Wydanie 1

Wojciech Dadak

Biblioteka Prawnika

Grzywna samoistna

w stawkach dziennych

Wydanie 1

Wojciech Dadak

Warszawa 2011

Grzywna samoistna

w stawkach dziennych

Aspekty prawnokarne i kryminologiczne

Redaktor prowadzący: Katarzyna BojarskaOpra co wa nie re dak cyj ne: zespół

Opracowanie techniczne: Małgorzata DudaProjekt okładki i stron tytułowych: Agnieszka Tchórznicka

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński

© Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2011

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących,

nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autora i wydawcy.

ISBN 978-83-7620-736-0

LexisNexis Polska Sp. z o.o.Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa

tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68Infolinia: 22 572 99 99

Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92www.LexisNexis.pl, e-mail: biuro@LexisNexis.pl

Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.LexisNexis.pl

5

Spis treści

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

RozdzIAł I. Grzywna jako kara pieniężna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211. Grzywna czy kara grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212. Przedmiot „wykonawczy” grzywny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243. Ekonomiczna efektywność grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284. Dolegliwość grzywny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

4.1. Modyfikacja oraz redukcja dolegliwości grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374.2. Abstrakcyjna dolegliwość grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404.3. Czas a dolegliwość grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

5. Czas a ustawowe granice grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436. Grzywna a zasada równości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467. Grzywna a inne rodzaje sankcji karnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 538. Grzywna jako kara samoistna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

RozdzIAł II. Grzywna orzekana w stawkach dziennych . . . . . . . . . . . . . . . . 631. Podstawowe założenia wymiaru grzywny w systemie stawek dziennych . . . . . . . 63

1.1. Modele ustalania wysokości stawki dziennej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671.1.1. Model oparty na „zasadzie dochodu netto” (Nettoeinkommensprinzip) . . 671.1.2. Model oparty na „zasadzie utraty” (Einbußeprinzip) . . . . . . . . . . . . . 70

1.2. Wymiar grzywny według systemu stawek dziennych – szanse i zagrożenia . . . 722. Grzywna w stawkach dziennych w ustawodawstwie innych państw . . . . . . . . . . 77

2.1. System skandynawski i jego odmiany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 772.2. Przedmiotowy i podmiotowy „zasięg” grzywny w stawkach dziennych . . . . . 84

Rozdział III. Wymiar grzywny samoistnej w stawkach dziennych według Kodeksu karnego z 1997 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

1. Ustawowy wymiar grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 891.1. Liczba stawek dziennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 911.2. Wysokość stawki dziennej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 941.3. Grzywna jako kara „dwuwymiarowa” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

2. Sądowy wymiar grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1032.1. Dyrektywy wymiaru grzywny (dyrektywy pierwszego etapu) . . . . . . . . . . . 1032.2. Dyrektywa statusu ekonomicznego sprawcy (dyrektywa drugiego etapu) . . . . 114

6

Spis treści

2.2.1. Okoliczności określające sytuację materialną sprawcy . . . . . . . . . . . . 1172.2.1.1. Dochody sprawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1172.2.1.2. Stosunki majątkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

2.2.2. Okoliczności określające sytuację ekonomiczną sprawcy. . . . . . . . . . . 1222.2.2.1. Warunki rodzinne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1232.2.2.2. Warunki osobiste. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1242.2.2.3. Możliwości zarobkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

2.3. Zasada wymiaru kary zakazująca orzekania grzywny niewykonalnej . . . . . . . 1292.3.1. Zakres zakazu z art. 58 § 2 k.k. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1342.3.2. Zakaz orzekania grzywny a dyrektywa z art. 33 § 3 k.k. . . . . . . . . . . 1352.3.3. Zakaz orzekania grzywny niewykonalnej a cele kary . . . . . . . . . . . . 1402.3.4. Zakaz orzekania grzywny niewykonalnej – pomiędzy funkcjonalnością

a dysfunkcjonalnością . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1423. Kara łączna grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

3.1. Wymiar kary łącznej grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1483.2. Grzywna w stawkach dziennych i grzywna kwotowa a kara łączna grzywny . . 1523.3. Kara łączna a zakaz z art. 58 § 2 k.k. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

4. Grzywna a środki karne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1574.1. Środek karny orzekany jednocześnie z grzywną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1574.2. Środek karny i grzywna a zakaz z art. 58 § 2 k.k. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

5. Warunkowe zawieszenie wykonania grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

RozdzIAł IV. Ustawowy model wykonywania grzywny samoistnej . . . . . . . . . 1751. Fazy wykonywania grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1762. Formy wykonywania grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180

2.1. Właściwe wykonanie grzywny (uiszczenie dobrowolne) . . . . . . . . . . . . . . 1832.1.1. Uiszczenie grzywny w ustawowym terminie . . . . . . . . . . . . . . . . . 1842.1.2. Rozłożenie grzywny na raty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

2.1.2.1. Wykonanie natychmiastowe a wykonanie w terminie . . . . . . . 1892.1.2.2. Przesłanki rozłożenia grzywny na raty . . . . . . . . . . . . . . . . 1912.1.2.3. Skutki rozłożenia grzywny na raty . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1942.1.2.4. Odwołanie rozłożenia grzywny na raty. . . . . . . . . . . . . . . . 1952.1.2.5. Skutki odwołania rozłożenia grzywny na raty . . . . . . . . . . . 200

2.2. Wykonanie egzekucyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2012.3. Zastępcze formy wykonania grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

2.3.1. Zastępcza kara pozbawienia wolności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2052.3.1.1. „Możliwość uiszczenia grzywny” jako przesłanka orzeczenia

zastępczej kary pozbawienia wolności . . . . . . . . . . . . . . . . 2082.3.1.2. Bezskuteczność egzekucji a orzeczenie w przedmiocie

wykonania kary zastępczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2132.3.1.3. Wymiar zastępczej kary pozbawienia wolności . . . . . . . . . . . 2162.3.1.4. Częściowe wykonanie grzywny a wymiar kary zastępczej . . . . . 2182.3.1.5. Zastępcza kara pozbawienia wolności z modyfikacją jej wymiaru

(art. 47 § 4 k.k.w.). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2202.3.1.5.1. Warunki zastosowania modyfikacji kary . . . . . . . . . 2202.3.1.5.2. Korzystniejsze przeliczenie czy wymiar kary . . . . . . 223

2.3.1.6. Warunkowo zawieszona zastępcza kara pozbawienia wolności . . 2262.3.2. Praca społecznie użyteczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230

7

Spis treści

2.3.2.1. Praca społecznie użyteczna jako alternatywa dla zastępczej kary pozbawienia wolności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231

2.3.2.2. Niecelowość orzekania pracy społecznie użytecznej . . . . . . . . 2362.3.2.3. Wymiar pracy społecznie użytecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . 2392.3.2.4. Praca społecznie użyteczna z modyfikacją jej wymiaru . . . . . . 244

2.3.3. Odroczenie wykonania grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2452.3.4. Umorzenie grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

RozdzIAł V. Polityka karna w zakresie orzekania grzywny samoistnej w okresie obowiązywania Kodeksu karnego z 1969 r. . . . . . . . . . 252

1. Grzywna samoistna w strukturze orzekanych kar w latach 1970–1989 . . . . . . . . 2522. Grzywna samoistna pomiędzy rokiem 1990 a 1997 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2603. Intensywność grzywien orzekanych w latach 1970–1997 . . . . . . . . . . . . . . . . 2624. Wysokość grzywny a ustawowe granice kary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

RozdzIAł VI. Grzywna w okresie obowiązywania Kodeksu karnego z 1997 r. . . 2781. Grzywna samoistna w strukturze orzekanych kar po 1997 r. . . . . . . . . . . . . . . 2782. Intensywność grzywien orzekanych po 1997 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2833. Zastępcze formy wykonania grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289

RozdzIAł VII. Grzywna orzekana za przestępstwa z art. 190 § 1, art. 270 § 1 oraz art. 178a § 1 i 2 k.k. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296

1. Grzywna w dotychczasowych badaniach empirycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . 2962. Metodologiczne założenia przeprowadzonych badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300

2.1. Cel badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3002.2. Metoda badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3052.3. Dobór próby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3072.4. Charakterystyka badanych spraw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3122.5. Charakterystyka zbiorowości objętej badaniami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313

RozdzIAł VIII. Wymiar grzywny za przestępstwa z art. 190 § 1, art. 270 § 1 oraz art. 178a § 1 i 2 k.k. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319

1. Wymiar grzywny (liczba stawek dziennych) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3191.1. Liczba stawek dziennych a rodzaj przestępstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3211.2. Okoliczności charakteryzujące sprawcę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3291.3. Okoliczności charakteryzujące czyn a liczba stawek . . . . . . . . . . . . . . . . . 333

1.3.1. Skazania z art. 178a § 1 i 2 k.k. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3331.3.2. Skazania z art. 190 § 1 k.k. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3381.3.3. Skazania z art. 270 § 1 k.k. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343

2. Dane na temat sytuacji ekonomicznej sprawcy uzyskiwane w postępowaniu przygotowawczym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3462.1. Dane o osobie sprawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3472.2. Wywiad środowiskowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351

3. Dane na temat sytuacji ekonomicznej sprawcy a postępowanie sądowe . . . . . . . . 3543.1. Formy postępowania sądowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3543.2. Konsensualne formy zakończenia postępowania karnego a orzekanie

grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3553.3. Zakres ustaleń dotyczących okoliczności z art. 33 § 3 k.k. . . . . . . . . . . . . . 364

