1

GWARA PODHALA ŃSKA

Katarzyna Dzieł 1. Podhale: Kotlina Nowotarska, zamknięta od południa Tatrami, od północy Gorcami i tzw. Pasmem Podhalańskim,

od wschodu rzeką Białką, od zachodu doliną Czarnego Dunajca. 2. Podhale – region o odrębności językowej i etnicznej. • oprócz cech występujących także w innych gwarach: mazurzenie (č, š, ž, = c, s, z, ); pochylone a (ptok, ptouk);

zwężone e i o przed sp. nosową (cimno, ciymno, jedyn, słóma); rozszerzone i przed ł (piyła) występują typowo góralskie cechy:

- cechy fonetyczne: zastępowanie końcowego ch przez k, rzadziej f; wymowa trzi, krziwy, towarzis - cechy morfologiczne: - ch w formach bych, byłech, robiłech → byk, byłek, robiłek - D. lp. duse, owce zamiast duszy, owcy Podhale leży na pograniczu polskiego obszaru językowego. Musiały tu działać wpływy obce. � element niemiecki jest słaby (nazwy miejscowości np. Szlembark) � wpływ słowacki ⇒ formy 1 os. lp. czasowników typu idem, piekem, mogem, widzem, nosem; ⇒ Msc. lp. rzeczowników męskich osobowych na – owi (uo tym panowi) ⇒ przyrostek zdrobniający – ućki (siwiućki, ciemniućki, bielućki) ⇒ końcówka 1 os. lmn. – me (chodzime) ⇒ imiesłowy (zasioty, wyloty, zemlety) i czas przeszły (seł = szedł) ⇒ słownictwo – pieśni góralskie pochodzące ze Słowacji (pijú chlopci zbojníci v murovanej pivnici; imię Janicek) Zapożyczenia a) takie, które zachowały częściowo szatę fonetyczną słowacką: hruby, hore (do góry), kohut, kyrdel (stado), kyrpce,

chraść (chrust); b) całkowicie spolszczone fonetycznie: bywać (mieszkać), świrk (modrzew), durkać (stukać), kukucka (kukułka); � język węgierski wywarł wpływ za pośrednictwem słowackiego: chyr (sława, rozgłos), hołdomas (dozynki), sumar

(osioł), bausy (wąsy), gazda � element ruski: mira (patyk do mierzenia ilości mleka), smerek, wereda (przekleństwo), Lach (ludność okolic

podgórskich) � język rumuński za pośrednictwem ruskiego: baca, jafery (czarne jagody), kornuta (owca rogata), pistrula (owca

łaciata) 3. Cechy archaiczne właściwe gwarze podhalańskiej a) archaizm podhalański – wymawianie dzisiejszego čy, šy, žy → ci, si, zi (czysty – cisty; szyja – sija; żyto – zito) b) akcent wyrazowy spoczywajacy na pierwszj sylabie c) zakończenie trybu warunkowego - k (miołbyk) 4. Gwara podhalańska jest zróżnicowana wewnętrznie. Zróżnicowanie pionowe (społeczne) i poziome

(geograficzne). Zróżnicowanie poziome (geograficzne): I Fonologia ♦ i u

y e o a å od o różni się stałym brakiem labializacji a, więc o : uo; na północnym – wschodzie a → o (nielabializowane) ou → u ♦ ścieśniona wymowa ą jak ąu, ouN np. kšąusce (chrząszcz); gąu

śeńica ♦ (å) oN → ouN np. zoumek, kounope – podhale północno – wschodnie vånek, zåmek / vonek, zomek – na pozostałym obszarze ♦ ścieśnianie grupy eN płn – wsch – typ gymba s mlykym, gyś – nosówka ę realizowana jako y, yN pozostały obszar – wahanie: gęś – gyś, gemba – gymba ♦ wygłosowe – x trzy typy � dak, byłek - x → - k – zachód � daf : byłek - x → - f w wygłosie tj. w wypadku formy fleksyjnej z końcówką ø (dachø) - x → - k w wygłosie morfemów fleksyjnych (byłek, zrob’yłbyk) –wschód i centrum � daf, byłef - x → - f – płn – wsch. ♦ typ cysty, zyto, syć – brak archaizmu podhalańskiego – płn – wsch. typ cisty, zito, sić – pozostały obszar ♦ typ xo uł, nośuł – płn – wsch typ xo ył, nośył – pozostały obszar II Morfologia ♦ typ lp. r.m. s mlykem (płd.) : s mlyke

2

♦ typ D. lmn. lu ik, gościk – wsch. ♦ typ D. lmn. gazduk – hiperpoprawność – x → - k (gazdów [uf] → gazdux → gazduk) ♦ odmiana liczebników od 5 do 10 – wygłosowe – x realizowane jako – k lub – f np. peńćik / peńćif; seśćik / seśćif;

śedńik / śedńif (końcówka –k – wschód i centrum ; końcówka –f - zachód ) ♦ zaimki tėn : tom (tę, tą) ony, ty : one, te ♦ styo wyrównań morfologicznych 1 os. lmn. bedėmy / - me ńesėmy / -me musėmy / -me (typ północno - podhala ński) be ėmy / - me ńeśėmy / - me muśimy / -me (typ południowy) ♦ 1 os. lp. 1 i 3 os. lmn. czasowników typu móc, piec, wlec z – g lub - k tematycznym w 1 os. lp. 3 os lmn. � typ ogólnopolski mogėm, mozėmy / - me, mogom � typ północno – podhalański mogėm, mogėmy / - me, mogom � typ spisko – orawski – wyrównanie spółgłoski tematycznej 1 os. lp. 3 os, lmn. wg pozostałych osób mozėm, mozėmy

/ - me, mozom ♦ typ bezokolicznika – uvać (gazduvać) płn – wsch - ovać (gazdovać) – pozostały obszar Uderza odrebność części północno – wschodniej tj. pasa wsi położonych nad Dunajcem od Niwy pod Nowym Targiem ku rzece Białce, granicy Spisza. 5. Słownictwo gospodarz – gazda dom mieszkalny – izba pomieszczenie dla koni i krów – sopa świerk – smrek modrzew – świerk góra – wierch polana górska – hala kogut – kohut zwierzchnik pasterzy – baca pasterz owiec – juhas ognisko – watra obuwie – kierpce owca rogata – kornuta, rogula szopa dla owiec – kolyba tytoń – habryka rzeźnik – miysiorz skrzypce – złubcoki msza – odprawiacka kołowrotek – warcula ciupaga