b iczasnikwi frm szg czasu zakczony na -:

55

pisac 1. j b pis 1. m b pisel j b pisa(a) m b pisa ma b pisa(a) 2. t b pis 2. wa b pisel t b pisa(a) wa b pisa wa b pisa(a) 3. n b pis 3. ni b pisl na b pisa(a) ne b pisa no b pisao

W b pisel

Wkaszbsczich gwarach me ptkac frm zastrzgwnika zesadzon-g zpartikl b zdodnym do ni sobwim knszk iczasnikwi frm szg czasu zakczony na -, np.: j bm pis. Wlteracczi kaszbiz-nie rwnak bdje s iwani zastrzgwnika zesadzong zmszebng sobwg zamiona, partikl b bez rsznch sobwch knszkw iczasnikwi frm szg czasu zakczony na -.

2.3.5.

stw czasnika

stw je gramaticzn kategri czasnika, jaczi fnkcj je wrani procmnieni midz subiekt, chtren wknyw aktiwnosc, abiek-t ny czinnosc.

Wkaszbsczim jzk wapartniw s trz staw: dsebny stw subiekt zncz wknawc aktiwnosc, adoflo-

wani zncz biekt aktiwnosc, np.: Adm pije kmpt. Adm wpi kmpt. Dzeck mje szczrza.

nasebny stw subiekt je biekt aktiwnosc, adoflowani zncz wknawc aktiwnosc, np.: Kmpt je piti przez Adama. Kmpt st wpiti przez Adama. Szczirz je mti przez dzeck.

56

dosebny stw subiekt je tak wknawc aktiwnosc, jak t ji biekt, np.: Szczirz s mje. Knstruwani dsebng, nasebng idosebng staw:

dsebny stw: mszebn je sobw frma czasnika, chtren nie je nwrotnym czasnik;

nasebny stw: je twrzony za pmc sobwi frm czasnika bc, bwac, stac ab stawac iznankwnikwg pasywng miono-czasnika;

dosebny stw: je sdzny za pmc sobwi frm czasnika inwrotng zamiona s.

Wkaszbsczim jzk nie bwizje regla, e nasebny stw me bc rbiny leno d przechdnch czasnikw. Na sktk interferencjw miem-czzn je mlw wkaszbizni sdzani nasebng staw d niechtr-nch nieprzechdnch czasnikw, np.: J jem wjachny. na je jidzon. (Breza, Treder 1981, 134).

2.3.6.

Aspekt

Aspekt je gramaticzn kategri czasnika, jak wr to, cz je to czasnik doknny, cz niedoknny. Czasnik nie tmieniw s przez aspekt, ale aspekt je znank przpisn do gwsng czasnika.

Doknny czasnik zncz aktiwnosc, chtrna staa ju zak-czon iwknn ab jak stnie kczon wprzidnoce. Czasnik doknny me bc ti leno wszim czasu iwprzidnym czasu, ani m terng czasu. Doknn czasniczi mg miec leno prosti przidny czas, nie d s dl nich twrzc zesadzong przidng czasu. Wiele doknnch czasnikw zamik wse prefiks, np.: przecztac, wjachac, zaspiewac, dopisac, chc s t bezprefiksow doknn czasniczi, np.: kpic, wzyc, rzeknc.

57

Niedoknny czasnik zncz aktiwnosc, jak drje ab jak pwtrz s wprzidnoce. Niedoknn czasniczi s colemao bezpre-fiksaln, np.: cztac, robic, nkac, warzc. Czas mlw s frm nie-doknnch czasnikw zprefiks, np.: wchdzc, dolatwac, chc nt je dac bcznk, e doknnyma rwnoznacznama nch prefiksalnch niedoknnch czasnikw s t frm zprefiks. Znank niedok-nnch czasnikw je to, e me d nich twrzc leno frm zesa-dzong przidng czasu, np.: bd czta, bd grac, anie je mlw sadzeni frmw prostg przidng czasu.

Aspektow pr: colemao mem wapartnic pr czasnikw nie-doknnch idoknnch, np.: skakac skczc, robic zrobic, spiewac

zaspiewac, pisac napisac, grac zagrac, kpic kpiwac.