Spis treści

3.3.1. Źródła utrzymania sprawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3673.3.2. Aktywność zarobkowa sprawców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3703.3.3. Wysokość dochodów sprawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374

4. Wymiar wysokości stawki dziennej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3785. Grzywna orzekana jednocześnie ze środkiem karnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390

5.1. Grzywna i świadczenie pieniężne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3955.2. Grzywna i zakaz prowadzenia pojazdów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398

RozdzIAł IX. Wykonywanie grzywny orzeczonej za przestępstwa z art. 190 § 1, art. 270 § 1 oraz art. 178a § 1 i 2 k.k. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403

1. Modele wykonywania grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4032. Model wykonania grzywny a rodzaj przestępstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4083. „Zdolność wykonawcza” skazanego a wykonanie grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . 4134. Formy wykonywania grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429

4.1. Struktura form wykonywania grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4294.2. Egzekucja grzywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437

4.2.1. Egzekucja a dalsze etapy wykonywania grzywny . . . . . . . . . . . . . . . 4374.2.2. Ustalenie dotyczące stanu majątkowego oraz dochodów skazanego

w związku z egzekucją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4444.2.3. Egzekucja a zabezpieczenie majątkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449

4.3. Rozłożenie grzywny na raty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4534.4. Praca społecznie użyteczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458

4.4.1. Wymiar pracy społecznie użytecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4604.4.2. Praca społecznie użyteczna a inne formy wykonywania grzywny . . . . . 4674.4.3. Praca społecznie użyteczna jako alternatywa dla zastępczej kary

pozbawienia wolności. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4694.5. Zastępcza kara pozbawienia wolności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4734.6. Umorzenie grzywny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486

5. Efektywność wykonywania grzywny a forma jej wykonania . . . . . . . . . . . . . . . 487

Uwagi końcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491

Kwestionariusz do badania orzekania i wykonywania grzywny samoistnej w stawkach dziennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531

Wykaz schematów, tabel i wykresów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543

9

Wykaz skrótów

1. Tytuły czasopism

Arch.Krym. – „Archiwum Kryminologii”AUMCS – „Annales Uniwersytetu M. Curie-Skłodowskiej”Biul.PK – „Biuletyn Prawa Karnego”CzPKiNP – „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych”GA – „Goltdammers’s Archiv für Strafrecht”GP – „Gazeta Prawnicza”JURA – „Juristische Ausbildung”Jz – „Juristische Zeitung”Krim.Bull. – „Kriminologisches Bulletin”KSP – „Krakowskie Studia Prawnicze”KzS – „Krakowskie Zeszyty Sądowe”MchrKrim – „Monatschrift für Kriminologie”MoP – „Monitor Prawniczy”NP – „Nowe Prawo”NStz – „Neue Zeitschrift für Strafrecht”oSA – „Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych”oSNKW – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa”oSNPG – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Wydawnictwo Prokuratury Generalnej”oSNwSK – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych”oSP – „Orzecznictwo Sądów Polskich”oSPiKA – „Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych”oTK – „Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego”Pal. – „Palestra”PiP – „Państwo i Prawo”PP – „Przegląd Penitencjarny”PPK – „Przegląd Prawa Karnego”Pr.Sp. – „Prawo Spółek”Prob.Pr.Karnego – „Problemy Prawa Karnego”Prob.Praw. – „Problemy Praworządności”Prok. i Pr. – „Prokuratura i Prawo”Prz.Pol. – „Przegląd Policyjny”PS – „Przegląd Sądowy”PWP – „Przegląd Więziennictwa Polskiego”PWS – „Problemy Wymiaru Sprawiedliwości”RPEiS – „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”

10

Wykaz skrótów

SKKiP – „Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne”SP – „Studia Prawnicze”WPP – „Wojskowy Przegląd Prawniczy”zfStrVo – „Zeitschrift für Strafvollzug und Straffälligenhilfe”zN ASW – „Zeszyty Naukowe Akademii Spraw Wewnętrznych”zN IBPS – „Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego”zStrR – „Schweizerische Zeitschrift für Strafrecht”zStW – „Zeitschrift für die gesamte Strafrechtswissenschaft”

2. Akty prawned.k.k.w. – ustawa z 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 13 poz. 98 ze zm. – nie obowiązuje)e.k.k. – estoński kodeks karnyf.k.k. – fiński kodeks karnyh.k.k. – hiszpański kodeks karnyk.c. – ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.)k.k. – ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.)k.k.s. – ustawa z 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (tekst jedn. Dz.U.

z 2007 r. Nr 111, poz. 765 ze zm.)k.k.w. – ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90,

poz. 557 ze zm.)k.p.c. – ustawa z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43,

poz. 296 ze zm.)k.p.k. – ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89,

poz. 555 ze zm.)k.r.o. – ustawa z 25 lutego 1964 – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59

ze zm.)k.w. – ustawa z 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r.

Nr 46, poz. 275 ze zm.)k.k. z 1932 r. – rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 11 lipca 1932 r. – Kodeks karny

(Dz.U. Nr 60, poz. 571 ze zm. – nie obowiązuje)k.k. z 1969 r. – ustawa z 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 13, poz. 94 ze zm. –

nie obowiązuje)k.w. z 1971 r. – ustawa z 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275)Konstytucja – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78,

poz. 483 ze sprost. i zm.)ł.k.k. – łotewski kodeks karnyn.k.k. – norweski kodeks karnyniem.k.k. – niemiecki kodeks karnyp.k.k. – portugalski kodeks karnysz.k.k. – szwedzki kodeks karnyu.k.k. – ukraiński kodeks karnyu.p.n. – ustawa z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U. Nr 179, poz. 1485 ze zm.)

3. Pozostałe skróty

dz.U. – Dziennik UstawGUS – Główny Urząd StatystycznyLex – Serwis prawniczy Wolters KluwerLexPolonica – Serwis prawniczy LexisNexis

Wykaz skrótów

l.b. – liczba bieżącaM.P. – Monitor PolskiNSA – Naczelny Sąd AdministracyjnyRPo – Rzecznik Praw ObywatelskichSA – Sąd ApelacyjnySN – Sąd NajwyższyTK – Trybunał Konstytucyjny

13

Uwagi wstępne

Grzywna jako środek reakcji na czyny naruszające normy prawne przeszła ewolu-cję, której początki sięgają idei okupu, stanowiącego majątkową rekompensatę za szkodę wyrządzoną przestępstwem. Miała ona charakter pieniężnej kary prywat-nej, polegającej na rekompensacie za doznaną krzywdę wyrządzoną przestępstwem naruszającym interesy jednostki. Rekompensaty te zyskiwały walor autonomicz-nych kar, określanych jako kary kompozycyjne, łączących element dolegliwości z odszkodowaniem płaconym pokrzywdzonemu lub jego rodzinie. Kary te oprócz części prywatnej – pobieranej przez poszkodowanego – obejmowały również część publiczną, którą pobierał władca mający uprawnienia publicznoprawne lub sę-dzia1. Początkowo ich wysokość ustalana była indywidualnie przez sprawcę w po-rozumieniu z pokrzywdzonym (compositio). W późniejszym czasie rozwinęła się kazuistyka w zakresie wymiaru tych kar. W końcu wymierzano je na podstawie ofi-cjalnych taryf 2.

Jednocześnie kary pieniężne określane jako grzywny występowały jako kary pu-bliczne. Miały charakter rekompensaty za czyny naruszające porządek powszechny i płacone były na rzecz władzy publicznej3. Na ziemiach polskich stosowane były od początku XI w. Kary te, występujące jako kary pieniężne, początkowo mogły być uiszczane również w postaci kruszcu soli4. W przypadku niezapłacenia grzywny skazany narażał się na wykonanie kary, od której mógł się wykupić. W kategoriach współczesnych, kara pieniężna stanowiła warunek uwolnienia się od kary podsta-wowej. W owym czasie wykształciła się publiczna kara pieniężna zwana pokupem za czyny godzące w autorytet monarchy lub sądu5. Miała ona charakter wykupie-nia się od kary śmierci czy okaleczenia za czyny naruszające spokój publiczny6. Godne podkreślenia jest to, że kara, mimo iż była nakładana na skazanego, mogła być wykonywana również przez jego krewnych. Możliwość jej zapłaty przez krew-

1 J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia państwa i prawa polskiego, Warszawa 1987, s. 146.2 T. Maciejewski, Historia ustroju i prawa sądowego Polski, Warszawa 2008, s. 171.3 H. Rüping, Geldstrafe und Buße. Zur Entwicklung der öffentlichen Strafe, ZStW 1973 nr 85, s. 673 i n.4 T. Maciejewski, Historia..., s. 174.5 B. Sygit, Historia prawa kryminalnego, Toruń 2007, s. 393.6 K. Sójka-Zielińska, Historia prawa, Warszawa 2005, s. 167 i n.

