GLOBALNE I LOKALNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU PRODUKCJI...

GLOBALNE I LOKALNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU

PRODUKCJI MLEKA

Dr inż. Andrzej Parzonko

Wydział Nauk Ekonomicznych SGGW

Recenzenci:

Dr hab. Jadwiga Seremak-Bulge, prof. nadzw. IERiGŻ-PIB

Prof. dr hab. Bogdan Klepacki

Publikacja przygotowana w ramach projektu badawczego

finansowego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, pt:

„Ekonomiczno-społeczne uwarunkowania regionalnych zmian w

produkcji i przetwórstwie mleka – stan obecny i przewidywane

zmiany”. Numer rejestracyjny projektu: N N114 0890 39, nr umowy

0890/B/H03/2010/39

3

Spis treści ROZDZIAŁ 1 ................................................................................................. 6 ZAGADNIENIA WSTĘPNE ........................................................................ 6 1.1. Przesłanki podjęcia tematu badawczego ................................................. 6 1.2. Cele i zakres pracy ................................................................................ 10

1.3. Metodyka badań .................................................................................... 12

1.3.1 Założenia ogólne ........................................................................... 12

1.3.2. Metodyka oceny globalnych uwarunkowań produkcji mleka (w

tym kosztów produkcji)............................................................................. 13 1.3.3. Metodyka wydzielenia regionów „rozwijających” i

„ograniczających” produkcję mleka w Polsce .......................................... 18 1.3.4. Założenia metodyczne dotyczące modelowanych gospodarstw .. 22

1.3.5. Konstrukcja i parametry ekonometrycznych modeli gospodarstw

rolniczych .................................................................................................. 23 1.3.5.1. Zmienne decyzyjne.............................................................. 24 1.3.5.2. Bloki warunków bilansowych ............................................. 28

1.3.5.3. Parametry funkcji celu......................................................... 30

1.4. Organizacja badań ................................................................................. 32

ROZDZIAŁ 2 ............................................................................................... 34 TEORETYCZNE PRZESŁANKI LOKALIZACJI DZIAŁALNOŚCI

GOSPODARCZEJ, W TYM PRODUKCJI ROLNICZEJ ZE

SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM GOSPODARSTW

MLECZNYCH ............................................................................................. 34

2.1. „Zrównoważony rozwój” ciągle wyzwaniem przyszłości .................... 34 2.2. Teorie lokalizacji produkcji rolniczej ................................................... 40

2.3. Cechy wyróżniające produkcję rolniczą (w tym produkcję mleka) na tle

innych działalności gospodarczych .............................................................. 44 2.4. Czynniki oddziaływujące na kierunki zmian w produkcji i

przetwórstwie mleka - ujęcie teoretyczne .................................................... 55 2.4.1. „Wartości nadrzędne” wyznaczające postawy społeczne ............ 56 2.4.2. Konkurencyjność ekonomiczna produkcji mleka w stosunku do

innych działalności .................................................................................... 62 2.4.3. Dostępność użytecznej informacji ............................................... 69

ROZDZIAŁ 3 ............................................................................................... 76 GLOBALNE, REGIONALNE I LOKALNE ZRÓŻNICOWANIE

PRODUKCJI I PRZETWÓRSTWA MLEKA ............................................ 76

3.1. Procesy globalizacji i regionalizacji produkcji rolniczej (mlecznej) .... 76 3.2. Popyt na mleko i przetwory mleczne w świecie ................................... 77 3.3. Zmiany w produkcji i przetwórstwie mleka w wybranych krajach w

latach 1981-2010 .......................................................................................... 82

4

3.3.1. Europa Zachodnia ........................................................................ 83 3.3.2. Europa Środkowo – Wschodnia ................................................... 87

3.3.3. Azja .............................................................................................. 92 3.3.4. Ameryka ....................................................................................... 95 3.3.5. Afryka .......................................................................................... 98 3.3.6. Australia i Oceania ....................................................................... 98

3.4. Kosztochłonność produkcji mleka w typowych gospodarstwach

mlecznych z wybranych krajów świata........................................................ 99 3.4.1. Organizacja gospodarstw mlecznych ........................................... 99

3.4.2. Koszty produkcji mleka ............................................................. 106 3.5. Zmiany w produkcji i przetwórstwie mleka w Polsce po urynkowieniu

gospodarki (lata 1989-2010) ...................................................................... 111 3.5.1. Wybrane czynniki makroekonomiczne oddziaływujące na zmiany

w polskich gospodarstwach mlecznych .................................................. 112

3.5.2. Dochodowość gospodarstw mlecznych w Polsce ...................... 115

3.5.3. Oddziaływanie mleczarni na gospodarstwa mleczne w latach 1989

- 2010 ...................................................................................................... 119

3.6. Regionalne i lokalne zmiany w produkcji mleka w Polsce –stan i

przyczyny ................................................................................................... 123

3.6.1. Liczba gospodarstw utrzymujących krowy i ich zmiana w latach

2002-2010 w poszczególnych powiatach w Polsce ................................ 127 3.6.2. Koncentracja produkcji i jej zmiany w latach 2002-2010 w

poszczególnych powiatach w Polsce ...................................................... 134 3.7. Czynniki różnicujące rozwój gospodarstw mlecznych w

poszczególnych regionach Polski .............................................................. 137 3.7.1. Czynniki przyrodnicze ............................................................... 138 3.7.2. Czynniki historyczne .................................................................. 144

3.7.3. Czynniki ekonomiczne ............................................................... 147

3.7.3.1. Potencjał produkcyjny gospodarstw rolniczych ................ 147

3.8.3.2. Możliwości pracy poza gospodarstwem rolniczym .......... 151 3.7.4. Opinie pracowników gmin o przyczynach rozwoju bądź stagnacji

produkcji mleka w gospodarstwach rolniczych ...................................... 156

3.7.4.1. Gminy z regionów rozwijających produkcję mleka .......... 156 3.7.4.2. Gminy z regionów ograniczających produkcję mleka ...... 160

3.7.5. Opinie pracowników gmin o możliwych kierunkach zmian w

gospodarstwach rolniczych w latach następnych .................................... 162 ROZDZIAŁ 4. ............................................................................................ 164 TEORETYCZNE MODELE ROZWOJU GOSPODARSTW I REGIONÓW

W PRODUKCJI MLEKA W POLSCE ..................................................... 164

4.1. Koncepcje rozwoju rolnictwa wyznacznikiem zmian w gospodarstwach

mlecznych .................................................................................................. 164

5

4.2. Polityka rolna UE i jej instrumenty przyjęte w scenariuszach rozwoju

gospodarstw mlecznych w Polsce .............................................................. 167

4.3. Wyodrębnione regiony ze względu na szanse rozwoju produkcji mleka

w Polsce ..................................................................................................... 169 4.4. Opis zasobów i realizowanej produkcji modelowanych gospodarstw 174 4.5. Wyniki ekonomiczno – organizacyjne rozwiązania optymalnego dla

„małego gospodarstwa” ............................................................................. 175 4.5.1. Wykorzystanie zasobów i struktura produkcji ........................... 175 4.5.2. Analiza wrażliwości modelu ...................................................... 178

4.6. Wyniki ekonomiczno – organizacyjne rozwiązania optymalnego dla

„średniego gospodarstwa” .......................................................................... 180 4.6.1. Wykorzystanie zasobów i struktura produkcji ........................... 180 4.6.2. Analiza wrażliwości modelu ...................................................... 182

4.7. Wyniki ekonomiczno – organizacyjne rozwiązania optymalnego dla

„dużego gospodarstwa” .............................................................................. 183

4.7.1. Wykorzystanie zasobów i struktura produkcji ........................... 183 4.7.2. Analiza wrażliwości modelu ...................................................... 185

4.8. Możliwe kierunki zmian produkcji mleka w wybranych regionach

Polski .......................................................................................................... 186

ROZDZIAŁ 5 ............................................................................................. 189 ROZWIĄZANIA POPRAWIAJĄCE KONKURENCYJNOŚĆ

POLSKIEGO MLECZARSTWA .............................................................. 189

5.1. Integracja pozioma gospodarstw rolniczych ....................................... 189 5.2. Organizacje sieciowe w branży mleczarskiej (powiązanie ogniw

przetwórstwa i produkcji mleka siecią informacyjną) ............................... 191 5.3. Sprzedaż bezpośrednia i „małe przetwórstwo” na poziomie

gospodarstw mlecznych ............................................................................. 194

PODSUMOWANIE I WNIOSKI .............................................................. 198

Bibliografia ................................................................................................ 206

6

ROZDZIAŁ 1

ZAGADNIENIA WSTĘPNE

1.1. Przesłanki podjęcia tematu badawczego

„Mleko było i jest zaliczane do produktów o charakterze strategicznym w

programie wyżywienia ludności. Mleko i przetwory z mleka należą do

produktów wysoko cenionych zarówno pod względem wartości odżywczej,

dietetycznej, jak i ekonomicznej. Mleko w rodzinach o najniższych dochodach

decyduje o poziomie wyżywienia i zaspokojenia fizjologicznego

zapotrzebowania na białko, głównie witaminy A, B, D oraz wapń. Mleko i

przetwory mleczne są nie do zastąpienia, zwłaszcza jako nośnik wapnia

potrzebnego systemowi kostnemu do wzrostu i odtworzenia”1. Przedstawione

słowa znanego polskiego eksperta z dziedziny mleczarstwa, uzasadniają

potrzebę ciągłych badań nad stanem i prognozowanymi zmianami w

spożyciu i produkcji mleka, głównie uzależnionymi od czynników

przyrodniczych, ekonomicznych i społecznych. Polska charakteryzuje się

stosunkowo dobrymi warunkami przyrodniczymi do chowu bydła i produkcji

mleka. Przewaga terenów nizinnych powoduje, że uprawa roślin pastewnych

wykorzystywanych w chowie bydła nie napotyka zasadniczych ograniczeń2.

Kraj nasz położony jest w klimacie umiarkowanym, który uważany jest za

najbardziej korzystny dla chowu bydła mlecznego. Pewnym ograniczeniem

przyrodniczym w jego chowie są małe zasoby wody i stosunkowo niewielkie

opady atmosferyczne, wpływające na poziom plonowania roślin pastewnych

(głównie użytków zielonych i kukurydzy). Między innymi, korzystne

uwarunkowania przyrodnicze do produkcji mleka w Polsce sprawiają, że pod

względem wielkości produkcji mleka zajmujemy (w zależności od roku) 11-13

miejsce na świecie. W latach 2004 – 2010 sukcesywnie globalna produkcja

mleka w naszym kraju wykazywała tendencję rosnącą, mimo funkcjonującego

systemu kwotowania produkcji. Efektem wzrostu produkcji, niestety przy

ciągle niskim spożyciu mleka i przetworów mlecznych, był wzrost eksportu.

Saldo obrotów produktami mlecznymi w 2003 roku wynosiło 278,4 mln euro,

natomiast w 2009 roku było to już 836,2 mln euro3. Zasadniczy wpływ na

1 Zalewski A., (2000), Gospodarka mleczarska a rynek, Wydawnictwo Instytutu Ekonomiki

Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa, s. 8

2 Falkowski J., (2001), Geografia rolnictwa świata, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa, s. 32

3 Analizy Rynkowe 2000-2011 – Rynek mleka, Wydawnictwo Instytutu Ekonomiki

Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa

7

zmiany w produkcji i przetwórstwie mleka w Polsce miały przede wszystkim

czynniki ekonomiczne. Ważnym czynnikiem wpływających na wzrost

produkcji globalnej mleka w Polsce (w latach 2004-2008) była poprawa

opłacalności produkcji. Spowodowane to było rosnącymi cenami mleka w

skupie. Na początku 2004 roku przeciętna jego cena w skupie była o blisko

50% niższa niż w UE -15. Po 1 maja 2004 roku ceny mleka w Polsce zaczęły

gwałtownie rosnąć i na początku 2005 roku zbliżyły się do oferowanych w

krajach Europy Zachodniej4. Pierwszy pełny rok członkostwa Polski w UE

(2005 rok) to najlepszy okres, pod względem relacji cenowych, dla

producentów mleka. Tego roku ceny mleka, w relacji do cen zbóż, zwiększyły

się o 37% w stosunku do 2004 roku. Była to najbardziej korzystna relacja

cenowa w latach 1990-20105. Drugim ważnym elementem, decydującym o

opłacalności, są koszty produkcji. W latach 2004-2006 koszty produkcji mleka

w towarowych polskich gospodarstwach mlecznych były niższe niż w

gospodarstwach z krajów Europy Zachodniej (badania IFCN)6. Szczególnie

wyraźna przewaga polskich gospodarstw występowała w grupie kosztów

związanych z zaangażowaniem własnych czynników produkcji (ziemi, pracy,

kapitału). Przewaga ta wynikała głównie z wyraźnie niższych cen pracy i

ziemi7,8. W kolejnych latach (2007-2011) przewaga kosztowa produkcji mleka

w polskich gospodarstwach w stosunku do większych gospodarstw mlecznych

z Europy Zachodniej malała9. W następnych latach przygotowywane są

poważne zmiany na rynku mleka. Efekt, jeszcze trwających negocjacji na

forum WTO, może stanowić kolejny przełom w ewolucji Wspólnej Polityki

Rolnej Unii Europejskiej, który znajdzie pełen obraz po roku 2013. Biorąc pod

uwagę rysujący się kompromis (między UE a WTO) można oczekiwać

całkowitej likwidacji subsydiów eksportowych, znacznego otwarcia rynku UE

4 Seremak-Bulge J. i inni, (2005), Rozwój rynku mleczarskiego i zmiany jego

funkcjonowania w latach 1990-2005, Wydawnictwo IERiGŻ, Warszawa

5 Parzonko A., (2009), Główne czynniki oddziaływujące na zmiany ekonomiczno-

organizacyjne w polskich gospodarstwach mlecznych w latach 1989-2009, Roczniki Nauk

Rolniczych. Seria G - Ekonomika Rolnictwa, T. 96, z. 3, s. 225-235

6 Parzonko A., (2008), Konkurencyjność kosztowa typowych gospodarstw mlecznych z

Polski i wybranych krajów świata; Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów

Rolnictwa i Agrobiznesu, T. 10, z. 3, s. 431-437

7 Pr. zbiorowa pod red. M. Świtłyka i W. Ziętary (2008), Analiza efektywności produkcji

mleka i żywca wołowego; Wydawnictwo Naukowe Akademii Rolniczej, Szczecin

8 Parzonko A., (2009), Wydajność pracy w gospodarstwach mlecznych na świecie; Journal

of Agribusiness and Rural Development, nr 3, s. 163-172

9 Pr. zbiorowa pod red. M. Świtłyka i W. Ziętary, (2011), Analiza efektywności produkcji

mleka i żywca wołowego : raport 2011; Wydawnictwo SGGW

8

na import z krajów trzecich oraz zmniejszenie limitu całkowitego wsparcia.

Mechanizm kwotowania produkcji mleka w UE, przy głębokiej liberalizacji

rynku mleka zostanie zlikwidowany. Kształtujący się obraz głębokich zmian

w „polityce mlecznej” UE, przy malejącej konkurencyjności ekonomicznej

produkcji mleka w polskich gospodarstwach rolniczych, zarówno w

stosunku do innych działalności rolniczych, jak również w stosunku do

gospodarstw mlecznych z innych krajów (głównie europejskich) powoduje

konieczność kreślenia scenariuszy rozwoju rynku mleka i wprowadzania

odpowiednich mechanizmów interwencyjnych. Zasadniczym pytaniem, na

które trzeba poszukiwać odpowiedzi jest: Czy w niedalekiej przyszłości

będziemy krajem charakteryzującym się nadwyżką produkowanego mleka

w stosunku do potrzeb, czy też zostaniemy importerami netto produktów

mlecznych? Jest to pytanie bardzo złożone, na które autor stara się choć

częściowo zawrzeć odpowiedzieć w niniejszej pracy.

Lansowany na poziomie Unii Europejskiej tzw. zrównoważony rozwój10

(ang. sustainable development) rolnictwa znajduje się (w pewnym stopniu) w

opozycji z rzeczywistością gospodarczą. W Polsce, szczególnie po 2004 roku

zauważa się głębszą specjalizację gospodarstw rolniczych oraz koncentrację

określonej produkcji rolniczej w danym regionie, co może nie sprzyjać

zrównoważonemu rozwojowi (szczególnie w wymiarze środowiskowym).

Wyraźnie proces ten uwidacznia się w sektorze mlecznym. Liczba gospodarstw

utrzymujących krowy mleczne zmniejsza się z roku na rok. Według

Powszechnego Spisu Rolnego, w 2002 roku wynosiła ona 839 937, w 2005

roku 730 342, a w 2010 roku było 453 902 gospodarstw11. Szczególnie proces

koncentracji produkcji uwidacznia się w towarowych gospodarstwach

mlecznych (posiadających hurtowe kwoty mleczne). Z danych Agencji Rynku

Rolnego wynika, że liczba takich gospodarstw zmniejszyła się z 311 664 w

roku kwotowym 2004/2005 do 168 427 w roku 2010/2011. Przeciętna kwota

mleczna w przeliczeniu na jednego dostawcę, w analizowanym okresie,

zwiększyła się z 27 356 kg do 57 134 kg12. Zmiany te przebiegają z różną siłą

w poszczególnych częściach Polski. Produkcja mleka w Polsce koncentruje się

w części środkowej i północno-wschodniej. Z pięciu województw

(podlaskiego, wielkopolskiego, mazowieckiego, łódzkiego, lubelskiego)

10

Koncepcja zrównoważonego rozwoju nazywana jest także „trwałym rozwojem”.

Zwolennikiem sformułowania „Trwały rozwój” jest m.in. E. Majewski. Szerzej na ten

temat można znaleźć w pracy E. Majewski, (2007), Trwały rozwój i trwałe rolnictwo,

Wydawnictwo SGGW

11 Powszechny Spis Rolny z lat 2002 i 2010 oraz Rocznik Statystyczny Rolnictwa i

Obszarów Wiejskich (2005,2008), Wydawnictwo GUS, Warszawa 12

Niepublikowane dane Agencji Rynku Rolnego z systemu „Kwotowanie produkcji

mleka”

9

dostarczane było w roku kwotowym 2008/2009 ponad 74% mleka towarowego.

Można zauważyć, że proces koncentracji produkcji mleka w tych

województwach (poza mazowieckim) sukcesywnie się zwiększa. Szczególnie

wyraźny wzrost miał miejsce w województwie podlaskim, gdzie skup mleka

zwiększył się z 1 787 384 166 kg w roku kwotowym 2004/2005 do

2 421 185 470 kg w roku kwotowym 2008/2009 (o 35%). Na drugim biegunie

znajdują się województwa, charakteryzujące się stosunkowo małą produkcją

mleka, która systematycznie się zmniejsza. Należą do nich: podkarpackie,

pomorskie, śląskie. Sytuacja ta jest dość zastanawiająca, ponieważ warunki

przyrodnicze do chowu bydła mlecznego i produkcji mleka w tych

województwach są dobre. Wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni

produkcyjnej dla tych województw jest zdecydowanie wyższy niż w

województwie podlaskim, podobnie jak wskaźnik przydatności do produkcji

mleka określony przez IERiGŻ13. Nasuwa się kilka pytań, na które należy

poszukiwać odpowiedzi. Trzy najważniejsze z nich to:

Jakie czynniki i w jakim stopniu determinują rozwój chowu bydła i

produkcji mleka w poszczególnych regionach Polski?

Czy zróżnicowanie regionalne w chowie bydła i produkcji mleka

będzie się pogłębiać?

Jakie oddziaływanie na środowisko naturalne może mieć dalsza

koncentracja produkcji mleka w poszczególnych regionach?

Jedynym mechanizmem, o charakterze regionalnym, mającym wpływ na

stabilizację produkcji mleka w poszczególnych województwach w Polsce, był

funkcjonujący system kwotowania produkcji mleka14. Przed ostatnią

nowelizacją wymienionej ustawy, zgodnie z obowiązującymi wówczas

przepisami, obrót kwotą mleczną mógł odbywać się tylko w obrębie danego

województwa. Rolnik z województwa „X” nie mógł sprzedać kwoty mlecznej

rolnikowi prowadzącemu gospodarstwo mleczne z województwa „Y”. Zapis

taki hamował polaryzację regionów w produkcji mleka. Zgodnie z

obowiązującymi przepisami, obrót kwotą mleczną w Polsce może odbywać się

bez ograniczeń regionalnych. Oczywiście w Parlamencie, w trakcie prac nad

ustawą, trwały ostre polemiki zwolenników regionalizacji kwotowania

produkcji mleka z jej przeciwnikami. Jednak nie padały przekonujące

argumenty, podparte badaniami naukowymi, pokazujące skutki

podtrzymywania regionalizacji produkcji mleka bądź jej likwidacji.

13 Seremak-Bulge J., Hryszko K., Zalewski A., (2006), Regionalne zróżnicowanie

mleczarstwa, Komunikaty, Raporty, Ekspertyzy, IERiGŻ, Warszawa, s. 8 14

Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o regulacji rynku mleka i przetworów mlecznych - Dz.

U. 2001 nr 129 poz. 1446

10

Pozostawienie rozwoju rolnictwa w poszczególnych regionach, w tym

produkcji mleka, tylko mechanizmom rynkowym i ogólnym mechanizmom

interwencyjnym powoduje szereg wątpliwości. Powstają pytania:

Czy nie będą powstawały regiony w Polsce, posiadające dobre

warunki naturalne do chowu bydła (np.: posiadające trwałe użytki

zielone), gdzie ten kierunek produkcji będzie zanikał?

Czy nie będą powstawały regiony w Polsce, nadmiernie rozwijające

chów bydła szkodząc środowisku naturalnemu (nadmierna

koncentracja produkcji)?

Czy można zaproponować mechanizmy interwencyjne, stymulujące

bądź ograniczające zmiany w regionalnej produkcji mleka w

ramach obowiązującej Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej?

Czy na szczeblu Unii Europejskiej nie należałoby proponować

zmian w polityce rolnej?

Istniejący stan wiedzy w zakresie prezentowanego problemu badawczego

na szczeblu krajowym jest zagadnieniem stosunkowo słabo poznanym. Prace

wielu Autorów są niekompletne, wycinkowe i prezentujące problem najczęściej

z jednej perspektywy (np.: uwarunkowań przyrodniczych, bądź tylko

ekonomicznych). Brak jest w literaturze przedmiotu syntetycznych miar

pokazujących faktyczne przyczyny zmian regionalnych w chowie bydła i

produkcji mleka. Nie są prowadzone badania modelowe w zakresie rozwoju

gospodarstw w poszczególnych regionach Polski pod kątem produkcji mleka.

1.2. Cele i zakres pracy

Autor sformułował trzy główne cele: poznawczy, metodyczny i

praktyczny.

a) Cele poznawcze badań sprowadzały się do poznania i przedstawienia:

- sytuacji na rynku mleka w wiodących krajach świata. Realizacja tego

celu polegała na analizie sektora mlecznego w ujęciu

makroekonomicznym (mierniki i wskaźniki: konsumpcji mleka i

przetworów mlecznych, produkcji mleka na poziomie gospodarstw

rolniczych, handlu zagranicznego) - stan obecny i prognozy na

najbliższe lata z uwzględnieniem zmian polityki w ramach WTO oraz

UE.

- kosztów produkcji mleka z typowych gospodarstw mlecznych

wybranych krajów świata według metodyki stosowanej w

Międzynarodowej Sieci Gospodarstw Porównawczych (International

Farm Comparison Network) oraz określenia konkurencyjności

kosztowej polskich gospodarstw na arenie międzynarodowej.

11

- zmian, w ujęciu regionalnym, na polskim rynku mleka w latach 1989-

2010, ze szczególnym uwzględnieniem okresu 2002-201015.

- czynników ekonomicznych, przyrodniczych i społecznych mających

wpływ na rozwój bądź stagnację produkcji mleka w wydzielonych

regionach Polski (analiza za okres 2002-2010).

- zmian w organizacji i wynikach ekonomiczno-produkcyjnych polskich

gospodarstw rolniczych zróżnicowaniem położeniem, wyposażeniem w

podstawowe czynniki produkcji oraz skalą produkcji mleka.

b) Cele metodyczne badań:

- Zaproponowanie metodyki wyodrębniania regionów rozwijających i

ograniczających produkcję mleka w Polsce.

- Opracowanie syntetycznego wskaźnika (uwzględniającego czynniki

ekonomiczne, przyrodnicze i społeczne) do wyznaczenia atrakcyjności

regionu do rozwoju gospodarstw mlecznych.

- Budowa modeli ekonometrycznych gospodarstw różniących się

rozmiarami prowadzonej produkcji mleka, funkcjonujących w różnych

uwarunkowaniach naturalnych (z regionów Polski, które teoretycznie

mogą zwiększyć produkcję mleka). Wykorzystano programowanie

liniowe, gdzie kryterium celu był dochód rodziny rolniczej.

c) Cele praktyczne badań:

- Diagnoza faktycznego stanu mleczarstwa w Polsce na tle innych krajów

znaczących w tej produkcji.

- Ocena realizowanej i proponowanych zmian polityki rolnej UE

dotyczącej sektora mlecznego (ze szczególnym uwzględnieniem

ogniwa produkcji mleka).

- Wskazanie możliwych kierunków zmian produkcji mleka w

poszczególnych części Polski w perspektywie kolejnych lat.

- Dostarczenie decydentom politycznym argumentów za wprowadzaniem

bądź nie instrumentów interwencyjnych na rynku mleka (instrumentów

o charakterze krajowym bądź regionalnym).

15

Przyjęcie okresu 2002-2010 wynika z dostępności materiału źródłowego. W tych latach

przeprowadzony był w Polsce Powszechny Spis Rolny.

12

W nawiązaniu do postawionych celów sformułowano następujące

hipotezy badawcze:

1. Większość polskich gospodarstw rolniczych, prowadzących produkcję

mleka, jest niekonkurencyjna w stosunku do gospodarstw z krajów Europy

Zachodniej.

2. Proponowane rozwiązania polityczne w UE (liberalizacja rynku mleka)

przyczyniać się będą do dalszej polaryzacji produkcji mleka w UE oraz w

poszczególnych częściach Polski.

3. Czynnikami najsilniej oddziałującymi na rozwój bądź stagnację

gospodarstw mlecznych w poszczególnych regionach Polski są: 1)

możliwości pracy poza rolnictwem, 2) dotychczasowy poziom produkcji

mleka, 3) „dostępność” ziemi.

4. Większość polskich gospodarstw (z towarową produkcją mleka)16, kierując

się kryterium maksymalizacji dochodu rodziny rolniczej nie będzie

zainteresowana rozwijaniem produkcji mleka. W konsekwencji prowadzić

to będzie do dalszego zmniejszania liczby producentów i globalnej

produkcji mleka w Polsce.

1.3. Metodyka badań

1.3.1 Założenia ogólne

W procesie badawczym zastosowano podejście pozytywistyczne,

interpretacyjne i krytyczne17, którego celem był możliwie dokładny opis

16

Gospodarstwa rolnicze, zajmujące się produkcją mleka w Polsce (jak wynika z danych

Powszechnego Spisu Rolnego z 2010 roku), charakteryzowały się małymi rozmiarami

prowadzonej produkcji. Dominującą grupą gospodarstw, utrzymujących krowy mleczne w

2010 roku, były posiadające do 10 sztuk (83%), natomiast liczba gospodarstw

utrzymujących powyżej 100 krów wynosiła tylko 821, co stanowiło zaledwie 0,2% całej

populacji. Z danych Powszechnego Spisu Rolnego z 2010 roku, można wnioskować, że

liczba gospodarstw utrzymujących powyżej 10 krów wynosiła tylko 78 880 (17%

gospodarstw utrzymujących krowy). Dominowały w tej grupie gospodarstwa utrzymujące

do 20 krów (61%). Autor przyjął za dominujący (przeważający) model gospodarstw w

Polsce jednostki utrzymujące 10-20 krów mlecznych z dostosowanym do niego

potencjałem produkcyjnym.

17 W nauce funkcjonują określone paradygmaty, które powinny stanowić podstawę

teoretyczną badań. Dominują dwa podejścia. Pierwsze z nich uwzględnia cztery

paradygmaty: pozytywistyczny, neopozytywistyczny, krytycyzm i konstruktywizm (Guba,

E. G., & Lincoln, Y. S. (1994). Competing paradigms in qualitative research. In N. K.

Denzin & Y. S. Lincoln (Eds.), Handbook of qualitative research (pp. 105-117). London:

Sage.). Drugie podejście uwzględnia trzy kategorie: pozytywizm, interpretacjonizm i

krytycyzm (Orlikowski, W.J. & Baroudi, J.J. "Studying Information Technology in

13

przedmiotu badań. Przyjęty cel pracy określił procedurę badawczą, której istotę

przedstawia rysunek 1.

