„Grosse Kunst” – dekoracja sgraffitowa z 1606 roku, renesansowy portret zamku w Broniszowie

5/11/2018 Grosse Kunst dekoracja sgraffitowa z 1606 roku, renesansowy portret zam...

http://slidepdf.com/reader/full/grosse-kunst-dekoracja-sgraffitowa-z-1606-roku-renesansowy-portret-za

13Lubuskie Materiały Konserwatorskie 2011

„Grosse Kunst” – dekoracja sgraftowa z 1606 roku,

renesansowy portret zamku w Broniszowie

Joanna LangDyplomowany konserwator malarstwa i rzeźby polichromowanej

Prace konserwatorskie w Broniszowie w 2011 rokukoncentrowały się na elewacjach dworu. Wzmacnianościany, przemurowywano spękania, a najtrudniejszymi najciekawszym zadaniem była konserwacja dekoracjisgratowej. Prace te podzielono na dwa zasadnicze etapy:konserwację zachowawczą reliktów sgrata, która objęławszystkie elewacje zamku (oprócz trudno dostępnej ścia-ny od strony osy) oraz konserwację pełną wraz z wyko-naniem rekonstrukcji warstw dekoracyjnych. Zrekonstru-owano najbardziej reprezentacyjny ragment sgrata na

wieży oraz wybrane najistotniejsze elementy dekoracji naelewacji wschodniej.W roku 1606 (jak głosi data wyryta w ozdobnym kar-

tuszu na wieży) na elewacjach broniszowskich wykonanodekorację sgratową pokrywającą konsekwentnie cały zamek. Potwierdziły to tegoroczne badania, stwierdzonopozostałości ciemnych tynków barwionych na każdej ze

ścian. Dekoracja ta dostosowana była do większego wy-miaru okien i wyższego drugiego piętra, tu motywy deko-racyjne są wyraźnie ucięte linią gzymsu.

Il. 1. Styk trzech az chronologicznych : tynk sprzed 1606 roku, właściwa war-stwa sgrata z widoczną dniówką oraz tynki barokowe z roku 1698.

Il. 2. Fragment sgrata na wieży przed konserwacją, widoczny kartusz z in-skrypcją.



14 Lubuskie Materiały Konserwatorskie 2011

Fazy chronologiczne wystroju elewacji

Obserwując liczne zmiany na elewacjach w układzieotworów, ślady przemurowań oraz tak różnorodne zasto-sowane materiały od polnych głazów, zendry, aż po różnerodzaje cegły, także gotyckiej, a często palcówki z pięknymiodciskami dłoni, przypomijmy sobie, iż pierwsze wzmian-ki o dworze w Broniszowie pochodzą już z 1273 roku.

Obecne badania konserwatorskie pozwoliły wyróżnićcztery główne azy chronologiczne wystroju elewacji, nielicząc wielu kolejnych napraw tynków barokowych.

Pierwszą azę reprezentuje powtarzająca się w kilkumiejscach na elewacji wschodniej warstwa tynku sprzedroku 1606. Tynk ten pokryty jest pobiałą i czerwonawąwapienną warstwą malarską (il. 1). Na otograi widać styk trzech warstw chronologicznych: pierwsza to czerwonawawarstwa sprzed 1606 roku, powyżej widoczna aza drugawarstwa właściwego sgrata, a po stronie lewej barokowedetale wystroju elewacji z roku 1698, chronologiczna azaczwarta.

Podczas badań wyodrębniono jeszcze jedną, znaczącązmianę w wystroju elewacji już po wykonaniu dekoracjisgratowej, a jeszcze przed barokową. Była to aza trzecia,

w której znacznie zmniejszono otwory okienne, a tynki za-

łożone na uzupełnieniach murów wyrównano do grubościtynków sgrata, całość pokryto ugrową arbą kazeinową.Trudno teraz określić jej genezę, nie była ona tak eektow-na jak kolejne, założone w roku 1698 piękne tynki baroko-we nawiązujące stylistycznie do dekoracji elewacji pałacuw Żaganiu. Dla nas jest ona istotna, ponieważ kazeinowespoiwo arby w sposób trwały zmieniło w wielu miejscach,przede wszystkim w obrębie wieży, pobiały sgrata, przy-ciemniając je i zażółcając. Miało to wpływ na dobranie ko-loru wykonanych obecnie retuszy pobiał.

Przed założeniem tynków barokowych spodnie war-stwy zostały równomiernie i gęsto pokryte nasiekami

w celu zwiększenia przyczepności. Podklejenie i uzupeł-nienie tych rozległych mechanicznych uszkodzeń stanowi-ło kolejne wyzwanie konserwatorskie (il. 2).

Analiza sposobu wykonania

Jest to sgrato klasyczne, dwubarwne: na warstwę wy-równawczą nałożono warstwę zaprawy wapienno – piasko-wej barwionej węglem drzewnym, a na to warstwę pobiały.W tym wykonano rysunek, a śledząc ryt można wyróżnićkilka powtarzających się użytych narzędzi: pojedyncze

węższe rylce, szersze do wybierania tła oraz kilka rodzajówpotrójnych i poczwórnych „grabek” do szybkiego eektuświatłocieniowych szraowań lub kratek (il. 3 i 4).