14

Uwagi wstępne

nych świadczyła z jednej strony o wadze przywiązywanej do faktycznego wykona-nia kary w postaci zapłaty, niezależnie od tego, kogo faktycznie bezpośrednio do-tykała dolegliwość kary. Z drugiej stwarzało to możliwość uniknięcia kary surowszej w sytuacji, gdy skazany nie miał możliwości zapłaty grzywny. Przede wszystkim jednak umożliwiało jej stosowanie wobec szerokiego kręgu sprawców, niezależnie od wielkości osobistego majątku. Rozbudowany system kar pieniężnych w okresie państwa feudalnego prowadził do łagodzenia stosowanych sankcji karnych. Dodat-kowo świadczy o tym tendencja do wykonywania kar pieniężnych w niższym wy-miarze niż ich nominalna wysokość przewidziana w sankcjach karnych za okreś-lony czyn, mimo tego, że sankcje te były sankcjami bezwzględnie oznaczonymi7. Jednocześnie zróżnicowanie wysokości kar pieniężnych było ściśle związane z po-zycją społeczną zajmowaną przez pokrzywdzonego8. Z czasem, w miarę przejmo-wania przez państwo ochrony interesów osób prywatnych, instytucja okupu traciła na znaczeniu. Wyodrębniła się natomiast jednolita kara pieniężna mająca charak-ter publiczny 9.

Znamienne jest, że kary majątkowe straciły na znaczeniu w okresie powstawania państwa liberalnego10. Powodem było przekonanie o kolidowaniu tych kar z zasadą nienaruszalności własności prywatnej oraz możliwością przenoszenia dolegliwości kary na osoby inne niż sprawca przestępstwa. Ponadto podnoszono, że kara grzywny narusza zasadę równości wobec prawa, ponieważ jej dolegliwość w głów-nej mierze zależy od statusu społecznego i majątkowego skazanego11. Mimo tych zastrzeżeń kary majątkowe zaczęły zyskiwać na znaczeniu w związku z poszuki-waniem alternatywy dla kar związanych z pozbawieniem wolności. W szczególno-ści zaczęto je stosować na szerszą skalę wobec sprawców drobnych przestępstw. Grzywna jako kara za lekkie przestępstwa pojawiła się w Kodeksie karnym napole-ońskim z 1810 r. Kodeks ten, wprowadzając podział na zbrodnie, występki i wykro-czenia, karę tę przewidział w odniesieniu do występków12.

Znaczny wpływ na dalszą ewolucję roli grzywny w systemie środków reakcji karnej miały poglądy na istotę kary formułowane przez przedstawicieli szkoły socjolo-gicznej prawa karnego. Przyczyniły się do tego również formułowane w społeczeń-stwach neoliberalnych idee związane z ochroną praw jednostki, w tym szczególne akcentowanie wolności jako jej atrybutu, w którą ingerencja powinna być szczegól-

7 Tamże, s. 147. 8 Zob. J. Warylewski, Wstęp do nauki prawa karnego, Gdańsk 2002, s. 65. Autor przytacza przykłady wysokości kar pieniężnych (okupu) w relacji do konkretnych czynów. 9 Możliwość wykupienia się od kary wykluczała Constitutio Criminalis Carolina (1532), dopuszczając stosowanie jedynie kar publicznych. Zob. M. Sczaniecki, Powszechna historia państwa i prawa, Warsza-wa 1985, s. 328.10 Kodeksy karne tego okresu akcentowały znaczenie kar związane z pozbawieniem wolności, ograni-czając rolę kar majątkowych. Dotyczyło to m.in. Józefiny (1787) i Franciscany (1803).11 K. Sójka-Zielińska, Historia..., s. 333.12 A. Dziadzio, Powszechna historia prawa, Warszawa 2008, s. 201.

15

Uwagi wstępne

nie ostrożna. Dlatego sankcje o charakterze majątkowym ponownie zyskiwały na znaczeniu.

Wzrost znaczenia grzywny jako środka reakcji karnej jest wyraźnie widoczny co najmniej od połowy XX w. w niemal całej Europie. W zdecydowanej większości ustaw karnych kara ta stanowi podstawowy środek reakcji na przestępczość śred-nią i drobną. Są wśród nich kraje, w których grzywna zdecydowanie dominuje, sta-nowiąc ponad 70% orzekanych sankcji karnych (Finlandia – 91,3%, Portugalia – 73,2% Norwegia – 70,6%). Są też takie, w których jej udział w strukturze skazań jest zdecydowanie mniejszy i nie przekracza 10% (Litwa – 3,4%, Słowacja – 5,0%, Słowenia – 5,1%, Czechy 5,4%)13. W Niemczech udział ten przekracza 70%, choć jeszcze niedawno nie przekraczał 60%14. W krajach Europy Wschodniej i Środko-wej udział ten jest wyraźnie mniejszy niż w przypadku krajów Europy Zachodniej. Dane te ukazują, jak znaczne różnice występują pomiędzy krajami, w których wa-runki społeczne, a przede wszystkim polityczne, determinowały przez dziesięciole-cia kształt polityki karnej. W krajach tych występowała wyraźna tendencja do wy-korzystywania w celu zwalczania przestępczości środków bardziej surowych, o większym ładunku dolegliwości, przy tym bardziej ingerujących w swobody oby-wateli w miejsce środków łagodniejszych, niosących mniejszą dolegliwość, w spo-sób ograniczony ingerujących w zakres swobód jednostki. Rezultat takiej tendencji, określanej jako punitywność systemu karnego, znajdował wyraz w obowiązujących przepisach oraz praktyce funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości15. Jednocześnie wyraźnie zaznacza się różnica udziału grzywny w strukturze orzekanych kar po-między krajami, w których obowiązuje system stawek dziennych, i tymi, w których występuje system kwotowy. Nie oznacza to, rzecz jasna, że wyłącznie system wy-miaru grzywny powoduje zwiększenie popularności grzywny, jednak wydaje się, że może on korzystnie wpływać na tę strukturę.

We współczesnych społeczeństwach grzywna jako kara majątkowa odgrywa zna-czącą rolę przede wszystkim w związku z rosnącym znaczeniem, jakie wolność w zakresie zaspokajania potrzeb odgrywa we współczesnej kulturze. W związku z tym dobra o charakterze majątkowym należą do dóbr szczególnie cenionych. Do-stęp do nich pozwala bowiem zaspokoić potrzeby życiowe, jednocześnie jednak umożliwia zaspokojenie kulturowo definiowanych dążeń realizowanych za pośred-nictwem dóbr materialnych. Kulturowo definiowane bywa też samo posiadanie,

13 Zob. dane statystyczne na temat struktury sankcji karnych w wybranych państwach europejskich przytoczone przez K. Krajewskiego: tenże, Spór o politykę karną w Polsce: problem kary pozbawienia wol­ności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania i alternatyw kary pozbawienia wolności, PWP 2007, nr 54, s. 26.14 Zob. G. Kaiser, Kriminologie, Heidelberg 1988, s. 903. Należy jednak pamiętać, że statystyka sankcji karnej określanej jako Geldstrafe obejmuje również czyny mające charakter wykroczeń (Ordnungs­widrichkeiten).15 J. Jasiński, Punitywność systemów karnych. Rozważania nad zakresem, formami i intensywnością kry­minalizacji, SP 1973, nr 35, s. 23–24.

16

Uwagi wstępne

traktowane jako wartość autonomiczna16. Jest ono czynnikiem determinującym ekonomiczny status jednostki, który jest jednym z wyznaczników statusu społecz-nego. Warto podkreślić, że ekonomiczne determinanty statusu uzyskują szczególne znaczenie w okresie tzw. późnej nowoczesności charakteryzującej współczesne społeczeństwa liberalne. Dotyczy to zwłaszcza tych aspektów statusu, które wpły-wają na wielkość możliwego zaspokajania potrzeb, związanego z poziomem kon-sumpcji. Sprzyja temu zasada „ekonomizmu” określająca dominujący rodzaj ak-tywności jednostek skierowanej na gromadzenie dóbr oraz ich konsumpcję17. Potrzeby związane z realizacją tych celów zyskują szczególne znaczenie, przy czym charakterystyczna jest ich multiplikacja, która powoduje, że stale zwiększa się sfera podaży atrakcyjnych dóbr, których uzyskanie jest dla jednostki nie tylko ekono-micznie, lecz także społecznie istotne. Ponadto dobra majątkowe służąc bezpośred-niemu zaspokajaniu potrzeb stanowią jednocześnie środek pozwalający zreduko-wać niektóre zagrożenia ściśle związane z funkcjonowaniem w zbiorowości18. W takich warunkach społecznych ingerencja w sferę dóbr materialnych jednostki przez stosowanie sankcji karnej o charakterze ekonomicznym niesie deprywację wielu istotnych dla funkcjonowania jednostki potrzeb. Jednak sankcja ta, oddziału-jąc bezpośrednio na sferę materialną skazanego, dotyka również innych wartości, przez co dolegliwość tej kary jest wzmacniana. Skutkiem jest wielokierunkowe od-działywanie kary na sprawcę czynu zabronionego. Ta „wielokierunkowość” oddzia-ływania jest jednym z powodów, które sprawiają, że grzywna stanowi powszechnie wykorzystywany środek reakcji karnej, spełniając rolę alternatywy dla kar izolacyj-nych, w szczególności krótkoterminowej kary pozbawienia wolności19. Tam, gdzie pieniądz spełnia funkcję wyznacznika możliwości realizowania wybranego przez jednostkę stylu życia, tam rola grzywny jako środka reakcji na przestępstwo jest szczególnie istotna20. Akcentowanie grzywny jako alternatywy wobec kary pozba-wienia wolności spełniało i nadal spełnia ważną funkcję w zakresie zmiany spoj-rzenia na katalog kar i roli każdej z nich w zakresie reakcji na przestępczość, choć sytuuje karę pozbawienia wolności jako punkt odniesienia dla pozostałych kar, co nie pozwala w pełni dostrzec znaczenia kar nieizolacyjnych21. Jeśli jednak zmienić