Rysunek 1. Procedura badawcza realizowana w pracy

Analiza przemian ekonomiczno - społecznych dokonujących się w

gospodarstwach mlecznych z poszczególnych regionów Polski z

uwzględnieniem zmian w otoczeniu. Z punktu widzenia teorii gospodarki rynkowej, zrównoważonego rozwoju, ekonomii

instytucjonalnej i teorii lokalizacji

Metody gromadzenia wiedzy

Metoda dokumentacyjna Metoda obserwacji Metoda kwestionariuszowa

Opis istniejącego stanu

Metody przetwarzania wiedzy

Metody statystyczno – opisowe w

celu identyfikacji czynników przyrodniczych,

ekonomicznych i społecznych

oddziaływujących na rozwój produkcji mleka w

poszczególnych regionach Polski

Metody modelowe (z zastosowaniem

programowania liniowego) w celu wyznaczania

możliwych kierunków działania typowych

gospodarstw ukierunkowanych na produkcję

mleka w poszczególnych regionach Polski

Ocena i interpretacja wyników badań

Weryfikacja hipotez badawczych

1.3.2. Metodyka oceny globalnych uwarunkowań produkcji mleka (w

tym kosztów produkcji)

Aby dokonać rzetelnego rozpoznania regionalnych zmian produkcji

mleka w Polsce i próbować przedstawiać możliwe scenariusze ich rozwoju,

konieczne jest (zdaniem autora) nakreślenie procesów zachodzących na arenie

międzynarodowej oraz przedstawienie dokonujących się i proponowanych

zmian polityki rolnej (szczególnie UE). Wynika to z faktu, że proces

globalizacji dotyka większość społeczeństw i rynków. Także rynek mleka w

coraz większym stopniu staje się globalnym. Wartość eksportu produktów

mlecznych na świecie w 1989 roku wynosiła 19 539 mln USD, natomiast 20 lat

Organizations: Research Approaches and Assumptions", Information Systems Research (2)

1991, pp. 1-28.).

14

później (w 2009 roku) wynosiła już 51 786 mln USD18. Stąd w pracy poddano

analizie zamiany w produkcji, konsumpcji, eksporcie i imporcie mleka z

wybranych krajów z różnych kontynentów.

Zasadniczym elementem decydującym o rozwoju produkcji mleka w

poszczególnych krajach są koszty jego wytwarzania. Jak zaznacza Woś A.

„…nawet w sytuacji, gdy poszczególne podmioty (gospodarstwa rolnicze) nie

są stroną na rynku realnym, ale ich koszty produkcji mają zasadniczy wpływ na

zdolność konkurencyjną produktów finalnych”. (…) „…w tej sytuacji mówimy

o zdolności konkurencyjnej krajowego rolnictwa w całości lub odpowiedniego

segmentu tego sektora”19. Problemem w ocenie kosztów produkcji mleka

jest metodyka ich ustalania. Wśród ekonomistów rolnych istnieją odmienne

podejścia ustalania kosztów w gospodarstwach rolniczych, w tym w

gospodarstwach zajmujących się chowem bydła mlecznego. Wykształciło się

podejście analityczne i syntetyczne. Zwolennicy podejścia pierwszego traktują

gospodarstwo, jako zbiór niezależnych od siebie działalności produkcyjnych,

dla których można obliczyć przychody i koszty, a w rezultacie zysk (dochód).

Ekonomiści skłaniający się do podejścia syntetycznego, traktują gospodarstwo

rolnicze jako organiczną całość, gdzie ze względu na liczne i ścisłe związki

między działami, gałęziami i działalnościami produkcyjnymi nie ma

możliwości dokonania w sposób poprawny podziału wszystkich kosztów,

zwłaszcza pośrednich miedzy poszczególne działalności20. Prekursorem nurtu

analitycznego był Albrecht Thaer – twórca tzw. szkoły racjonalnej w

rolnictwie. Następcami Thaera w XIX wieku byli ekonomiści niemieccy:

Theodor von der Goltz, Wilhelm Howard i austriak Johann Pohl. W okresie

późniejszym z polskich ekonomistów do tego nurtu należy zaliczyć ucznia

Johanna Pohla – prof. Stefana Moszczeńskiego21. Do prekursorów nurtu

syntetycznego należy zaliczyć Johanna Heinricha von Thünena, Friedricha

Aeroboe, Theodora Brinkmanna i Georga Blohma. W Polsce, szczególnie w

okresie powojennym, nastąpiło zainteresowanie pełnym rachunkiem kosztów.

W PGR na początku lat pięćdziesiątych XX wieku wprowadzono system

rachunkowości podwójnej, w ramach której obliczano pełne jednostkowe

koszty produkcji. Wiązało się to z wprowadzeniem zasad gospodarki planowej,

18

Food and Agriculture Organization of the United Nations for a world without hunger,

http/: faostat.fao.org

19 Woś A., (2001), Konkurencyjność potencjalna polskiego rolnictwa. Wydawnictwo

IERiGŻ, Warszawa, s. 7

20 Ziętara W., (2009), Rachunek kosztów w przedsiębiorstwach rolniczych w teorii i

praktyce 2(12) 2009, Journal of Agribusiness and Rural Development, Poznań

21 Manteuffel R., (1984), Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego. PWRiL,

Warszawa

15

której istotnym elementem był rachunek kosztów produkcji we wszystkich

działach produkcyjnych w ramach przyjętej wówczas kosztowej formuły

stanowienia cen, które miały charakter cen urzędowych. Trudności w podziale

kosztów pośrednich (w zależności od rodzaju klucza podziałowego kosztów

pośrednich można było uzyskać różne wyniki) prowadziły do uznawania

podejścia syntetycznego za bardziej użyteczne. Za moment przełomowy w

dyskusjach nad problematyką kosztów jednostkowych w rolnictwie uznaje się

konferencję zorganizowaną w dniu 20 października 1983 roku przez Komitet

Ekonomiki Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk z okazji 80-lecia urodzin prof.

Ryszarda Manteuffla22. Zgodzono się, że nie ma idealnej metody liczenia

jednostkowych kosztów produkcji, która pozwalałaby na obliczenie

rzeczywistych kosztów produkcji w gospodarstwie rolniczym, zwłaszcza

wielostronnym. Stwierdzono, że jednostkowe koszty produkcji w

gospodarstwach wielostronnych nie mogą stanowić podstawy oceny

działalności produkcyjnych i ustalania kierunku produkcji. Wyrażono pogląd,

że rachunek kosztów w rolnictwie stanowi podstawę racjonalizacji nie tylko

procesów produkcyjnych, lecz także organizacji przedsiębiorstw. Powinien być

oparty na kalkulacjach niepełnych. W tym celu wykorzystywano dwa

podstawowe kryteria podziału kosztów: według miejsc powstawania – na

bezpośrednie i pośrednie oraz według reakcji na zmiany w poziomie produkcji

– stałe i zmienne. Pierwsze kryterium powinno być stosowane na etapie

ewidencji (przeszłość), a drugie na etapie planowania23. Mimo, że w

większości krajów na świecie zauważa się słabości rachunku kosztów

jednostkowych, to chęć porównania cen z kosztem jednostkowym

wytworzenia danego produktu, skłania ekonomistów rolnych do

stosowania rachunku kosztów jednostkowych. Przykładem takiego podejścia

jest rachunek kosztów produkcji mleka zaproponowany w ramach

Międzynarodowej Sieci Gospodarstw Porównawczych (International Farm

Comparison Network – IFCN)24. Z uwagi na to, że jest to jedyna organizacja,

22

Ziętara W., (2009), Rachunek kosztów w przedsiębiorstwach rolniczych … op.cit.

23 Ziętara W., Kondraszuk T., (1984), Analiza przeszłości a planowanie. Kryteria podziału

kosztów. Zagadnienie Ekonomiki Rolnej , nr 4, s. 105-111

24 Międzynarodowa Sieć Gospodarstw Porównawczych jest organizacją funkcjonującą od

2000 roku i jej podstawowym celem jest kreowanie lepszego zrozumienia systemów i

kosztów produkcji mleka na świecie. Jest organizacją niezależną (wolną od grup nacisku),

w swoich działaniach kierująca się wartościami uznanymi w nauce, stworzona aby tworzyć

wiedzę i wymieniać się nią między krajami na świecie. W 2000 roku do IFCN należało 8

krajów, z których prezentowane były dane z 21 typowych gospodarstw mlecznych. W 2010

roku w analizowanej organizacji znajdowało się 44 kraje, z których prezentowane były

dane ze 143 typowych gospodarstw mlecznych. Dodatkowo w 2010 roku dokonano analizy

16

która próbuje badać koszty produkcji mleka z typowych gospodarstw z

większości krajów świata, dlatego autor w ocenie kosztochłonności produkcji

mleka wykorzystał dane z IFCN25. W metodyce IFCN oblicza się dla

poszczególnych gospodarstw przychody, jakie generuje się z gałęzi bydła

mlecznego i koszty na nią poniesione (rysunek 1). Obliczając przychody

uwzględnia się przychody związane ze sprzedażą mleka, przychody związane

ze sprzedażą produktów sprzężonych z produkcją mleka (sprzedaż

wybrakowanych krów mlecznych, cieląt, żywca wołowego, koryguje się o

przyrost wartości stada). W ramach kosztów wyróżnia się koszty rzeczywiste

poniesione na chów bydła mlecznego (koszty bezpośrednie i część kosztów

pośrednich), koszty alternatywne (koszty zaangażowania własnych czynników

produkcji: ziemi, pracy, kapitału i dodatkowo koszty kwoty mlecznej).

Wszystkie rachunki przeprowadza się w odniesieniu do 100 kg mleka

standardowego (ECM) produkowanego w gospodarstwie. Za kilogram mleka

standardowego (ECM) przyjmuje się mleko o zawartości 4% tłuszczu i 3,3%

białka. Mleko rzeczywiste przelicza się na mleko standardowe wg następującej

formuły: (0,383*%tłuszczu+0,242*%białka+0,7832)/3,1138.

Wyniki ekonomiczne ustalane są na dwóch poziomach: a) wyniki

ekonomiczne z chowu bydła mlecznego, b) wyniki ekonomiczne z produkcji

mleka.

rynku mleka z 86 krajów na świecie na podstawie informacji od kompetentnych

przedstawicieli z danego kraju.

25 Drugim systemem, pozwalającym szczegółowo analizować wyniki ekonomiczno-

produkcyjne gospodarstw rolniczych, jest system FADN (ang. Farm Accountancy Data

Network) - europejski system zbierania danych rachunkowych z gospodarstw rolniczych.

System tylko obejmuje gospodarstwa rolnicze funkcjonujące w UE. Powstał on w 1965

roku na mocy Rozporządzenia Rady EWG nr 79/65/EWG. W roku 2011 działał w 27

krajach członkowskich UE. W Polsce funkcjonowanie FADN reguluje ustawa o zbieraniu i

wykorzystywaniu danych rachunkowych gospodarstw rolnych z dnia 29 listopada 2000 r.

(Dz. U. z 2001 r. Nr 3, poz. 20). FADN wykorzystywane jest przy planowaniu i realizacji

zadań Wspólnej Polityki Rolnej. Gromadzone dane wykorzystywane są do: 1) określania

dochodów gospodarstw rolnych działających na terenie Wspólnoty, raz do roku, 2) analizy

działalności gospodarstw rolnych, 3) oceny skutków zmian w polityce rolnej Wspólnoty.

17

Rysunek 1. Metodyka obliczania kosztów produkcji mleka w IFCN

Źródło: opracowanie własne na podstawie Dairy Report, International Farm Comparison

Network, 2010

Obliczając wyniki ekonomiczne z chowu bydła mlecznego bierze się pod

uwagę wszystkie przychody związane z chowem bydła mlecznego (przychody

ze sprzedaży mleka, przychody ze sprzedaży wybrakowanych krów, przychody

ze sprzedaży cieląt, przychody ze sprzedaży żywca wołowego oraz przychody z

dopłat bezpośrednich) a następnie odejmuje się koszty poniesione na chów

bydła mlecznego (koszty rzeczywiste i koszty alternatywne). Kalkulując koszty

rzeczywiste poniesione na chów bydła mlecznego uwzględnia się koszty

bezpośrednie oraz cześć kosztów pośrednich, które wg ekspertów można

przypisać tej gałęzi produkcji. W przypadku kosztów bezpośrednich nie ma

problemów z przypisaniem ich gałęzi produkcji, jaką jest chów bydła

mlecznego, zdecydowanie trudniej jest podzielić koszty pośrednie. Problemy

wynikają z faktu, że najczęściej w typowym gospodarstwie mlecznym z danego

kraju (regionu) obok podstawowej produkcji, jaką jest chów bydła mlecznego

prowadzona jest inna działalność np.: produkcja zbóż na sprzedaż. Koszty

wspólne, np.: amortyzacja ciągnika, są dzielone na wymienione działalności wg

różnych kluczy podziałowych. Ciekawym zagadnieniem w analizowanej

metodyce jest ujmowanie w rachunku kosztów utraconych możliwości

związanych z zaangażowaniem własnych czynników produkcji: pracy, ziemi,

kapitału i kwoty mlecznej. Kalkulując koszty pracy własnej ustala się nakłady

(liczbę roboczogodzin) poniesione na chów bydła mlecznego, następnie

przemnaża się je przez potencjalną płacę za godzinę pracy poza gospodarstwem

(możliwą do uzyskania przez rolnika). Koszt ziemi własnej kalkuluje się biorąc

pod uwagę możliwy do uzyskania czynsz dzierżawny. Koszt kapitału stanowi

Przychody dopłaty i koszty bezpośrednie

[Euro/100 kg mleka]

przychody ze

sprzedaży mleka koszty

rzeczywiste chowu koszty bydła rzeczywiste

mlecznego produkcji mleka

koszty alternatywne

koszty alternatywne

przychody ze sprzedaży produktów sprzężonych

dochód z produkcji mleka

zysk przedsiębiorcy z produkcji mleka (dochód z zarządzania)

cena mleka

dochód z chowu bydła mlecznego

18

3,5% wartości kapitału własnego zaangażowanego w majątek trwały i

obrotowy. Różnica między przychodami z chowu bydła mlecznego a kosztami

rzeczywistymi informuje o dochodzie z chowu bydła mlecznego. Różnica

między przychodami a kosztami rzeczywistymi oraz alternatywnymi

przedstawia zysk z zarządzania bydłem mlecznym w gospodarstwie. Wszystkie

rachunki przeprowadza się w relacji do 100 kg mleka standardowego (FCM)

produkowanego w gospodarstwie.

Aby obliczyć koszty 100 kg mleka produkowanego w gospodarstwie

odejmuje się od kosztów rzeczywistych (bezpośrednich i części pośrednich)

poniesionych na chów bydła mlecznego przychody generowane z produktów

sprzężonych z produkcją mleka. Wszystkie rachunki przeprowadza się w

odniesieniu do 100 kg mleka standardowego produkowanego w gospodarstwie.

Różnica między ceną za mleko a kosztami rzeczywistymi poniesionymi na

chów bydła mlecznego i pomniejszonymi o przychody generowane przez

produkty sprzężone informuje o dochodzie na 100 kg standardowego mleka

produkowanego w gospodarstwie. Odejmując od uzyskanego wyniku koszty

alternatywne (ziemi, pracy i kapitału) uzyskuje się wynik finansowy nazywany

zyskiem przedsiębiorcy, który informuje o zysku z zarządzania produkcją

mleka.

1.3.3. Metodyka wydzielenia regionów „rozwijających” i

„ograniczających” produkcję mleka w Polsce

Ważnym elementem pracy jest wyodrębnienie i charakterystyka

regionów (obszarów) w Polsce, gdzie w gospodarstwach rolniczych jest i

ewentualnie może być rozwijana produkcja mleka. Pojawia się pojęcie regionu,

które jest różnie rozumiane w zależności od celu analizy i uprawianych

dyscyplin naukowych. Według Słownika Języka Polskiego, region to:

„wydzielony, stosunkowo jednorodny obszar odróżniający się od terenów

przyległych określonymi cechami naturalnymi lub nabytymi”26. Spotyka się

kategorie regionów geograficznych, etnicznych, socjologicznych, politycznych,

administracyjnych i innych. W naukach ekonomicznych najważniejsze

znaczenie ma pojęcie regionu w sensie ekonomicznym. Najogólniej definiuje

się region ekonomiczny, jako obszar o określonej specjalizacji gospodarczej,

będącej wynikiem wykorzystania endo - i egzogenicznych czynników rozwoju.

Rozwinięcie tego ujęcia proponują R. Domański27 i K. Kuciński28. Autor

26

Słownik Języka Polskiego (1994) pod redakcją Szymczaka M., Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa, s. 34

27 Domański R., (2002), Gospodarka przestrzenna, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa

19

publikacji szerzej omawia definicje regionu (szczególnie w aspekcie

ekonomiczno-rolniczym), spotykane w literaturze przedmiotu w rozdziale 2.6.

pt.: „Regionalne i lokalne zmiany w produkcji i przetwórstwie mleka w

Polsce”.

Różne sposoby wydzielania regionów rolniczych pokazują, że mogą

być różnorakie podejścia (cechy rolnictwa) oraz można wykorzystywać

różne mierniki i wskaźniki do wydzielania regionów rolniczych. Bański J.

stwierdza, że „…nie istnieją spójne i jednorodne regiony rolnicze określone

cechami, które byłyby powszechnie akceptowane przez środowiska zajmujące

się tą problematyką”29. Autor publikacji proponuje w wyznaczaniu regionów

produkcji mleka dość standardowy wskaźnik, ale możliwy do ustalenia i dość

dobrze opisujący koncentrację produkcji mleka, jakim jest obsada krów

mlecznych w poszczególnych powiatach w 2010 roku oraz jej zmiany w

latach 2002-201030.

Do łącznej oceny koncentracji chowu krów mlecznych w poszczególnych

powiatach (obsady krów oraz jej zmian w latach 2002-2010) posłużono się

„wskaźnikiem względnej efektywności punktowej”31. Metoda ta polega na

przydzielaniu określonej liczby punktów wybranym wskaźnikom lub

miernikom (w tym przypadku - odsadzie krów w 2010 roku oraz jej zmianach

w latach 2002-2010). Punktowanie polega na tym, że jednostka (w tym

przypadku powiat) osiągająca najlepszą wartość danego wskaźnika lub

miernika otrzymuje 100 punktów, natomiast jednostka, w którym dany

wskaźnik lub miernik ma wartość najgorszą – 0 punktów. Pozostałe otrzymują

liczby punktów, które oblicza się według podanej formuły:

28

Kuciński K., (2009), Geografia ekonomiczna, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska,

Warszawa

29 Bański J., (2007), Geografia rolnictwa Polski, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,

Warszawa, s. 197

30 Najlepszym miernikiem opisującym wskazany problem jest produkcja mleka z

określonego obszaru Polski. Ze względu na brak takich informacji statystycznych (GUS,

ARR) posłużono się informacją o obsadzie krów w określonych jednostkach

administracyjnych. Obszar administracyjny województw jest zbyt zróżnicowany (niestety

często przyjmowany do analizy zachodzących zmian w Polsce), aby właściwie opisywać

rozważny problem. Przyjęto, że właściwą jednostką administracyjną, do analizy tego

zjawiska będzie powiat. Wydzielony okres wynika z dostępności danych statystycznych. W

roku 2002 oraz 2010 przeprowadzony został, przez Główny Urząd Statystyczny,

Powszechny Spis Rolny

31 Manteuffel R., (1979), Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego, PWRiL,

Warszawa

20

d

aL

100 (1)

L – liczba punktów,

a – różnica między wartością danego wskaźnika w danej jednostce

(powiecie) a wartością najgorszą,

d – różnica między wartością najlepszą a najgorszą wartością wskaźnika w

badanej zbiorowości.

Dodatkowo wydzielone zostały regiony (grupy minimum 5 powiatów

przylegających do siebie) pod kątem szans dalszego rozwoju produkcji

mleka. Przyjęto założenie, że o rozwoju produkcji mleka w regionie decydują

gospodarstwa rolnicze32, które tą działalność chcą rozwijać (zwiększać tę

produkcję). Szanse ich rozwoju uzależnione są od wielu czynników, z których

(poza decydującym, jakim jest gotowość rolnika do rozwijania tej produkcji33)

najważniejszymi są: 1) poziom dotychczas realizowanej produkcji mleka34,

2) głębokość specjalizacji gospodarstw w produkcji mleka35, 3) dostępność

32

Ogniwo przetwórstwa mleka (mleczarnie) w łańcuchu marketingowym stanowi bardzo

ważną rolę. Jednak w polskich warunkach, po 2008 roku, można zauważyć prowadzone na

szeroką skalę działania inwestycyjne w mleczarniach (m.in. dzięki funduszom z UE), które

spowodowały, że potencjał przetwórczy w Polsce jest większy niż produkcja mleka.

Wnioski te wynikają z badań J. Seremak-Bulge oraz M. Pietrzaka. Dostrzec to także można

czytając (słuchając) postulatów przedstawicieli związków branżowych (Związku

Prywatnych Przetwórców Mleka oraz Związku Spółdzielni Mleczarskich) domagający się

likwidacji kwot mlecznych w UE. Kwestie mechanizmów oddziaływania wybranych

mleczarni na rolników autor przedstawił w pracy pt: „Strategie rozwoju polskich

gospodarstw ukierunkowanych na produkcję mleka w kontekście wspólnej polityki rolnej

UE”.

33 „Rolnik musi lubić krowy, żona go wspierać i pomagać a dzieci angażować się w

prowadzenie gospodarstwa rolniczego”. W innych warunkach rodzinnych podejmowanie i

rozwijanie tej działalności jest niemożliwe.

34 Dotychczasowy poziom realizowanej produkcja mleka świadczy o towarowości

gospodarstwa i jego potencjale produkcyjnym (zasoby ziemi i budynków muszą być

wystarczające do wyżywienia i utrzymania zwierząt, maszyny i urządzenie pozwalają na

prowadzenie produkcji w określonych rozmiarach). Dostęp do precyzyjnych informacji o

produkcji mleka z gospodarstw rolniczych jest ograniczona, stąd można przyjąć mirnik

mniej dokładny (możliwy jednak do ustalenia) jakim jest pogłowie krów mlecznych w

gospodarstwach rolniczych.

35 Głębokość specjalizacji świadczy o organizacji gospodarstwa oraz w przypadku

rozważania kierunków rozwoju pozwala na różnicowanie koniecznych nakładów

inwestycyjnych. W przypadku gospodarstw głęboko wyspecjalizowanych w produkcji

mleka proste metody (bez dużych nakładów inwestycyjnych) zwiększenia produkcji mleka

są niemożliwe. Problematykę organizacji gospodarstw mlecznych autor przedstawił w

publikacji pt: „Efektywność gospodarstw wyspecjalizowanych w produkcji mleka”.

21

ziemi (własna i możliwość dzierżawy)36, 3) relacje cenowe pomiędzy

produktami i środkami produkcji. Dodatkowo w przypadku rozważań

dotyczących rozwoju produkcji mleka w poszczególnych regionach Polski

konieczne jest zwrócenie uwagi na stopień koncentracji produkcji mleka.

Odsetek gospodarstw utrzymujących krowy mleczne we wsi, gminie, powiecie

ma wpływ (w pewnym stopniu) na kierunki rozwoju regionu. Większa

koncentracja produkcji mleka (więcej gospodarstw utrzymujących krowy)

sprzyja zarówno konkurencji, jak również umożliwia większą kooperację

gospodarstw. Stan ten przyczynia się też do większego zainteresowaniem

odbiorców mleka (mleczarni) regionem. Autor, biorąc pod uwagę: 1) cele

pracy, 2) przedstawione powyżej czynniki, oraz 3) dotychczasowe badania

prowadzone w tym zakresie, wydzielił trzy regiony (tabela 1).

Tabela 1. Regiony i kryteria ich wyodrębnienia pod względem szans rozwoju produkcji

mleka

Wydzielone regiony Kryteria

Udział

gospodarstw

utrzymujących

krowy mleczne

Ukierunkowanie na

produkcję mleka

Poziom towarowej

produkcji mleka

„Regiony skazane na

towarową produkcję mleka”

Powyżej 10% Powyżej 30%

gospodarstw z obsadą

ponad 100 krów na

100 ha UR

Powyżej 30%

gospodarstw

utrzymywało 10

krów i więcej

„Regiony z małymi szansami

na rozwój towarowej

produkcji mleka”

Poniżej 10% Poniżej 30%


ponad 100 krów na

100 ha UR

Poniżej 30%

gospodarstw

utrzymywało 10

krów i więcej

„Regiony, które mogą

zmienić (rozwinąć lub

ograniczyć) towarową

produkcję mleka”

Powyżej 10% Poniżej 30%


ponad 100 krów na

100 ha UR

Powyżej 30%

gospodarstw

utrzymywało 10

krów i więcej

Źródło: opracowanie własne

Po wydzieleniu regionów pod względem możliwości rozwoju produkcji

mleka oraz określeniu mierników i wskaźników dobrze opisujących wskazane

zagadnienie pojawia się kwestia zdefiniowania ich poziomu i dostępności

danych do ich ustalenia. Autor, ze względu na brak badań w tym zakresie

subiektywnie założył, że jeżeli w regionie jest powyżej 10% gospodarstw

36

Zasoby ziemi własnej i dzierżawionej decydują o możliwościach wyżywienia zwierząt.

W polskich warunkach zakup pasz objętościowych jest rzadkością i zajmując się chowem

krów mlecznych trzeba zapewnić odpowiednie zasoby pasz objętościowych (powierzchni

UR). Prowadząc gospodarstwo mleczne trzeba też pamiętać o wymaganiach zwianych z

ochroną środowiska – obsada ponad 1,5 DJP/ha najczęściej powoduje przekroczenie normy

170 kg azotu na ha UR, co jest niewskazane. Trzeba wyraźnie podkreślić, że w polskich

gospodarstwach rodzinnych głównym czynnikiem ograniczającym produkcję rolniczą są

zasoby ziemi.

22

utrzymujących krowy37, powyżej 30% dysponuje obsadą powyżej 100 sztuk

krów na 100 ha UR (na podstawie prowadzonych badań, można przyjąć, że są

to gospodarstwa wyspecjalizowane w produkcji mleka) oraz ponad 30%

gospodarstw (utrzymujących krowy mleczne) posiadało w 2010 roku powyżej

10 krów można uznać, że „skazany” jest on na towarową produkcję mleka (z

wyraźnym wskazaniem na jej rozwój). W regionach określonych, jako

„Regiony z małymi szansami na rozwój towarowej produkcji mleka” musiało

zachodzić niespełnienie przynajmniej dwóch wymienionych kryteriów.

„Potencjalne regiony, które mogą zmienić (rozwinąć lub ograniczyć) produkcję

mleka różniły się od „Regionów skazanych na towarową produkcję mleka”

parametrem ukierunkowania gospodarstw na produkcję mleka - obsada

powyżej 100 krów na 100 ha UR nie mogła być większa niż u 30%

gospodarstw. Podejście takie powoduje, że czynnik ziemi, który najczęściej

ogranicza rozwój produkcji mleka nie był główną barierą.