Na wysokości dołu okien pierwszego piętra pomiędzy 4 a 5 osią okien zachował się ragment ukazujący poziomąlinię wykonanych dniówek. Warstwy te zachodzą na siebiew taki sposób, iż spodnią warstwą jest ta powyżej, sgratobyło więc wykonywane pasowo od góry ku dołowi elewacji(il. 1).

Głównym i powtarzającym się elementem deko-racyjnym elewacji są rozbudowane obramienia okienoraz boniowanie wzdłuż krawędzi budynku (il. 5). Okna

Il. 3 i 4 Zbliżenie dobrze zachowanej oryginalnej warstwy sgrata, przykłady rytów.

Il. 5. Fragment boniowania i obramienia okiennego na szczycie elewacjiwschodniej.




umieszczone są w prostokątnym, linearnym obramieniufankowanym po obu stronach podwójnymi kolumnami,zakończonymi u góry i dołu wolutami, w połowie kolumny

po obu stronach okna pojawia się centralny motyw ozdob-ny (lilijki lub liścia) oraz wygięty płynnie i symetrycznie odniego w górę i w dół motyw podłużnych liści akantu. Na-rożniki obramień okien zakończone sąukośnymi kapitelami, z których wyrastapojedynczy pięciopalczasty liść. Rysunek wewnątrz liścia przypomina motywy al-liczne (il. 6).

Całość jest bogato modelowanaświatłocieniowo, przy użyciu wspomnia-nych narzędzi. Widoczny jest także rysu-nek pomocniczy kompozycji w postaci

cienkich prostych linii pionowych i po-ziomych.Charakterystyczna jest naprzemien-

ność w układzie światła i cienia np.: ka-pitel lub woluta całkowicie pokryta krat-ką dającą eekt cienia, zestawiona jestz drugą w której przeważają płaszczyzny pobiały dające eekt oświetlonej płasz-czyzny. Trzeba zauważyć jednak sporądowolność i różnorodność w wykonaniumotywów a czasem także brak konse-kwencji w budowaniu światłocienia.

Analizując rysunek poszczególnych ragmentów de-koracji, można dopatrzyć się przynajmniej dwu różnychautorów o wyraźnie zróżnicowanym sposobie rycia. Je-den z nich tworzył rysunek znacznie delikatniejszy, lżejszy i bardziej nezyjny, drugi mocniejszy lecz jednocześniebardziej „toporny”(il. 7).

Ten sprawniejszy rysunkowo wykonawca opracowywał

partie na niższych kondygnacjach, lepiej widoczne z dołu(il. 8 i 9). Motywy dekoracyjne powtarzają się zarówno wo-kół okien parteru, piętra, jak i drugiego piętra.

Kartusze na wieży

W centralnym punkcie wieży, pomiędzy obramieniaokien wkomponowane zostały dwa ozdobne kartusze. Wy-żej umieszczono mniejszy kartusz z datą: 1606; poniżejwiększy kartusz, z bardziej rozbudowaną ramą, wypełnio-ny dekoracyjną inskrypcją w języku staro - niemieckim.

Warstwa barwiona sgrata na wieży różni się w swejstrukturze od tej kładzionej na elewacjach, jest bardziejzwarta i wygładzona, prawdopodobnie wynika to z tech-nologii nakładania warstw na powierzchnię walca, ko-nieczności silnego jej dociskania pacami i wygładzania.

Szczególną uwagę poświęciliśmy próbom rekonstruk-cji inskrypcji w kartuszu. Po wykonaniu konserwacji tech-nicznej oraz uzupełnieniu ubytków zaprawy barwionejsotograowano zbliżenia napisów na kartuszu w silnymbocznym, sztucznym oświetleniu (il. 10). Zdjęcia te poka-zują, jak wyraźny jest zachowany ryt, trudno dostrzegalny w rozproszonym świetle dziennym. Scalono retuszem ma-

larskim tło liter, aby je uczytelnić. Punktowano w sposóbzachowawczy, aby w żadnym stopniu nie zmniejszać moż-liwości interpretacji inskrypcji (il. 11).

Il. 6. Zbliżenie motywu liścia, po konserwacji estetycznej.

Il. 7. Obramienia okienne trzeciej kondygnacji, po rekonstrukcji, widoczny bardziej „ludowy” rysunek.