16 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2007, s. 333.17 J. Szacki, Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe. Warszawa 2002, s. 916–918.18 Szczególnie dotyczy to szkód wynikających z cywilizacyjnego rozwoju współczesnych społeczeństw określanych jako społeczeństwa ryzyka (Risikogeselschaft), w których jednostka jest poddana trudnym do uniknięcia zagrożeniom. Redukcja tych szkód jest w większym stopniu dostępna dla tych, którzy mają dostęp do dóbr materialnych.19 Zob.: m.in. H.J. Albrecht, Alternativen zur Freiheitsstrafen: Das Beispiel der Geldstrafe, Monatschrift fur Kriminologie und Strafrechtsreform 1981, nr 5, s. 265; J. Falb, Alternativen zur kurzen Freiheitsstrafen, Krim.Bull. 1980, nr 2, s. 101; T. Weigend, Die kurze Freiheitsstrafe – eine Sanktion mit Zukunft? JZ 1986, nr 6, s. 266.20 K. Tiedemann, Die Fortentwicklung der Methoden und Mittel der Strafrechts unter besonderer Entwick­lung der Strafgesetzgebung Berücksichtigung, ZStW 1974, nr 86, s. 337.21 K.L. Kunz, Środki alternatywne do kary pozbawienia wolności (inne niż probacja), Prz.Pol. 1993, nr 1–2, s. 18.

17

Uwagi wstępne

perspektywę i spojrzeć na grzywnę jako na karę, która może taki punkt odniesienia stanowić, to wówczas będzie można dostrzec walory grzywny jako sankcji karnej o istotnym znaczeniu w zakresie reakcji na tzw. lżejszą przestępczość. Sformuło-wany przed laty przez F. von Liszta pogląd, iż podstawowym środkiem polityki kar-nej stosowanym wobec „drobnej” i „średniej” przestępczości powinna być kara grzywny, pozostaje aktualny również obecnie22. Istotę znaczenia, jakie współcze-śnie przypisywane jest grzywnie będącej środkiem reakcji na przestępstwo, oddaje stwierdzenie H.H. Jescheka, iż „[...] przesunięcie punktu ciężkości w systemie sankcji karnych z kary pozbawienia wolności na grzywnę jest tym dla polityki kar-nej, czym było w XVIII w. przejście od kar okaleczających i kary śmierci w kierunku kary pozbawienia wolności”23.

Znaczenie grzywny, jako środka reakcji karnej, wynika także z tego, iż przestęp-stwa należące do kategorii „drobnych” i „średnich” dominują w strukturze skazań. Efekt ten jest wzmacniany w wyniku tendencji do kryminalizacji zachowań naru-szających zasady bezpieczeństwa w różnych dziedzinach życia. Jest to konsekwen-cją charakterystycznego dla współczesnych społeczeństw dążenia do zapewnienia bezpieczeństwa na wielu płaszczyznach funkcjonowania jednostki, w tym szcze-gólnie w zakresie bezpieczeństwa w komunikacji oraz bezpieczeństwa środowiska naturalnego. Zdecydowana większość tych naruszeń to czyny należące do wymie-nionej wyżej kategorii przestępczości24. Prócz tego wystąpiły tendencje depenaliza-cyjne, polegające przede wszystkim na rozszerzaniu możliwości stosowania kar nieizolacyjnych, tym samym czyniły z grzywny ważny środek reakcji karnej25. Zmiany te miały w znacznej mierze charakter depenelizacji realnej wynikającej z kierunków realizowanej polityki karnej, w ramach której akcentowano koniecz-ność rozszerzenia zakresu wykorzystania nieizolacyjnych środków reakcji karnej, w tym przed wszystkim grzywny26. Wydatnie rozszerzało to przedmiotowy zakres stosowania grzywny. Jednocześnie rozszerzeniu ulega zakres podmiotowy, bowiem w miarę rozwoju ekonomicznego zmniejsza się zbiorowość osób, wobec których kara ta byłaby bezcelowa ze względu na złą sytuację materialną, uniemożliwiającą wykonanie kary przez jej uiszczenie. Względy te powodują, że grzywna spełnia na-dal istotną rolę jako instrument polityki karnej, dominując w większości krajów europejskich w strukturze orzekanych kar27. Kara ta stanowiła i dalej stanowi je-den z podstawowych środków reakcji na gruncie współczesnych systemów sankcji

22 G. Kaiser, Kriminologie, Heidelberg 1988, s. 905.23 H.H. Jescheck, Die Geldstrafe als mittel moderner Kriminalpolitik in rechtsvergleichender Sicht, w: Fest­schrift für Th. Würtenberger, Berlin 1977, s. 260.24 G. Kaiser, Kriminologie, Heidelberg 1992, s. 905.25 M. Cieślak, Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, Warszawa 1994, s. 442.26 G. Kaiser, Kriminologie, s. 906.27 Zdecydowanie sytuacja taka występuje w Niemczech, gdzie na przestrzeni kilkudziesięciu lat grzyw-na zyskała dominujące miejsce w strukturze orzekanych sankcji. Zdaniem G. Kaisera jedną z cech syste-mu sankcji karnych w tym kraju jest „triumfalny pochód grzywny”. Zob. G. Kaiser, Das kriminalrecht­

18

Uwagi wstępne

karnych. Może ona zastąpić karę pozbawienia wolności szczególnie tam, gdzie sy-tuacja ekonomiczna społeczeństwa jest w miarę dobra i jednocześnie różnice w po-ziomie dochodów ludności nie są znaczne28. Warunek ten jest konsekwencją oko-liczności, że podstawowym walorem grzywny jest możliwość wymierzenia dolegliwości bez pozbawienia skazanego wolności. Walor ten jest niwelowany wówczas, gdy w wyniku braku możliwości uiszczenia grzywny zachodzi koniecz-ność wykonania kary zastępczej, którą z reguły jest kara pozbawienia wolności. Mimo znacznych możliwości wykorzystania grzywny jako środka reakcji karnej bę-dącego alternatywą dla kary pozbawienia wolności, w istocie zamiast grzywny wy-konywana jest kara pozbawienia wolności. Grzywna posiada również cechy, które powodują, że jej stosowanie napotyka na wiele ograniczeń skutkujących koniecz-nością zastosowania innych środków reakcji, takich m.in., jak środki probacyjne, diversion, czy środki karne stosowane jako samodzielne środki reakcji29.

Szersze stosowanie grzywny może jednak napotykać na ograniczenia wynikające z realizowanej w praktyce polityki karnej. Akcentowanie w ostatnich kilkudziesię-ciu latach ochronnej funkcji prawa karnego może oddziaływać na ograniczanie stosowania tej kary. Abstrakcyjnie ujmowana dolegliwość grzywny samoistnej jest bowiem niska, co powoduje, że kara ta bywa traktowana jako zbyt łagodna, szcze-gólnie w odniesieniu do przestępstw należących do kategorii „średnich” występ-ków30. Podejściu takiemu sprzyja upolitycznienie i populizm polityki karnej prowa-dzący do punitywnej segregacji31. Jednym z jego aspektów jest rola, jaką w zakresie polityki (nie polityki karnej przyp. – W.D.) odgrywa stosowanie sankcji karnej. Zdaniem Z. Baumanna „spektakularny charakter kary, jej uniwersalność, surowość i szybkość ma większe znaczenie niż skuteczność, która, zważywszy obojętność pu-bliczności i jej krótką pamięć, rzadko bywa poddawana weryfikacji”32. Dążenie do przywrócenia Sicherheit powoduje zgodę na ograniczanie Freiheit. Dokonuje się to w drodze akceptowania zwiększania surowości kar i wydłużania czasu ich wykony-wania, przy jednoczesnym upublicznieniu informacji na temat jednostkowych

liche Sanktionensystem in der Bundesrepublik Deutschland, w: Deutsch­ungarisches Kolloquium über Strafrecht und Kriminologie (Hrsg. A. Eser), Baden-Baden 1995, s. 63.28 H.H. Jescheck, Die Krise der Kriminalpolitik, ZStW 1979, nr 91, s. 337.29 Tamże, s. 338 i n.30 Tendencja ta znalazła wyraz w projekcie zmian Kodeksu karnego przekazanego do Sejmu 22 marca 2006 r., który w toku prac sejmowych nie został przez Sejm przyjęty. Proponowano w nim zmianę do-tyczącą uchylenia art. 58 § 1 k.k. W wyniku tego znacznemu ograniczeniu mógł ulec odsetek orzeka-nych kar niezwiązanych z pobawieniem wolności, w tym grzywny samoistnej. Zob. T. Szymanowski, Znaczenie standardów międzynarodowych w polskim prawie karnym a aktualne propozycje jego noweliza­cji, w: Prawo w XXI wieku. Księga pamiątkowa 50­lecia Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2006, s. 923.31 K. Krajewski, Zasada humanizmu a współczesne tendencje polityki kryminalnej, w: Przestępstwo – kara – polityka kryminalna. Problemy tworzenia i funkcjonowania prawa. Księga jubileuszowa z okazji 70. rocz­nicy urodzin Profesora Tomasza Kaczmarka, red. J. Giezek, Kraków 2006, s. 400 i n.32 Z. Baumann, Globalizacja, Warszawa 2000, s. 140.