1.3.4. Założenia metodyczne dotyczące modelowanych gospodarstw

Po wydzieleniu regionów z różnymi „szansami” rozwoju produkcji

mleka, autor proponuje zwrócić szczególną uwagę (ze względu na cele pracy)

na „regiony, które mogą zmienić (rozwinąć lub ograniczyć) produkcję

mleka” w Polsce. Ze względu na złożoność rozważnego zjawiska (mnogość

czynników wpływających na potencjalne zmiany w gospodarstwach

rolniczych), brak danych statystycznych i ograniczone możliwości autora,

przyjęto pewne uproszczenia. Założono, na podstawie dostępnych danych

statystycznych, literatury przedmiotu i wcześniejszych badań autora, że

kluczowymi czynnikami endogenicznymi, różnicującymi gospodarstwa i

oddziaływującymi na kierunki ich rozwoju są: 1) rozmiar dotychczas

realizowanej produkcji mleka, 2) jakość gleb, 3) struktura UR (udział TUZ w

UR), 4) poziom produkcyjności („kultura rolna”). Dlatego też zbudowano

modele ekonometryczne dla trzech typów gospodarstw zróżnicowanych

rozmiarami realizowanej produkcji, warunkami naturalnymi (jakość gleb,

struktura UR) i poziomem produkcyjności. Stąd przeprowadzono rozważania

modelowe, przyjmując następującą procedurę:

a. Wyodrębniono trzy typy gospodarstw o zróżnicowanej skali produkcji

mleka – „gospodarstwa małe, średnie i duże”. Zdefiniowano je na

podstawie liczby utrzymywanych krów, przyjmując za gospodarstwa: a)

37

Średnia dla powiatów wiejskich w 2010 roku, według danych z Powszechnego Spisu

Rolnego wynosiła 26,7%

23

„małe” – utrzymujące 15 krów mlecznych, b) „średnie” – utrzymujące 25

krów mlecznych, c) „duże” – utrzymujące 50 krów mlecznych38.

b. Modelowane gospodarstwa zróżnicowano potencjałem produkcyjnym

przyjmując dwa najważniejsze kryteria: 1) jakość gleb – gleby dobre o

wskaźniku bonitacji powyżej jedności oraz gleby słabe o wskaźniku

bonitacji poniżej 0,7; 2) udział użytków zielonych w strukturze użytków

rolnych – odpowiednio 25% i 50%

c. Modelowane gospodarstwa, zróżnicowane rozmiarami produkcji mleka i

potencjałem produkcyjnym, podzielono prowadzoną „kulturą rolną”. Jej

odzwierciedleniem jest osiągany poziom produkcyjności roślin i zwierząt

(ściśle związany z intensywnością produkcji). Wydzielono dwa poziomy

produkcyjności – umownie nazywając „1” oraz „2”.

Po przeprowadzonych obliczeniach, dla wydzielonych modeli

gospodarstw, funkcjonujących w określonych warunkach naturalnych,

dokonano odniesienia do wydzielonych subregionów (zróżnicowanych

warunkami naturalnymi i potencjałem gospodarstw), które mogą zmienić

(zwiększyć lub zmniejszyć) produkcję mleka.

1.3.5. Konstrukcja i parametry ekonometrycznych modeli gospodarstw

rolniczych

W celu określenia możliwych kierunków rozwoju gospodarstw

zajmujących się chowem krów mlecznych autor zaproponował optymalizację

liniową, bazując na algorytmie simpleks. Jest to metoda pozwalająca na

wskazanie optymalnych rozwiązań produkcyjnych z uwzględnieniem wielu

ograniczeń (zasobowych, technologicznych, środowiskowych) przy założonym

kryterium celu. Dodatkowo stosując algorytm simpleks możliwa jest ocena

wrażliwości rozwiązań przedstawionych w modelach pod kątem zmiany

zasobów i ich cen oraz kosztów produkcji i cen sprzedaży produktów

gotowych.

38

W niniejszej pracy, punktem wyjścia w ustalaniu parametrów modelowanych

gospodarstw był rozmiar prowadzonej produkcji mleka. Rozważaniom poddano

gospodarstwa, w których teoretycznie rozwijanie produkcji mleka jest możliwe, stąd

przyjęto, że punktem wyjścia będą jednostki utrzymujące minimum 15 krów mlecznych

(gospodarstwa „małe”). Jak wynika z badań autora i innych, w jednostkach utrzymujących

poniżej 10 krów mlecznych (produkujących poniżej 50 000 tys. litrów mleka rocznie) i

kierując się kryterium maksymalizacji dochodu rodziny rolniczej, rozwijanie produkcji

mleka jest nieuzasadnione.

24

Ogólny model

warunki ograniczające (1)

dla niektórych j,

funkcja celu (2)

gdzie:

aij - zużycie i-tego środka produkcji na wytworzenie jednostki j-tego produktu

dla (i=1,…,k oraz j=1,…,n)

bi – posiadany zasób i-tego środka produkcji

cj – cena lub nadwyżka brutto z: 1) hektara produkcji roślinnej, 2) na sztukę

strukturalną w produkcji zwierzęcej (krowa z odpowiednim przychówkiem),

dj – minimalna ilość j-tego produktu jaką trzeba wytworzyć (np.: aby wyżywić

zwierzęta)

gj – maksymalna ilość j-tego produktu jaką można wytworzyć

xj – wielkość produkcji j-tego produktu

W przygotowanych modelach autor wprowadził 99 zmiennych

decyzyjnych i 59 warunków bilansowych w wariancie funkcjonowania

gospodarstwa wyposażanego w gleby dobre oraz 75 zmiennych decyzyjnych i

49 warunków bilansowych w wariancie funkcjonowania gospodarstwa

wyposażanego w gleby słabe. Modele budowano w oparciu o przeciętne

warunki cenowe z lat 2008-2011. Wyniki rozwiązań pozwoliły na

nakreślenie możliwych kierunków rozwoju gospodarstw mlecznych.

1.3.5.1. Zmienne decyzyjne

a) Zmienne decyzyjne użytków rolnych

Do modelu wprowadzono cztery zmienne:

wzięcie w dzierżawę gruntów ornych,

wzięcie w dzierżawę użytków zielonych,

oddanie w dzierżawę własnych gruntów ornych,

oddanie w dzierżawę własnych użytków zielonych.

Wprowadzenie przedstawionych zmiennych, pozwala zarówno na

powiększenie zasobów własnych użytków rolnych, jak też umożliwia oddanie

ich w dzierżawę. Czynnikiem decydującym o rozwiązaniu jest kryterium

funkcji celu. Algorytm obliczeniowy wskazuje, które rozwiązanie jest bardziej

25

korzystne z punktu widzenia przyjętego kryterium celu (maksymalizacji

dochodu rodziny rolniczej39).

b) Zmienne decyzyjne z produkcji roślinnej

W budowanych modelach gospodarstw zajmujących się chowem bydła

mlecznego, jako zmienne decyzyjne z produkcji roślinnej wprowadzono

działalności najczęściej pojawiające się w gospodarstwach wyodrębnionych w

FADN w typie „krowy mleczne”40. Z uwagi na różne uwarunkowania

przyrodnicze, w których funkcjonować mogą gospodarstwa zajmujące się

produkcją mleka, zaproponowano dwie grupy zmiennych – „dla gospodarstw

dysponujących glebami dobrymi” i „gospodarstw z glebami słabymi” (tabela

2).

Bardzo ważnym zagadnieniem, mającym wpływ na uzyskiwane wyniki

ekonomiczne jest przyjęcie odpowiedniego poziomu produkcyjności roślin i

zwierząt41.

W pracy przyjęto dwa poziomy produkcyjności („produkcyjność 1”,

„produkcyjność 2”). Pierwszy poziom produkcyjności przyjęto na poziomie

zbliżonym do przeciętnego w naszym kraju (gospodarstw towarowych42),

natomiast w drugim poziomie produkcyjności dopuszczono podniesie poziomu

plonów roślin uprawnych od 20 do 25% i wydajności mlecznej krów o 5%

(tabela 2). Poprawa poziomu plonów o 20-25% jest działaniem możliwym do

spełnienia w wyniku poprawy technologii produkcji. W produkcji zwierzęcej

podniesienie poziomu produkcyjności jest bardziej skomplikowane.

Zwiększenie wydajności mlecznej krów może odbywać się poprzez poprawę

żywienia oraz polepszenie potencjału genetycznego, co szczególnie w

39

Dochód łączny obejmujący dochody z gospodarstwa rolniczego i spoza gospodarstwa.

Pojęcie dochodu rodziny rolniczej stosowane jest przez dr L. Goraja i współpracowników

w publikacji pt: Poziom i struktura dochodów rodzin rolniczych z gospodarstw

prowadzących rachunkowość w 2010 roku, Wydawnictwo IERiGŻ, Warszawa 2012

40 Pr. zbiorowa pod redakcją L. Goraja, (2011), Wyniki standardowe uzyskane przez

gospodarstwa rolne uczestniczące w Polskim FADN w 2010 roku, Warszawa

41 W literaturze przedmiotu istnieją dwa zbliżone do siebie pojęcia: produkcyjność i

produktywność. Często używane są zamiennie, jednak wyróżnia się ich subtelne różnice.

Produkcyjność wynika z zespołu pewnych cech biologicznych poszczególnych roślin lub

zwierząt. Produkcyjność zawsze wyrażana jest w jednostkach naturalnych i mówi o

wydajności technologicznej. Produktywność natomiast oznacza produkcję w przeliczeniu

na jednostkę jednego z podstawowych czynników produkcji. Jednym z działań, które może

podejmować rolnik jest zwiększanie produkcyjności roślin i zwierząt, czyli podnoszenie

poziomu plonów i wydajności jednostkowych zwierząt. Działania takie wiążą się z reguły z

podnoszeniem intensywności produkcji, czyli zwiększeniem nakładów pracy żywej i

uprzedmiotowionej na jednostkę powierzchni.

42 Pr. zbiorowa pod redakcją L. Goraja, (2011), Wyniki standardowe ….op.cit.

26

przypadku tego drugiego czynnika jest dość problematyczne. Przyjęto

założenie, że w gospodarstwach określonych jako „małe” roczna wydajność

mleczna krów, przy pierwszym poziomie produkcyjności będzie wynosiła 5000

litrów od krowy. Odpowiednio w gospodarstwach określane jak „średnie” i

„duże” przyjęto wydajność mleczną na poziomie 5500 i 6000 litrów od krowy.

W wariancie z drugim poziomem produkcyjności wydajność mleczną

zwiększono o 10%.

Tabela 2. Potencjalne działalności z produkcji roślinnej i poziom ich plonów możliwych do

uprawy na gruntach ornych

Potencjalne działalności

Gospodarstwa z glebami dobrymi Gospodarstwa z glebami słabymi

Poziom produkcyjności

1 [dt/ha]


2 [dt/ha]


1 [dt/ha]


2 [dt/ha]

Działalności potencjalnie towarowe

Pszenica ozima 45,0 55,0 - -

Jęczmień ozimy 40,0 50,0 - -

Pszenżyto ozime 40,0 50,0 30,0 35,0

Żyto - - 25,0 30,0

Pszenica jara 40,0 45,0 - -

Jęczmień jary 40,0 45,0 - -

Owies 30,0 40,0 - -

Mieszanka zbożowa 30,0 40,0 25,0 30,0

Kukurydza na ziarno 60,0 80,0 50,0 60,0

Gryka na nasiona - - 10,0 12,0

Łubin wąskolistny 20,0 23,0 - -

Groch pastewny (peluszka) 20,0 25,0 - -

Łubin żółty - - 12,0 15,0

Rzepak ozimy 25,0 30,0 - -

Buraki cukrowe 500,0 550,0 - -

Ziemniaki jadalne 200,0 220,0 150,0 180,0

Działalności pastewne

Zielonka z pastwiska 380,0 420,0 300,0 320,0

Sianokiszonka z TUZ 160,0 190,0 150,0 175,0

Siano z TUZ 60,0 80,0 50,0 64,0

Kukurydza na kiszonkę 440,0 480,0 400,0 440,0

Lucerna z trawami na zielonkę 390,0 450,0 - -

Lucerna z trawami na kiszonkę 190,0 215,0 - -

Mieszanka zbożowo-strączkowa

(GPS) na kiszonkę 195,0 227,0 163,0 195,0

Mieszanka traw na GO na zielonkę 250,0 300,0 200,0 250,0

Mieszanka traw na GO na kiszonkę 125,0 150,0 100,0 125,0


c) Zmienne rozdysponowania produktów roślinnych

Do modelu wprowadzono zmienne przedstawiające różne sposoby

rozdysponowania produkcji roślinnej. Konstrukcja modelu umożliwia

sprzedaż potencjalnie towarowych roślin lub przeznaczenie ich na pasze.

Zmienne dotyczące rozdysponowania produktów roślinnych zostały

pogrupowane w następujące bloki:

zmiennych rozdysponowania produktów roślinnych na sprzedaż,

27

zmiennych rozdysponowania produktów roślinnych na pasze dla bydła w

okresie żywienia zimowego,

zmiennych rozdysponowania produktów roślinnych na pasze dla bydła w

okresie żywienia letniego.

Dodatkowo wprowadzono zmienne decyzyjne określające sposoby

zagospodarowania trwałych użytków zielonych (na siano, na sianokiszonkę, na

zielonkę).

d) Zmienne dotyczące zakupu środków obrotowych

W modelu wyodrębniono następujące bloki zmiennych dotyczących

zakupu środków obrotowych:

zakup pasz treściwych dla bydła na okres żywienia zimowego (mieszanka

uzupełniająca),

zakup pasz treściwych dla bydła na okres żywienia letniego (mieszanka

uzupełniająca),

zakup nawozów mineralnych (N,P,K).

e) Zmienne dotyczące produkcji zwierzęcej

W konstruowanych modelach ekonometrycznych gospodarstw przyjęto

trzy zmienne z zakresu produkcji zwierzęcej:

bydło mleczne ze sprzedażą cieląt (3-y tygodniowych byczków),

bydło mleczne w cyklu zamkniętym (odchów byczków i sprzedaż młodego

bydła opasowego w wadze 450-500 kg),

bydło mięsne w cyklu zamkniętym (chów mamkowy).

W modelu zmienne z produkcji zwierzęcej zostały zagregowane.

Zmienne zostały skonstruowane w oparciu o modelowy obrót stada, w którym

przyjęto określone parametry (tabela 3).

Tabela 3. Parametry modelowego obrotu stada

Wyszczególnienie Bydło

mleczne ze

sprzedażą

cieląt

(byczków)

Bydło

mleczne w

cyklu

zamkniętym

Bydło

mięsne w

cyklu

zamkniętym

Brakownie krów [%] 20 20 20

Proc. wyciel. krów ze st. początkowego [%] 90 90 80

Upadki ciel. do 2 tygodni [%] 3 3 1

Upadki ciel. od 2 tyg - 0,5r. [%] 2 2 2

Proc. niezacielonych jałówek >1,5r.[%] 25 25 20

Procent sprzedawanych cieląt (byczków) do 3 tyg. 100 0 0

Procent sprzedawanych MBO [%] 0 100 100


f) Zmienne dotyczące sezonowego donajmu pracy i możliwości pracy

poza gospodarstwem

Przyjęto sześć zmiennych dotyczących sezonowego donajmu pracy:

28

sezonowy donajem pracy w I okresie agrotechnicznym,

sezonowy donajem pracy w II okresie agrotechnicznym,

sezonowy donajem pracy w III okresie agrotechnicznym,

sezonowy donajem pracy w IV okresie agrotechnicznym,

sezonowy donajem pracy w V okresie agrotechnicznym.

sezonowy donajem pracy w VI okresie agrotechnicznym,

Dodatkowo wyodrębniono sześć zmiennych (do okresów

agrotechnicznych wymienionych powyżej) zakładających możliwość pracy

poza gospodarstwem właściciela i członków rodziny zaliczających się do

zasobów własnych robocizny. Okresy agrotechniczne wyodrębniono na

podstawie prac F. Manieckiego43.

g) Zmienne określające możliwość zwiększenia posiadanych stanowisk

dla bydła

Liczba dodatkowych stanowisk dla bydła mlecznego (dla krów

mlecznych z odpowiednim przychówkiem);

Liczba dodatkowych stanowisk dla bydła mięsnego (dla krów mięsnych

z odpowiednim przychówkiem).

Potrzeba wprowadzenia dwóch zmiennych wynika z różnych kosztów

modernizacji budynków w zależności od sposobu użytkowania bydła (różne

parametry w funkcji celu).

1.3.5.2. Bloki warunków bilansowych

a) Bilans zasiewów. Warunek ten wiąże wszystkie działalności z produkcji

roślinnej z powierzchnią własnych gruntów ornych oraz z powierzchnią

gruntów ornych możliwych do dzierżawy.

b) Bloki warunków agrotechnicznych produkcji roślinnej

Zadaniem warunków agrotechnicznych produkcji roślinnej w modelu jest

zapewnienie prawidłowego następstwa roślin oraz zapewnienie właściwej

częstotliwości uprawy rośliny na tym samym polu. Dla każdej wprowadzonej

do modelu działalności roślinnej sformułowane zostały bilanse zmianowania

roślin (po jakich roślinach można bezpośrednio uprawiać inną). Uzupełnione

zostały bilansami częstotliwości uprawy danej rośliny na tym samym polu.

43

Maniecki F., (1999), Normatywy z organizacji pracy [w] pr. zbiorowej pt: Katalog norm

i normatywów, Wydawnictwo SGGW, Warszawa . Autor wyodrębnił 6 okresów

agrotechnicznych na podstawie prac wykonywanych w gospodarstwach rolniczych: okres

pierwszy – 26.11-15.03; okres drugi – 16.03-14.05; okres trzeci – 15.05-20.07; okres

czwarty – 21.07-25.08; okres piąty – 26.08-25.10; okres szósty – 26.10-25.11.

29

Grupa roślin Maksymalny udział w strukturze zasiewów [%]

Zboża 50

Okopowe 25

Strączkowe 25

Pastewne 50

Buraki cukrowe + rzepak 50

c) Blok warunków bilansowych dotyczących trwałych użytków zielonych

Blok warunków dotyczących trwałych użytków zielonych zawiera dwa

bilanse: 1) bilans TUZ własnych, 2) bilans TUZ dzierżawionych.

Bilans są ze sobą powiązane. Konstrukcja modelu zapewnia możliwość

wyboru przez algorytm dodzierżawienia wymienionych elementów UR bądź

rezygnacji z tej formy powiększenia gospodarstwa.

d) Bloki warunków dotyczących rozdysponowania produktów roślinnych

W bloku warunków dotyczących rozdysponowania produktów roślinnych

wszystkie zmienne (bloki zmiennych rozdysponowania produktów roślinnych

na sprzedaż, na pasze dla bydła w okresie żywienia zimowego, na pasze dla

bydła w okresie żywienia letniego) są powiązane ze zmiennymi bloków

produkcji roślinnej. Kolejne warunki tego bloku bilansują produkty uzyskiwane

z produkcji roślinnej z możliwymi wariantami ich rozdysponowania. Przy

zmiennych produkcji roślinnej w analizowanych warunkach bilansowych

znajdują się parametry określające plony (tabela 2).

e) Bloki warunków dotyczących żywienia zwierząt

Bilanse dotyczące żywienia zwierząt zapewniają odpowiednie pokrycie

zapotrzebowania na składniki pokarmowe możliwymi paszami zarówno

własnymi, jak i z zakupu. Do ustalenia zapotrzebowania na składniki

pokarmowe dla bydła oraz ustalenia zawartości składników pokarmowych w

poszczególnych paszach w modelach przyjęto system żywienia DLG

(Nettoenergie Laktation). Stosowany jest on w wielu krajach, m.in. w

Niemczech, Szwajcarii i Holandii. Najnowsze Normy DLG określają wartość

energetyczną pasz w energii netto laktacji (NEL - Netto Energie Laktation),

czyli wyrażają tylko tę część zawartej w nich energii brutto, którą krowy

wykorzystują na produkcję mleka (po pokryciu potrzeb bytowych) i która

ewentualnie może zostać odłożona w postaci tłuszczu zapasowego jako rezerwa

energetyczna. W systemie tym bilansuje się oprócz energii także białko oraz

suchą masę44.

44

DLG - Futterwerttabellen Wiederkauer (1997), Wydawnictwo DLG, Wydanie polskie - DLG

- tabele wartości pokarmowej pasz i norm żywienia przeżuwaczy

30

f) Bloki warunków dotyczących siły roboczej

Blok warunków dotyczących siły roboczej zawiera 12 bilansów:

pierwsza grupa - bilanse własnej siły roboczej w sześciu okresach

agrotechnicznych (6 bilansów), druga grupa - bilanse sezonowego donajmu siły

roboczej w 6 okresach agrotechnicznych (6 bilansów),

Przedstawione warunki bilansowe zapewniają, że nakłady pracy

potrzebne do prowadzenia poszczególnych działalności roślinnych i

zwierzęcych zostaną pokryte zasobami pracy własnej i pracy najemnej

(sezonowej). Konstrukcja modelu zapewnia w pierwszej kolejności

wykorzystanie pracy własnej. Następnie pojawia się możliwość sezonowego

donajmu pracowników, pod warunkiem, że to działanie przyczyni się do

zwiększenia dochodu rodziny rolniczej (funkcja celu w modelu). W modelach

określono zasoby pracy własnej przyjmując dwie osoby pełnosprawne,

pracujące przeciętnie osiem godzin w dni robocze. Górną granicę możliwości

donajmu pracowników sezonowych ustalono zakładając, że będzie możliwość

zatrudnienia przeciętnie trzech pracowników przez 8 godzin dziennie w

wyodrębnionych okresach agrotechnicznych (od I do VI) w modelach

gospodarstw określonych jako „małe” lub „średnie”. W przypadku

gospodarstwa określonego jako „duże” zwiększono potencjalną ,liczbę

pracowników najemnych do czterech.

g) Bloki warunków dotyczących nawożenia

Blok warunków dotyczących nawożenia zawiera trzy bilanse: 1) bilans

nawożenia azotem, 2) bilans nawożenia fosforem, 3) bilans nawożenia

potasem. Przedstawione bilanse wiążą wszystkie zmienne produkcji roślinnej

ze zmiennymi bloku produkcji zwierzęcej oraz zmiennymi zakupu nawozów

mineralnych. Bilanse te zapewniają (zgodne z normami dawki składników

pokarmowych), że łączne zapotrzebowanie wszystkich roślin na składniki

pokarmowe nie będzie większe, niż suma tych składników zawartych w

zakupionych nawozach mineralnych oraz zawartych w wyprodukowanych

przez zwierzęta nawozach organicznych.

h) Bloki warunków dotyczących stanowisk dla zwierząt

Blok warunków dotyczących stanowisk dla bydła zawiera trzy bilanse: 1)

bilans dotychczasowych stanowisk dla bydła mlecznego, 2) bilans stanowisk w

modernizowanym budynku dla bydła mlecznego, 3) bilans stanowisk dla bydła

mięsnego.

1.3.5.3. Parametry funkcji celu

Jako kryterium funkcji celu w modelach przyjęto maksymalizację dochodu

rodziny rolniczej (bez uwzględnienia kosztów amortyzacji od posiadanych

środków trwałych). Przyjęcie takiego kryterium pozwala na

31

maksymalizowanie korzyści finansowych z posiadanych zasobów

gospodarstwa. W modelach dopuszcza się zmianę zasobów gospodarstwa

(wyposażenie w budynki – adaptacja istniejącej stodoły w oborę), jednak

zmiana ta powoduje powstawanie kosztów, które ujmowane są w funkcji celu.

Źródłem przychodów modelowanych gospodarstw rolniczych jest sprzedaż

produktów roślinnych i zwierzęcych (zwierząt), ewentualna praca poza

gospodarstwem oraz wartość z dzierżawy użytków rolnych. Parametry funkcji

celu, przypisane poszczególnym zmiennym rozdysponowania produktów

roślinnych na sprzedaż, są cenami jednostkowymi poszczególnych produktów,

a cena godziny pracy własnej odpowiada możliwej do uzyskania płacy za pracę

poza gospodarstwem. Koszty działalności z produkcji roślinnej (bez kosztów

nawozów i skorygowane o dopłaty bezpośrednie oraz ewentualną wartość

produktów ubocznych) przypisane są zmiennym „zasiewy pszenicy ozimej,

zasiewy pszenicy jarej, itd.” Koszty nawożenia powiązane są w modelu z

cenami podstawowych składników mineralnych (N, P, K) występującymi w

nawozach mineralnych oraz z zawartością składników w nawozach

organicznych.

W ramach możliwej do prowadzenia produkcji zwierzęcej

zaproponowano trzy zmienne decyzyjne (informacje powyżej), dla których w

funkcji celu przyjęto przychody generowane ze sztuki strukturalnej (krowy

mlecznej z odpowiednim przychówkiem w zależności od przyjętego wariantu

produkcji oraz krowy mięsnej z odpowiednim przychówkiem) pomniejszone o

koszty weterynaryjne, energię elektryczną i ubezpieczenie zwierząt. Pozostałe

koszty zmienne (koszty pasz treściwych i objętościowych) przyjmowane są

przez algorytm obliczeniowy w zależności od przyjętego sposobu żywienia. W

modelu jest możliwość rozszerzenia prowadzenia produkcji zwierzęcej, pod

warunkiem poprawy funkcji celu (maksymalizacji dochodu rodziny rolniczej

bez kosztów amortyzacji od już posiadanych środków trwałych). Kolejne sztuki

strukturalne (wprowadzane do rozwiązania) obciążone są dodatkowo kosztem

modernizacji stanowiska w istniejącym budynku (stodole). Kalkulując koszt

stanowiska dla krowy mlecznej z przychówkiem w modernizowanej stodole

przyjęto nakłady inwestycyjne potrzebne na modernizację budynku w kwocie

6000 zł na stanowisko oraz zakup wysokocielnych jałówek (cena zakupu

jałówki 5000 zł minus 1500 zł cena wybrakowanej krowy = 3500 zł). Nakłady

inwestycyjne dyskontowano przyjmując stopę dyskonta na poziomie 5%, okres

użytkowania modernizowanego budynku 30 lat, okres użytkowania

zakupionych wysokocielnych jałówek 5 lat. Kalkulując koszt stanowiska dla

krowy mięsnej z przychówkiem w modernizowanej stodole oraz w

modernizowanej obecnej oborze przyjęto nakłady inwestycyjne potrzebne na

modernizację budynku w kwocie 1500 zł na stanowisko oraz zakup

wysokocielnych jałówek rasy mięsnej (cena zakupu jałówki 5500 zł minus

32

2500 zł cena wybrakowanej krowy = 3000 zł). Nakłady inwestycyjne

dyskontowano przyjmując takie same parametry jak dla krów mlecznych. W

modelu założono, że osoby pracujące w gospodarstwie mają możliwość pracy

poza gospodarstwem. Cenę za godzinę pracy przyjęto na poziomie 12,5 zł w

wariancie z średnimi cenami z lat 2009-2011. Przyjęte ceny za godzinę pracy

pozwalają uzyskać miesięczne wynagrodzenie netto odpowiednio w kwocie

2000 zł.

1.4. Organizacja badań

Etap 1 – Poznanie i przedstawienie sytuacji na rynku mleka (produkcja

mleka, efektywność techniczna i ekonomiczna typowych gospodarstw

mlecznych) w wybranych krajach świata. Badania przeprowadzono głównie

na podstawie studiów literatury. Ważnym elementem są informacje

przedstawiane w ramach Międzynarodowej Sieci Gospodarstw

Porównawczych (IFCN).

Etap 2 – Identyfikacja regionów w Polsce charakteryzujących się

zwiększeniem lub stagnacją produkcji mleka w latach 1989-2010 ze

szczególnym uwzględnieniem okresu 2002 – 2010. Na podstawie danych

statystycznych (Powszechny Spis Rolny + dane ARR z systemu kwotowania

produkcji mleka) i literatury przedmiotu przedstawione zostały stany oraz

zmiany w chowie krów mlecznych i produkcji mleka w poszczególnych

jednostkach administracyjnych (szczególnie na poziomie powiatów) w

analizowanych latach. Następnie zostały wydzielone regiony rozwijające chów

krów i regiony ograniczające tą działalność.

Etap 3 – Charakterystyka regionów, zwiększających i zmniejszających

pogłowie krów w Polsce, pod kątem przyrodniczym. Założono, że ważnymi

cechami przyrodniczymi wpływającymi na produkcję rolniczą (w tym na chów

krów) są: warunki klimatyczne, jakość gleb, udział użytków zielonych w

strukturze UR. W efekcie opisane zostały warunki przyrodnicze (wybrane

elementy) panujące w regionach rozwijających i ograniczających produkcję

mleka. Dodatkowo próbowano przedstawić, na podstawie literatury

przedmiotu, oddziaływanie zaszłości historycznych na bieżącą sytuację

gospodarstw prowadzących chów krów w poszczególnych częściach Polski.

Etap 4 - Określenie czynników ekonomicznych i społecznych

wpływających na zmiany produkcji mleka w poszczególnych regionach

Polski

Na podstawie literatury przedmiotu zostały określone potencjalne

czynniki ekonomiczne (endo- i egzogeniczne) i społeczne wpływające na

decyzje rolników o zwiększeniu bądź stagnacji w produkcji mleka. Szczególna

uwaga została zwrócona na wcześniej wyodrębnione regiony zwiększające i

33

ograniczające produkcję mleka. Przeanalizowane zostały dane statystyczne

dostępne (publikowane) w urzędach statystycznych (Główny Urząd

Statystyczny, Wojewódzkie Urzędy Statystyczne). Analiza została pogłębiona

informacjami (głównie opiniami) uzyskanymi z przeprowadzonych wywiadów

(z zastosowaniem kwestionariusza45) w wybranych do badań gminach

wiejskich (większość wywiadów przeprowadzona była osobiście przez autora

pracy).