2.3.7.

Mionoczasniczi

Przczasnikw mionoczasniczi czsto nie s znn gdny kaszbiznie, ale s ne iwn przez atorw wtekstach pisnch. Za to znankw-nikw mionoczasniczi me ptkac tak wgdnym, jak t wpisnym kaszbsczim jzk.

Znankwnikwi pasywny mionoczasnik sdz s d czasni-ka colemao przez dodani sufiksw -ti, -ny, -ony (-ny), -ny, np.: mti, zmszony, wnkny. Rwnak wzasyg kaszbsczich znankw-nikwch pasywnch mionoczasnikw mieszcz s t dwn znan-kwnikw sz aktiwn mionoczasniczi zakczon na -, np.: eniai, zmki, zjadi, zamki, temki, wpragi. Znankwnikwi pasywny mio-noczasnik szlachwno jak znankwnik tmieniw s przez przpdczi, lczb irt.

Znankwnikwi aktiwny mionoczasnik je rbiny d czasnika przez dodani sufiksu -cy, np.: piszcy, gdajcy, zdrzcy, wzrajcy. Tak jak znankwnik, tak t znankwnikwi aktiwny mionoczasnik tmieniw s przez przpdczi, rt i lczb. W gdny kaszbiznie

58

frma ta je czas iwn, chc tak wgdnch, jak t wpisnch tek-stach pwszechnisz je frma pisow. Wml frmw ze znankw-nikwim aktiwnym mionoczasnik tip: cztajc biaka, jadcy knp cz bawic s dzeck, czscy ptik s pisow frm tip: biaka, co czt ab biaka, jak czt; knp, co jedze ab knp, jaczi jedze; dzeck, co s bawi ab dzeck, jacz s bawi; na mdo knstrukcjw plsczich wml frmw ze znankwnikwim aktiwnym mionoczasnik iw s t corz czscy frmw tip: biaka, chtrna czt; knp, chtren jedze; dzeck, chtrno s bawi.

Przczasnikwi terczasny mionoczasnik je twrzony d czas-nika przez doparczeni sufiksu -c, np.: jidc, lec, nkajc, niosc, iszczc. Leno d niedoknnch czasnikw je mlw sadzeni prz-czasnikwch terczasnch mionoczasnikw. Frma ta szlachwno jak przczasnik je nietmieniwn.

Przczasnikwi przdny mionoczasnik je rbiny d czas-nika przez dodani sufiksw -sz, -wsz, np.: wszedsz, zaspiwawsz, kpiwsz, zrobiwsz. Frm t me sadzc leno d doknnch czas-nikw. Przczasnikwi przdny mionoczasnik nie tmieniw s.

2.4. j is tnik

Jistnik je flznacznkwim part mw, jaczi zncz sob, rzecz, stn ab abstrakcyjny pchwt. Wzdanim jistnik me miec fnkcj subiektu, doflowani, przdwk, klnika ab rzecznika wmiono-wim predikace.

59

2.4.1.

Klasyfikacj jistnikw zpzdrzatk na znaczeni

Wapartniw s nsldn pr procmstjnch karnw jistnikw:a) gwsn i psplit jistniczi gwsn jistniczi to mwn

pzw, jacz dnszaj s do indiwidualnch przedmiotw ab so-bw, np. Kaszb, Gdusk, Damroka, Amerika; psplit jistniczi to zbir wiele elementach; pspliti jistnik me dniesc do kdg elementu gwsng zbiru, np. krowa, chcz, gwizda, kwiat;

b) sobw iniesobw jistniczi sobw jistniczi to karna pzww sobw, np. szklny, Kaszba, biaka, wa; niesobw jist-niczi to karna pstach pzww, np. kska, wk, trwa, snosc;

c) wtn iniewtn jistniczi wtn jistniczi to karna wch jistotw, np. miedwidz, kra, rzdownik, dzeck, Jzef; niewtn jistniczi to karna pstach pzww, np. grzib, wid, redota;

d) knkretn iabstrakcyjn jistniczi knkretn jistniczi d-nszaj s do pzww rzeczw izjawiszczw, jacz s merkn przez zms, np. aba, krszka, taska, Mich; abstrakcyjn jistniczi dn-szaj s do pzww pchwtw, jacz nie s merkn przez zms, np. miota, zelonosc, widza.