Uwagi wstępne

przypadków orzekania takich kar, w niektórych przypadkach ich wykonywania33. Jest oczywiste, że grzywna samoistna może nie spełniać tak sformułowanych ocze-kiwań. W konsekwencji rola grzywny jako środka reakcji na przestępczość może nie być znacząca. W każdym z podanych wymiarów w konfrontacji z innymi ka-rami wypada ona gorzej. W szczególności jej potencjał w zakresie tworzenia wra-żenia, iż karanie doprowadzi do umocnienia bezpieczeństwa w niebezpiecznym środowisku jest niewielki. Należy mieć świadomość tych okoliczności podczas in-terpretacji struktury orzekanych kar. Wydaje się, że – wyznaczając kierunki poli-tyki karnej i roli w niej grzywny – powinny uwzględniać to, że „jest to tańsza droga zwalczania przestępczości”34. Zdaniem H.D. Schwinda należy nią iść, aż – być może – w przyszłości zostanie udowodnione, że jest ona błędna. Do tego czasu nie należy z niej rezygnować35. Jest to zasadne tym bardziej, że grzywna jest w społeczeństwie postrzegana jako kara, która powinna odgrywać znaczącą rolę w ramach polityki karnej wobec sprawców przestępstw, i to nie tylko drobnych występków. Świadczą o tym wyniki badań opinii na temat środków kontroli nad zachowaniami patolo-gicznymi36.

33 Tamże, s. 139.34 H.D. Schwind, „Racjonalna” polityka kryminalna jako zadanie przyszłości, SKKiP 1989, t. 20, s. 29.35 Tamże.36 Zob. A. Szymanowska, Polacy wobec przestępstw i karania, Warszawa 2008, s. 301.

21

Rozdział I

Grzywna jako kara pieniężna

1. Grzywna czy kara grzywny

Grzywna jest karą, w wyniku której dochodzi do pozbawienia skazanego środków pieniężnych w kwocie określonej wyrokiem. Jest to kara pieniężna, co znajduje wy-raz również w terminologii odnoszącej się do tej kary, gdyż w wielu przypadkach już nazwa odzwierciedla charakter tej kary1. Termin „grzywna” współcześnie rów-nież oznacza karę pieniężną, choć znaczenie tego terminu w przeszłości miało szerszy zakres2, np. dotyczyło jednostki miary, przy czym znamienna jest wielo-znaczność tego terminu3. Ewolucja grzywny od jednostki miary (wagi) do nazwy kary sądowej przebiegała przez stosowanie kar majątkowych oraz danin opiewają-cych na określoną ilość grzywien skór, później grzywien kruszcu4. Kara ta była wy-rażana w grzywnach spełniających funkcję jednostek monetarnych. W końcu okreś-lenie to oderwało się od wartości jednostki pieniężnej i odnosiło się jedynie do konkretnego rodzaju kary5. Wysokość grzywny każdorazowo ustalał sąd, a grzywna stała się nazwą ogólną odnoszącą się do kary pieniężnej. Pojęcie „grzywna”, w myśl reguł znaczeniowych języka, to obecnie wyłącznie kara pieniężna. Skoro tak, to

1 Przykładem jest rozróżnienie Geldstrafe od Geldbuße w ustawodawstwie niemieckim. 2 Grzywna (łac. marca, niem. die Mark, franc. le marc) w Polsce przedrozbiorowej oznaczała określoną ilość srebra lub złota stanowiącą jednostkę wagi. Inne znaczenie tego terminu obejmowało rodzaj jed-nostki monetarnej, nie bitej, lecz obliczanej na wagę. Początkowo grzywna nie była monetą rzeczywi-stą, lecz jedynie pojęciem monety, odpowiadającej pewnej ilości srebra (3688 gramów). W związku z tym, że wysokość ciężarów podatkowych, a następnie również wysokości kar pieniężnych była wyra-żana w grzywnach, z czasem nazwa ta znalazła zastosowanie do kary pieniężnej. Zob. Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 2, D-G, Warszawa 1960, s. 1360–1361.3 Jedno ze znaczeń grzywny odnosiło się do nazw monet. Występowała grzywna polska równa 48 gro-szom, grzywna litewska wynosząca 75 groszy, grzywna pruska równa 20 groszom. Zob. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, Słownik języka polskiego, Warszawa 1900, s. 937.4 Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, t. 2, D–K, Warszawa 1903, s. 221.5 A. Brückner, K. Estreicher (oprac.), Encyklopedia staropolska, t. 1, A–M, Warszawa 1937, s. 392.

22

I. Grzywna jako kara pieniężna

powstaje pytanie, czy uzasadnione jest używanie określenia „kara grzywny”, czy też właściwe jest określenie „grzywna”.

W literaturze i orzecznictwie zauważalna jest znaczna dowolność w tym zakresie, choć wyraźnie rysuje się tendencja do posługiwania się terminem „kara grzywny” na określenie grzywien wymierzanych na podstawie przepisów prawa karnego oraz prawa wykroczeń. Wpływ na to mogła mieć przyjęta na gruncie Kodeksu kar-nego z 1969 r. konwencja terminologiczna, według której jedną z kar zasadniczych była kara grzywny, a nie grzywna. Również w Kodeksie wykroczeń z 1970 r. jedną z kar jest kara grzywny.

Warto wspomnieć, że rozwiązanie odmienne zastosowana w Kodeksie karnym z 1932 r., gdzie na określenie omawianej kary użyto terminu „grzywna”. Dotyczyło to zarówno katalogu kar z art. 40 k.k. z 1932 r., jak i określenia tej kary stosowa-nego w pozostałych przepisach tego Kodeksu. Jednak mimo konsekwentnego uży-wania w ustawie tego ostatniego terminu, w języku prawniczym posługiwano się również terminem „kara grzywny”6. Znamienne jest, że w piśmiennictwie stoso-wano zamiennie oba pojęcia, co skłania do wniosku, że traktowano je jako syno-nimy7.

Do określenia grzywny przyjętego w Kodeksie karnym z 1932 r. nawiązuje aktual-nie obowiązujący Kodeks karny. Jednak mimo tego w literaturze oraz orzecznic-twie omawiana sankcja z reguły występuje jako kara grzywny. Widać, że zarówno w orzecznictwie, jak i w literaturze omawiane określenia występują „obok siebie”. Można na tej podstawie sądzić, że widocznie problem ten nie jest na tyle istotny, aby konieczne było rozróżnienie obu terminów. Nie jest to jednak uzasadniona konstatacja, bowiem wydaje się, że dążenie do uporządkowania terminologii w omawianym zakresie jest zasadne.

Aktualnie bowiem, na gruncie Kodeksu karnego z 1997 r. oraz przepisów karnych wielu ustaw pozakodeksowych, zagrożenie karą za przestępstwo wyrażane jest określeniem „podlega grzywnie”. Nie jest to jednak regułą, ponieważ istnieją przy-padki, gdy w obrębie tego samego aktu prawnego sankcja o nazwie „grzywna” wy-stępuje zarówno jako kara za przestępstwo, jak i kara za wykroczenie8. Bywa też, iż

6 Jednak już w uzasadnieniu do Kodeksu karnego z 1932 r. stwierdzono, że „Konsekwencją wprowa-dzenia do Kodeksu w szerszym zakresie «kar grzywny» jest konieczność szerszego potraktowania środ-ków zastąpienia «grzywny» w razie jej nieściągalności”. Zob. W. Makowski, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1937, s. 167. Podobnie w uzasadnieniu do art. 56 k.k. z 1932 r. Choć przepis mówi, że „Przy wymiarze grzywny sąd uwzględnia stosunki majątkowe sprawcy”, to w uzasadnieniu do niego Komisja Kodyfikacyjna stwierdza, iż „Art. 56 zawiera ogólne dyrektywy dotyczące «grzywny»” (podkr. W.D.); Tamże s. 204.7 W treści komentarza do przepisów dotyczących grzywny w Kodeksie karnym z 1932 r. autor używa obu określeń przemiennie. Zob. J. Makarewicz, Kodeks karny z komentarzem i orzecznictwem Sądu Naj­wyższego, Lwów 1935. s. 164.8 Zob. m.in. art. 297 i 298 ustawy z 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz.U. Nr 146, poz. 1546 ze zm.).

23

1. Grzywna czy kara grzywny

sformułowanie „podlega grzywnie” odnosi się do kary za przestępstwo oraz wystę-puje w przepisach, których karny charakter budzi uzasadnione wątpliwości9.

W aktualnym stanie prawnym określenie „podlega grzywnie” może znaczyć tyle, co: podlega karze za przestępstwo, względnie: podlega karze za wykroczenie lub podlega sankcji za niewykonanie obowiązku regulowanego przepisami prawa ad-ministracyjnego lub gospodarczego. Stwarza to trudności interpretacyjne, zwłasz-cza tam, gdzie w ustawie nie rozstrzygnięto, w myśl jakich przepisów dochodzi do zastosowania określonej sankcji10. Należy podkreślić, że z gwarancyjnego punktu widzenia praktyka taka musi budzić zastrzeżenia, bowiem nie tylko powoduje wąt-pliwości co do rodzaju sankcji karnej, lecz również utrudnia wybór właściwego trybu postępowania w danej sprawie.