Do badań losowo zostało wybranych 85 gmin z regionu zdefiniowanego

jako rozwijający produkcję mleka - włącznie z powiatami z województw

wielkopolskiego (gostyński, krotoszyński i kościański), kujawsko

pomorskiego (rypiński i radziejowski) i powiat łowicki. Badaniami objęto

50% gmin wiejskich w wybranych powiatach. Dodatkowo, poszukując

przyczyn zmniejszania produkcji mleka, przeprowadzono badania z

zastosowaniem kwestionariusza wywiadu w gminach z regionu Polski

najwyraźniej ograniczających produkcję mleka (wybrane gminy z

województwa małopolskiego i podkarpackiego). Przeprowadzono badania w 55

gminach wiejskich. Na koniec tej części badań dokonano oceny czynników

najsilniej oddziaływujących na zachodzące procesy zmian w produkcji mleka.

Etap 4 - Budowa ekonometrycznych modeli gospodarstw rolniczych

zróżnicowanych potencjałem produkcyjnym, w których wskazywany jest

kierunek rozwoju z perspektywy maksymalizacji dochodu rodziny

rolniczej

Kolejnym etapem badań była budowa możliwych scenariuszy rozwoju

gospodarstw prowadzących produkcję mleka w Polsce w określonych

uwarunkowaniach ekonomiczno-politycznych. Przeprowadzono obliczenia

modelowe dla gospodarstw zróżnicowanych szeroko rozumianym potencjałem

produkcyjnym, przy założonym kryterium celu – maksymalizacja dochodu

rodziny rolniczej.

45

Wzór kwestionariusza w załączniku do publikacji

34

ROZDZIAŁ 2

TEORETYCZNE PRZESŁANKI LOKALIZACJI DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ, W TYM PRODUKCJI ROLNICZEJ ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM GOSPODARSTW MLECZNYCH

2.1. „Zrównoważony rozwój” ciągle wyzwaniem przyszłości

Ludzie od początków swojego istnienia stawiali (i w dalszym ciągu

stawiają) pytania o pożądane kierunki działań, aby zapewnić sobie „szczęście

na ziemi”. Niektórzy członkowie społeczeństwa, którzy osiągnęli określony

poziom zamożności, ewentualnie kierują się innymi wartościami w życiu niż

własne egoistyczne cele (chciwość) zastanawiają się nad losem innych ludzi,

wpływem obecnych zachowań na przyszłe pokolenia i ograniczone zasoby

przyrody. Ważną dziedziną nauki ujmująca wskazane zganienia jest ekonomia

z jej olbrzymim dorobkiem teoretycznym. Jak stanowią prace z zakresu historii

myśli ekonomicznej, koncepcje ekonomiczne ewoluują46. Nawet same

rozumienie ekonomii zmienia się – Arystoteles - cel gospodarowania

przyporządkowywał życiu dobremu (pięknemu, cnotliwemu)47. W historii

myśli ekonomicznej przewijały się dominujące nurty (nazywane głównymi lub

ortodoksyjnymi) u boku których wyrastały poglądy uważne za poboczne

(heterodoksyjne). Wśród głównych nurtów ekonomii niewątpliwie można

wyróżnić: 1) ekonomię przedklasyczną z poglądami merkantylistów i

fizjokratów, 2) ekonomię klasyczną z poglądami A. Smitha, D. Ricardo, R.

Malthusa, K. Marksa, 3) ekonomię neoklasyczną wydzielaną od 1871 roku po

opublikowaniu pracy W.S. Jevonsa „Theory of Political Economy”, równolegle

pracy Carla Mengera „Grundsatze der Volkswirtschaftslehre” oraz trzy lata

później pracy Leona Walrasa „Elements de l`ekonomie pure”48. Niektórzy

ekonomiści nie rozróżniają ekonomii klasycznej i neoklasycznej. Przykładem

tego jest wielka postać myśli ekonomicznej John M. Keynes, który uważał

46

Stankiewicz W., (2007), Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo PWE, Warszawa

47 Arystoteles (1996), Etyka nikomachejska, [w]: Arystoteles dzieła wszystkie tom V,

przekład Gromska D., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 48

Landreth H.,Colander D., (2008), Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa

http://ksiegarnia.pwn.pl/autor/Harry+Landreth%2C+David+C.+Colander.html

http://ksiegarnia.pwn.pl/kategoria/125023,20411/wydawca/wydawnictwo-naukowe-pwn.html


35

wszystkie poprzedzające go szkoły za „ekonomie klasyczne”49. W ekonomii

neoklasycznej (zaliczanej do nurtu głównego i dominującej współcześnie)

przyjmuje się niepodważalną zasadę, że cena określonego produktu zależy od

jego krańcowej użyteczności dla konsumenta. Wyznaczana jest ona przez popyt

i podaż, w warunkach doskonałej konkurencji. Ekonomia neoklasyczna

wyjaśnia wszystkie procesy gospodarcze, jako procesy wymiany na rynkach

dóbr, pracy i kapitału. Rynki te poprzez mechanizm cenowy dochodzą w

dłuższej perspektywie czasowej do równowagi pomiędzy popytem i podażą.

Sytuacja ta powoduje, że wszystkie dobra i czynniki produkcji są rozdzielane

optymalnie50. Mimo przyjmowania, przez zdecydowaną większość

współczesnych ekonomistów, założeń ekonomii neoklasycznej, zauważa się

różne jej słabości i proponuje nowe (oryginalne) podejścia dopuszczające

ingerencję (np. państwa) w funkcjonowanie niektórych rynków51.

Przedstawiciele nowej ekonomii instytucji oraz przedstawiciele nowej

mikroekonomii podkreślają brak dostępu przez decydentów (konsumentów,

producentów) do pełnej informacji rynkowej. W tej sytuacji uczestnicy rynku

nie są wstanie zachowywać się racjonalnie. Prowadzi to do nierównowagi na

rynkach w perspektywie krótko lub średnioterminowej. Przedstawiciele

ekonomii środowiska oraz ekonomii ekologii zauważają w teorii ekonomii

neoklasycznej problem dóbr publicznych oraz tzw. efektów zewnętrznych.

Dobro publiczne to takie dobro, które - konsumowane przez jedną osobę -

może być konsumowane przez innych. Przykładem może być powietrze.

Ciekawą kwestią są też tzw. „efekty zewnętrzne”. Występują one wtedy, kiedy

wytwarzanie lub konsumpcja danego dobra bezpośrednio oddziałuje na

jednostki, które nie kupują i nie sprzedają tego dobra, oraz kiedy ten wpływ nie

znajduje pełnego odzwierciedlenia w cenach rynkowych. Zagadnieniem

ważnym (według autora jednym z kluczowych), podnoszonym przez wielu

ekonomistów (w niektórych nurtach ostro krytykowanym), jest stosunek do

człowieka w ekonomii neoklasycznej. Homo oeconomicus lansowany przez

ekonomię neoklasyczną, jak stwierdza prof. Holger Rogall „zwalnia człowieka

od wszelkich wahań między dobrem a złem, między wspólną korzyścią a

własnym interesem. Nie ma w nim wyrażonego wprost zobowiązania do

49

Keynes J.M., (1936), The generalTheory of Employment, Interestet and Mony, Wydanie

polskie: Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza (2003), Wydawnictwo PWN,

Warszawa

50 Rogall H., (2010), Nachhaltige Okonomie. Okonomische Theorie Und Praxis einer

Nachhaltigen Entwicklung, Wydanie polskie: Ekonomia zrównoważonego rozwoju –teoria

i praktyka (2010), Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań

51 Begg D., Fischer S., Dornbusch R., (2000), Ekonomics. Sixth Edition, Wydanie polskie:

Mikroekonomia (2003), Wydawnictwo PWE, Warszawa

36

odpowiedzialności za współświat i za przyszłe pokolenia. Takie stanowisko

filozoficzne może się wydać bardzo praktyczne na nasze czasy, bo sprowadza

się do tego, że – inaczej niż u dawniejszych autorów – czysty egoizm nie jest

uważny za niemoralny, lecz zyskuje akceptację społeczną”. Uwolniony od

wszelkiej etyki obraz człowieka w społeczeństwie utrwala się sukcesywnie – w

umysłach wielu ludzi na dobre zagościł pod koniec XX wieku jako podstawa

życia społecznego. Zjawisko to jest bardzo niebezpieczne dla współcześnie

żyjących i przyszłych pokoleń (np. współcześnie, z neoklasycznego punktu

widzenia, nie „opłaca” się mieć dzieci). Od zarania dziejów twierdzono, że

egoistyczne postawy nie są pożądane w społeczeństwie. Luci w piątym wieku

przed naszą erą pisał: „Nie ma większego grzechu niż liczne pragnienia. Nie ma

większego zła niż nie znać umiaru. Nie ma większego błędu niż chcieć posiadać

wszystko”52. Ważną rolę w przeciwstawieniu się wszechobecnie lansowanego

modelu człowieka „nieograniczonej konsumpcji” jest etyka religijna

pochodząca z trzech religii objawionych - judaizmu, chrześcijaństwa i islamu.

Ich głównym przesłaniem jest miłość Boga i bliźniego. W pewnym stopniu,

przeciwstawia się koncepcji homo oeconomicus, także buddyjska etyka

gospodarcza, której zasadniczymi pojęciami są pokój i harmonia. Jej

lansowanymi wartościami są: osiągnięcie możliwie największego szczęścia

ludzi w połączeniu z duchowym i moralnym wzrostem oraz „optymalizacją”

stanu zdrowia53.

Na gruncie słabości ekonomii neoklasycznej wyłania się bardzo

wyraźnie: 1) dział gospodarki jakim jest rolnictwo z przetwórstwem

żywnościowym, 2) gospodarstwa rolnicze jako podmioty gospodarcze

dostarczające surowców do przemysłu spożywczego lub bezpośrednio do

ostatecznych konsumentów, 3) tzw. przedsiębiorstwa przemysłu

spożywczego, 4) wieś jako główne miejsce wytwarzania produktów

żywnościowych i życia, 5) ludzie jako konsumenci produktów rolno -

żywnościowych. Czysta koncepcja ekonomii neoklasycznej do wskazanych

podmiotów nie pasuje – potrzeba czegoś więcej. Ciekawym podejściem, które

pasuje do specyfiki branży rolno-żywnosciowej charakteryzuje się ekonomia

zrównoważonego rozwoju. Pogląd ten podziela wielu autorów, m.in. prof.

Józef Zegar pisząc: Industrialny model rolnictwa (oparty na założeniach

ekonomii neoklasycznej – przypis autora), dominujący w krajach wysoko

52

Noller H. (2001), Ethik In Zaitalter der Technik, [w] Pretzmann G., Umwelt Ethik-

Manifest eines verantwortungsvollen Umgangs mit der Natur, Graz, Stuttgart

53 Kietliński K., (2006), Religijne determinanty działalności gospodarczej w perspektywie

czterech wielkich religii: judaizmu, buddyzmu, chrześcijaństwa i islamu, [w] Nierówności

społeczne a wzrost gospodarczy, Problemy globalizacji i regionalizacji (część 1), Zeszyt

nr 8, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów

37

rozwiniętych zaczął tracić atrakcyjność (…). Ujmując syntetycznie, okazało się,

że model ten jest nieefektywny, ponieważ z jednej strony potrzebuje zbyt wiele

nakładów pochodzenia przemysłowego, z drugiej zaś – powoduje zbyt wiele

niepożądanych efektów zewnętrznych. (…). Nowy model powinien równoważyć

wymagania w zakresie konkurencyjności i spójności, nowoczesności i

solidarności oraz pomiędzy społeczeństwem a interesem lokalnym54.

Ekonomia zrównoważonego rozwoju jest jednym z współczesnych

nurtów, które jeszcze się ostatecznie nie ukształtowały. Rozwija się na gruncie

ekonomii politycznej i koncepcji trwałego rozwoju. Według prof. Holgera

Rogalla: „problematyka ekonomii zrównoważonego rozwoju koncentruje się

wokół pytań, w jaki sposób można uzyskać wystarczające standardy

ekonomiczne, społeczno-kulturowe i ekologiczne w granicach tolerancji natury

i jak należy realizować zasadę sprawiedliwości wewnątrzpokoleniowej i

międzypokoleniowej. Ekonomia zrównoważonego rozwoju nie jest teorią

statyczną, dostrzega potrzebę dyskusji i zainteresowania swoich zainteresowań

poznawczych”55. Pozostaje w ekonomii zrównoważonego rozwoju ciągle wiele

kwestii do rozwiązania (np.: zastąpienie paradygmatu wzrostu paradygmatem

równoważnia, zastąpienie obrazu człowieka jako „homo oeconomicus” na inny

wymiar).

Pomiędzy podstawowymi założeniami ekonomii zrównoważonego

rozwoju a ekonomią neoklasyczną główne różnice sprowadzają się do kilku

kwestii:

a) różnego podejścia do dóbr. Ekonomia zrównoważonego rozwoju, w

równym stopniu traktuje dobra prywatne, publiczne, merytoryczne i

demokratyczne. W teorii ekonomii neoklasycznej zdecydowaną przewagę

posiadają dobra prywatne – „Nie ma tu miejsca dla interesu społeczeństwa

jako takiego, poza interesami jego poszczególnych członków”56.

b) różnej definicji czynników produkcji. Ekonomia zrównoważonego

rozwoju traktuje czynniki produkcji bardziej kompleksowo niż ekonomia

klasyczna. Już nie ziemia, praca, kapitał tylko: 1) praca z uwzględnieniem

jej walorów jakościowych (kwalifikacje, wiedza), 2) zasoby naturalne

(odnawialne, nieodnawialne), w tym wszystkie ich funkcje podtrzymujące

egzystencję, 3) kapitał (oprócz środków produkcji także infrastruktura).

c) różna koncepcja podejścia do człowieka. Już nie homo oeconomicus,

tylko człowiek, który ma potencjał zarówno do postępowania

54

Zegar J.S., (2012), Współczesne wyzwania rolnictwa, Wydawnictwo naukowe PWN,

Warszawa

55 Rogall H., (2010), Nachhaltige Okonomie. ….,op cit, s. 55

56 Enders A., (2007), Umweltokonomie, Sttutgart

38

interesownego, jak również do współpracy i bezinteresowności. Uznanie,

że nie zawsze działa w swoim najlepszym interesie (szczególnie

długoterminowym) i dlatego w odniesieniu do niektórych dóbr (głównie

mających charakter publiczny, merytoryczny) potrzebna jest polityczna

ingerencja w pełną niezależność konsumentów.

d) sprawiedliwość wewnątrzpokoleniowa i międzypokoleniowa zamiast

optimum Pareta. Nierównomierne bogacenie się społeczeństwa (nawet

całego), według ekonomii zrównoważonego rozwoju, nie może dawać

poczucia sprawiedliwego podziału dóbr i prowadzić do pożądanego

kierunku zmian.

e) różne podejście do rynku. Ekonomia zrównoważonego rozwoju nie

neguje ważności rynku w rozwoju społeczeństw, jednak zwraca uwagę na

duże jego słabości. Według przedstawicieli ekonomii zrównoważonego

rozwoju, postulat aby państwo nie mieszało się do gospodarki, jest

postulatem ideologicznym, który zawsze był błędny.

f) różne podejście do wzrostu gospodarczego. Przedstawiciele ekonomii

zrównoważonego rozwoju twierdzą, że ciągły wzrost gospodarczy

(lansowany w ekonomii neoklasycznej) może mieć swoje negatywne

skutki. Głównie zauważa się zagrożenia środowiskowe takie jak: 1) wzrost

emisji gazów cieplarnianych, 2) niszczenie obszarów przyrodniczych i

wymieranie niektórych gatunków roślin i zwierząt, 3) coraz większe

zużycie zasobów nieodnawialnych (np. paliw kopalnych), 4) nadużywanie

zasobów odnawialnych i w efekcie ich zniszczenie (łowiska ryb, lasy,

woda pitna), 5) wzrost emisji szkodliwych substancji i hałasu. Oprócz

zagrożeń środowiskowych wynikających ze wzrostu gospodarczego, w

ekonomii zrównoważonego rozwoju, akcentuje się także zagrożenia

społeczno-kulturalne do których można zaliczyć: 1) społeczeństwo

nastawione na wzrost może niewłaściwie odnosić się do ludzi mniej

przedsiębiorczych (stygmatyzacja outsiderów), 2) wymuszać skrajną

„elastyczność”, która niszczy więzi społeczne, 3) pęd konsumpcyjny

zagraża zachowaniom demokratycznym obywateli, 4) nacisk na wzrost

gospodarczy może doprowadzić do wymuszania działań innowacyjnych,

które stają się celem samym w sobie. Uwzględniając przedstawione

słabości ekonomii neoklasycznej, przedstawiciele ekonomii

zrównoważonego rozwoju proponują „gospodarkę stanu stabilnego”.

Wymagałoby to ograniczenia globalnego PKB do wielkości tolerowanej

przez środowisko naturalne. Proponuje się tzw. „selektywny wzrost”, który

najogólniej mówiąc polegałby na tworzeniu barier środowiskowych, przy

użyciu instrumentów polityczno-prawnych aby przyrost PKB był mniejszy

lub co najwyżej równy produktywności zasobów naturalnych (np. stosunek

39

PKB do zużycia źródeł energii). Koncepcja ta nie jest jeszcze do końca

dopracowana.

Przedstawione główne wytyczne ekonomii zrównoważonego rozwoju

bardzo wyraźnie wpisują się w dział gospodarki jakim jest rolnictwo i

przetwórstwo rolno - żywnościowe. Wynika to głównie ze szczególnych jego

cech (omówionych w podrozdziale 3 pt: Cechy wyróżniające produkcję rolniczą (w tym produkcję mleka) na tle innych działalności gospodarczych). Pojawia się też kwestia ekonomiki i organizacji gospodarstw

rolniczych – stanu obecnego, instrumentów politycznych pożądanych z punktu

widzenia ekonomii zrównoważonego rozwoju. Powstało wiele prac

poświęconych tematowi zrównoważonego (trwałego) rozwoju rolnictwa57.

Mimo jednak rozwoju tej filozofii (ujęcie teoretyczne), jak zauważa Runowski

H. ciągle w praktyce „…cel ekonomiczny przeważa nad celami ekologicznymi i

etycznymi. Obserwowany stan nierównowagi wzbudzał i wzbudza wiele

kontrowersji. Z jednej, bowiem strony koncentracja producentów na poprawie

ekonomicznych wskaźników gospodarowania leży w interesie konsumentów,

którzy mogą nabywać relatywnie tanie produkty żywnościowe, z drugiej zaś

bardziej wrażliwi konsumenci dostrzegają coraz wyraźniej uboczne skutki

niedostatecznego dostrzegania potrzeby uwzględniania w procesie produkcji

celów ekologicznych i etycznych. Siła społeczna drugiej grupy konsumentów

wzrasta, a tym samym konieczna jest rewizja dotychczasowych celów

gospodarowania. Polega ona przede wszystkim na potrzebie poszukiwania

możliwości równoważenia stopnia realizacji celów ekonomicznych,

ekologicznych i etycznych. i pozaekonomicznych aspektów działalności

wytwórczej w rolnictwie”58. Podobny pogląd prezentuje też Majewski E,

stwierdzając „…stan wdrożenia zasad Trwałego Rozwoju w praktyce

gospodarczej, jak i w indywidualnych zachowaniach ludzi można uznać za

niezadawalający, szczególnie z perspektywy potrzeb ochrony środowiska

naturalnego”59.

Głównym przedmiotem rozważań w niniejszej pracy jest tylko część

sektora rolniczego – branża mleczarska. Szczególnie dysproporcje w jej

poziomach rozwoju w poszczególnych regionach świata i Polski. Na tym etapie

pracy można postawić pytanie, które ma charakter retoryczny – Czy regiony,

wsie lub same gospodarstwa rolnicze bez krów mlecznych wpisują się w

koncepcję ekonomii zrównoważonego rozwoju? Czy z kolei „duża”

57

Szeroko są one omówione w publikacji Majewskiego E., (2007), Trwały rozwój i trwałe

rolnictwo, Wydawnictwo SGGW

58 Runowski H., (2007), Poszukiwanie równowagi ekonomiczno-ekologicznej i etycznej w

produkcji mleka, Roczniki Nauk rolniczych, seria g – ekonomika Rolnictwa, t 93, z. 2.

59 Majewski E., (2007), Trwały rozwój ….,op cit, s.188

40

koncentracja zwierząt (czasami racjonalna z punktu widzenia wytycznych

ekonomii neoklasycznej) służy obecnemu (a także przyszłemu) pokoleniu

mieszkańców? Czy duża uciążliwość (pracochłonność) i kapitałochłonność

produkcji mleka nie „odstraszają” od jej prowadzenia (problem społeczny)?

2.2. Teorie lokalizacji produkcji rolniczej

Rozwój każdego rodzaju gospodarki, niezależnie od jej organizacji

przestrzennej (narodowa, regionalna czy lokalna), kształtowany jest przez

powstawanie i działalność na określonym terenie podmiotów gospodarczych.

Jak stwierdza Kuciński K. „Zasadniczymi formami bytu są czas i przestrzeń”60.

Przedsiębiorcy (w tym rolnicy), pod wpływem bodźców ekonomicznych,

społecznych i kulturowych decydują się na prowadzenie (bądź rozwijanie)

określonej działalności gospodarczej w danym miejscu i danym czasie. Ażeby

badać, wyjaśniać i prognozować rozmieszczenie różnych kategorii działalności

gospodarczej (w danym czasie61), formułowano dotychczas i rozwijano tzw.

teorie lokalizacji62. Początki teorii lokalizacji sięgają XVIII wieku. Jej

elementy można znaleźć już w pracach klasycznej ekonomii politycznej

(Ricardo i Smith) czy fizjokratów (de Montesquieu i Quesnay). Jednakże, jako

odrębny przedmiot badań teoria lokalizacji rozwinęła się dopiero w XIX wieki i

przechodziła (jak każda teoria) kilka etapów rozwoju: 1) teorii lokalizacji

produkcji rolniczej, 2) teorii lokalizacji przemysłu (pojedynczego zakładu

przemysłowego), 3) teorii bazy ekonomicznej, 4) teorii ośrodków centralnych,

5) teorii gospodarki przestrzennej.

Jak zaznacza Lubbe A63. ekonomiści „głównego nurtu” nie traktowali

poważnie wśród teorii ekonomicznych „teorii lokalizacji”. Sytuacja zmieniła

się po publikacji pracy Ohmae K., pt. „The Triad Power” w 1985 roku. Główną

przyczyną tego zjawiska był dynamicznie rozwijający się proces globalizacji

gospodarki światowej. Teoria lokalizacji działalności gospodarczej wpisuje się

w bieżący nurt nowej ekonomii instytucjonalnej, która wykorzystuje dorobek

teorii neoklasycznej, teorii ekonomii rozwoju (w tym zrównoważonego

60

Kuciński K., (2004), Geografia ekonomiczna, Wydawnictwo SGH, Warszawa

61 W geografii ekonomicznej niektórzy autorzy proponują mówienie o czasoprzestrzeni.

Wyrazicielem takiego poglądu jest np.: T. Hägerstrand; Kowalski J.S, Szkoła badań

geograficzno-regionalnych Torstena Hägerstranda, Przegląd Geograficzny, Zeszyt 3, 1977

62 Szerokie omówienie problematyki lokalizacji zawierają opracowania: R. Domański,

Gospodarka przestrzenna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006 oraz

K. Kuciński, Geografia…, op. cit.

63 Lubbe A., (2010), Globalizacja i regionalizacja we współczesnej gospodarce światowej

[w] Rozwój w dobie globalizacji – redakcja naukowa Bakiewicz A., Żulawska U.,

Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa

41

rozwoju) oraz uwzględnia uwarunkowania polityczne, gospodarcze i kulturowe

w ramach analizy instytucjonalnej64.

Pierwszym okresem, od którego możemy rozpatrywać problem

lokalizacji produkcji w formie usystematyzowanej teorii, była pierwsza połowa

XIX wieku i działalność Johana Heinricha von Thünena. W 1826 roku

sformułował on teorię lokalizacji produkcji rolniczej. Teoria Thünena

powstała jako uogólnienie wyników wieloletnich badań empirycznych nad

użytkowaniem ziemi w pobliżu miasteczka Thelkow na pojezierzu

Maklemburskim. Model Thünena przedstawia hipotetyczne rozmieszczenie

różnych rodzajów produkcji rolniczej wokół jednego centralnie usytuowanego

rynku zbytu, jakim jest miasto. Teorię tę charakteryzuje kilka założeń

upraszczających: 1) istnieje izolowany, samowystarczalny obszar, 2) wszystkie

grunty na tym obszarze są jednakowo urodzajne, 3) na obszarze tym istnieje

tylko jeden rynek rolny zlokalizowany w mieście a rolnicy nie wymieniają

pomiędzy sobą produktów poza miastem, 4) miasto to znajduje się w centrum

jednorodnej równiny o jednakowych warunkach naturalnych i transportowych

w każdym punkcie, 5) transport produktów rolniczych odbywa się w linii

prostej, najkrótszymi połączeniami, pomiędzy miastem a gospodarstwami

rolniczymi – koszty transportu są wprost proporcjonalne do odległości, wagi

produktu oraz stopnia jego nietrwałości, 6) na rynku istnieje wolna konkurencja

pomiędzy sprzedawcami, którzy dążą do maksymalizacji zysku. Z modelu

Thünena wynikało, że rolnictwo względem centralnego ośrodka, jakim jest

miasto tworzy koncentryczne kręgi (pierścienie) różniące się sposobem

użytkowania ziemi (kierunkami produkcji rolniczej)65. Produkty najcięższe i

najmniej trwałe będą wytwarzane najbliżej rynku zbytu. Odległości zaś, w

których produkcja tych artykułów będzie opłacalna są odwrotnie

proporcjonalne do wagi i stopnia trwałości tych artykułów. W modelu, który

sformułował Thünen, zasadnicze znaczenie dla wyboru najkorzystniejszego

rodzaju i miejsca uprawy ma rynek zbytu, a właściwie odległość od niego, a

zatem koszty transportu. Według modelu Thünena, centrum modelowanego

obszaru stanowi miasto zajmujące poniżej 0,1% powierzchni rozpatrywanego

64

W niniejszej pracy przedstawione zostaną teorie lokalizacji produkcji rolniczej. Trzeba

jednak podkreślić, że „tradycyjna teoria pochodzenia miasta” opracowana przez V.A.

Childe`a mówi, że powstawanie miast było skutkiem zwiększenia wydajności pracy w

rolnictwie. Pojawienie się istotnych nadwyżek żywności wyzwoliło ludzi z konieczności

poświęcenia swojej całej energii na zabezpieczenie przeżycia. Stworzyło to możliwość

podjęcia innych rodzajów działalności [za] Kuciński K. (2004) Geografia ekonomiczna,

Wydawnictwo SGH, Warszawa, s. 126.

65 Gudowski J, (2007), Rolnictwo w teorii i praktyce rozwoju gospodarczego, [w:]

Ekonomia rozwoju, (red.) R. Piasecki, PWE, Warszawa, s. 144-162.

42

obszaru. Wokół miasta (pozostała część poza miastem) znajdują się cztery

koncentrycznie położone w stosunku do miasta pierścienie:

1) Pierścień pierwszy obejmujący rolnictwo intensywnie zorganizowane.

Znajdują się w nim gospodarstwa rolnicze zajmujące się głównie uprawą

warzyw i produkcją mleka. Pierścień tej zajmuje około 1% powierzchni

obszaru o odległości względnej 0,2-0,6 od centrum miasta.

2) Pierścień drugi nie obejmuje typowej produkcji rolniczej, lecz leśną.

Thünen twierdził, że w tym pierścieniu produkuje się głównie drewno na opał.

Jego zasięg obejmuje 3% powierzchni w odległości 0,7—3,5 od centrum.

3) Pierścień trzeci obejmuje rolnictwo ekstensywne, w którym można

wyodrębnić trzy podpierścienie: a) Gospodarstwa zajmujące się uprawą zbóż i

ziemniaków, zajmujące 3% powierzchni w odległości względnej 3,6-4,6 od

centrum miasta. W wydzielonym podpierścieniu stosuje się w produkcji

roślinnej zmianowanie sześcioletnie bez ugorów – żyto po sobie przez 2 lata,

następnie ziemniaki uprawiane przez rok, koniczyna uprawiana rok, kolejno

jęczmień rok i wyka przez rok. b) Gospodarstwa zajmujące się uprawą zbóż.

Zajmują 30% powierzchni w odległości od centrum miasta 4,7-34. c)

Gospodarstwa zajmujące się chowem zwierząt i uprawą zbóż. Zajmują 25%

powierzchni w odległości od centrum miasta 35-44 jednostek.