16 Lubuskie Materiały Konserwatorskie 2011

Poniżej podaję dwie wstępne próby odczytania tekstuprzez epigraków:1) dr Adam Górski

LOCOdie selbenden [pięć lasek] esten dein[z]u[r?] de[cztery laski]enGrosse Kunst(Kunf?)als SteleAS Stein(eld)?A(u)s Stein ? (wielka sztuka z kamienia)

2) dr hab. Wojciech Krawczuk

GottDies selbenDen [naiesten] nähesten?], Dem

B[ü]s U eunenGrosse KunstJB Still

Interpretacja dr Górskiego jest ostrożna, miejsca nieodczytane pozostawia, tak jak i ja podczas retuszu, jakonieokreślone. Dr Krawczuk podejmuje próbę interpretacjitekstu, pisze cyt.: „U góry jest Gott, a u dołu według mnieJB Still - może podpis artysty, Grosse Kunst jest na pewno,więc to może jakieś wezwanie (o natchnienie od Boga ?).”

Grosse Kunst – wielka sztuka, tak z renesansową dumąartysta określił wykonane przez siebie w roku 1606 dzieło.

Metodyka prac konserwatorskich.

Program prac przewidywał typowe czynności: odsła-nianie warstwy oryginalnej, doczyszczenie, dezynekcję,zabezpieczanie brzegów zaprawy opaskami, impregnacjęstrukturalną, uzupełnienie ubytków w kolejnych warstwachzapraw, wykonanie podklejeń iniekcjami w miejscach od-spojeń od podłoża. Natomiast trudne do przewidzenia byłoaż tak poważne osłabienie wewnętrznej struktury zaprawy,w wielu miejscach impregnacja musiała być kilkukrotniepowtarzana. Dało to ostatecznie dobry wynik wzmocnie-

nia i pewnego uelastycznienia warstw sgrata.Praca z obiektem, który można bezpośrednio zbadaći przestudiować dopiero po postawieniu, w tym wypadkubardzo rozległych rusztowań zawsze ma w sobie pewnądozę niespodzianki. Okazało się , iż największe ragmenty oryginalnej dekoracji zachowały się na elewacji wschod-niej, południowej i na wieży. Tam też poszukiwano najle-piej zachowanych elementów sgrata tworząc jak najbar-dziej kompletny katalog orm dekoracyjnych.

Wobec tak licznych regularnych nasieków i bardzo du-żych ubytków pobiał, przy widocznym w świetle bocznymrysunku jako najlepszą metodę rekonstrukcji estetycznej

Il. 10. Zbliżenie rytych liter inskrypcji widoczne w silnym bocznym oświetle-niu.

Il.8. i 9. Obramienia okienne drugiej kondygnacji, w trakcie konserwacji zacho-wawczej i po konserwacji estetycznej, widoczna „inna ręka” wykonawcy.




przyjęto retusz malarski. Traktując zachowane ragmenty sgrata tak jak wapienne malowidło ścienne punktowano

kropką arbami wapiennymi dobarwionymi do zachowa-nych pozostałości oryginalnej pobiały, stopniowo uzysku- jąc coraz silniejsze scalenie tła i uwidocznienie się rysunku.Kolejnym etapem było poprawienie rysunku ostrym na-rzędziem w miejscach uzupełnień czarnej zaprawy. Eektbył zadowalający choć wymagał szczególnej dokładnościi wielkiej cierpliwości. Pozwolił na oczytanie powtarzają-cych się motywów dekoracyjnych. Prawidłowość wyko-nanych rekonstrukcji potwierdził dodatkowo odsłonięty na szczycie elewacji wschodniej bardzo dobrze zachowa-ny ragment sgrata (il. 12). Podsumowując: na elewacjiwschodniej zrekonstruowano boczne obramienia okien

i motyw dekoracji podokiennych, na konserwowanej jakoostatnia elewacji południowej odkryto brakujący dotądmotyw zwieńczenia okna (il. 13). Zrekonstruowano całośćzachowanej dekoracji sgratowej na wieży (il. 14). Majączebrany zestaw orm dekoracyjnychmożemy szukać porównań w licz-nych wzornikach niderlandzkichz tego okresu.

Odczytanie podczas tegorocz-nych prac możliwie kompletnejdekoracji sgratowej jest bardzoistotne dla dalszych projektów

rekonstrukcji wystroju elewacji.Chcemy stworzyć wizualizację przy-wrócenia tej „wielkiej sztuki” z 1606roku na całej elewacji wschodniejoraz wieży. Powstałby renesansowy portret zamku widoczny zza lustrastawu. Jednocześnie zdajemy sobiesprawę, że ani sam projekt wizu-alizacji, ani odtworzenie użytychpierwotnie narzędzi nie wystarczy,potrzebny będzie prawdziwy rene-sansowy mistrz…

Il.11. Inskrypcja w kartuszu po scaleniu kolorystycznym tła. Il. 12. Dobrze zachowany ragment sgrata , dekoracja okien drugiej kondy-gnacji na elewacji wschodniej w części południowej.

Il. 13. Zbliżenie motywu zwieńczenia okna, elewacja południowa, przed kon-serwacją.

Il.14. Sgrato wieży, ragment z górnym kartuszem, po konserwacji.

„Grosse Kunst” – dekoracja sgraffitowa z 1606 roku, renesansowy portret zamku w Broniszowie

Documents

Transcript of „Grosse Kunst” – dekoracja sgraffitowa z 1606 roku, renesansowy portret zamku w Broniszowie