Wydaje się w związku z tym, że zasadne byłoby przyjęcie jednolitego nazewnictwa w odniesieniu do różnych odmian kar pieniężnych. Pojawia się przy tym pewien problem semantyczny, bowiem każda grzywna jest karą, gdyż wedle reguł znacze-niowych języka nie ma grzywny bez elementu kary. Potwierdzenie tego przez zaak-centowanie kary jest zbędne. Na tym stanowisku stanął, jak się wydaje, ustawo-dawca, przewidując w katalogu kar grzywnę. Można dodatkowo podnieść, że odmienna sytuacja występuje w przypadku pozbawienia wolności, ponieważ może ono wynikać z zastosowanej kary albo też być wynikiem bezprawnego pozbawie-nia wolności (art. 189 k.k.). Nazwa – kara pozbawienia wolności – jest w pełni uzasadniona. To samo odnosi się do kary ograniczenia wolności, choć w tym przy-padku ustawa expressis verbis nie odwołuje się do czynu polegającego na bezpraw-nym ograniczeniu wolności. Za takie można uznać wiele zachowań wyczerpują-cych znamiona konkretnych przestępstw.

Tak więc w przypadku grzywny jako kary za przestępstwa przede wszystkim cho-dzi o zachowanie zgodności z terminologią użytą w Kodeksie karnym oraz dąże-niem do uwzględnienia w stosowanych określeniach specyfiki poszczególnych od-mian kar pieniężnych. Termin „grzywna” powinien być stosowany na określenie ogółu sankcji mających charakter grzywny jako kary za przestępstwo, niezależnie od tego, czy dotyczy to przestępstw opisanych w Kodeksie karnym, czy w przepi-

9 Dotyczy to art. 594 § 1–3 k.s.h oraz art. 595 § 1 k.s.h., które przewidują możliwość wymierzenia sankcji przez sąd rejestrowy wobec członków organów spółki w przypadku dopuszczenia przez nich do zaniechania wypełnienia wymienionych w tych przepisach obowiązków. Grzywna wymieniona w tych przepisach nie jest karą ani za przestępstwo, ani wykroczenie. Zob. Ł. Zamojski, Przepisy o charakterze karnym stosowane przez sąd rejestrowy, Pr.Sp. 2008, nr 5, s. 55. Na temat wątpliwości co do charakteru grzywny przewidzianej w tych przepisach zob. również: J. Giezek. P. Kardas, Przepisy karne Kodeksu spółek handlowych, Warszawa 2003, s. 659 i n.10 Problem ten podnosi J. Majewski zwracając uwagę, iż tego rodzaju praktyka tworzenia prawa jest sprzeczna z przepisami regulującymi zasady redagowania tekstów prawnych wyrażonych w rozporzą-dzeniu Prezesa Rady Ministrów z 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki legislacyjnej” (Dz.U. Nr 100, poz. 908). J. Majewski: O przemyślany, spójny system sankcji karnych, w: Zagadnienia współcze­snej polityki kryminalnej, red. T. Dukiet-Nagórska, Bielsko-Biała 2006, s. 60.

24

I. Grzywna jako kara pieniężna

sach pozakodeksowych. Przemawiają za tym względy normatywne, bowiem okreś-lenie występuje w Kodeksie karnym oraz większości przepisów pozakodeksowych zawartych w ustawach uchwalonych po wejściu w życie Kodeksu karnego. W kon-sekwencji nazwa „kara grzywny”, mimo zastrzeżeń wynikających z wcześniejszych uwag, powinna być stosowana do kary za wykroczenie, bowiem w zdecydowanej większości przepisów ustaw pozakodeksowych takie określenie jest stosowane, a co najistotniejsze terminem tym posługuje się Kodeks wykroczeń. Zasadne byłoby również wyraźne zaakcentowanie odmiennego charakteru sankcji stosowanych w przepisach zawierających kary za inne niż przestępstwa czyny przez stosowanie określenia „kara pieniężna”11. Rozróżnienie trzech rodzajów sankcji o charakterze pieniężnym i stosowanie w stosunku do każdej z nich odrębnego terminu wydaje się pożądane. Dotyczy to również terminologii używanej w języku prawniczym. Oprócz waloru porządkującego ułatwiłoby to interpretację przepisów, a ponadto pozwalałoby ich adresatom zidentyfikować rodzaj i konsekwencje sankcji, które mogą być zastosowane w przypadku naruszeń konkretnych norm.

Inaczej przedstawia się problem grzywny na gruncie Kodeksu karnego skarbowego, bowiem zarówno w odniesieniu do przestępstw, jak i wykroczeń używane jest okre-ślenie „kara grzywny”. Nie powoduje to jednak trudności interpretacyjnych, bo-wiem ustawodawca przesądził w każdym przypadku o tym, czy grzywna odnosi się do przestępstwa, czy wykroczenia skarbowego, wskazując, jaki rodzaj odpowie-dzialności grozi za popełnienie konkretnego czynu.

Zasadność odróżnienia w płaszczyźnie terminologicznej grzywny orzekanej za przestępstwa od pozostałych kar pieniężnych wydaje się nie budzić wątpliwości. Mimo zdarzających się uchybień w postaci stosowania w ustawach szczegółowych niezgodnej z rozwiązaniami kodeksowymi terminologii w tym zakresie obecnie występujący podział tych kar spełnia swoje zadanie. Z uwagi na stosunkowo nie-wielki zakres tych uchybień mogą one być bez większego trudu usunięte. Postulo-wać jednocześnie należy, aby również w orzecznictwie oraz piśmiennictwie termi-nologia ta znalazła swoje odzwierciedlenie.

2. Przedmiot „wykonawczy” grzywnyTradycyjnie sankcje karne odwołują się do dwóch podstawowych zmiennych – pie-niądza lub czasu12. Zmienne te mają charakter ciągły, co daje możliwość ścisłego określenia wymiaru kary, pozwalając jednocześnie miarkować jej dolegliwość przez określanie wysokości kary w obrębie kontinuum wyznaczanym przez dolną i górną granicę zagrożenia. W odniesieniu do grzywny zasadnicze znaczenie odgrywa

11 Określenie to jest stosowane m.in. w odniesieniu do kar porządkowych na gruncie Kodeksu postępo-wania karnego (art. 285 i 286 k.p.k.).12 D. Szabo, Kryminologia i polityka kryminalna, Warszawa 1987, s. 185.

25

2. Przedmiot „wykonawczy” grzywny

pierwszy z wymienionych mierników, bowiem przedmiotem grzywny jest pozba-wienie posiadania środków pieniężnych. Wykonanie tej kary dokonuje się przez uiszczenie określonej kwoty wyrażonej w jednostkach pieniądza stanowiących śro-dek płatniczy w obrębie danego państwa. Grzywna jest karą majątkową nakłada-jącą na skazanego obowiązek określonego zachowania. Zachowanie to ma charak-ter czynności faktycznej polegającej na zapłacie określonej w wyroku kwoty na rzecz Skarbu Państwa. Przedmiotem grzywny, który bezpośrednio podlega wyko-naniu, jest określona kwota wyrażona w pieniądzu. Użycie wobec niego określenia „przedmiot wykonawczy” ma na celu podkreślenie istoty tej kary, którą jest spowo-dowanie dolegliwości związanej z utratą środków pieniężnych przez sprawcę. Grzywna bowiem jest karą, która powinna polegać na stosowaniu tego rodzaju do-legliwości. Wszelkie inne jej rodzaje, mające postać dolegliwości stosowanej „w za-stępstwie” tej podstawowej, świadczą jedynie o niepowodzeniu w realizacji celów, którym wymierzenie grzywny w konkretnym przypadku miało służyć.

Bezpośrednie odniesienie do uniwersalnego miernika, jakim jest pieniądz, daje skazanemu możliwość percepcji kary nie tylko na płaszczyźnie prawnokarnej, ale również potocznej. Skazany może bowiem zidentyfikować ekonomiczny aspekt do-legliwości kary przez pryzmat doświadczenia dnia codziennego, przy czym jest to możliwe już w chwili wydania orzeczenia. Odmiennie przedstawia się to w przy-padku innych kar, bowiem dolegliwość kary pozbawienia wolności, czy ogranicze-nia wolności w znacznej mierze zależy od faktycznych warunków ich wykonania, z reguły nieznanych skazanemu w chwili skazania.

Powoduje to wiele konsekwencji. Z jednej strony dolegliwość kary dotyka prócz skazanego inne osoby, przede wszystkim najbliższą rodzinę. Z drugiej natomiast umożliwia wykonanie kary za skazanego lub ułatwia mu jej wykonanie. Dolegli-wość tej kary nierzadko przestaje być dolegliwością osobistą skazanego, gdy ciężar wykonania tej kary obciąża rodzinę skazanego. Jednocześnie dolegliwość tej kary może być osłabiona przez jej „przeniesienie” na osoby trzecie. Skazany jest bowiem zobowiązany do uiszczenia kwoty wskazanej w wyroku, przy czym przepisy nie określają źródła pochodzenia środków użytych do zapłaty grzywny ani też nie od-noszą się wprost do tytułu prawnego, w oparciu o który skazany tymi środkami dysponuje. Wykorzystanie do uiszczenia grzywny środków pochodzących od osób trzecich nie jest sankcjonowane przez prawo karne. Dotyczy to zarówno środków uzyskanych w oparciu o określony tytuł prawny, jak również otrzymanych w celu wykorzystania ich na uiszczenie grzywny. Faktyczne umożliwienie lub ułatwienie wykonania kary skazanemu przez inny podmiot, zarówno przez udostępnienie środków na zapłatę grzywny, jak i samej zapłaty może mieć miejsce. Stosunkowo łatwe doprowadzenie do tego, że dolegliwość grzywny traci osobisty charakter nie-wątpliwie jest negatywną cechą tej kary13.