4) Pierścień czwarty obejmuje gospodarstwa zajmujące się chowem zwierząt i

uprawą zbóż na pasze i spożycie przez rodzinę rolniczą. Pierścień tej zajmuje

38% powierzchni, w odległości względnej od centrum miasta 45-100 jednostek.

Na obszarach oddalonych powyżej 100 jednostek względnych od centrum

miasta, według Thünena, oddziaływanie miejskiego rynku zbytu maleje do

zera.

Wiele uproszczeń przyjętych w modelu Thünena oraz zmieniające się

uwarunkowania zewnętrzne takie jak: malejące koszty transportu, zwiększenie

zasięgu rynkowego surowców rolniczych i produktów żywnościowych poprzez

skrócenie czasu transportu (lepsze drogi i szybszy transport), ekspansję miast

poprzez sukcesywne wchłanianie przyległych obszarów wiejskich, większe

możliwości migracji ludzi i kapitału oraz interwencjonizm państwowy (także w

sferze rolnictwa) sprawiły, że wnioski płynące z modelu nie wszędzie się

sprawdzają w praktyce66. Sytuacja ta spowodowała, że zaczęły się pojawiać się

nowe teorie. Pojawiła się nowa teoria tzw. „odwróconych kręgów Thünena”

wg, której produkcja rolnicza (jej intensywność organizacyjna) rośnie wraz z

oddaleniem się od miasta. Sinclair R. przedstawił następujące kręgi produkcji

rolniczej: rolnictwo miejskie, ziemie użytkowe chwilowo, uprawy zbóż i

66 Bórawski P., (2010), Wykorzystanie teorii lokalizacji Johanna Heinricha von Thünena

do oceny efektywności gospodarstw z alternatywnymi dochodami, Roczniki Nauk

Rolniczych, Seria G - Ekonomika Rolnictwa, Tom 97. Zeszyt 2, s. 181

43

produkcja mleka, produkcja artykułów specjalnych wymagających szczególnie

dobrych i stabilnych warunków produkcji (sadownicza i ogrodnicza). Inną

modyfikację przedstawił O. Jonasson. W jego modelu najbliżej miasta

usytuowane są gospodarstwa ogrodnicza, następnie gospodarstwa mleczne,

kolejne kręgi zajmują gospodarstwa z ekstensywna uprawą zbóż i hodowlą

zwierząt.

Współcześnie (2012 rok) stosuje się, poza analizowanym modelem

Thünena, inne sposoby teoretycznego ujęcia zasad kształtowania produkcji

rolnej, w tym zagospodarowania ziemi. Funkcjonują modele przestrzennego

użytkowania ziemi, gdzie przyjmuje się, że produkcja rolnicza na danym

terenie uzależniona jest nie tylko od uwarunkowań zewnętrznych (odległość od

rynku zbytu, kosztów transportu, cen produktów rolniczych, interwencjonizmu

państwowego), ale również od uwarunkowań wewnętrznych danego

gospodarstwa rolniczego. Do najważniejszych z nich można zaliczyć: rodzaj

dotychczas realizowanej produkcji i jej wielkość, zasoby siły roboczej w

gospodarstwie rolniczym, wyposażenie maszyny urządzenia i budynki,

zasobu UR i ich jakość, rozłóg gospodarstwa. Analizując czynniki

zewnętrzne i wewnętrzne można określić optymalny, pod danym kątem (np.:

maksymalizacja dochodu z gospodarstwa rolniczego lub dochodu rodziny

rolniczej) sposób zagospodarowania ziemi.

Innym sposobem spojrzenia na lokalizację produkcji rolniczej jest model

międzyregionalnej równowagi działalności rolniczej67. Modele te pozwalają

na określenie jak zmiana sposobu użytkowania ziemi na jednym ternie wpłynie

na strukturę produkcji rolniczej na innym. W modelach tych odchodzi się od

założenia samowystarczalności regionu (określonego obszaru) przedstawionego

w modelu Thünena. Zakłada się, że dany rynek zaopatrywany jest w produkty

żywnościowe także z dalszych obszarów. Problemem, na który trzeba zwrócić

uwagę, jest fakt, że produkty żywnościowe mogą trafiać z krajów (regionów)

bardzo oddalonych. Dobrym przykładem jest sytuacja Nowej Zelandii, kraju z

którego eksportowane jest ponad 95% mleka w różne zakątki świata. Zmiana

technologii produkcji gotowych wyrobów mlecznych (można je wytwarzać z

mleka w proszku) powoduje, że konstruując model międzyregionalnej

równowagi działalności rolniczej trzeba patrzeć bardzo szeroko.

Autor jest zdania, że współcześnie chcąc właściwie kreślić możliwe

zmiany regionalne w produkcji poszczególnych surowców rolniczych trzeba

patrzeć kompleksowo. Najważniejszymi komponentami powinny być: 1)

proces zmian globalnych (produkcja, liczba ludności, trendy żywieniowe), 2)

67 Zawalińska K., (2009), Instrumenty i efekty wsparcia Unii Europejskiej dla regionalnego

rozwoju obszarów wiejskich w Polsce; Wydawnictwo Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa

Polskiej Akademii Nauk, Warszawa

44

koszty wytwarzania poszczególnych surowców rolniczych wynikające z

uwarunkowań naturalnych oraz szeroko rozumianego poziomu rozwoju, 3)

stopień rozwoju przetwórstwa surowców rolniczych, 4) uwarunkowania

polityczne – filozofia funkcjonowania rolnictwa, ludność na obszarach

wiejskich (ograniczenia środowiskowe, cła, dopłaty, itp.). W pracy podjęto

próbę oceny stanu i możliwości rozwoju sektora mlecznego uwzględniając

wymienione elementy.

2.3. Cechy wyróżniające produkcję rolniczą (w tym produkcję

mleka) na tle innych działalności gospodarczych

Pomimo malejącego udziału rolnictwa w PKB (nie przekraczającego w

większości krajów 1-2%) i ogromnego spadku udziału osób zatrudnionych w

rolnictwie (USA 1,1%, większość krajów EU 2-4%) dominuje przekonanie, że

ze względów socjologicznych, ekonomicznych i społecznych rolnictwo

pozostaje nadal działem niezwykle ważnym dla społeczeństwa, jego gospodarki

i kultury. Powszechnym stał się pogląd, że rolnictwo to nie tylko wytwarzanie

dóbr rynkowych, a obszary wiejskie, obejmujące większość przestrzeni czy

powierzchni „życiowej”, stanowią wspólne dobro. Wszystkie dotychczasowe

doświadczenia wykazują, że rolnictwo podlegające wyłącznie wolnemu

rynkowi nie tylko minimalizuje swoje znaczenie ekonomiczne, ale prowadzi to

także do degradacji naturalnego otoczenia ludzi68.

Wśród ekonomistów rolnych panuje raczej zgodny pogląd, że rolnictwo

jest działem gospodarki narodowej podlegającym specyficznym

uwarunkowaniom przyrodniczo - klimatycznym, produkcyjnym i społeczno -

kulturowym69. Szczególne znaczenie rolnictwa wynika także z tego, że jest

ono źródłem najważniejszego produktu ludzkości, jakim jest żywność. Jak

zaznacza J. Wilkin „Bez względu na to jak długi i skomplikowany jest tzw.

łańcuch żywnościowy, jak bardzo uprzemysłowiona produkcja żywności i jak

mała część wartości finalnego produktu żywnościowego przypada na rolnika.

(…) Bez tych produktów będących efektem pracy rolnika cały łańcuch

żywnościowy nie ma racji bytu”70. Podstawą wszelkich różnic pomiędzy

rolnictwem a innymi działami gospodarki narodowej jest charakter

68

Kondraszuk T., Parzonko A., (2011), Mleczarnia jako przykład wiodącego

przedsiębiorstwa sieciowego, [w] Społeczeństwo sieci: gospodarka sieciowa w Europie

Środkowej i Wschodniej, Wydawnictwo KUL, Lublin

69 Tomczak F., (2004), Od rolnictwa do agrobiznesu. Transformacja gospodarki rolniczo-

żywnościowej Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Wydawnictwo SGH, Warszawa

70 Wilkin J., (2005), Rolnictwo a społeczeństwo – ewolucja funkcji i relacji, [w]

Uwarunkowania i kierunki przemian społeczno-gospodarczych na obszarach wiejskich,

Redakcja naukowa A. Rosner, Wydawnictwo IRWiR, Warszawa

45

produkcji rolniczej. Prowadząc ten rodzaj produkcji wykorzystujmy cechy

biologiczne roślin i zwierząt. Proces produkcyjny przebiega w organizmach

żywych istot, jakimi są rośliny i zwierzęta, a rola człowieka, jako formalnego

producenta sprowadza się do stwarzania jak najlepszych warunków, by te żywe

istoty chciały się rozwijać, mnożyć i przybierać na wadze71. W produkcji

rolniczej (w odróżnieniu od większości działalności nierolniczych) ciągle

znaczącym czynnikiem produkcji jest ziemia. Jej cechy szczególne

(niepomnażalność, nieruchomość, potencjalna niezniszczalność, ograniczona

produkcyjność) powodują, że rolnictwo musi rządzić się swoimi prawami. W

rolnictwie, szczególnie uwidacznia się trójczynnikowa funkcja produkcji

podkreślająca, że na produkcyjność czynnika kapitału i czynnika pracy ma

produktywność czynnika ziemi. Z kolei ograniczona produkcyjność ziemi

przekłada się na ograniczoną produkcyjność pracy i kapitału72. Jak stwierdza

A. Czyżewski „…rolnictwo wszystkich krajów świata od zarania dziejów

boryka się z kwestią agrarną (….) Istota problemu polega na tym, że ziemia jest

czynnikiem niekonkurencyjnym w stosunku do dwóch pozostałych –pracy i

kapitału”73. Prowadząc produkcję rolniczą ziemia staje się środkiem produkcji

a nie miejscem jak to miejsce (najczęściej) w innych sektorach gospodarki.

Oznacza to, że w rolnictwie ziemia bierze bezpośredni udział w produkcji,

przekazując rosnącym na niej roślinom składniki nawozowe. Posiadanie ziemi

przez wieki było podstawą dobrobytu i źródłem przywilejów społecznych. Stąd

bierze się emocjonalne przywiązanie do ziemi zwanej ojcowizną a w szerszym

ujęciu ojczyzną.

W prowadzeniu produkcji rolniczej, decydująca jest rola człowieka –

producenta, jako wnikliwego obserwatora życia roślin i zwierząt, powołanego

do stworzenia im warunków do najbardziej efektywnego rozwoju74. Człowiek

w rolniczym procesie wytwórczym występuje niejako w roli przedsiębiorcy,

dysponującego wielką liczbą drobnych mini producentów, jakimi są rośliny i

zwierzęta. Rolnik musi podpatrywać życie roślin i zwierząt i na tej podstawie

stwarzać im optymalne warunki rozwoju. Manteuffel R. pisał: „… Prawdziwy

(powiedziałbym- rasowy) rolnik kształtuje żywe organizmy roślinne i

71

Manteuffel R., (1987), Filozofia rolnictwa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,

Warszawa

72 Rembisz W., Stańko S., (2007), Interwencjonizm rynkowy w rolnictwie, [w] Rynek rolny

w ujęciu funkcjonalnym, Wydawnictwo Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania oraz

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa

73 Czyżewski A., (2011), Dylematy kwestii agrarnej w panoramie dziejów, Zeszyty

Naukowe SGGW, Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, nr 90, s.5

74 Manteuffel R., (1979), Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego, PWRiL,

Warszawa

46

zwierzęce. Można go w pewnym stopniu porównać do artysty, tworzącego

dzieła sztuki; odczuwa on podobne radości jak artysta, któremu się uda

stworzyć coś pięknego. Podobnie też jak artysta pasjonuje się uzyskanymi

wynikami…”75. Profesor Ryszard Manteuffel w swojej książce zawarł

kwintesencję cech produkcji rolniczej. Jego analizy w dniu dzisiejszym nie

straciły „grama aktualności”. Warto w tym miejscu przytoczyć Jego słowa:

„Tajemnica tak zwanego dobrego gospodarza tkwi w tej właśnie umiejętności

stwarzania roślinom i zwierzętom optymalnych warunków życia i rozwoju, na

co te żywe istoty reagują w postaci wysokiej produkcji.(…) Szeroko rozumiane

rolnictwo, jako surowa gałąź gospodarki żywnościowej, a właściwie produkcja

roślinna (włącznie z leśnictwem), jest jedyną gałęzią gospodarki narodowej,

która tworzy nowe surowce. Tylko rośliny zielone i niektóre bakterie

zawierające chlorofil bezpośrednio wykorzystuję energię słoneczną i przy jej

udziale w procesie fotosyntezy z dwutlenkiem węgla i wody wytwarzają związki

organiczne, wyzwalając tlen. Fotosynteza stanowi podstawę życia na Ziemi.

(…) Proces produkcyjny w rolnictwie kryje w sobie znacznie więcej tajemnic i

napotyka na znacznie więcej naukowych problemów niż w rutynowym

masowym przemyśle. W przemyśle wszystko jest jasne, podległe woli

człowieka. W rolnictwie zawarta jest tajemnica bytu. Nie znamy i chyba nigdy

nie poznamy- przy całym rozwoju inżynierii genetycznej- tajemnicy pierwszego

impulsu i nie potrafimy go odtworzyć. Nauki biologiczne dochodzą do coraz

większych szczegółów, ale one nie wyjaśniają nam tajemnicy czynnika

sprawczego.(…) W rolnictwie obok wiedzy technicznej stoi żywa natura, którą

człowiek nie może dowolnie kierować. Dlatego przemysł czuje swą wyższość

jako dział niezależny, którego woli podlega martwa natura. Rolnik musi

schlebiać żywej naturze, by chciała tworzyć. Stąd wynika to prymitywne

poczucie wyższości, które cechuje przemysł76”.

Cechy szczególne produkcji rolniczej są zauważane przez ekonomistów

ogólnych, którzy widzą potrzebę odmiennego traktowania rolnictwa od

pozostałych działów gospodarki narodowej. Swój pogląd przedstawiają m.in. w

Międzynarodowym Standardzie Rachunkowości (MSR 41 Rolnictwo).

Zatwierdzony on został przez Zarząd IASC w grudniu 2000 roku i stosuje się

przy sporządzaniu sprawozdań finansowych za okresy rozpoczynające się

1 stycznia 2003 roku i później. MSR 41 określa sposób księgowania,

75

Manteuffel R., (1987), Filozofia rolnictwa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,

Warszawa

76 Cytat pochodzi z „Filozofii rolnictwa”. Jego długość może razić niektórych czytelników,

ale zdaniem autora niniejszej publikacji słowa Prof. R. Manteuffla (może trochę dziś

zapomniane) należy przywoływać. Ich mądrość wynika z olbrzymiej wiedzy teoretycznej

Prof. R. Manteuffla weryfikowanej bardzo szeroką praktyką gospodarczą.

47

prezentację w sprawozdaniu finansowym oraz ujawnianie informacji na temat

działalności rolniczej. Jest to zakres tematyczny nieujęty dotąd w żadnym

innym Międzynarodowym Standardzie Rachunkowości. Według

analizowanego standardu „Działalność rolnicza polega na zarządzaniu przez

jednostkę gospodarczą biologiczną przemianą przeznaczonych na sprzedaż

zwierząt hodowlanych bądź roślin uprawnych – określanych, jako aktywa

biologiczne – w produkty rolnicze lub w inne aktywa biologiczne77”. Z kolei

działalność rolnicza oznacza zarządzanie przez jednostkę gospodarczą

„przemianą biologiczną przeznaczonych na sprzedaż aktywów biologicznych –

w produkty rolnicze lub w inne aktywa biologiczne”. Przemiana biologiczna

obejmuje procesy wzrostu, umniejszenia (degeneracji), produkcji i prokreacji,

które powodują jakościowe lub ilościowe zmiany składnika aktywów

biologicznych. Grupa aktywów biologicznych to zbiorowość podobnych

zwierząt hodowlanych lub roślin uprawnych.

Produkcja rolnicza prowadzona jest w jednostkach gospodarczych

nazywanych gospodarstwami rolniczymi. Są one najstarszą formą

organizacji działalności gospodarczej człowieka. W rozwoju historycznym

przeszły długą drogę ewolucji. We wczesnym okresie feudalizmu

funkcjonowały, jako gospodarstwa naturalne (feudalne, chłopskie). Później,

jako półnaturalne, słabo powiązane z rozwijającym się rynkiem. W warunkach

rozwiniętej gospodarki rynkowej stopniowo przekształcały się w

przedsiębiorstwa rolnicze. Pojęcie gospodarstwa rolniczego różnie jest

formułowane w literaturze przedmiotu. Wg Kodeksu Cywilnego za

gospodarstwo rolne uważa się „grunty rolne wraz z gruntem leśnym,

budynkami lub ich częściami, jeżeli stanowią zorganizowaną całość

gospodarczą oraz z prawami i obowiązkami wynikającymi z prowadzeniem

gospodarstwa rolnego”78. Ekonomiści podkreślają żeby próbować wydzielać

wśród gospodarstw rolniczych przedsiębiorstwa rolnicze. Według W. Ziętary

gospodarstwo rolnicze to: „jednostka produkcyjna wyodrębniona pod względem

organizacyjnym, stanowiąca zespół trzech czynników produkcji: ziemi, pracy,

kapitału (środków produkcji), nastawionych na wytwarzanie produktów

rolniczych. Mówiąc o gospodarstwie nie wnikamy, jakie będzie

rozdysponowanie wytworzonych produktów, czy zostaną zużyte w

gospodarstwie rolniczym, czy też przeznaczone zostaną na potrzeby rolnika i

jego rodziny. Gospodarstwo rolnicze stanowi jednostkę techniczno –

organizacyjną ukierunkowaną na wytwarzanie produktów rolniczych.

77

Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1725/2003 z dnia 29 września 2003 r. przyjmujące

określone międzynarodowe standardy rachunkowości zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr

1606/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady

78 Artykuł 55, Kodeks cywilny z 1964 roku

48

Przedsiębiorstwo rolnicze według W. Ziętary, „stanowi jednostkę

gospodarczą wyodrębnioną nie tylko pod względem organizacyjnym, lecz

ekonomicznym i prawnym, nastawioną na wytwarzanie produktów i usług

rolniczych w celu ich sprzedaży. W przedsiębiorstwach produkcja ma zatem

charakter towarowy”79. Bazując na przedstawionych definicjach można

wyraźnie stwierdzić, że większość gospodarstw rolniczych prowadzących

działalność rolniczą w Polsce ma charakter przedsiębiorstw. Przedstawione

podejście W. Ziętary jest słusznym, pojawia się tylko kwestia określenia

„przedsiębiorstwo”. Nawet z wyraźnym podkreśleniem rolnicze, nie kojarzy się

dla ogółu społeczeństwa z produkcją rolniczą i wsią – raczej powszechnie

mówi się o gospodarstwie rolniczym, niezależnie od towarowości tej

jednostki80. Gospodarstwa rolnicze w Polsce i pozostałych krajach europejskich

głownie mają charakter rodzinny81. Jak definiuje F. Tomczak:

„gospodarstwo rodzinne jest samodzielną jednostką produkcyjną, gdzie

podstawowe czynniki produkcji należą do właściciela (rodziny), który wypełnia

funkcje kierownicze, praca wykonywana jest głównie przez właściciela i jego

rodzinę; własność i zarządzanie przekazywane są z pokolenia na pokolenie;

gospodarstwo domowe nie jest oddzielone od jednostki produkcyjnej a

wynikiem gospodarstwa jest dochód.”82 Dodatkowo Woś A, przypisuje

gospodarstwu rodzinnemu „dążenie do celu długookresowego jakim jest

zapewnienie trwania rodziny i tworzenie warunków rozwoju przyszłych

generacji oraz wskazuje, że rolnik w gospodarstwie rodzinnym osiąga cel

wieloczłonowy. Dąży do maksymalizacji dochodu bieżącego, ale jednocześnie

musi dać zatrudnienie wszystkim członkom rodziny83”. Wymienione cechy

sprawiają, że rodzinne gospodarstwo (przedsiębiorstwo) rolnicze zachowuje się

odmiennie niż klasyczne przedsiębiorstwo nierolnicze oparte o najemną siłę

roboczą. Nie zawsze zmniejsza produkcję, gdy staje się małoopłacalna

(nieopłacalna). Musi pokryć koszty stałe i zapewnić egzystencję rodzinie.

Niekiedy reaguje nawet odwrotnie, zwiększa produkcję gdy spadają ceny,

aby osłabić spadek swoich dochodów. Kondraszuk T. proponuje wrócić do

79 Ziętara W., (1998), Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa rolniczego,

Wydawnictwo FAPA, Warszawa 80

Biorąc pod uwagę ten aspekt, chodź przychylam się do poglądów W. Ziętary,

konsekwentnie używam pojęcia gospodarstwo rolnicze

81 Kowalczyk S., Sobiecki R., (2011), Europejski model rolnictwa wobec wyzwań

globalnych, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, Wydawnictwo IERiGŻ, zeszyt 4,

82 Tomczak F., (1998), hasło „gospodarstwo rodzinne” [w] Encyklopedia Agrobiznesu,

Wydawnictwo Fundacja Innowacja, Warszawa, s. 340

83 Pr. Zbiorowa pod redakcją A. Wosia (1996), Agrobiznes – mikroekonomia, tom 2,

Wydawnictwo Key Text, Warszawa

49

nazwy gospodarstwo wiejskie zamiast używać pojęcia rodzinne gospodarstwo

rolnicze. Definiuje on gospodarstwo wiejskie jako: „…system składający się z

dwóch podsystemów, społeczno-socjalnnego, reprezentowanego przez

gospodarstwo domowe oraz ekonomiczno-produkcyjnego, będącego

gospodarstwem rolniczym”84. Pomiędzy tymi podsystemami zachodzą

wzajemne sprzężenia i w związku z tym trzeba inaczej oceniać racjonalność

decyzji w gospodarstwach wiejskich. W tradycyjnym ujęciu kategorią

wynikową dla prowadzonej działalności rolniczej jest dochód rolniczy. Nieco

szerszą kategorią jest dochód rodziny z gospodarstwa rolniczego, który

obejmuje zysk/stratę z działalności inwestycyjnej (ze sprzedaży środków

trwałych) oraz dotacje/dopłaty do prowadzonych w gospodarstwie inwestycji.

Kondraszuk T. twierdzi, że najważniejszym celem funkcjonowania

gospodarstwa wiejskiego jest wzrost wartości jego majątku, a co za tym idzie –

bogactwa właścicieli85. Majątek netto powinien obejmować oprócz elementów

gospodarstwa rolniczego także gospodarstwo domowe. Takie podejście

pozwala na rozumienie decyzji w gospodarstwach wiejskich. Autor niniejszej

publikacji jest zwolennikiem patrzenia na decyzje podejmowane w rodzinnych

gospodarstwach rolniczych przez pryzmat produkcji rolniczej jak również

gospodarstwa domowego (podziela poglądy T. Kondraszuka). Stąd w

rozważaniach modelowych w dalszej części pracy (rozdział 4) przyjęto jako

kryterium funkcji celu, do którego może dążyć rolnik wraz z rodziną, dochód

rodziny rolniczej. Rozwiązanie takie pozwala na rozważanie jak najbardziej

efektywnego wykorzystania zasobów, które są w gospodarstwie (np. praca poza

gospodarstwem części członków gospodarstwa rolniczego, oddanie w

dzierżawę całości lub części posiadanych UR).

W Polsce ustawowo proponuje się oprzeć rolnictwo o gospodarstwa

rodzinne. W parlamencie (11 kwietnia 2003 roku) przyjęto ustawę o

kształtowaniu ustroju rolnego w Polsce (Dz.U.2003.64.592). W wymienionej

ustawie, za gospodarstwo rodzinne uważa się jednostkę prowadzącą działalność

rolniczą w oparciu o własne zasoby pracy (o odpowiednich kwalifikacjach)

oraz na określonej powierzchni (od 1 do 300 ha UR). Wątpliwości budzi zapis

rozmiarów powierzchni UR wchodzących w skład gospodarstwa rodzinnego.

Okazuje się bowiem, że w obecnych warunkach (dostępnych technologiach)

można prowadzić większe gospodarstwo rolnicze (niż wskazywane w ustawie)

w oparciu o własne zasoby pracy.

84

Kondraszuk T., (2006), Gospodarstwo wiejskie jako podstawa rachunku ekonomicznego-

ujecie metodyczne, Roczniki naukowe SERiA, Tom VIII, Zeszyt 1, Warszawa-Poznań

85 Kondraszuk T., (2008), Wzrost wartości majątku netto gospodarstwa wiejskiego,

Roczniki naukowe SERiA, Tom X, Zeszyt 3, Warszawa-Poznań-Lublin, str. 322

50

Zaznaczyć należy, że gospodarstwo rolnicze jest dość skomplikowaną

jednostką techniczno-biologiczno-organizacyjną. Szczególny wyraz znajduje

odzwierciedlenie w publikacji G. Steffena oraz D. Borna86. Autorzy

przedstawiają gospodarstwo rolnicze, jako złożony organizm, w którym jego

wszystkie elementy są ze sobą bardzo ściśle powiązane. Trzeba podkreślić, że

autorzy uwypuklają znaczenie gospodarstwa domowego w rodzinnym

gospodarstwie rolniczym, jako subsystemu wydzielonego z systemu

socjalnego, jakie tworzą gospodarstwa rolnicze niezależnie od form prawnych

i organizacyjnych87. Autorzy sugerują oceniać gospodarstwa rolnicze przez

pryzmat realizowanych celów – nie tylko ekonomicznych, ale także

wynikających z motywu prestiżu i obowiązku. Takie podejście powoduje, że

należy oceniać działalność gospodarstw (przedsiębiorstw) rolniczych przez

pryzmat realizowanych celów członków gospodarstwa domowego. W tym

kontekście zasadne jest uwzględnianie (między innymi) tzw. wielofunkcyjnego

rozwoju gospodarstw wiejskich. Większość publicystów (naukowców)

pozytywnie ocenia to zjawisko. Podstawowe korzyści, które z tego tytułu się

zauważa to: 1) ekonomiczne dla określonego gospodarstwa rolniczego,

przejawiające się poprzez lepsze wykorzystanie posiadanych zasobów w

produkcji - nie tylko podstawowych surowców rolniczych, 2) ekonomiczne dla

gospodarki lokalnej, przejawiające się większym zainteresowaniem innych

środowisk daną społecznością lokalną, 3) socjalne dla gospodarstwa

domowego, przejawiające się głównie budowaniem tzw. kapitału ludzkiego

(docenienie większej roli kobiet), 4) zrównoważonego rozwoju wsi,

przejawiające się dywersyfikacją działalności na obszarach wiejskich i poprawą

warunków życia jej mieszkańców88. Takie podejście nakazuje patrzeć na

gospodarstwo (przedsiębiorstwo) rolnicze w kontekście społeczności lokalnej –

wsi, gminy. Jak akcentuje A. Woś, trzeba zaznaczyć, że wieś nie jest tożsama z

rolnictwem89. Na obszarach wiejskich coraz częściej zamieszkują osoby nie

prowadzące działalności rolniczej lub działalność rolnicza stanowi tylko

uzupełnienie bieżących dochodów (główne dochody czerpane są z pracy poza

rolnictwem). Z danych Powszechnego Spisu Rolnego z 2010 roku wynika, że w

86

Steffen G, Born D., (1987), Betriebs- Und Unternehmensführung In der Landwirtschaft,

Wydawnictwo Eugen Ulmer GmbH & Co., Stuttgart, Germany (tłumaczenie polskie

Prowadzenie gospodarstw i przedsiębiorstw w rolnictwie, Wydawnictwo Książka i Wiedza.

87 Ziętara W., (1995), Wstęp do polskiego wydania „Betriebs- Und Unternehmensführung

In der Landwirtschaft“ autorstwa Steffen G, Born D, Wydawnictwo Książka i Wiedza, s. 11

88 Adamowicz M., (2005) Zrównoważony i wielofunkcyjny rozwój rolnictwa a agronomia,

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin-Polonia, Lublin, s. 80

89 Woś A., (2002), Przestrzeń ekonomiczna rolnictwa, Wydawnictwo IERiGŻ, Warszawa,

s. 5

51

ostatnim tygodniu czerwca (roku 2010) wyłącznie lub głównie w

gospodarstwach rolniczych pracowało 2216 tys. osób, co stanowiło zaledwie

39,4% ogółu ludności w wieku 15 lat i więcej zamieszkałej z użytkownikami

gospodarstw rolnych. Powyższe dane dotyczą wszystkich gospodarstw

indywidualnych, bez względu na powierzchnię użytków rolnych i cel

produkcji, pod warunkiem, że gospodarstwo prowadziło działalność rolniczą90.