2.4.2.

Gramaticzn kategrie jistnika

rt

Dl jistnika rt je kategri selektiwn, co zncz, e jistnik m ju na-znaczony gramaticzny rt, anie tmieniw s przez rt, np. sowrz je chopsczg rtu ini mna stwrzc biaogowsczi frm neg jistnika.

Wsobwch jisnikach gramaticzny rt je colemao rwny ntrnm rtowi, np. jistniczi chop, syn, piekrz wiedno s chopsczg rtu, za to jistniczi biaka, crka, gspdni wiedno s biaogowsczg rtu. Jistniczi, jacz s pzwama zwierzt, colemao maj kategri rtu mwn, np. trus, szur maj chopsczi rt, arba cz papga s biaogowsczg rtu

60

je to wchdnk leno knwencji, za to jistnieje na przmir rozjinacze-ni wprztrfk jistnikw: kra ikr cz krowa ibik. Jistniczi, nazwajc przdmiot, wiedno maj rt gramaticzny mwny, np. chcz, ale bdink, taska, ale grnk, at wro, kno.

Wkaszbsczim jzk fnkcjonj kategrie wtnosc isobwsc. Kategrie te maj csk na wapartnieni rtu jistnika. Wparce znima doknyw s pdzlu na nsldn gramaticzn rt:

a) chopsczi rt, wbrmim chopsczg rtu me jesz wapartnic: chopsczi rt sobwi (ksdz), chopsczi rt wtny niesobwi (mtil), chopsczi rt niewtny (bdink),b) biaogowsczi rt (krlewinka, msz, tfla),c) dzecny rt (dzeck, pros, kno).Grmaticzny rt jistnika m csk na rt jinch partw mw, syntakticz-

no zanlench d nieg: znankwnika, wielnika, czasnika iniechtrnch zamionw.

lczba

Jistnik tmieniw s przez lczb; wkaszbsczim jzk jistniczi mg miec pjedinczn ab wieln lczb. Leno niewildi dzl jistnikw ni m pjedinczny lczb, s to tzw. pluralia tantum, np. bks, dwirze, grable, lp, sanie, skrzpice, wid. Nt je t wapartnic singularia tantum jist-niczi, jacz ni maj wielny lczb, np.: lft, modzzna, pisani.

przpdk

Kaszbsczi jzk trzim stm przpdkw: nominatiw (nazwcz), ge-netiw (rodzcz), datiw (dwcz), akzatiw (winowcz), instrumental (na-rzdzcz), lokatiw (mlnik), wkatiw (wiwcz). Nominatiw iwkatiw to niezanlen przpdczi, wsztcz psta s zanlenyma przpdkama. Przpdczi wraj wzdanim syntakticzn procmnienia midz sowama.

61

2.4.3.

Deklinacj jistnika

2.4.3.1.

Pdzlnk jistnikw na deklinacje

Pdzlnk jistnikw na deklinacje doknywny je na spdlim dwch kri-teriw:

a) rtowg kriterium, co zncz, e prznlenota do gwsny deklina-cji je wznczn przz rt jistnika;

b) knszka jistnika wnominatiwie pjedinczny lczb.

Wkaszbiznie wapartniw s trz deklinacje:

Ideklinacj (chopsk deklinacj) prznlgaj tuw jistniczi chopsczg rtu, jaczich tma kczi s na spzwk; wnominatiwie pjedinczny lczb maj nulowi knszk. Ideklinacj bjim t nie-wild karno jistnikw zakczonch na -o(-), znczajcch gwsn miona, jak np. Beno, Bruno, Henk. Do chopsczi deklinacji wparcziw s t jistniczi chopsczg rtu zakczon wnominatiwie pjedinczny lczb na -a, np. peta, artista, no sldn karno jistnikw m knszczi jist jak jistniczi biaogowsczg rtu zakczon na -a.

II deklinacj (biaogowsk deklinacj) prznlgaj tuw jistniczi biaogowsczg rtu, jacz wnominatiwie pjedinczny lczb maj knszczi: -a, - ab -i, -, at apartn pdklas twrz jistniczi biaogowsczg rtu zakczon na spzwk, chtrne wnominatiwie pjedinczny lczb maj nulowi knszk.