13 Zob. m.in. W. Świda, Prawo karne, Warszawa 1978, s. 297.

26

I. Grzywna jako kara pieniężna

Jednocześnie dobrowolne wykonanie kary grzywny przez jej uiszczenie nie jest poddane weryfikacji w ramach postępowania wykonawczego pod względem pod-miotu, który dokonuje wpłaty, jak i pochodzenia środków na ten cel. Należy pod-nieść, że z samej istoty przedmiotu tej kary weryfikacja taka byłaby trudna do prze-prowadzenia, zwłaszcza w zakresie pochodzenia środków przeznaczonych na uiszczenie grzywny. W istotny sposób odróżnia to grzywnę od pozostałych kar, któ-rych wykonanie nie tylko obciąża osobiście skazanego, lecz okoliczność ta jest pod-dana weryfikacji na podstawie przepisów regulujących zasady przyjmowania do odbycia kary pozbawienia wolności, czy też wykonywania obowiązków wchodzą-cych w zakres kary ograniczenia wolności. Z punktu widzenia wykonania grzywny podstawowe znaczenie ma okoliczność, czy skazany dysponuje środkami przezna-czonymi na zapłatę. Chodzi przy tym o faktyczne dysponowanie, a więc możliwość dokonania czynności polegającej na zapłacie kwoty grzywny. Problemem staje się wykonanie kary przy użyciu środków nienależących do sprawcy. W związku z tym należy wyróżnić dwie odrębne sytuacje, w których dojść może do zniesienia lub ograniczenia dolegliwości kary dla skazanego. Pierwsza, gdy skazany spłaca grzywnę ze środków uzyskanych na zapłatę grzywny w sposób nielegalny. Druga natomiast obejmuje przypadki, gdy środki pochodzące od innych osób, zostały udostępnione skazanemu zgodnie z prawem. Do redukcji, a nawet zniesienia doleg-liwości kary grzywny dla skazanego może dojść wówczas, gdy skazany uzyskał środki w wyniku czynu zabronionego polegającego na przeprowadzeniu publicznej zbiórki ofiar na uiszczenie grzywny, a także ofiarowane mu na ten cel. Również wpłacenie grzywny za skazanego jest czynem zabronionym, przy czym każda ze wskazanych odmian ułatwienia skazanemu spłacenia grzywny wyczerpuje zna-miona wykroczenia z art. 57 k.w. Celem tego przepisu jest zapewnienie osobistego charakteru dolegliwości grzywny14. Podkreślić należy, iż ustawa nie przewiduje ka-ralności wymienionych rodzajów ułatwienia skazanemu wykonania kary, gdy czynu dopuszcza się osoba najbliższa dla skazanego. W tym sensie przepis ten do-puszcza przeniesienie dolegliwości na osobę najbliższą. Pomoc taka nie traci jed-nak waloru nielegalności, na podstawie art. 57 § 3 k.w. zebrane ofiary lub pienią-dze uzyskane za zebrane ofiary w naturze, a także pieniądze wpłacone na poczet grzywny lub ofiarowane na ten cel podlegają przepadkowi.

14 W literaturze podaje się, że zakaz uzasadniony jest tym, iż zbiórka ofiar może być wyrazem aprobaty dla zachowania się sprawcy. Zob. m.in. M. Bojarski, W. Radecki, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warsza-wa 2005, s. 368; T. Grzegorczyk, A. Gubiński, Prawo wykroczeń, Warszawa 1995, s. 198. Z pewnością cel taki można wskazać, gdy idzie o organizowanie publicznej zbiórki ofiar. Należy jednak uwzględnić, iż w przytoczonym przepisie alternatywnie ujęte są również inne znamiona (uiszczenie grzywny za ska-zanego, ofiarowanie środków na uiszczenie grzywny). W przypadku tych odmian wykroczenia z art. 57 k.w. wydaje się, iż celem zasadniczym jest zapewnienie osobistego charakteru dolegliwości grzywny. Świadczy o tym również obowiązkowy przepadek środków uzyskanych w wyniku zbiórki pieniędzy wpłacanych na poczet grzywny lub ofiarowanych na ten cel (art. 57 § 3 k.w.).

27

2. Przedmiot „wykonawczy” grzywny

Jeśli skazany wykorzysta w celu uiszczenia grzywny środki pochodzące od osób trzecich, które zostały pożyczone lub uzyskane w oparciu o tytuł prawny, środki te najpewniej zgodnie z umową będzie zobowiązany zwrócić. Tym samym ekono-miczna dolegliwość kary zostanie zachowana15. Warto podkreślić, że – uzyskując własność środków pieniężnych – podmiot może je przeznaczyć na dowolny cel. W związku z tym powstaje interesujące zagadnienie darowania skazanemu środ-ków w oparciu o umowę darowizny. Środki takie stają się własnością obdarowa-nego i jako takie mogą być wykorzystane na dowolny cel. Przepis Kodeksu wykro-czeń mówi jednak o „darowaniu na ten cel” (czyli zapłaty grzywny) określonych środków. Darczyńca nie może wskazać obdarowanemu przeznaczenia środków bę-dących przedmiotem darowizny. Może jednak wskazać obowiązek określonego za-chowania16. Jeżeli darczyńca taki obowiązek wskaże, nie określając, z jakich środ-ków grzywna ma być spłacona, zachowanie takie nie wyczerpuje znamion wykroczenia z art. 57 k.w. Natomiast wówczas, gdy darczyńca wskazał, iż przeka-zane środki mają być przeznaczone na zapłatę grzywny, znamiona wykroczenia zostaną wyczerpane. Także wtedy, gdy darczyńca, przekazując środki, nie wskazał takiego celu, a obdarowany przeznaczył środki na zapłatę grzywny, ani on, ani dar-czyńca nie popełniają czynu zabronionego. Jest oczywiste, że obdarowany nie ma obowiązku wykonania takiego polecenia, bowiem jest ono nieważne z mocy prawa. Jednak w przypadku wykonania wpłacający grzywnę nie popełnia czynu zabronio-nego, choć – jak wcześniej wskazano – środki przeznaczone za zapłatę powinny ulec przepadkowi.

Większym zagrożeniem niż skorzystanie z pomocy osób trzecich w uiszczeniu grzywny jest uzyskanie środków na zapłatę pochodzących z popełnienia przestęp-stwa. Grzywna jest karą, której dolegliwość może być w ten sposób stosunkowo łatwo redukowana. Umożliwia to „płynność” przedmiotu tej kary. Rola pieniądza jako środka wymiany powoduje, że dosyć łatwo nielegalnie uzyskać środki, które mogą rekompensować grzywnę. Sytuacja taka szczególnie dotyczy osób uczestni-czących w obrocie gospodarczym, gdzie stosunkowo łatwo uzyskać omawiany efekt, np. przez popełnianie oszustwa podatkowego. Wówczas nie tyle dochodzi do uzyskania środków na zapłacenie grzywny, ile „odzyskanie” na tej drodze uiszczo-nej kwoty17.

Widać, że żadna inna kara nie stwarza tak szerokich możliwości zredukowania jej dolegliwości dla skazanego, jak grzywna. Jest to cecha ściśle związana z tą karą, której negatywne skutki można osłabiać przez penalizację różnych form wykony-wania tej kary za skazanego. Wiele sposobów ułatwienia skazanemu wykonania tej

15 J. Bafia, Kara grzywny, NP 1964, nr 5, s. 451.16 Darczyńca może obdarowanemu wskazać obowiązek określonego działania lub zaniechania, nie czy-niąc nikogo wierzycielem (art. 893 k.c.).17 K. Buchała, Kara grzywny – problemy orzekania i nowelizacji kodeksu, Pal. 1988, nr 6, s. 34.

28

I. Grzywna jako kara pieniężna

kary trudno ograniczać przy użyciu środków prawnokarnych, bowiem związane są one ściśle z właściwościami środka, który jest przedmiotem grzywny. Należy jedno-cześnie pamiętać, iż cechy te powodują również, że grzywna może być szeroko wy-korzystywana jako sankcja karna. Nie ulega przy tym wątpliwości, że omawiane w tym rozdziale problemy związane z możliwymi przejawami dysfunkcjonalności tej kary, można ograniczyć przede wszystkim wówczas, gdy kara ta zostaje wymie-rzona zgodnie z dyrektywami jej wymiaru. Przede wszystkim, gdy nie przekracza możliwości płatniczych skazanego.