Doliczając rodziny zamieszkujące obszary wiejskie i nie prowadzące

działalności rolniczej okazuje się, że na obszarach wiejskich osoby zajmujące

się produkcją rolniczą występują w mniejszości. Taka sytuacja budzi

zastanowienie, Czy wieś to jeszcze wieś w powszechnym jej znaczeniu? Czy

osoby prowadzące produkcję rolniczą nie są przez środowisko lokalne

zmuszane (poprzez działania formalne i nieformalne) do ekstensyfikacji

produkcji (jej organizacji)? Szczególnie są to istotne pytania w przypadku

gospodarstw rolniczych prowadzących produkcję zwierzęcą i zastanawiających

się nad jej rozszerzaniem. W tym kontekście pojawia się problem budowy

budynków inwentarskich91. Podstawowe problemy związane z tym procesem

to: 1) na wsiach, coraz częściej pojawiają się mieszkańcy z miast, którzy

szukając spokoju, ciszy i czystego powietrza nie przyjmują do wiadomości, że

powinni liczyć się ze specyfiką tego miejsca – produkcją rolniczą, 2) procedury

uzyskania pozwolenia na budowę są skomplikowane (potrzeba zebrać wiele

dokumentów) i bez przychylności miejscowych władz gminnych przeciągają

się do kilku lat, 3) zwarte zabudowy wsi utrudniają podjęcie działań

inwestycyjnych a przeniesie budowy poza wieś niesie problem przyłączeń

energetycznych i wodnych, 4) złożone procedury oceny oddziaływania

inwestycji na środowisko, w przypadku zwiększenia pogłowia zwierząt

powyżej 40 DJP, 5) brak kompetentnych osób w bankach – potrafiących

oceniać racjonalność ekonomiczną decyzji inwestycyjnych.

Decyzje lokalizacyjne jednostek gospodarczych są wielostronnie

uwarunkowane. W rolnictwie obszar swobodnych decyzji (w tym

lokalizacyjnych) jest stosunkowo wąski. Gospodarstwa rolnicze już na ogół

istnieją, a tempo tworzenia nowych wynosi 2-3% rocznie. W związku z taką

90

Raport z Powszechnego Spisu Rolnego z 2010 roku, Wydawnictwo GUS, Warszawa

2011, s. 56 91

W czerwcu 2012 roku ukazał się popularny miesięcznik rolniczy Top Agrar Polska z

tematem przewodnim (apelem) „Pozwólcie się nam rozwijać – potrzeba obór i chlewni’. W

artykule pt. Pozwólcie nam budować! Redaktor Jan Bromberek przedstawia szczegółowo

jaką procedurę muszą przejść rolnicy aby uzyskać pozwolenie na budowę – proces, który

powinien zajmować maksymalnie sześć miesięcy może trwać nawet kilka lat [Bromberek J.

(2012), Pozwólcie nam budować!, Top Agrar Polska, Polskie Wydawnictwo Rolnicze,

Poznań, s 18]

52

sytuacją rolnicy dokonują raczej wyboru kierunku produkcji92 niż

lokalizacji jednostki w sensie fizycznym93.

Na tle zarysowanych cech szczególnych produkcji rolniczej oraz

gospodarstw rolniczych pojawia się pytanie, o szczegółowe cechy wyróżniające

chów bydła i produkcję mleka na tle innych działalności rolniczych

(gospodarstw rolniczych) w kontekście teorii zrównoważonego rozwoju? Na

wstępie trzeba wyraźnie podkreślić, że w polskim sektorze agrobiznesu,

jednostki zajmujące się chowem bydła mlecznego i produkcją mleka zajmują

ważną rolę. Ciągle się rozwijają i zwiększają rozmiary działalności. Świadczą o

tym dane statystyczne i rzeczywistość gospodarcza94.

Tabela 4. Zmiany w produkcji mleka w Polsce w latach kwotowych 2004/2005- 2010/2011

Wyszczególnienie Rok kwotowy

2004/2005

Rok kwotowy

2010/2011 % zmian

Wielkość dostaw mleka [tys. kg] 8 346 603 9 106 935 9,1%

Stopień wykorzystania kwoty przez dostawców

hurtowych [%] 99 95 -4,0%

Liczba dostawców hurtowych [tys.] 311 168 -46,0%

Liczba dostawców bezpośrednich [tys.] 76 15 -80,3%

Średnia kwota w przeliczeniu na dostawcę

hurtowego [tys. kg] 27 57 111,1%

Średnia kwota w przeliczeniu na dostawcę

bezpośredniego [tys. kg] 5,9 6,5 10,2%

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Agencji Rynku Rolnego

92

Pojęcie kierunku produkcji wprowadzone zostało po raz pierwszy do literatury

europejskiej z zakresu ekonomiki rolnictwa przez E. Laura w 1929 roku w pracy pt. „Wstęp

do ekonomiki gospodarstwa wiejskiego”. Do literatury polskiej pojęcie kierunku produkcji

wprowadzone zostało po raz pierwszy przez W. Chmieleckiego. Natomiast pierwsze prace

badawcze z tego zakresu opublikowane zostały przez S. Antoniewskiego w 1934 roku. W

1961 roku, na łamach Zagadnień Ekonomiki Rolnej, próbę uporządkowania pojęć i

definicji podjął R. Manteuffel. Wyróżnił pojęcie kierunku produkcji, który „...określa się

procentową strukturą produkcji gotowej, wyrażonej w jednostkach niezmiennych (jednostki

zbożowe lub ceny niezmienne). Zagadnieniom ustalania kierunków produkcji i kierunków

gospodarstwa wiele prac poświęcił Z. Wojtaszek. W 2000 roku, w ramach dostosowań do

wymogów UE, przyjęto w Polsce za podstawę określania kierunku produkcji gospodarstw

rolniczych (typu gospodarstwa rolniczego) udział standardowej nadwyżki bezpośredniej z

określonych działalności rolniczych w sumie nadwyżek bezpośrednich uzyskiwanych z

prowadzonej produkcji w gospodarstwie rolniczym. Od 2009 roku (w systemie FADN)

mamy powrót do określania kierunków produkcji na podstawie struktury przychodów.

93 Pr. zbiorowa pod redakcją A. Wosia, (1996), Agrobiznes – mikroekonomia, tom 2,


94 Według autora, ciągle rzeczywistość gospodarcza wyprzedza informacje płynące z

jednostek statystycznych. Dobrym przykładem jest średnia powierzchnia UR (własnych i

dzierżawionych) przypadająca na gospodarstwo rolnicze według GUS a faktyczna.

53

Dość dokładny opis zmian w polskim sektorze mlecznym płynie z

informacji w ramach systemu kwotowania produkcji mleka. Jak wynika z tych

danych (tabela 4), skup mleka w Polsce w latach 2004 - 2010 zwiększył się o

9,1% przy wyraźnie malejącej liczbie dostawców (o 46%). Sytuacja ta

spowodowała, że przeciętne dostawy mleka z gospodarstwa zwiększyły się

ponad dwukrotnie.

Produkcja mleka w gospodarstwach rolniczych ma swoją specyfikę i

wynikające z niej konsekwencje. Według autora, z punktu widzenia

ekonomiczno-organizacyjnego do najważniejszych cech produkcji mleka w

gospodarstwach rolniczych (na tle innych działalności rolniczych) można

zaliczyć:

1. Wysoką pracochłonność i kapitałochłonność produkcji mleka w

stosunku do innych działalności rolniczych. Praca ludzka, przy tego typu

działalności, sprowadza się do codziennej obsługi zwierząt (żywienia,

pielęgnacji, doju krów mlecznych). Szczególnie dój krów (przeprowadzany

najczęściej dwukrotnie w ciągu dnia) wiąże rolnika z gospodarstwem,

zdecydowanie utrudniając wygospodarowanie dni wolnych od pracy

(święta, uroczystości rodzinne, urlop). Zniechęca to niektórych, szczególnie

młodych rolników, do tego typu działalności. Postęp techniczny umożliwia

już zastępowanie pracy ludzkiej (np.: roboty do doju krów, usuwania

odchodów lub żywienia zwierząt). Rozwiązania te jednak są bardzo

kapitałochłonne, co przy określonych uwarunkowaniach rynkowych (cena

mleka i koszty jego wyprodukowania), niewielkich rozmiarach dotychczas

realizowanej produkcji oraz dostępności kapitału podważa celowość

(czasami wręcz uniemożliwiając) tego typu działania. Pamiętać przy tym

należy, że nawet nie wprowadzając rozwiązań technicznych ułatwiających

pracę rolnika (roboty) majątek potrzebny do prowadzenia tego typu

działalności jest bardzo duży. Wynika to m.in. z potrzeby posiadania

budynków inwentarskich.

2. Wyraźne powiązanie produkcji mleka z produkcją roślinną w

gospodarstwie rolniczym. W chowie zwierząt przeżuwających, w tym

krów mlecznych niezbędne są pasze objętościowe (zielonka95, kiszonka,

siano), które najczęściej muszą być wytworzone w gospodarstwie rolniczym

z uwagi na małą dostępność na rynku. Konieczne jest ich uprawa w

gospodarstwie a więc użytkowanie znacznych zasobów ziemi. Znaczne

zasoby ziemi konieczne są też aby właściwe zagospodarować nawozy

organiczne (obornik, gnojówka, ewentualnie gnojowica).

95

Przy wysokiej wydajności krów, we współczesnych rozwiązaniach technologicznych,

odchodzi się od żywienia krów zielonką. Najczęściej krowy żywione są w oparciu o stały

zestaw pasz przez cały rok (tzw. monodieta).

54

3. Trudna do uzyskania pożądana jakość higieniczna mleka (dopuszczalna

liczba komórek somatycznych i bakterii w mleku). Zajmując się

produkcją mleka bazujemy na zwierzętach, których stany zdrowotne mogą

się zmieniać. Trudno zapewnić zwierzętom idealne warunki i zapobiec

stanom chorobowym. Czasami też trudno zdiagnozować (szczególnie w

pierwszej fazie) chorobę mającą wpływ na stan gruczołu mlekowego.

Powoduje to, że pojawiają się trudności z oddzieleniem mleka o

zwiększonej liczbie komórek somatycznych od mleka o właściwych

parametrach.

4. Konieczność współpracy rolnika (producenta) z przetwórcą mleka

(mleczarnią). Trudno realizować sprzedaż bezpośrednią lub przetwórstwo w

gospodarstwie mlecznym. Wynika to z cech naturalnych mleka. Przede

wszystkim z krótkiego okresu przydatności do spożycia. Problemów

przysparzają też przepisy sanitarno-weterynaryjne.

Wymienione cechy, jeżeli nie są rekompensowane ceną mleka,

ewentualnie innymi subwencjami kierowanymi do rolników zajmujących się

produkcją mleka, nie zachęcają do rozwijania tej działalności. Pewnym

działaniem, które przyczynia się do poprawy konkurencyjności produkcji

mleka w gospodarstwach rolniczych w stosunku do innych działalności

rolniczych jest tzw. postęp technologiczny. Jak zaznacza B. Klepacki istnieją

trzy formy postępu technologicznego: 1) Wpływający na wzrost poziomu

produkcji, objawia się on poprawą relacji efektu do nakładu poprzez

uzyskiwanie coraz lepszej transformacji nakładu w produkt; 2) Powodujący

oszczędność nakładów (w rezultacie można uzyskać taką samą produkcję, przy

mniejszym użyciu nakładów); 3) Bez zmian w poziomie produkcji i nakładów,

lecz wywołujący usprawnienia procesu technologicznego, zmniejszenie

uciążliwości produkcji, poprawę warunków pracy, itp96. W przypadku

produkcji mleka ważną kwestią jest jej pracochłonność. Pojawiają się

rozwiązania techniczne umożliwiające całkowite zastąpienie pracy ludzkiej

przy doju krów poprzez zastosowanie tzw. robotów do doju. Prace nad

robotami do doju krów zapoczątkowane zostały w latach 80-tych ubiegłego

wieku w Holandii. Współczesne roboty można podzielić na dwie grupy ze

względu na konstrukcję manipulatorów. Pierwszą stanowią roboty

wykorzystujące uniwersalny japoński manipulator przemysłowy (Futureline

Max, Insentec Astrea 20.20 i Proflex), drugą stanowią jednostki gdzie

wykorzystano specyficzne, oryginalne rozwiązania manipulatora (Astronaut

96

Klepacki B., (1997), Technologia produkcji a gospodarstwo rolnicze [w] Postęp

techniczny a organizacja gospodarstw rolniczych, praca pod red. nauk. F. Maniecki,

Wydawnictwo SGGW, Warszawa

55

A4, Merlin 225, MIone i VMS)97. W Polsce, z uwagi na ciągle stosunkowo

niską cenę pracy ludzkiej, stosowanie robotów do doju krów budzi mieszane

uczucia. Nie mniej jednak, tylko w województwie podlaskim na dzień

9.12.2011 roku funkcjonowało 16 gospodarstw rolniczych, w których obory

wyposażone były w roboty do doju98.

2.4. Czynniki oddziaływujące na kierunki zmian w produkcji i

przetwórstwie mleka - ujęcie teoretyczne

Rozważając kwestię oddziaływania określonych bodźców (czynników)

na zmiany w produkcji mleka na poziomie gospodarstw rolniczych, trzeba mieć

na uwadze, że odbywają się one za sprawą ludzi (rolników) je prowadzących

oraz innych ludzi, którzy te działania inspirują, jest im to obojętne lub są im

przeciwni. Świadomość wpływu na funkcjonowanie mechanizmu rynkowego

subiektywnych czynników (wiedzy, doświadczenia, intuicji, energii, celów

osobistych, itp.) kształtujących zachowania człowieka była genezą powstania

ekonomii behawioralnej99. Czasami złożoność natury ludzkiej nie pozwala na

jednoznaczne określenie co było przyczyną podjęcia tej a nie innej decyzji.

Czasami takie podejście skłania (nawet) do postawienia pytań typu: 1) Czy

ludzie, w analizowanym przypadku rolnicy, są istotami racjonalnymi

(przynajmniej w jakim stopniu)? 2) Co to znaczy zachowywać się racjonalnie?

Są to pytania trudne – natury filozoficznej - co skutkuje niejednoznacznymi

odpowiedziami. Nie mniej jednak, najczęściej „racjonalność” kojarzy się z

szczegółową analizą „za” i „przeciw” przy podejmowaniu decyzji z punktu

widzenia realizacji określonego celu. W tym miejscu, pojawia się też problem

różnych celów poszczególnych ludzi (jednostek gospodarczych).

Badania prowadzone w 1997 roku w Katedrze Ekonomiki i Organizacji

Gospodarstw Rolniczych SGGW potwierdzają, że rolnicy realizują różne cele a

maksymalny dochód z gospodarstwa to jedynie środek do realizacji tych celów.

Cele te mają bardzo konkretny charakter, np.: powiększenie gospodarstwa,

97

Lipiński M., (2012), Aktualna światowa oferta robotów udojowych, [w] Perspektywy

produkcji mleka i wołowiny w Polsce i na świecie, Wydawnictwo Instytutu Zootechniki,

Kraków, s.186

98 Pawłowska O., (2011), Tajemnica produkcyjnego sukcesu gospodarstw mlecznych w

województwie podlaskim, Materiał powielany z seminarium pt: Koszty i dochodowość

gospodarstw mlecznych organizowanego przez Podlaski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w

Szepietowie, Katedrę Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw SGGW oraz Katedrę

Zarządzania Przedsiębiorstwami Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego

w Szczecinie

99 Niedzielski E., (2011), Innowacyjność w warunkach gospodarki kognitywnej,

Współczesne zarządzanie – kwartalnik środowisk naukowych i liderów biznesu, nr 4/2011,

s.10

56

budowa domu mieszkalnego, zakup nowoczesnych maszyn, wychowanie

dzieci, itp. Badania wykazały także, że rolnicy za najważniejszy cel swojej

działalności uznają wychowanie dzieci i zapewnienie im dobrej

przyszłości100. Jednym z pierwszych naukowców, który stwierdził, że

uzyskiwanie wysokich dochodów z rolnictwa nie jest „celem samym w sobie”

był F. Aeroboe`a. Mówił on, że „... prywatne cele gospodarcze rolnictwa

polegają na osiągnięciu możliwie pełnego zaspokojenia potrzeb rolnika i jego

rodziny. Pozyskiwanie pieniędzy za pomocą produkcji rolniczej byłoby tylko

jednym ze środków osiągnięcia celów branych pod uwagę” 101.

Psychologowie, socjologowie, filozofowie mają też odmienne zdania na

temat racjonalności człowieka. Niektórzy twierdzą, że ludzie podejmują

racjonalne decyzje (Banthamonowska koncepcja rachunku szczęścia),

niektórzy zaś uważają, że nie jesteśmy wstanie podejmować racjonalnych

decyzji. Spowodowane to jest m.in. niepełną (czasami nierzetelną) informacją

dotyczącą danego problemu oraz brakiem czasu na dogłębne analizowanie

danego zagadnienia102. Wskazane słabości podpowiadają, że należy ostrożne

podchodzić do formułowania bardzo ostrych wniosków. Nie mniej jednak

można wskazać pewne grupy czynników oddziaływujących na analizowane

procesy.

2.4.1. „Wartości nadrzędne” wyznaczające postawy społeczne

Pierwszą grupę czynników, można określić jako „wartości nadrzędne”

gdyż, wynikają z przyjętych i społeczne akceptowanych (przez większość

obywateli) sposobów funkcjonowania społeczeństw, które są brane pod uwagę

(w praktyce realizowane) w codziennym życiu przez pojedyncze osoby. Mają

one wpływ na tzw. normy społeczne, czyli przyjęty w danej grupie sposób

zachowania się i postępowania (to również pewien wzorzec, do którego należy

dążyć w swoim życiu)103. „Wartości nadrzędne” uwarunkowane są czynnikami:

historycznymi, religijnymi, kulturowymi i etycznymi. Regulowane są przez

określone systemy prawne i instytucje (formalne, nieformalne) kształtujące

określony porządek. Dla zilustrowania wagi czynników z grupy „wartości

100

Ziętara W., (1998), Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa rolniczego.

Wydawnictwo FAPA, Warszawa

101 Steffen G., Born D., (1995), Prowadzenie gospodarstw i przedsiębiorstw w rolnictwie.

Wydawnictwo: Książka i wiedza

102 Aronson E., The Social Animal, Wydanie polskie (2004), Człowiek istota społeczna,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s.114

103 Praca zb. pod red. Szomburg J., (2005), System wartości i norm społecznych podstawą

rozwoju Polski, Wydawnictwo Polskie Forum Wartości i Rozwoju, Instytut Badań nad

Gospodarką Rynkową przy współpracy z Fundacją Konrada Adenauera, Gdańsk, s. 14

57

nadrzędnych” dla produkcji rolniczej a w tym produkcji mleka można

prześledzić sytuację w Indiach, Japonii, USA i krajach UE. Zdaniem autora są

to kraje wyraźnie zróżnicowane w aspekcie tzw. „wartości nadrzędnych”.

Indie są największym producentem mleka na świecie i ciągle się w

tym kierunku rozwijają (szczegóły w podrozdziale 2.3.3. Kraje Azji). Indie

to także kraj, gdzie ukształtowała się i jest przyjmowana przez większość

społeczeństwa religia określana mianem hinduizmu104. Religia ta jest

konglomeratem rozmaitych wierzeń i poglądów (czasami wręcz ze sobą

sprzecznych). Niektórzy obliczają, że w hinduizmie jest 330 mln bogów i

bóstw. Hindusi na swój własny sposób potrafili pogodzić wiele zdawałoby się

sprzecznych prawd i idei, np. wiarę w jednego Boga i specyficzny politeizm,

jakby chcieli powiedzieć: jest jeden wszechogarniający Bóg, lecz przejawia się

w rozmaitych formach i aspektach, tkwi w każdej istocie105. Jednym z ważnych

pojęć przyjmowanych przez Hindusów jest „dharma”. Jej zakres znaczeniowy

jest szeroki: obowiązek moralny, etyka, prawo. Ma wymiar zarówno

jednostkowy, jak i społeczny - wtedy łączy się z tzw. dharmą stanów

społecznych (warna) oraz stadiów życia (aśrama). Podejście, że Bóg może

występować w każdej istocie ma swoje odzwierciedlenie w tzw. „świętych

krowach”. Jak zaznacza Joanna Żak-Bucholc „… w krowie znajduje się

(symbolicznie) 300 milionów bóstw, czyli wszystkie z hinduskiego panteonu. Ale

to nie to samo, co wiara w krowę jako Boga!! Tego nigdy w Indiach nie było,

Hindusi nie tak to rozumieli”106. Takie podejście skutkuje określonym

zachowaniem społeczeństwa, np: rygorystycznie przestrzegany jest

wegetarianizm a krowy swobodnie mogą poruszać się po ulicach. Nie mniej

jednak, niektórzy publicyści twierdzą, że „kult krowy utrzymuje przy życiu

najwyżej 9% pogłowia, konieczność ekonomiczna — całą resztę"107. Krowy

jednak umierają same, a padłymi zwierzętami zajmują się pogardzani

„nieczyści", którzy jako jedyni mogą jeść wołowinę. Rządy indyjskie, które

starają się o tzw. unowocześnienie kraju borykają się z problemem „świętej

krowy". Tak więc w samych Indiach zdania są podzielone: niektórzy Hindusi

wstydzą się kultu krowy, inni go bronią. Podejście światopoglądowe

przyczynia się równomiernej produkcji mleka w całym, kraju. Jak zaznacza M.

Sznajder „… Coraz częściej na wieś (indyjską – przypis autora) wkracza

nowoczesność. Wielu rolników zauważa, że mleko jest produktem, który można

sprzedać i przez to podnieść stopę życiową swojej rodziny”. Dlatego coraz

częściej widać dbałość o bazę paszową. Kupowane są pasze treściwe, ale także

104

Piekarowicz R., (1977), Zrozumieć Indie, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa

105 Żak-Bucholc J.; Hinduizm-rys historyczny, www.racjonalista.pl/kk.php/s,3428

106 Żak-Bucholc J.; Kult świętej krowy, www.racjonalista.pl/kk.php/s,19

107 Piekarowicz R., (1977), Zrozumieć Indie, … op.cit, s. 83

58

na okres suchy, który w Indiach przypada od marca do czerwca, rolnicy

gromadzą zapasy siana”108. Rolnicy indyjscy przynoszą mleko do punktu

skupu w małych pojemnikach (kankach). Wynika to z faktu, że posiadają oni

zazwyczaj jedną lub dwie krowy o niskiej wydajności mlecznej. Nad

funkcjonowaniem wiejskiego skupu czuwa rada wybrana na zebraniu wiejskim.

Pełnienie funkcji radnego jest wielkim wyróżnieniem społecznym. Skupione

mleko następnie przewożone jest do mleczarń. Najczęściej odbywa się to przy

pomocy cystern kolejowych. Bardzo ciekawym krajem, w kontekście czynników określonych jako

„wartości nadrzędne” jest Japonia. Jest to kraj małoznaczący w globalnej

produkcji mleka, jednak jego sukcesy gospodarcze nakazują zastanawiać się

nad przyczynami tej sytuacji. Niewątpliwie czynników wpływających na

obecną sytuację gospodarczą Japonii jest bardzo wiele – od uwarunkowań

historycznych do splotu różnych wydarzeń na arenie międzynarodowej.

Zdaniem autora ważnymi czynnikami, decydującymi o sukcesach Japonii są

doktryny etyczne i religijne funkcjonujące (praktykowane) w społeczeństwie

japońskim i przyczyniające się do określonej drogi rozwoju. Jak zaznacza F.

Tomczak w Japonii, wprawdzie zainteresowanie społeczeństwa problemami

religii i samą religią jest niewielkie, ale zachowania osadzone są mocno w

filozofii konfucjanizmu109. Pogląd ten akcentuje takie zachowania jak:

życzliwość, dobroczynność, sprawiedliwość, wiedza, zaufanie i

ceremonialność. Życzliwość i dobroczynność uważane są za podstawowe

zalety człowieka i istotę człowieczeństwa. Filozofia ta podkreśla racjonalność

porządku naturalnego, w której człowiek występuje jako harmonijny element a

także porządek społeczny, oparty na ścisłych regułach etycznych,

realizowanych przez państwo rządzone przez ludzi wykształconych i

ukształtowanych wartościach etycznych. Przyjmowanie i realizowanie tych

zasad przez społeczeństwo miało wpływ na poziom rozwoju społeczno –

ekonomicznego współczesnej Japonii. Jak zaznacza E.F. Vogel, jeżeli chcemy

wskazać pojedynczy czynnik sukcesu Japonii to odpowiedzią jest – grupowe

społeczne dążenie do zwiększania wiedzy, kwalifikacji, doświadczenia i

umiejętności zawodowych. Dotyczy to wszystkich obywateli i instytucji. W

związku z tym rozwijany jest system informacji (bardzo różnej) oraz

realizowane są dążenia do porozumienia i współpracy, wzajemnego wspierania

108

Sznajder M. (2009), Małe gospodarstwa w Indiach produkujące mleko (Fotoreportaż 2),

[w] Polski sektor mleczarski 2009, Wydawnictwo FC Horyzont, Poznań, s. 115

109 Tomczak F., (1997), Japonia, wieś –rolnictwo-agrobiznes, Wydawnictwo Key Text,

Warszawa, s. 56

59

się, pomocy i porozumienia110. Jeżeli przyjrzymy się zmianom w japońskiej

produkcji rolniczej widać, że mają one charakter emulacyjny. Decyzje

rolników, często wynikają z wspólnych ustaleń danej społeczności lokalnej.

Trochę inaczej niż w Japonii i Indiach wygląda sytuacja w USA, gdzie

przyjęte systemy wartości opierają się gównie na współzawodnictwie. Jak pisze

Aronson E, „… nagradzamy zwycięzców i odwracamy się od pokonanych. Dwa

stulecia nasz system kształcenia był oparty na rywalizacji i prawach

przetrwania. Z bardzo nielicznymi wyjątkami nie uczymy naszych dzieci kochać

wiedzy – uczymy je by starły się o dobre stopnie”111. Takie podejście do dzieci

(przyjmowane powszechnie) ma swoje odzwierciedlenie w życiu dorosłym oraz

w funkcjonowaniu jednostek gospodarczych. Wszechobecna konkurencja

wymusza ciągłą poprawę efektywności (technicznej a w konsekwencji

ekonomicznej). W przypadku jednostek rolniczych odbywa się to poprzez: 1)

lokowanie (rozwijanie) produkcji w miejscach najbardziej, z ekonomicznego

punktu widzenia, atrakcyjnych, 2) specjalizację i koncentrację produkcji, 3)

stosowanie nowych technologii produkcji (np.: rolnictwo precyzyjne)112.

Wskazana sytuacja znajduje odzwierciedlenie także w produkcji mleka oraz

organizacji farm mlecznych.

Od roku 1990 liczba gospodarstw mlecznych w USA maleje w sposób

liniowy. Według danych Krajowego Urzędu ds. Statystyki Rolnej, w roku 2001

funkcjonowało 97 460 gospodarstw mlecznych (posiadających przynajmniej

jedną krowę), natomiast w 2009 było to już tylko 65 000. Pomimo dużego

spadku gospodarstw mlecznych w tym okresie, zarówno produkcja mleka jak i

liczba krów mlecznych zwiększyły się. Produkcja mleka wzrosła o 15 procent,

z 165 332 mln funtów w 2001 roku do 189 320 mln funtów w 2009 roku,

natomiast liczba krów mlecznych odpowiednio z 9,1 do 9,2 mln sztuk113.