III deklinacj (dzecn deklinacj) prznlgaj tuw jistniczi dzecng rtu, jacz wnominatiwie pjedinczny lczb maj knszczi

-, -o, (-); jistniczi dzecng rtu zakczon na -, jacz wzanle-nch przpdkach maj rozszerzeni -c- ab -en-, at jistniczi dzec-ng rtu zakczon na -e (jistniczi zsufiksama: -iszcze, -szcze).

62

2.4.3.2.

glow bcznczi tikajc s tmian jistnikw

Wgenetiwie, datiwie, instrumentalu ilokatiwie wielny lczb zasza demr-flogizacj rtu, co zncz, e knszczi, tacz jak: -w (genetiw wielny lczb), -m (datiw wielny lczb), -ama (instrumental wielny lczb), -ach (lokatiw wielny lczb) iwstpiwaj rwno we wsztczich deklinacjach niezanleno d rtu jistnika.

Wakzatiwie pjedinczny lczb wapartniw s kategri wczn iniewczn. Akzatiw niewtnch jistnikw pjedinczny lczb je rwny nominatiwwi, akzatiw wtnch jistnikw pjedinczny lczb je rwny genetiwwi.

Wakzatiwie wielny lczb wapartniw s kategri personowsc iniepersonowsc. Akzatiw niepersonowch jistnikw wielny lczb je rwny nominatiwwi, akzatiw personowch jistnikw wielny lczb je rwny genetiwwi

Spdkwizn dualny lczb je knszk -ama, ni m n ju rwnak znacznk dbeltnot, ale zncz pluralzn. Dualny knszk -ama je knszk instrumentalu wielny lczb dl wsztczich deklinacjw, np. kt-ama, sowarz-ama (I), krow-ama, noc-ama (II), celt-ama, dzec-ama (III).

Wkaszbsczich gwarach mm do czink zwildim rozjinaczenim knszkw jistnika. Mem wapartnic wiele rwnobiench knsz-kw, at wgwarowi kaszbiznie colemo jin je dobirnota knszkw wapartnch przpdkach jak wlteracczim kaszbsczim jzk.

63

2.4.3.3.

Ideklinacj (chopsk deklinacj)

tmiana jistnikw chopsczg rtu zakczonch na spzwk:

Pjedinczn lczban. wid- sowrz- kt- k- knp- knpk- syn-g. wid-u sowarz-a kt-a kni-a knp-a knpk-a sn-ad. wid-owi sowarz-owi kt-owi kni-owi knp- knk-wi sn-owia. wid- sowrz- kt-a kni-a knp-a knpk-a sn-ai. wid- sowarz- kt- kni- knp- knpk- sn-l. widz-e sowarz-u kc-e kni-u knpi-e knpk- sni-ew. widz-e! sowarz-u! kc-e kni-u! knpi-e! knpk-! sni-e!

Wieln lczbaN. wid- sowarz-e kt- kni-e knp-i knpc- sn-

owie

G. wid-w sowarz-w kt-w kni-w kn-i

knp-w knpkw sn-w

D. wid-m sowarz-m kt-m kni-m knp-m knk-m sn-mA. wid- sowarz-e kt- kni-w knp-w knpk-w sn-wI. wid-ama sowarz-

amakt-ama kni-

amaknp-ama

knpk-ama sn-ama

L. wid-ach sowarz-ach kt-ach kni-ach knp-ach knpk-ach sn-achW. wid-! sowarz-e! kt-! kni-e! knp-i! knpc-! sn-

owie!