3. Ekonomiczna efektywność grzywnyGrzywnę od innych kar różni także stosunkowo niski koszt jej wykonania. Spotkać można opinie, iż „grzywna niemal nic państwa nie kosztuje, chociaż jest karą mak-symalnie efektywną, bowiem nie zwiększa kosztów funkcjonowania więziennictwa, natomiast zwraca społeczeństwu choć w części to, co w wyniku przestępstwa utra-ciło”18. K. Buchała zauważa, iż „wykonanie grzywny prawie nic nie kosztuje, sama zaś jest źródłem powiększenia dochodów przeznaczonych na walkę z przestępczo-ścią”19. Przekonanie, że grzywna jest karą tanią w stosowaniu wydaje się nie uwzględ-niać w pełni zagadnienia kosztów, jakie kara ta może powodować. Koszty wykona-nia grzywny w istocie nie są wysokie, jeśli brać pod uwagę jedynie dobrowolne jej uiszczenie w całości (jednorazowo), jak i po rozłożeniu na raty. Koszty tak wykona-nej kary są składową kosztów związanych z funkcjonowaniem sądów wykonujących orzeczenie, w których jednostkowy koszt przypadający na konkretną karę grzywny nie jest wysoki. Koszty wykonania kary wzrastają natomiast w przypadku prowa-dzenia egzekucji, która okazuje się nieskuteczna. W takiej sytuacji bowiem nie tylko powstają należności wobec organu egzekucyjnego obciążające Skarb Państwa, lecz dodatkowo zachodzi konieczność wykonania kary zastępczej. Wykonanie to powo-duje zdecydowane podniesienie kosztów wykonania grzywny, szczególnie w przy-padku zastępczej kary pozbawienia wolności. W takim przypadku nie tylko nie ma mowy o niskich kosztach kary, lecz pojawia się skutek przeciwny, polegający na po-jawieniu się kosztów egzekucji oraz kosztów wykonania kary zastępczej. Mogą one odpowiadać kosztom wykonania kary pozbawienia wolności. W wymiarze względ-nym (w relacji do czasu pozbawienia wolności) mogą je nawet przekroczyć, gdy za-stępcza kara pozbawienia wolności trwa krótko. Udział kosztów stałych przyjęcia i pobytu w zakładzie karnym powoduje, że wykonanie krótkich kar pozbawienia wolności obciążone jest relatywnie wysokimi kosztami. Nie sprowadzają się one je-dynie do kosztów wynikających z pobytu skazanego w zakładzie karnym, lecz także wiążą się z działalnością policji (ustalenie miejsca pobytu skazanego, poszukiwanie, doprowadzenie do zakładu). Stosowanie kary grzywny jest tylko wówczas tanie,

18 G. Rauche, O. Kirchheimer, Sozialstruktur und Strafvollzug, Frankfurt a/M. 1981, s. 236.19 K. Buchała, Prawo karne materialne, Warszawa 1989, s. 486.

29

3. Ekonomiczna efektywność grzywny

gdy kara zostaje w terminie dobrowolnie wykonana przez skazanego. Prócz tego wątpliwości budzi pogląd, że grzywna jest karą prostą w wykonaniu, niewymaga-jącą rozbudowanego aparatu wykonawczego, przy czym podkreśla się, że wskazana cecha w istotny sposób odróżnia ją od innych kar20.

Grzywna jest karą, w przypadku której pojawia przychód w postaci kwoty uiszczo-nej przez skazanego lub ściągniętej w drodze egzekucji. Ocena ostatecznego kosztu stosowania kary nie może się opierać wyłącznie na wcześniej wskazanych obciąże-niach, lecz powinna obejmować również wielkość tego przychodu. W związku z tym pojawia się zagadnienie ekonomicznej efektywności sankcji. Przyjmując, że jej wyrazem jest różnica pomiędzy uzyskanym w wyniku uiszczenia lub ściągnięcia grzywny przychodem a kosztami wykonania kary, efektywność ta będzie zależeć nie tylko od wysokości kary, lecz także sposobu jej wykonania. Może bowiem wy-stąpić sytuacja, że nawet wysokie koszty wykonania kary zrównoważone zostaną przychodem uzyskanym w wyniku uiszczenia grzywny. Jednocześnie niska grzywna może nie zrównoważyć nawet niewielkich kosztów związanych z jej wykonaniem. Efektywność z reguły będzie wyższa wówczas, gdy kara uwzględnia sytuację eko-nomiczną skazanego, w szczególności nie doszło do jej orzeczenia w stosunku do sprawcy, którego sytuacja uniemożliwiała wykonanie kary w wyniku zapłaty kwoty grzywny lub jej ściągnięcia. Znaczną rolę odgrywa również sposób wykonywania tej kary, w szczególności reagowanie przez sąd wykonujący orzeczenie na zmianę sytuacji ekonomicznej skazanego, zwłaszcza jej pogorszenie. Zmiana ta nie musi negatywnie wpływać na efektywność orzeczonej kary, jeśli sąd będzie dążył do wy-korzystania pozostających w jego dyspozycji instrumentów sprzyjających uiszcze-niu grzywny. W szczególności dotyczy to rozłożenia w czasie obciążeń wynikają-cych z kary. Osiągnięcie takiego efektu ułatwia możliwość zastosowania przez sąd z urzędu rozłożenia grzywny na raty lub odroczenia jej wykonania.

Jednak w związku z tym może pojawić się zagrożenie wykorzystania grzywny jako źródła dochodu dla budżetu państwa, dając podstawę do formułowania poglądu, iż kara grzywny może być wykorzystywana jako instrument fiskalizacji wymiaru spra-wiedliwości21. Szczególnie łatwo uzasadnić takie podejście, gdy akcentuje się zwią-zek pomiędzy grzywną a środkami przeznaczanymi przez Państwo na walkę z prze-stępczością. Konsekwencją takiej polityki karania będzie wzrost odsetka orzekanych grzywien, jednocześnie jednak z reguły prowadzi to do wzrostu liczby wykonywa-nych kar zastępczych, co niweczy podstawową zaletę kary grzywny, jaką jest brak charakterystycznych dla kary pozbawienia wolności skutków inkarceracji. Dążenie do zwiększenia represyjności tej kary odnoszonej do wysokości szkody, przy nie-

20 Zob. J. Klemke, Wymiar i wykonanie kary grzywny, ZN IBPS 1986, nr 24, s. 53. 21 Zob. m.in.: M. Melezini, W sprawie reformy kary grzywny, PPK 1993, nr 9, s. 16. Na problem ten zwracano uwagę również w innych krajach. Zob. m.in. T. Weigend, Sanktionen ohne Freiheitsentzug, GA 1992, nr 5, s. 45.

30

I. Grzywna jako kara pieniężna

uwzględnieniu sytuacji ekonomicznej sprawcy, prowadzić może do orzekania grzy-wien zbyt wysokich w stosunku do sytuacji ekonomicznej sprawcy. Szczególnie do-tyczy to grzywien orzekanych obok pozbawienia wolności.

Wymienione konsekwencje przywiązywania nadmiernej wagi do ekonomicznych efektów stosowania kary grzywny mogą prowadzić do dysfunkcji nie tylko w zakre-sie orzekania kar, które w percepcji skazanych są postrzegane jako niesprawie-dliwe, bowiem zbyt wysokiej grzywny skazany może nie być w stanie uiścić, względnie uiszczenie to będzie stanowić dolegliwość niewspółmierną do jego moż-liwości finansowych, stanowiąc jednocześnie dolegliwość znacząco odczuwalną przez rodzinę skazanego22. Będzie to miało wpływ także na funkcjonowanie pozo-stałych elementów systemu wymiaru sprawiedliwości, przede wszystkim systemu penitencjarnego. Mimo wskazanych zagrożeń grzywna z całą pewnością jest karą, która wyraźnie wpisuje się w ekonomiczny kontekst funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Pozwala bowiem ograniczyć wydatki przeznaczane na funkcjono-wanie systemu penitencjarnego, przynosząc jednocześnie określone dochody. Wzmaga to tendencję do rozszerzania zakresu stosowania grzywien obserwowaną we współczesnych systemach karnych23. W tym kontekście zagadnieniem, które po-winno być uwzględniane zarówno przez ustawodawcę, jaki i organy wymiaru spra-wiedliwości, jest umożliwienie uzyskania zadowalających efektów ekonomicznych, które sprowadzają się nie tyle do uzyskiwania dochodów z grzywien, które prze-wyższają koszty wykonania tych kar, co raczej niegenerowania kosztów związa-nych z koniecznością wykonywania grzywien, które nie mogą być wykonane z uwagi na błędne ustalenia sądu w zakresie sytuacji ekonomicznej oskarżonego.

Z zagadnieniem efektywności grzywny wiąże się sposób wykonania tej kary. Grzywna jest łatwa do wykonania dla skazanego, bowiem w sensie prawnym po-lega na uiszczeniu kwoty określonej wyrokiem, które w sensie faktycznym sprowa-dza się do zapłaty tej kwoty. Wykonanie kary grzywny nie wymaga również szcze-gólnej struktury organizacyjnej zajmującej się nadzorem nad jej wykonywaniem, bowiem z powodzeniem rolę tę spełniają organy wykonujące orzeczenia sądowe24. Pod względem organizacyjnym wykonywanie kary grzywny jest proste. Jednak jest to aktualne przede wszystkim w przypadku dobrowolnego uiszczenia grzywny, względnie jej ściągnięcia. W przypadku wykonania kary zastępczej organizacyjna strona wykonywania grzywny nie różni się od wykonywania kary ograniczenia wolności, względnie pozbawienia wolności. Z tym wszakże zastrzeżeniem, że do-datkowo wymaga takich działań organów postępowania wykonawczego, które mu-szą być wcześniej podjęte w celu dobrowolnego uiszczenia grzywny. Wykonanie tej

22 A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 91.23 J. Driendl, Bericht über das Kolloquium: „Probleme der Geldstrafe nach der Reform”, ZStW (88) 1976, s. 1149.24 A. Marek, Kodeks..., s. 115.