Ciekawym i wartym podkreślenia jest fakt, że wyraźnie zwiększa sie produkcja

z gospodarstw utrzymującym powyżej 500 krów mlecznych, z poziomu 2 795

w 2001 roku do 3 350 w 2009 roku (o 20%). W skali regionu, przez większość

110

Vogel E.F. (1979), Japan as Number One. Lessons for America. Harvard University

Press, Cambridge

111 Aronson E., The Social Animal, Wydanie polskie (2004), Człowiek istota społeczna,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 243

112 Szczegółowy opis przemian na wsi i gospodarstwach (farmach) rolniczych oraz

czynników na nie wpływających, można znaleźć w książce Tomczaka F., (2004), pt: Od

rolnictwa do agrobiznesu. Transformacja gospodarki rolniczo-żywnościowej Stanów

Zjednoczonych Ameryki Północnej, Wydawnictwo SGH, Warszawa

113Overview of the United States Dairy Industry, Released September 22, 2010, by the

National Agricultural Statistics Service (NASS), Agricultural Statistics Board, United

States Department of Agriculture (USDA), http://usda.mannlib.cornell.edu/usda/current

60

dwudziestego wieku stan Wisconsin był liderem pod względem produkcji

mleka, lecz w roku 1993 stanem numer jeden pod względem produkcji mleka

została Kalifornia. Pięć stanów, które w roku 1980 były największymi

producentami wyrobów mleczarskich – Wisconsin, Kalifornia, Minnesota,

Nowy Jork oraz Pensylwania – nie zmieniła się także w roku 2009 roku. Stany

Idaho i Nowy Meksyk, które w roku 1980 były znaczącymi producentami

wyrobów mleczarskich, dołączyły do czołowej dziesiątki. Kalifornia i

Wisconsin, dwa wiodące stany pod względem produkcji mleczarskiej,

wykazują odmienną charakterystykę gospodarstw. W 1993 roku, 95,5 %

produkcji realizowanej w Kalifornii pochodziło z 45 % gospodarstw,

utrzymujących przynajmniej 200 krów. W 2000 roku już 74,8 % gospodarstw

mlecznych posiadało powyżej 200 krów i wytwarzało 97 % produkcji stanowej.

W stanie Wisconsin, zaledwie jeden procent gospodarstw mlecznych był w

posiadaniu ponad 200 krów w roku 1993, natomiast w 2000 roku liczba takich

gospodarstw wynosiła zaledwie 3,8 %114.

Bardzo skomplikowaną sytuację można zaobserwować w sferze tzw.

„wartości nadrzędnych” w krajach Unii Europejskiej. Wynika to przede

wszystkim z wielonarodowości jej społeczeństwa. Jak zaznacza Maria

Szyszkowska „Nie można wskazać wyznacznika kulturowego o charakterze

powszechnym, któryby pozwolił sprecyzować pojęcie Europejczyka”115

Poszczególne narody w długiej historii swego funkcjonowania przechodziły

różne koleje losu stąd utrwaliły się różnice w sferze kulturowej, etycznej a

nawet religijnej. Różnice te, mimo podejmowanych działań na rzecz ich

niwelowania116, szczególnie wyraźnie zaczynają się ujawniać w czasie tzw.

kryzysu. Niemiecki dziennik „Frankfurter Allgemeine Zeitung" postawił w

lutym 2012 roku tezę, że obecny kryzys gospodarczy sprzyja odrodzeniu

stereotypów. Grecki kryzys zadłużeniowy przyczynił się do wzmocnienia

stereotypu „leniwego Greka”, a w szerszym kontekście „leniwego

południowca”, co dodatkowo zostało potwierdzone przez problemy

gospodarcze Włoch i Hiszpanii. Dla ukazania kontrastu porównuje się ich do

114

Peterson H.H., (2002), Geographic Changes in U.S. Dairy Production, Paper presented

at the Annual Meeting of the American Agricultural Economics Association, Long Beach,

CA, http://ageconsearch.umn.edu/bitstream/19792/1/sp02pe06.pdf 115

Szyszkowska M., (2010), Przyszłość ludzkości w wymiarze aksjologicznym, [w]

Wyzwania przyszłości - szanse i zagrożenia, Wydawnictwo PAN, Warszawa, s. 228

116 Rok 2008 został ogłoszony przez Komisję Europejską Rokiem Dialogu

Międzykulturowego. Obchody Roku mają na celu: 1) poszanowanie i promocję

różnorodności kulturowej, 2) zapewnienie równości szans wszystkim mieszkańcom UE i

przeciwdziałanie dyskryminacji, 3) wsparcie idei solidarności i sprawiedliwości społecznej,

4) budowanie partnerskich relacji z krajami członkowskimi i z krajami spoza Wspólnoty

61

„pracowitych Skandynawów”. Za obecną sytuację obwiniane są także państwa,

o które Unia Europejska została poszerzona w minionej dekadzie. Negatywne

odczucia związane z problemami gospodarczymi sprzyjają wrogim

zachowaniem wobec imigrantów. „Wartości nadrzędne” z których

ukształtowało się społeczeństwo europejskie wynika z bezdyskusyjnej roli

religii chrześcijańskiej w tym procesie. Współcześnie jednak schodzą na dalszy

plan, zastępowane są poprzez działania na rzecz wielokulturowości,

obwarowane szeregiem formalnych przepisów prawnych i z lansowanym

modelem konsumpcjonizmu w warunkach konkurencji. W przyjmowany model

wartości wpisuje się wieś, z jej mieszkańcami oraz realizowaną działalnością

gospodarczą (w tym produkcją rolniczą a z nią chowem krów mlecznych). Jak

wynika z wielu badań socjologicznych, szczególnie polska wieś postrzegana

jest przez nasze społeczeństwo jako coś zdecydowanie gorszego od miasta.

Utarły się pejoratywne określenia „wieśniak”, „słoma z butów wystaje”, a

niektórym studentom kojarzy się z „gnojem i gnojówką”117. Badania

przeprowadzone w 2002 roku w ramach projektu badawczego KBN

zrealizowanego w IRWiR PAN wykazały, że postrzeganie spraw rolnictwa i

wsi w polskim społeczeństwie jest mocno obciążone stereotypami118.

Produkcja zwierzęca, w tym chów krów mlecznych realizowana w

gospodarstwach rolniczych w odbiorze społecznym też nie jest dobrze

postrzegana – coraz mocniej zaczyna „śmierdzieć”, mimo wyraźnego postępu

technologicznego i szeregu normatywnych ograniczeń środowiskowych.

Próbuje się te krzywdzące wieś i rolników stereotypy niwelować119, nie mniej

jednak trudno jest rozwijać działalność rolniczą (w tym chów krów mlecznych)

bez należytego zrozumienia przez innych członków społeczeństwa.

Niezrozumienie, stereotypy, krzywdzący (nierzetelny) przekaz medialny ma

wpływ na kwestię przekazywania gospodarstw rolniczych następcom (dzieci

nie są zachęcane do podejmowania działalności rolniczej), pojawiają sie też

problemy z „żonami dla rolników”. Jest to niezwykle ważny element w

aspekcie społecznym.

117

Spostrzeżenia autora dokonane wśród studentów Wydziału Nauk Ekonomicznych

SGGW

118 Bakuraba –Rylska I. (kierownik grantu), Dziedzictwo kulturowe polskiej wsi-społeczna

świadomość, społeczne dyskursy, grant KBN nr 2 H02E00422

119 Bardzo ciekawą publikacją, opisującą kulturę chłopską (głównie polską) a nawet jej

przewagę w historii, jest „Socjologia wsi polskiej” autorstwa Izabeli Bakuraby-Rylskiej,

Wydawnictwo PWN, 2008, Warszawa

62

2.4.2. Konkurencyjność ekonomiczna produkcji mleka w stosunku do

innych działalności

W gospodarce wolnorynkowej, rolnikowi prowadzącemu gospodarstwo

(przedsiębiorstwo) rolnicze ciągle (można powiedzieć - od wieków) towarzyszą

trzy ważne pytania: 1) Co produkować (ewentualnie czy cokolwiek

produkować)? 2) Jak prowadzić wybraną produkcję? 3) Ile produkować

(rozmiary działalności)? Pytania te stawiane są w kontekście bardzo istotnego

elementu w społeczeństwie kapitalistycznym – dochodu rodziny rolniczej,

który pozwala na realizację różnych celów życiowych. Prawidłowa odpowiedź

na postawione pytania jest trudna. Wynika przede wszystkim z dynamicznych

zmian odbywających się poza gospodarstwem rolniczym. Dotyczą one przede

wszystkim zmian: 1) cen produktów rolniczych, 2) cen czynników produkcji

(ziemi, pracy, kapitału), 3) technologii produkcji, 4) warunków pogodowych,

5) polityki rolnej. Trudno przewidywalne zmiany wiążą się z ryzykiem

produkcyjnym, rynkowym i inwestycyjnym120. Odpowiadając na postawione

pytania konieczna jest też dokłada analiza zasobów, którymi dane

gospodarstwo dysponuje: ziemi, pracy i majątku121. Generalnie oceniając

konkurencyjność ekonomiczną danej działalności produkcyjnej (możliwej do

prowadzenia w gospodarstwie rolniczym) w stosunku do innych

(potencjalnych) należy odnosić uzyskiwaną korzyść ekonomiczną w stosunku

do zaangażowanego czynnika produkcji występującego w minimum w

gospodarstwie122. Inaczej może wyglądać ocena racjonalności ekonomicznej

chowu krów mlecznych w gospodarstwie, gdzie czynnikiem występującym w

minimum są zasoby pracy ludzkiej (żywej) niż w gospodarstwie rolniczym,

gdzie czynnikiem występującym w minimum jest ziemia. W polskiej

rzeczywistości rolniczej obserwuje się (przynajmniej w gospodarstwach

rodzinnych), że czynnikiem często ograniczającym produkcję są zasoby ziemi.

Nie mniej jednak zaczyna się też zauważać, szczególnie po roku 2008, brak

dostępnych zasobów pracy ludzkiej. Sytuacja ta powoduje, że pojawia się

konieczność substytucji pracy żywej tzw. pracą uprzedmiotowioną (np.: nowe

120

Wainchennck G., (1964), Die optimale Organisation des landwirtschaftlichen Betriebes,

Hamburg – Berlin, [za] Reich E., Zeddies J, (wydanie polskie 1995) Wprowadzenie do

ekonomiki i organizacji gospodarstw rolniczych, Wydawnictwo Akademii Rolniczej w

Poznaniu

121 Parzonko A., (2008), Strategie rozwoju polskich gospodarstw ukierunkowanych na

produkcję mleka w kontekście Wspólnej Polityki Rolnej UE, Wydawnictwo SGGW,

Warszawa, s. 122

122 Reich E., Zeddies J, (1992) Einführung In die landwirtschaftliche Betrieblehre,

Wydawnictwo Eugen Ulmer, Stuttgart, (wydanie polskie 1995), Wprowadzenie do


Poznaniu

63

maszyny, budynki). Pociąga to za sobą zapotrzebowanie na kapitał, który też

często jest niedostępny lub stosunkowo drogi. W tej sytuacji pozostaje zmiana

produkcji na małopracochłonną i kapitałooszczędną. Zjawisko to obserwuje się

w polskich gospodarstwach, których właściciele lub członkowie rodzin oprócz

działalności rolniczej prowadzą inne działalności gospodarcze, ewentualnie

pracują poza gospodarstwem. Zauważa się to zjawisko także w innych krajach,

szczególnie widoczne w Japonii, gdzie dominują gospodarstwa rolnicze

prowadzone przez tzw. dwuzawodowców123. Skutkiem tej sytuacji, w

strukturze zasiewów (produkcji) w Polsce zwiększa się udział zbóż i

rzepaku124, natomiast w Japonii – ryżu.

Impulsem do zmian w realizowanej produkcji lub jej rozmiarów w

gospodarstwach rolniczych są ceny produktów, a szczególnie relacje między

nimi. Zaznaczyć należy, że potencjalnych działalności w gospodarstwie może

być zdecydowanie więcej niż produktów przedstawionych w tabeli 5.

Ograniczono się jedynie do tych działalności rolniczych, które najczęściej

konkurują (zdaniem autora) z chowem bydła mlecznego. Jak wynika z danych

przedstawionych w tabeli 5, na początku analizowanego okresu,

konkurencyjność cenowa mleka w stosunku do innych produktów (głównie

zbóż) była niewielka. Zniechęcało to polskich rolników do prowadzenia dość

kapitałochłonnej i pracochłonnej produkcji, jaką jest produkcja mleka.

Zdecydowanie lepiej było zająć się produkcją roślinną. Druga połowa lat 90-

tych to okres wahania się cen i stopniowej poprawy relacji cenowej mleka do

innych produktów. Lata 2000 - 2004 to czas, w którym konkurencyjność

cenowa mleka w stosunku do innych produktów utrzymywała się na dość

stabilnym poziomie z niewielką tendencją wzrostową. Pierwszy pełny rok

członkostwa Polski w UE (2005 rok) to najlepszy okres, pod względem relacji

cenowych, dla producentów mleka. W tym roku cena mleka, w relacji do ceny

zbóż, zwiększyła się o 37% w stosunku do 2004 roku. Była to najbardziej

korzystna relacja cenowa w całym porównywanym okresie. Interesujący był

rok 2007 – bardzo dobry dla sektora mlecznego w Polsce i na świecie. Biorąc

jednak pod uwagę relacje cen mleka do cen innych produktów rolniczych

(głównie zbóż) okazuje się, że ta relacja nie była aż tak korzystna jak w 2005

roku.

123

Tomczak F. (1997), Japonia, wieś – rolnictwo - agrobiznes, Wydawnictwo Key Text,

Warszawa, s. 25

124 Powszechny Spis Rolny 2002 i 2010, bank danych lokalnych, GUS

64

Tabela 5. Relacje cenowe mleka do innych produktów w latach 1990-2010 [przeciętna cena

mleka/przeciętna cena innego produktu]

Lata Wybrane produkty

pszenica jęczmień ziemniaki buraki

cukrowe

żywiec

wołowy

Żywiec

wieprzowy

1990 0,74 0,84 2,71 3,53 0,14 0,08

1991 1,27 1,47 2,20 4,39 0,17 0,10

1992 1,10 1,48 1,47 4,51 0,20 0,14

1993 0,96 1,13 3,11 5,25 0,18 0,14

1994 1,13 1,32 1,63 5,14 0,16 0,11

1995 1,24 1,46 1,45 5,45 0,19 0,17

1996 0,89 1,08 2,27 5,60 0,19 0,17

1997 1,16 1,41 2,18 6,22 0,23 0,16

1998 1,30 1,62 2,39 6,31 0,24 0,18

1999 1,42 1,59 1,95 6,11 0,23 0,20

2000 1,53 1,56 2,24 7,65 0,27 0,21

2001 1,55 1,62 2,42 7,01 0,27 0,18

2002 1,65 1,65 2,10 6,42 0,26 0,20

2003 1,58 1,49 2,12 5,80 0,29 0,23

2004 1,84 1,78 2,63 4,65 0,26 0,21

2005 2,53 2,49 2,51 5,31 0,23 0,24

2006 2,08 2,31 2,14 7,22 0,23 0,26

2007 1,51 1,67 2,63 9,88 0,27 0,31

2008 1,89 2,27 2,49 9,93 0,25 0,24

2009 1,73 2,07 2,26 9,31 0,23 0,21

2010 1,91 2,19 2,63 9,30 0,21 0,27

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyczny rolnictwa 1998, 2001, Rocznik

statystyczny rolnictwa i gospodarki żywnościowej 2005, 2008, 2010, Analizy rynkowe – Rynek

mleka 1999-2012

Jednym z istotnych czynników wpływających na konkurencyjność

ekonomiczną chowu krów mlecznych w stosunku do innych działalności

rolniczych są warunki przyrodnicze. Najważniejsze z nich to warunki

klimatyczne i glebowe (w tym udział w powierzchni użytków rolnych, trwałych

bezwzględnych użytków zielonych). W kontekście globalnym należy

stwierdzić, że najlepsze warunki do produkcji mleka występują w Nowej

Zelandii. Obszar tego państwa wynosi 263,3 tys. km2. Zamieszkiwało go w

2011 roku 4 303 tys. obywateli, z czego13% to ludność żyjąca na terenach

wiejskich (8% z ludności w wieku produkcyjnym pracuje w rolnictwie).

Charakterystyczną cechą Nowej Zelandii jest struktura użytków rolnych, w

której użytki zielone stanowią aż 95%125. Dominacja użytków zielonych

spowodowana jest wyjątkowo korzystnym klimatem, który na wyspie

Północnej ma charakter tropikalny, a na Południowej umiarkowany. Roczne

opady dla całego kraju wahają się między 640 a 1500 mm, zaś maksymalne

temperatury w lecie wynoszą od 20 do 30 Co, a w zimie od 10 do 15 Co.

125

http://faostat.fao.org/

65

Korzystna struktura agrarna oraz dobra jakość gleb także korzystnie wpływa na

produkcję rolniczą, w tym na produkcję mleka w Nowej Zelandii. Jak stwierdza

prof. H. Jesiorowski „nie ma chyba takiego drugiego kraju na świecie, który

byłby tak predysponowany do hodowli zwierząt przeżuwających”126. Korzystne

warunki naturalne mają odzwierciedlenie w poziomie produkcji i najniższych

na świecie kosztach produkcji (szczegóły w kolejnej części pracy). Dobre

warunki naturalne do chowu zwierząt przeżuwających panują też w Australii,

szczególnie na Tasmani. Korzystne warunki klimatyczne oraz glebowe,

sprawiają, że Australia jest trzecim (po UE i Nowej Zelandii) krajem pod

względem wielkości eksportu mleka i przetworów mlecznych. W roku 2008

wartość eksportu netto mleka wynosiła 60 mln USD. Szczególnie znaczny

udział użytków zielonych w strukturze użytków rolnych (prawie 50%) zachęca

australijskich rolników do chowu zwierząt przeżuwających a wśród nich krów

mlecznych. Polska charakteryzuje się dość dobrymi warunkami naturalnymi do

chowu krów mlecznych (szczegóły w następnej części pracy).

Bardzo ważną grupą czynników, wpływających na konkurencyjność

produkcji mleka w stosunku do innych działalności, są tzw. regulacje natury

politycznej. Biorą one swój początek z określonych priorytetów

poszczególnych państw lub ich grupy (np.: UE) i wynikają z założenia, że

„niewidzialna ręka rynku” nie jest wstanie ich właściwie realizować. Często są

to regulacje: bardzo złożone, różnorodne i zmieniające się w czasie

(ewolucyjne lub rewolucyjnie). Są też bardzo często analizowane, dyskutowane

i krytykowane127. W przypadku chowu bydła i produkcji mleka głównie

dotyczą one regulacji wsparcia bezpośredniego (finansowego) rolników,

wsparcia produkcji mleka, regulacji rynkowych, regulacji dotyczących ochrony

środowiska oraz warunków utrzymania zwierząt. Wymienione regulacje są

szeroko opisywane w literaturze przedmiotu. Między innymi autor próbował

śledzić zmiany w kontekście wsparcia bezpośredniego i dopłat do produkcji128.

Z zebranych informacji wynikało, że w 2008 roku istniało dość duże

zróżnicowanie systemów wspierania gospodarstw mlecznych w Europie i na

świecie. Niektóre kraje europejskie wspierały dopłatami bezpośrednio

126

Jasiorowski H., (2011), Światowe systemy użytkowania bydła – czyli za krowim

ogonem po całym świecie, Wielkopolskie Wydawnictwo Rolnicze, Poznań, s. 384

127 Wydawane są rocznie setki publikacji, organizuje się wiele konferencji naukowych

poświeconych tylko kwestiom polityki rolnej, a w konferencjach dotyczących problematyki

rolnictwa nie sposób uciec od polityki rolnej. Zdaniem autora, polityka rolna, a z nią

związane określone regulacje i wydatki budżetowe, dają „pożywkę” dla nauki i praktyki.

128 Parzonko A. (2009), Globalne uwarunkowania produkcji mleka, Roczniki Naukowe

Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, T. 11, z. 3, Wydawnictwo

Warszawa-Poznań, s. 275-280

66

produkcję mleka, w niektórych zaś dopłaty były uniezależnione od tego

kierunku produkcji. Krajami, które charakteryzowały się 100% uzależnieniem

dopłat od prowadzonej produkcji były: Islandia, Norwegia, Szwajcaria,

Bułgaria, Ukraina, Białoruś, Rosja, Turcja oraz Izrael. Krajami

charakteryzującymi się 30 - 60% poziomem wsparcia bezpośredniego

produkcji mleka charakteryzowała się większość krajów 15 UE. Całkowite

uniezależnienie dopłat bezpośrednich od produkcji mleka występowało w

Polsce, Włoszech oraz dużych farmach w Irlandii i Wielkiej Brytanii. Poza

kontynentem europejskim, w niektórych krajach realizowane są programy

wsparcia gospodarstw mlecznych, jednak poziom wypłacanych dopłat (w

strukturze przychodów) jest mniejszy. Krajem wspierającym rolników

dopłatami są USA. Poziom dopłat uzależniony jest od sytuacji rynkowej. W

2007 roku cena mleka w USA była wyższa od cen światowych, w związku z

tym amerykańscy rolnicy nie otrzymali dopłat do tej działalności. Realizowane

były jedynie dopłaty stałe do produkcji ziarna kukurydzy (11 USD za tonę),

jęczmienia (9,45 USD za tonę) oraz soi (16,17 USD za tonę). W Meksyku,

jedynym wsparciem była dopłata do oleju napędowego zużywanego w

gospodarstwach w kwocie 0,11 USD do litra. Maksymalne zużycie określono

na poziomie 100 litrów do ha UR, natomiast maksymalna powierzchnia

uprawniona do tych subsydiów wynosi 100 ha.

Drugą grupą regulacji wynikających z przesłanek politycznych są te,

które dotyczą samego rynku. W obszarze mleczarskim, do podstawowych z tej

grupy, zliczyć można: 1) kwotowanie produkcji mleka, 2) dopłaty do eksportu

(do krajów trzecich) wybranych produktów mlecznych, 3) dopłaty do

prywatnego przechowywania niektórych gotowych produktów mlecznych, 4)

interwencyjny zakup i sprzedaż wybranych produktów mlecznych, 5) cła i

kontyngenty. Nie jest celem autora omawiania wskazanych mechanizmów

interwencyjnych na rynku mleka – omówione są one w licznych

publikacjach129. Chciałbym jedynie zwrócić uwagę na mechanizm kwotowania

produkcji mleka, ponieważ zdania wśród naukowców (także polskich) w tej

materii są podzielone130,131,132. Na wstępie trzeba podkreślić, że mechanizm

129

Dość kompleksowo są one przedstawiane m.in. w publikacjach Agaty Malak-

Rawlikowskiej m.in.: Ekonomiczne i organizacyjne skutki wprowadzenia systemu regulacji

produkcji mleka w wybranych krajach Unii Europejskiej i w Polsce: na przykładzie

systemu kwotowania produkcji mleka (2005), Wydawnictwo SGGW Warszawa; Pawła

Kasztelana, (2008), m.in. Polityka rolna Unii Europejskiej, [w] Uwarunkowania

ekonomiczne produkcji mleka w polskich gospodarstwach w perspektywie liberalizacji

polityki rolnej UE, pod red. nauk. A. Parzonko

130 Seremak – Bulge J., (2008), Wpływ kwotowania na funkcjonowanie rynku mleka [w]

Rozwój sektora rolno-spożywczego w Polsce na tle tendencji światowych (red. A.

Kowalski, M. Wigier). IERiGŻ PIB, Warszawa

67

spełnia rolę stabilizującą na rynku mleka pod warunkiem, że potencjalne

możliwości produkcji mleka są wyższe niż kwota mleczna. W przeciwnym

wypadku nie ma on znaczenia. Mechanizm ten także ma sens tylko w

momencie funkcjonowania mechanizmów blokujących wwóz na rynki krajów

objętych systemem kwotowania produktów mlecznych z krajów trzecich. W

innym przypadku wyraźnie hamuje on rodzimą produkcję, nie spełniając roli

stabilizatora rynku. Na kwotowanie produkcji mleka w UE trzeba patrzeć

kompleksowo, poprzez gospodarkę globalną, cele polityki rolnej UE oraz inne

mechanizmy interwencyjne. Nie można zgodzić się z takimi prostymi

wnioskami, że „…sektor mleczarski (w Polsce) poradzi sobie z dalszą

deregulacją, polegająca głównie na likwidacji systemu kwotowania”133. Trzeba

też zauważyć, że rozluźnienie systemu kwotowania produkcji mleka w UE,

poprzez zwiększanie narodowych kwot mlecznych134, miało wpływ na cenę

mleka na rynku UE. Zaczęła ona bardzo wyraźnie podlegać trendom

światowym (rysunek 2).

131

Ber-Nawrocka A., Kiryluk-Dryjska, (2010), Konsekwencje zniesienia kwot mlecznych

dla polskiego rolnictwa z uwzględnieniem zróżnicowania regionalnego (wyniki symulacji

modelowych), Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 2, str 62-74

132 Świtłyk M., Wilczyński A., (2012), Sytuacja ekonomiczna gospodarstw mlecznych po

likwidacji systemu kwotowania produkcji mleka, Wieś i Rolnictwo, nr 1, s. 85-97

133 Guba W., Dąbrowski J., (2012), Deregulacje rynku mleka w unii Europejskiej – skutki i

zalecenia dla Polski, Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, Tom 99, zeszyt 1, s. 40

134 W większości krajów UE kwota mleczna przestała ograniczać potencjalną produkcję,

m.in. wnioski takie można wyciągnąć na podstawie cen rynkowych kwot mlecznych w UE,

które bardzo wyraźnie zmniejszyły się po 2006 roku

68

Rysunek 2. Przeciętne ceny mleka w UE, USA i Nowej Zelandii proponowane przez

największe mleczarnie [Euro/100 kg FCM]

Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://www.milkprices.nl/

Od 2006 roku oberwany był wzrost cen zgodnie z kierunkiem

wyznaczonym przez cenę mleka w Nowej Zelandii135, natomiast od drugiej

połowy 2007 roku znowu zanotowany został spadek cen, by w 2009 roku znów

ceny zaczęły rosnąć. Koniec roku 2011 to kolejny punkt wyznaczający

obniżenie się cen mleka na rynku UE wynikający z ogólnych tendencji

światowych. Trzeba podkreślić, że zjawisko takich wyraźnych zmian w cenach

mleka na rynku UE nie było obserwowane od bardzo dawna. Jest ono bardzo

niekorzystne dla rolników, gdyż utrudnia podejmowanie decyzji

inwestycyjnych i przyczynia się do niewspółmiernego wzrostu cen środków do

produkcji. Nawet przeciętnie niższe ceny za oferowane mleko (w dłuższej

perspektywie) ale względnie stabilne są bardziej korzystne dla rolników niż

przeciętnie wyższe ceny, ale podlegającym znacznym wahaniom okresowym.

Ważnymi regulacjami, wynikającymi z założeń polityki rolnej i

mającymi wpływ na konkurencyjność produkcji mleka w stosunku do innych

działalności są związane z ochroną środowiska i dobrostanem zwierząt136.

Kwestie te bardzo mocno regulowane są zwłaszcza w UE. Jest szereg dyrektyw

135

Przyjmuje się cenę w Nowej Zelandii za wyznacznik świtowej ceny mleka – stanowisko

IFCN

136 Malak-Rawlikowska A., Gębska M., Spaltabaka E., (2010), Społeczne i prawne aspekty

podwyższenia norm dobrostanu bydła mlecznego w wybranych krajach europejskich i w

Polsce, Roczniki Nauk Rolniczych. Seria G - Ekonomika Rolnictwa, T. 97, z. 1, s. 28-41

15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

cena mleka UE [euro za 100 kg]

cena mleka USA [euro za 100 kg]

cena mleka Nowa Zelandia [euro za 100 kg]

UE

USA

Nowa

Zelandia

69

unijnych i rozporządzeń krajowych regulujących bardzo szczegółowo jakie

działania można podejmować, jakich nie wolno a jakie są konieczne dla

określonych działalności rolniczych realizowanych w konkretnym środowisku.