64

pjedinczn lczbaN. Mich- Ben-oG. Micha-a Ben-aD. Micha-owi Ben-owiA. Micha-a Ben-aI. Micha- Ben-L. Michal-e Beni-eW. Michal-e! Beni-e!

tmiana jistnikw chopsczg rtu zakczonch na -a:

pjedinczn lczba wieln lczbaN. pet-a pec-G. pet- pet-wD. pec-e pet-mA. pet- pec-I. pet- pet-amaL. pec-e pet-achW. pet-o! pec-!

soblwsc ideklinacji

Jistniczi chopsczg rtu zakczon wnominatiwie pjedinczny lczb samzwk -atmieniwaj s tak sam jak jistniczi biaogowsczg rtu zakczon nym samim samzwk. Pnisz bcznczi tikaj s leno jist-nikw chopsczg rtu zakczonch wnominatiwie pjedinczny lczb spzwk. Ado jistnikw chopsczg rtu zakczonch na -atnszaj s wsztcz bcznczi przedstawion prz mwianim tmian biaogow-sczich jistnikw zakczonch na -a.

Wnominatiwie pjedinczny lczb jistnikw zakczonch na spzwk wiedno wstpiw nulowi knszk.

Genetiw pjedinczny lczb chopsczich spzwkwch jistnikw m dwa rwnobien knszczi ai-u(-), jacz s dobirn na spdlim semanticzng kriterium: knszk -a maj wiedno wtn jistniczi.

65

W brmim niewtnch jistnikw -a w genetiwie pjedinczny lcz-b maj wiedno jistniczi znczajc pzw brzadw, pzw nrzdw istatkw, pzw miarw, wgw, dtkw, pzw partw caa, miescw, czdnikw, grw, tucw, at deminutiwa ihipkristika. Wpstach jistnikach ni ma precyzyjno naznaczonch prawidw dobirnot knsz-kw -a, -u(-), chc nt je nadczidnc, e wsldnym czasu ekspansywny je knszk -a.

W datiwie pjedinczny lczb spzwkwch jistnikw chopsczg rtu wapartniw s dwa knszczi: -owi (-wi), -u(-). Wnet wiedno i-wny je knszk -owi (-wi). c knszka -u(-) graczon je bls do niechtrnch personowch jednoszlabizowch jistnikw: Bg-, jc-u, pan-u, chop-, knp-.

Akzatiw niewtnch chopsczich spzwkwch jistnikw w p-jedinczny lczbie je rwny nominatiwwi, akzatiw wtnch jistnikw w pjedinczny lczbie je rwny genetiwwi.

Winstrumentalu pjedinczny lczb spzwkwch jistnikw chopscz-g rtu wiedno je knszk -.

Wlokatiwie pjedinczny lczb chopsczich spzwkwch jistnikw wapartniw s dwa knszczi -u, (-) -e, jacz s dobirn na spdlim fneticzng kriterium. Knszk -u (-) dw s w jistnikach zak-czonch na mitczi ab historiczno mitczi spzwk, jak np. wsowach: k-niu, sowarz-u, Karol-u, t wjistnikach zakcznch na tilnojzkw spzwczi, jak np. wjistnikach: knpk-, prog, strach- it wjistnikach zakczonch na -s -z: szts-u, krz-u. Knszk -e dw s wjistnikach zakczonch na cwiardi spzwk (zwjimk historiczno mitczich sp-zwkw, tilnojzkwch spzwkw ispzwkw -s, -z), jak wsowach: widz-e, kc-e, knp-e.

Wnominatiwie wielny lczb spzwkwch jistnikw chopsczg rtu mbn s nsldn knszczi: -i(-y), -, -e, -owie (-wie), -a. Knszk

-owie (-wie) je wlteracczi kaszbiznie iwny bls dl niechtrnch personowch jistnikw, jak np. snowie, profesor-owie. Knszk -awst-piw bls wniewielnch jistnikach cwiardotmwch, wikszim dzl za-pczonch zaczn, jak np. akt-a, kszt-a. Knszczi -i(-y), -, -e dw s pasowno do prznlny frm jistnika.

Wgenetiwie wielny lczb chopsczich spzwkwch jistnikw mm trz lteraccz knszczi: -w, -, -i(-y), dobirn pasowno do prznl-

66

ny frm jistnika: kt-w, knp-w, ldz-y, mieszczn-. Wsldnym czasu corz bari ekspansywny je knszk -w, jaczi me stac dodny mst do kdg jistnika.

Knszk -m wdatiwie wielny lczb wstpiw we wsztczich jistni-kach, t nch przpdajcch do Ideklinacji.

Akzatiw niepersonowch spzwkwch jistnikw chopsczg rtu wielny lczb je rwny nominatiwwi, akzatiw personowch jistnikw wielny lczb je rwny genetiwwi.

Knszk -ama winstrumentalu wielny lczb wstpiw we wsztczich jistnikach, t nch przpdajcch do Ideklinacji.

Knszk -ach wlokatiwie wielny lczb wstpiw we wsztczich jistni-kach, t nch przpdajcch do Ideklinacji.

Wkatiw wielny lczb spzwkwch jistnikw chopsczg rtu je wiedno rwny nominatiwwi.

2.4.3.4.

II deklinacj (biaogowsk deklinacj)

tmiana jistnikw biaogowsczg rtu zakczonch na samzwk -a:

Pjedinczn lczbaN. dk-a wirzt-a akademi- msl- Ank-aG. dcz-i wirzt- akademi-i msl- Ancz-iD. dc-e wirzc-e akademi-i msl- Anc-eA. dk- wirzt- akademi- msl- Ank-I. dk- wirzt- akademi- msl- Ank-L. dc-e wirzc-e akademi-i msl- Anc-eW. dk-! wirzt-o! akademi-o! msl-o! Ank-!

67

Wieln lczbaN. dcz-i wirzt- akademi-e msl-G. dk-w wirzt-w akademi-w msl-wD. dk-m wirzt-m akademi-m msl-mA. dcz-i wirzt- akademi-e msl-eI. dk-ama wirzt-ama akademi-ama msl-amaL. dk-ach wirzt-ach akademi-ach msl-achW. dcz-i! wirzt-! akademi-e! msl-!

tmiana jistnikw biaogowsczg rtu zakczonch na spzwk:

Pjedinczn lczbaN. chcz- noc- G. chcz- noc-D. chcz- noc-A. chcz- noc-I. chcz- noc-L. chcz- noc-W. chcz-! noc-!

Wieln lczbaN. chcz-e noc- eG. chcz-w noc-wD. chcz-m noc-mA. chcz-e noc-eI. chcz-ama noc-amaL. chcz-ach noc-achW. chcz-e! noc-e!

68

soblwsc deklinacji jistnikw biaogowsczg rtu zakczonch na samzwk -a:

W genetiwie pjedinczny lczb systemwi je knszk -. W jistnikach, wchtrnch tma kczi s na -k ab -g, zachd wgenetiwie alternacj -k -cz, -g -d imaj ne wgenetiwie knszk -i; knszk -imaj t jist-niczi zakczon wnominatiwie na -i, tacz jak np. akademi.

Wdatiwie pjedinczny lczb s trz rwnobien knszczi: -, -e, -i. Wjistnikach, wjaczich tma kczi s na -k, -g, -t, -d, zachd wdatiwie alternacj -k -c, -g -dz, -t -c, -d -dz.

W lokatiwie pjedinczny lczb wstpiwaj trz knszczi: -, jel w nominatiwie je knszk -a; jel w nominatiwie je knszk -, me wstpiwac -, a w prztrfk jistnikw zakczonch na -i, mm knszk -i.

Wgenetiwie wielny lczb mm knszk -w dobirny pasowno do prznlny frm jistnika: wirzt-w, akademi-w, dk-w. Wprzpdk niechtrnch soww mlwi je t rwnobieny knszk -, np. dk, ab knszk -i, np. akademii.

W datiwie, instrumentalu i lokatiwie wielny lczb je zaszi proces demrflogizacji tru jistnika. Knszk -m wdatiwie wielny lczb wst-piw we wsztczich jistnikach, t nch przpdajcch do II deklinacji; szlachwno knszk -ama je pwszechny winstrumentalu, awlokatiwie wiedno wstpiw -ach.

soblwsc deklinacji jistnikw biaogowsczg rtu zakczonch na spzwk:

Akzatiw pjedinczny lczb je rwny nominatiwwi i wiedno m knszk -.

Wgenetiwie, datiwie ilokatiwie pjedinczny lczb mm synkretizn, to znaczi, e je nen sm knszk: -.

Nominatiw, akzatiw iwkatiw wielny lczbe maj te same knszczi: -e ab -.

Wgenetiwie wielny lczb wstpiw knszk -w, ale mlwi je t rwnobieny knszk -i/-y.

Wdatiwie, instrumentalu ilokatiwie wielny lczb je zasz demrflo-

69

gizacj rtu, wdatwie wiedno je knszk -m, winstrumentalu knszk -ama, awlokatiwie jedurnym knszk je -ach.

2.4.3.5.

III deklinacj (dzecn deklinacj)

Wbrmim III deklinacje nt je wapartnic trz karna:a) jistniczi dzecng rtu zakczon na -o, -e;b) jistniczi dzecng rtu zakczon na -;c) jistniczi dzecng rtu zakczon na -, jacz w zanlench

przpdkach maj rozszerzeni -c- / -c- ab -en-.Jistniczi prznlgajc do pierszg karna maj prost tmian, jistniczi prznlgajc do drdg karna maj dwa tip tmian: prost otmian (jistnikw) i zesadzon tmian (znankwnikw). Jistniczi z trzecg karna maj prost tmian, le wapartniwaj s tim, e wcaim paradigma-ce (krm N., A. iW. pjedinczny lczb) maj rozszerzeni -c- / -c- ab

-en-.

tmiana jistnikw dzecng rtu zakczonch na -o, -e

Pjedinczn lczbaN. karn-o wiodr-o suc-eG. karn-a wiodr-a suc-aD. karn-u wiodr-u suc-uA. karn-o wiodr-o suc-eI. karn- wiodr- suc-L. karni-e wiodrz-e suc-uW. karn-o! wiodr-o! suc-e!

70

wieln lczban. karn-a wiodr-a suc-ag. karn-w wiodr-w suc-wd karn-m wiodr-m suc-ma. karn-a wiodr-a suc-ai. karn-ach wiodr-ach suc-achl. karn-ama wiodr-ama suc-amaw. karn-a! wiodr-a! suc-a!

tmiana jistnikw dzecng rtu zakczonch na -

Prost tmiana (jistnikw)

Pjedinczn lczba Wieln lczbaN. c- kzani- c-a kzani-aG. c- kzani- c-w kzani-wD c-u kzani-u c-m kzani-mA. c- kzani- c-a kzani-aI. c- kzani- c-ama kzani-amaL. c-u kzani-u c-ach kzani-achW. c-! kzani-! c-a! kzani-a!

Zesadzon tmiana (ZNANKWNIKW)

W zesadzony tmianie knszczi znankwnika iwn s bls w pje-dinczny lczbie, we wielny lczbie dobir s pasown knszczi prosti tmian (jistnikwi).

Pjedinczn lczba Wieln lczban. c- kzani- c-a kzani-ag. c-g kzani-g c-w kzani-wd c-m kzani-m c-m kzani-ma. c- kzani- c-a kzani-ai. c-ym kzan-im c-ama kzani-ama

71

l. c-ym kzan-im c-ach kzani-achw. c-! kzani-! c-a! kzani-a!

tmiana jistnikw dzecng rtu zakczonch na -, jacz wzanlench przpdkach maj rozszerzeni -c- ab -en-

Pjedinczn lczbaN. cel- cel- remi-G. cel-c-a cel-c-a remi-eni-aD. cel-c-u cel-c-u remi-eni-uA. cel- cel- remi- I. cel-c- cel-c- remi-eni- L. cel-c-u cel-c-u remi-eni-uW. cel-! cel- remi-!

Wieln lczbaN. cel-t-a cel-c-a remi-on-aG. cel-t-w cel-c-w remi-on-wD. cel-t-m cel-c-m remi-on-m A. cel-t-a cel-c-a remi-on-aI. cel-t-ama cel-c-ama remi-on-amaL. cel-t-ach cel-c-ach remi-on-ach W. cel-t-a! cel-c-a! remi-on-a!

soblwsc deklinacji jistnikw dzecng rtu

Wgenetiwie pjedinczny lczb knszk -amaj jistniczi zakczon na -o, -e, at na -, za to jistniczi zakczon na - maj ab knszk -, ab znankwnikwi knszk -g.

W datiwie pjedinczny lczb systemwi je knszk -u (-), leno w t-mianie znankwnikwi jistnikw zakczonch na - mm knszk -m.

Akzatiw iwkatiw b lczbw wiedno s rwn nominatiwwi. Winstrumentalu pjedinczny lczb systemw wstpiw knszk -, leno

jistniczi zakczon na - wtmianie znankwnikwi maj knszk -im / -ym.

72

Lokatiw dzecnch jistnikw m knszk -u(-), leno wznankwnikwi tmianie wstpiw knszk -im / -ym.

Wgenetiwie wielny lczb systemw wstpiw knszk -w, krm teg czas me bc dodny rwnobieny knszk -, np. remin.

Wdatiwie, instrumentalu ilokatiwie wielny lczb mm do czink zdemrflogizacj rtu wdatiwie wiedno pkazyw s knszk -m, winstrumentalu systemwi je knszk -ama, wlokatiwie wstpiw leno knszk -ach.

2 .5. znankwnik

Znankwnik je samstjnym part mw, znczajcym znanczi sobw, rzeczw, zwierztw, roscnw, zjawiszczw. tmieniw s n przez przpdczi, lczb irt (chc je t dzl znankwnikw, jacz nie pdlgaj tmianie). Wzdanim znankwnik fnkcjonje colemao jakno przdwk, ale me miec t fnkcj subiektu, doflowani ab rzecznika wmionowim predikace.

Wapartniw s dwa karna znankwnikw: kwalitetn znankwniczi tacz, co dnszaj s do znanczi,

jak me miec rozmajit stpnie cz naprenia (np. blny, wildi); procmnion znankwniczi tacz, co dnszaj s do nie-

zmieniwnch znankw; s twrzon d jistnikw (np. kskwi, gr-kwi).

Nietmieniwn znankwniczi

Wbrmim nietmieniwnch znankwnikw me wapartnic dwa karna: krtcz frm domcch znankwnikw: gtw, krziw, noen, rd,

wrt, winien, zdrw, iw; frm znankwnikw zapczon zmiemczzn: apart, fejn, fl,

frsz, gws, karsz, klr.

73

2.5.1.

Deklinacj znankwnikw

Wapartniw s dwa pdtip tmian: tmian cwiardotmwch znan-kwnikw (chtrnch tma kczi s na cwiardi spzwk) itmian mit-ktmwch znankwnikw (chtrnch tma kczi s na , cz, d, sz, ).

tmiana cwiardotmwch znankwnikw

Pjedinczn lczbachopsczi rt biaogowsczi

rtdzecny rt

N. bln-y bln- bln-G. bln-g bln-y bln-gD. bln-m bln-y bln-mA. bln-y || bln-g bln- bln-I. bln-ym bln- bln-ymL. bln-ym bln-y bln-ymW. bln-y bln- bln-

Wieln lczbachopskpersonowi rt niechopskpersonowi rt

N. bln-y bln-G. bln-ch bln-chD. bln-ym bln-ymA. bln-ch bln-I. bln-yma bln-ymaL. bln-ch bln-chW. bln-y bln-

74


rtdzecny rt

N. mdr-i mdr- mdr-G. mdr-g mdr-i mdr-gD. mdr-m mdr-i mdr-mA. mdr-i|| mdr-g mdr- mdr-I. mdr-im mdr- mdr-imL. mdr-im mdr-i mdr-imW. mdr-i mdr- mdr-


N. mdr-i mdr-G. mdr-ch mdr-chD. mdr-im mdr-imA. mdr-ch mdr-I. mdr-ima mdr-imaL. mdr-ch mdr-chW. mdr-i mdr-

tmiana mitktmwch znankwnikw

Pjedinczn lczba chopsczi rt biaogowsczi

rtdzecny rt

N. sn-i sn- sn-G. sn-g sn-i sn-gD. sn-m sn-i sn-mA. sn-i || sn-g sn- sn-I. sn-im sn- sn-imL. sn-im sn-i sn-imW. sn-i sn- sn-

75


N. sn-i sn-G. sn-ich sn-ichD. sn-im sn-imA. sn-ich sn-I. sn-ima sn-imaL. sn-ich sn-ichW. sn-i sn-


rtdzecny

Hana Makùrôt -...

Documents

Transcript of Hana Makùrôt -...