2.4.3. Dostępność użytecznej informacji

Jedną ze słabszych stron założeń ekonomii neoklasycznej jest uznanie, że

aby rynek pełnił swoją rolę, jego uczestnicy muszą mieć powszechny, pełny

dostęp do szeroko rozumianej informacji. Krytycy teorii neoklasycznej

zauważają, że takiej sytuacji nie ma i w przyszłości nie będzie. Trzeba jednak

obiektywnie stwierdzić, że sytuacja się zmienia w czasie głównie na skutek

zmian technologicznych (dostęp do Internetu). Niektórzy ekonomiści

podkreślają, że od drugiej połowy XX wieku mamy „erę informacji”137. W

1963 roku japoński ekonomista T. Umesato wprowadził określenie

„społeczeństwa informacyjnego” (jap. johoka shakai), które zaczęło

funkcjonować jako element socjologicznej teorii społeczeństwa

ukierunkowanego na przetwarzanie informacji. Inny badacz Y. Masuda w 1972

roku opracował całościowy plan przeobrażenia społeczeństwa dzięki

rozwojowi informacji i telekomunikacji138. Współcześnie, na poziomie

zarządzania daną organizacją, podkreśla się bardzo wyraźnie znaczenie

informacji. J. Stoner, E. Freeman, D. Gilbert stwierdzają, że „…Wszystkie

funkcje kierownicze – planowanie, organizowanie, przewodzenie i

kontrolowanie – są zależne od ciągłego dopływu strumienia informacji139 o tym

co dzieje się w organizacji i poza nią140”. Aby informacja była użyteczna dla

podejmującego decyzje musi się ona charakteryzować: dokładnością,

aktualnością, kompletnością i odpowiedniością141. Jak zaznacza M. Parlińska

trzeba też widzieć problem nadmiaru informacji „Brak informacji utrudnia

podejmowanie decyzji, ale jej nadmiar też jej nie ułatwia, gdyż mogą być

137

Samuelson W.F., Marks S.G., Managerial Ecenomics, Wydanie polskie (2009)

Ekonomia menadżerska, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa

138 Gawrycki M. F., (2010), Społeczne aspekty rewolucji informatycznej, [w] Rozwój w

dobie globalizacji, pod redakcją Bąkiewicz A., Żuławska U., Polskie Wydawnictwo

Ekonomiczne

139 Informację rozumieją, jako uporządkowane (przeanalizowane) w jakiś znaczący sposób

dane dla podejmującego decyzje

140 Stoner J., Freeman E., Gilbert D., Management, Wydanie polskie (2011), Kierowanie,

Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa , s. 588

141 Griffin R., Management, Wydanie polskie (1998), Podstawy zarządzania organizacjami,

Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa , s. 676

70

gromadzone informacje o małej wartości, dające informacyjny chaos”142.

Problem ten akcentuje też E. Niedzielski pisząc: „Eksplozja informacji

powoduje, iż nie zawsze poszerzają one wiedzę, a coraz częściej bywają także

źródłem szumów informacyjnych i zakłóceń w postrzeganiu rzeczywistości. Bez

przesady można rzec, że współcześnie w ciągu godziny otrzymujemy więcej

informacji, niż sto lat temu docierało w ciągu całego życia”143.

Rolnicy prowadzący gospodarstwa mleczne także potrzebują

użytecznych informacji. Płyną one z różnych źródeł np.: 1) instytucji, które za

podstawowy cel swojej działalności przyjmują doradztwo rolnicze (ośrodki

doradztwa rolniczego, izby rolnicze, doradztwo prywatne), 2) agend

płatniczych (ARiMR, ARR), 4) ośrodków naukowych (uczelnie rolnicze i

Państwowe Instytuty Badawcze), 5) przedsiębiorstw skupujących produkty

rolnicze i dostarczających środki do produkcji rolniczej 6) instytucji

państwowych i lokalnych (Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, urzędy

gmin, powiatów), 7) rolników - sąsiadów prowadzących podobną działalność

gospodarczą. Mnogość jednostek i instytucji dostarczających informacje

rolnikom, w tym zajmującym się chowem bydła mlecznego jest duża. Zdaniem

autora, jednak informacje, które trafiają do rolników nie są w pełni użyteczne.

Często problemem jest aktualność, dokładność i prawdziwość informacji.

Problemem jest też, szczególnie w przypadku informacji technologicznych, ich

ocena pod kątem ekonomicznym. Można przytaczać różne przykłady braku

informacji ekonomicznej o danej technologii produkcji. Dobrym przykładem są

tzw. roboty do doju krów, zachwalane przez ich producentów. Rzadko jednak

pojawiają się informacje o okresie zwrotu tej inwestycji oraz kalkulacje

porównujące inne systemy doju pod kątem ekonomicznym. Rolnik, często

wobec kluczowego (nawet życiowego) problemu pozostaje sam. Słabość

informacji, które trafiają do rolników wynika też z faktu, że instytucje

naukowe, które powinny kreować użyteczne rozwiązania innowacyjne, nie są

zainteresowane współpracą z rolnikami. Jak zaznacza A.W. van den Ban oraz

H.S. Hawkins „pracownicy naukowi, którzy wynagradzani są bardziej za

wyniki doceniane przez innych naukowców, niż wyniki stanowiące rzeczywisty

wkład w rozwiązywanie problemów. Na przykład publikacje w periodykach

naukowych są często warunkiem awansu w organizacji naukowej, zaś czas

poświęcony współpracy z doradcami w tworzeniu zaleceń nie jest

142

Parlińska M., (2008), Rola informacji w gospodarce rynkowej n a podstawie wybranych

rolnych rynków hurtowych, Wydawnictwo SGGW, Warszawa, s. 34

143 Niedzielski E., (2011), Innowacyjność w warunkach gospodarki kognitywnej,

Współczesne zarządzanie – kwartalnik środowisk naukowych i liderów biznesu, nr 4/2011,

s.11

71

wynagradzany. Ponadto tego czasu nie można poświęcić na pisanie publikacji

adresowanych do innych naukowców”144.

W niektórych krajach powstały instytucje, które wyspecjalizowały się w

dostarczaniu informacji rolnikom o najnowszych technologiach i próbują je

oceniać pod kątem ekonomicznym. W Danii, kraju o nowoczesnym i bardzo

dobrze zorganizowanym rolnictwie, w 2009 roku powołano Centrum Wiedzy

Rolniczej (Knokwledge Centre for Agriculture), w którym dodatkowo

zlokalizowano „AgroTech” (instytut zajmujący się innowacjami w rolnictwie i

produkcji żywności)145. W Niemczech od ponad 100 lat funkcjonuje „Das

Kuratorium für Technik und Bauwesen in der Landwirtschaft” (KTBL).

Wymieniony instytut generuje parametry normatywne dla większości

działalności rolniczych prowadzonych w różnych systemach

(konwencjonalnym, ekologicznym) oraz przedstawia koszty normatywne

zaangażowania różnych kombinacji maszyn. W ramach bazy elektronicznej

opracowanej przez KTBL dostępne są (na dzień 4.06.2012) następujące

parametry:

a) Dotyczące budynków gospodarczych – nakłady inwestycyjne i koszty

eksploatacji 162 modeli szklarni i tuneli foliowych, 222 wybranych modeli

budynków dla bydła, kóz, owiec, koni, świń, drobiu oraz przechowalni i

magazynów;

b) Dotyczące ekonomiki i organizacji produkcji roślinnej:

Szczegółowe dane do planowania produkcji roślinnej (koszty

produkcji dla wybranych działalności w zależności od

przyjętego poziomu produkcyjności, jakości gleb, wielkości

pola, zestawu maszyn używanych do wykonania zabiegów

uprawowych);

Zapotrzebowanie na olej napędowy w zależności wykonanego

zabiegu uprawowego, zestawu maszyn, zwięzłości gleby,

wielkości pola, odległości pola od ośrodka gospodarczego;

Nakłady i koszty pracy w zależności od wykonanego zabiegu

uprawowego, zestawu maszyn, zwięzłości gleby, wielkości

pola, odległości pola od ośrodka gospodarczego;

Koszty użytkowania i utrzymania (amortyzacji, napraw, paliwa)

około 1400 maszyn;

144

A.W. van den Ban oraz Hawkins H.S., (1997), Doradztwo rolnicze, Wydawnictwo

Małopolskiego Stowarzyszenia Doradztwa Rolniczego z siedzibą w Akademii Rolniczej w

Krakowie

145 Matuszczak E., Skórnicki H., (2012), Doradztwo rolnicze w Danii, Zagadnienia

Doradztwa Rolniczego, nr 2/2012, s. 105

72

Standardowe nadwyżki bezpośrednie dla poszczególnych

regionów i lat

c) Dotyczące ekonomiki i organizacji produkcji zwierzęcej:

Szczegółowe dane do planowania produkcji zwierzęcej (koszty

produkcji dla wybranych działalności w zależności od

przyjętego poziomu produkcyjności, sposobu utrzymania

zwierząt, itp.);

Parametry do przeliczania zwierząt na tzw. „jednostki

przeliczeniowe”;

Szczegółowe parametry związane z normami „Dobrostanu

zwierząt”. System opisuje i ocenia 139 sposobów utrzymania

bydła, trzody chlewnej, drobiu i koni pod względem skutków

dla środowiska i aspektów dobrostanu zwierząt.

Nawozy organiczne w produkcji zwierzęcej – skład, dawki w

zależności od uprawianej rośliny, itp.

d) Dotyczące ekonomiki i organizacji produkcji ogrodniczej – podobne

parametry jak w przypadku produkcji roślinnej;

e) Dotyczące energii odnawialnej i środowiska.

Rolnik po wniesieniu niewielkiej opłaty (system jest głównie

finansowany z budżetu państwa146) ma pełny dostęp do szczegółowej informacji

w Internecie. Jest ona podana w bardzo praktyczny sposób. W niniejszej pracy

chciałbym jedynie zasygnalizować szczegółowość informacji technologicznych

z zakresu chowu bydła mlecznego, poddanych ocenie ekonomicznej w

systemie KTBL. Współczesne technologie produkcji mleka w gospodarstwach

rolniczych umożliwiają stosowanie różnych rozwiązań techniczno-

organizacyjnych w gospodarstwach rolniczych (rolnik musi wybierać). W

zależności od zasobów robocizny, zasobów kapitałowych, zasobów ziemi i

celów rolnika proponuje się rozwiązania uwzględniające te ograniczenia. W

praktyce sprowadza się to często do wyboru: 1) rodzaju budynku, w którym

mają być utrzymywane zwierzęta (obora uwięziowa czy wolnostanowiskowa,

obora ścioława czy bezściołowa, itp.), 2) sposobu pozyskiwania mleka (dój na

stanowiskach, hala udojowa, dojarnia karuzelowa, roboty do doju) 3) sposobu

zadawania pasz (wóz paszowy, stacje paszowe, taczka). Technicznemu

uzbrojeniu pracy ludzkiej towarzyszą pytania o racjonalny poziom

produkcyjności zwierząt wraz z dostosowaną do tego intensywnością w danym

systemie utrzymania. Pojawiają się pytania o poziom wydajności mlecznej

krów i o nakłady poniesione na jego uzyskanie. W metodyce KTBL

146

Roczny budżet KTBL to około siedmiu milionów euro – informacja pochodzi z

materiałów konferencyjnych (Transfer wiedzy do praktyki – polskie i niemieckie

doświadczenia), Konferencja była zorganizowana przez Katedrę Ekonomiki i Organizacji

Przedsiębiorstw SGGW, kwiecień 2012

73

(rozwiązania z 2012 roku) proponuje się określone rozwiązania techniczno -

organizacyjne dla bydła mlecznego w większości dostępnych technologii. Jest

możliwość wskazania 35 rozwiązań konstrukcyjnych (technicznych) obór dla

krów mlecznych zróżnicowanych wieloma parametrami, min. liczbą stanowisk

dla krów (od 58 do 492). Użytkownik sytemu KTBL w zakładce „koszty

budowy” ma możliwość dokładnej analizy nakładów inwestycyjnych

potrzebnych do sfinansowania określonego typu konstrukcyjnego obory (wraz

z wyposażeniem) oraz określenia kosztów eksploatacji. Po wyborze

określonego sytemu konstrukcyjnego pojawia się szkic sytuacyjny budynku

inwentarskiego, następnie opis parametrów technicznych budynku. W

kolejnych zakładkach programu obliczone są szczegółowe nakłady

inwestycyjne niezbędne do wybudowania określonego budynku

inwentarskiego. Są one precyzyjne podzielone na poszczególne etapy budowy i

wyposażenia. Obok nakładów inwestycyjnych w programie jest możliwość

ustalenia rocznych kosztów eksploatacji. W skład tych kosztów wchodzą:

1) Koszty amortyzacji. Obliczane są metodą liniową, w zależności od

przewidywanego okresu użytkowania. Składowe budynku i jego stałe

wyposażenie podzielone jest na trzy grupy. Pierwszą grupę stanowią

środki trwałe, których przewidywany okres użytkowania jest najdłuższy

(30 lat). Drugą i trzecią grupę stanowią środki trwałe o krótszym okresie

użytkowania, odpowiednio 15 i 10 lat. W programie KTBL składowe

budynku są automatycznie dzielone na trzy wymienione grupy;

2) Koszty napraw. Obliczane są w zależności od wartości poszczególnych

składowych w wydzielonych wcześniej trzech grupach. Dla grupy środków

trwałych przewidzianych do najdłuższego użytkowania zakłada się, że

koszty napraw będą stanowiły 1% wartości. Dla pozostałych dwóch,

odpowiedni 2 i 3%;

3) Koszty ubezpieczenia. Przyjmuje się na poziomie 0,2% wartości budynku

z wyposażeniem trwałym;

4) Koszty oprocentowania zaangażowanego kapitału. Proponuje się

ustalać od 50% nakładów inwestycyjnych. Roczne oprocentowanie wynosi

6%.

Po określeniu nakładów inwestycyjnych związanych z danym systemem

utrzymania krów mlecznych, użytkownik zestawu danych do planowania w

systemie KTBL może przejść do precyzyjnego określenia kosztów i

przychodów związanych z produkcją mleka. W tym celu odwołuje się do

zakładki przychody i koszty w produkcji zwierzęcej. Wybiera gatunek

zwierząt, kierunek produkcji, system utrzymania zwierząt oraz poziom ich

produkcyjności. Użytkownik sytemu KTBL ma możliwość, w dostępnych

wariantach technologii chowu bydła mlecznego, prześledzić normatywne

przychody i koszty produkcji mleka. W pracy ograniczono się do

74

przedstawienia jednego systemu chowu bydła mlecznego (przykładowego). Jest

to chów bydła mlecznego rasy niemieckiej czarno-białej ze znacznym udziałem

w genotypie rasy HF.

Tabela 6. Rachunek przychodów i kosztów produkcji mleka w wybranej technologii

produkcji w systemie KTBL

Wyszczególnienie Liczba/Stanowisko Cena (€) Wartość (€)

Mleko 4,1 % tłuszcz, 3,4 % białko 8 500,00 kg/rok 0,28 €/kg 2 380,00

Cielęta - byczki, waga 42 kg 0,48 sztuk/rok 112,80 €/sztukę 54,14

Cielęta - jałówki, , waga 38 kg 0,48 sztuk/rok 49,60 €/sztukę 23,81

Wybrakowane krowy mleczne 112,33 kg/rok 2,11 €/kg 237,02

Produkcja gnojowicy -bydło 19,00 m³/rok 0,00 €/m³ 0,00

Suma przychodów 2694,97

Jałówka hodowlana, 0,32 sztuk/rok 1 480,00 €/sztukę 479,82

Sianokiszonka, pierwszy pokos, 5,55 t/rok 43,00 €/tonę 238,65

Siano łąkowe, pierwszy pokos, 0,38 t/rok 94,00 €/tonę 35,72

Kiszonka z kukurydzy, 6,93 t/rok 46,00 €/tonę 318,78

Pasza treściwa dla krów 2,90 t/rok 170,00 €/tonę 493,00

Dodatki mineralne dla bydła 94,16 kg/rok 0,50 €/kg 47,08

Woda do picia dla zwierząt 29,42 m³/rok 1,80 €/m³ 52,96

Woda techniczna 3,70 m³/rok 1,80 €/m³ 6,66

Słoma w balotach 0,55 t/rok 90,00 €/tonę 49,50

Prąd 50,00 kWh/rok 0,17 €/kWh 8,50

Weterynarz, lekarstwa, inseminacja 1,00 sztuk/rok 75,00 €/sztukę 75,00

Korekta racic 1,00 sztuk/rok 20,00 €/sztukę 20,00

Oznakowanie zwierząt 1,00 sztuk/rok 5,04 €/sztukę 5,04

Środki dezynfekujące 1,00 rok 2,50 €/sztukę 2,50

Opłata za kontrolę użytkowości 7,82 €/sztukę 7,82

Ubezpieczenie 3,50 €/sztukę 3,50

Utylizacja padłych zwierząt 5,50 €/sztukę 0,52

Koszty kapitału własnego 1 162,48 €/rok 0,04 €/€ 46,50

Suma kosztów bezpośrednich 1 891,55

Nadwyżka bezpośrednia 803,42

Koszty zmienne maszynowe 353,98 €/sztukę 353,98

Koszty zmienne pracy ludzkiej 0,00 Rbh 7,00 €/Rbh 0,00

Koszty usług 0,00 0,00

Suma kosztów zmiennych 2 245,53

Nadwyżka brutto 449,44

Koszty stałe maszynowe 173,96 €/sztukę 173,96

Koszty stałe pracy ludzkiej 34,45 Rbh 15,00 €/Rbh 452,31

Nadwyżka ponad koszty

bezpośrednie i wykonania pracy

-176,83

Koszty budynków i ich wyposaż. 573,16 €/sztukę 573,16

Nadwyżka ponad koszty

indywidualne

X X -749,99

Źródło: opracowanie własne na podstawie http://daten.ktbl.de/dslkrtier/postHv.html

Zwierzęta utrzymywane są w oborze wolnostanowiskowej boksowej,

bezściołowej, przygotowanej na 108 sztuk. Obora wyposażona jest w dojarnię

typu „Rybia ość” (2x 6 stanowisk udojowych). Zwierzęta przebywają przez

http://daten.ktbl.de/dslkrtier/postHv.html

75

cały rok w oborze z możliwością korzystania z wybiegów. W prezentowanym

systemie zakłada się przeciętną produkcyjność zwierząt, co odpowiada rocznej

wydajności mlecznej krów na poziomie 8500 kg mleka, o średniej zawartości

tłuszczu 4,1% i białka 3,4%. Przyjęto przeciętną wagę krów mlecznych na

poziomie 700 kg, okres międzywycieleniowy - 417 dni i wykonano obliczenia

dla krów przebywających przeciętnie w 2,7 laktacji. Pierwszym etapem

kalkulacji jest oszacowanie potencjalnych przychodów. Jak wynika z danych

przedstawionych w tabeli 6, stanowi je wartość: mleka, wybrakowanych krów i

urodzonych cieląt. Parametry ilościowe wynikają z przyjętej technologii

produkcji. Następnym krokiem w analizowanej kalkulacji jest precyzyjne

ustalenie wszystkich kosztów bezpośrednich. Stanowią je wszystkie koszty,

które można bez problemów przypisać kalkulowanej działalności. W metodyce

KTBL, bardzo szczegółowo podchodzi się do technologii produkcji i wszystkie

koszty (nawet te najmniejsze) są identyfikowane (np.: koszty utylizacji padłych

zwierząt, prąd, słoma, opłata członkowska – związkowa, koszty oznakowania

zwierząt). Wszystkie ceny wynikają z cen rynkowych. Nawet koszty pasz

objętościowych (siano, sianokiszonka, kiszonka z kukurydzy) kalkulowane są

po cenach rynkowych. Różnica pomiędzy przychodami a kosztami

bezpośrednimi określana jest, jako część przychodów pozostająca po pokryciu

kosztów bezpośrednich – nadwyżka bezpośrednia (Direktkostenfreie Leistung).

Kolejnym etapem kalkulacji jest określenie nadwyżki brutto

(Deckungsbeitrag). W metodyce zaproponowanej przez KTBL, obliczana jest

ona jako różnica pomiędzy przychodami a kosztami zmiennymi. Suma kosztów

bezpośrednich i kosztów zmiennych (niebędących kosztami bezpośrednimi)

maszyn, pracy ludzkiej i usług stanowi łączne koszty zmienne wybranej

działalności. Na tym etapie prezentacji trzeba podkreślić, że w metodyce

analizowanego rachunku przyjmuje się, że koszty eksploatacji maszyn można

podzielić na koszty względnie stałe (amortyzacja, ubezpieczenie, bieżąca

konserwacja i oprocentowanie zaangażowanego kapitału) oraz koszty mające

charakter zmiennych (zużycie paliwa, smarów, olejów i naprawy). Na tym

poziomie kalkulacji rolnik otrzymuje informacje czy przychody pokrywają

koszty zależne od zmian w wielkości produkcji. Pojawia się informacja czy

warto kontynuować produkcję (jeżeli jest mało opłacalna) czy lepiej ją

zaniechać? W analizowanym przypadku nadwyżka bezpośrednia wynosi

449,44 euro i rolnik otrzymuje informacje, że mimo ujemnego dochodu z

zarządzania warto prowadzić produkcję. W analizowanej kalkulacji następnym

krokiem jest ustalenie kosztów stałych maszyn, urządzeń i narzędzi oraz

kosztów stałych pracy ludzkiej. Koszty te wynikają z przyjętej technologii

produkcji i zastosowanych środków technicznych. W ostatnim etapie rachunku,

odejmuje się pozostałe koszty stałe, do których zalicza się: koszty budynków,

koszty prawne i koszty obrotu ziemią.

76

ROZDZIAŁ 3

GLOBALNE, REGIONALNE I LOKALNE ZRÓŻNICOWANIE PRODUKCJI I PRZETWÓRSTWA MLEKA

3.1. Procesy globalizacji i regionalizacji produkcji rolniczej

(mlecznej)

Globalizacja jest to pojęcie jest stosunkowo nowe. W słowniku Webstera

zostało po raz pierwszy odnotowane w 1961 roku147. W użyciu powszechnie

zaczęło funkcjonować w latach 80-tych XX wieku. Określało głębokie

przeobrażenia w gospodarce światowej będące wynikiem liberalizacji

stosunków gospodarczych przy malejącym znaczeniu państw,

internacjonalizacji kapitału, rewolucji informatycznej i wzrostu znaczenia

międzynarodowych korporacji148. Akcenty w dotychczasowej dyskusji nad tym

procesem kładzione są głównie na ekonomię, politykę i kulturę, a także na

spadek znaczenia granic terytorialnych i narodowych w tych obszarach.

Współcześnie globalizację można określić jako proces narastającej

współzależności między państwami, dużymi regionami, korporacjami

transnarodowymi i małymi krajowymi firmami. Współzależność jest tak silna,

że wywiera presję na integrację we wszystkich praktycznie sferach życia

społecznego149. U podstaw globalizacji leżą dwie główne przyczyny: 1) postęp

techniczny, który ułatwia komunikację oraz obniża koszty transportu, 2)

liberalizacja (na poziomie państw narodowych) w przepływie produktów,

usług, kapitału i pracy. Stopień współzależności życia gospodarczego jest

zróżnicowany rodzajem wytwarzanych produktów lub świadczonych usług.

Proces globalizacji najbardziej widoczny jest w zakresie usług finansowych.

Mniejszy zakres obejmuje produkty żywnościowe (w tym produkty mleczne),

które mają swoją specyfikę i w obrębie, których prowadzone są często

oddzielne polityki narodowe. Przejawiają się one różnymi systemami wsparcia

147

Webster’s Third International Dictionary of the English Language, Unabridged,

Merriam-Webster, Encyklopedia Brytannica, Londyn 1961

148 Oziewicz E., (2012), Globalizacja gospodarki świtowej, [w] Globalizacja i

regionalizacja w gospodarce światowej, pod redakcją Orłowska R., Żołądkowska K.,

Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 18

149 Lubbe A., (2010), Globalizacja i regionalizacja we współczesnej gospodarce światowej

[w] Rozwój w dobie globalizacji, praca pod redakcją Bąkiewicz A., Żuławska U., Polskie

Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa

77

produkcji surowców i regulacjami w zakresie obrotu międzynarodowego.

Różnice te są istotnymi problemami w stosunkach ekonomicznych między

krajami wysoko rozwiniętymi a rozwijającymi się. Znajduje to też swoje

odzwierciedlenie na forum WTO i w forsowaniu liberalizacji światowego

handlu, która się ma przyczynić do wzrostu dochodów i poziomu rozwoju

krajów najbiedniejszych150. W rozważaniach związanych z procesami

globalizacji i regionalizacji występuje też zagadnienie mobilności czynników

produkcji i produktów gotowych. Według niektórych autorów (Mennes,

Tinbergen, Waardenburg) można wyróżnić tyle typów dóbr (sektorów), ile jest

typów przestrzeni (przestrzennych zasięgów) oraz zakłada się pełną mobilność

dóbr danego typu w obrębie danej przestrzeni i zupełną niemobilność poza

danym typem. W tej klasyfikacji większość produktów rolniczych, górniczych i

przemysłowych ujmowana jest w przestrzeni międzynarodowej151.

Analizując obrót produktami mlecznymi w ostatnim 30-leciu, wyraźnie

widać wzrost znaczenia wymiany międzynarodowej. W 1981 roku wartość

obrotu tymi produktami wynosiła 12 977 mln USD, natomiast do 2009 roku

zwiększyła się prawie czterokrotnie (51 787 mln USD). Produktem najczęściej

eksportowanym (jednocześnie importowanym) było mleko w proszku i inne

produkty proszkowane. Na początku analizowanego okresu ilość mleka w

proszku i innych produktów proszkowanych wyrażona w ekwiwalencie mleka

wynosiła 23 mln ton, natomiast w 2004 roku było to już ponad 69 mln ton.

Produktem rzadko występującym w obrocie międzynarodowym było mleko

świeże oraz galanteria mleczna (jednak w ostatnich latach ich udział się

zwiększa). Coraz większego znaczenia zaczynają nabierać sery. W 1981 roku w

obrocie sery stanowiły około 5 mln ton w ekwiwalencie mleka, natomiast w

2009 było to już 18 mln ton. Trzeba mieć też na uwadze, że proces globalizacji

wywołuje działania przyczyniające się do regionalizacji, polegającej na

dezintegracji niektórych rynków. Zachowanie własnej tożsamości politycznej,

kulturowej i gospodarczej jest naturalną reakcją na presję wywołaną przez

rynki światowe.

3.2. Popyt na mleko i przetwory mleczne w świecie

Ważnym czynnikiem inspirującym wszelkie zmiany w realizowanej

produkcji (w tzw. gospodarkach wolnorynkowych) jest popyt na wytwarzany

produkt. W przypadku produkcji rolnej zapotrzebowanie na żywność daje

150

Sapa A., (2009), Rolnictwo w procesie globalnego rozwoju, [w] Rozwój w dobie

globalizacji, pod redakcją Bąkiewicz A., Żuławska U., Polskie Wydawnictwo

Ekonomiczne

151 Domański R., (2005), Geografia ekonomiczna – Ujęcie dynamiczne, Wydawnictwo

Naukowe PWN

78

sygnały do zmian w produkcji. Od dawna to zjawisko było obserwowane i

opisywane. W 1962 roku, klasyk ekonomiki rolnictwa E.O. Heady pisał, że

„Farmerzy zawsze z nadzieją upatrywali wzrostu popytu na żywność, co

traktowali, jako trzecie podstawowe źródło (po wzroście produktywności ziemi

i wzroście wydajności pracy) eliminujące problemy cenowe i dochodowe w

rolnictwie”152. Wielkość popytu i kierunek jego zmian uzależniony jest od

szeregu różnorodnych i wzajemnie sprzężonych uwarunkowań i przyczyn. W

przypadku produktów spożywczych mają one charakter ekonomiczny,

kulturowy, społeczny, socjologiczny, biologiczny oraz długo-, średnio i

krótkookresowy, a także mierzalny i niewymierny153. Wśród uwarunkowań

ekonomicznych kluczowe znaczenie mają dochody konsumentów i ceny

artykułów w relacji do tych dochodów oraz w relacji do pozostałych cen.

Teoretycznie im wyższy poziom dochodów osiąga konsument tym zgłasza

większy popyt na określone produkty lub usługi. W przypadku produktów

spożywczych obserwuje się, że wraz ze wzrostem dochodów do pewnego

stopnia wzrasta też popyt na żywność. Jednak dalszy wzrost dochodów nie

przyczynia się do zwiększenia spożycia produktów żywnościowych. Zjawisko

to zostało zauważane i opisane już w 1857 roku przez niemieckiego uczonego

Ernsta Engela w pracy pt: Die Productions- und Consumptionsverhaeltnisse

des Koenigsreichs Sachsen. Reasumując można stwierdzić, że w

społeczeństwach mniej zamożnych poprawa sytuacji dochodowej może

przyczynić się do zwiększenia popytu na produkty żywnościowe, natomiast w

społeczeństwach „zamożnych” wzrost dochodów nie koniecznie musi

przełożyć się na zwiększenia spożycia produktów żywnościowych (mogą

występować przesunięcia popytu z produktów mniej przetworzonych na

produkty bardziej przetworzone). Obok dochodu konsumentów, z punktu

widzenia globalnego, popyt na produkty żywnościowe zależy od liczby

ludności i jej zmiany w następnych latach. Formuła zaproponowana przez

Halleta i Yotopoulosa, że popyt na żywność w ujęciu makroekonomicznym,

jest wypadkową liczby ludności i popytu w przeliczeniu na jednego mieszkańca

jest oczywista i aktualna154.

Jak wynika z różnych prognoz demograficznych, przedstawionych m.in.

w tabeli 7 przewiduje się, że liczba ludności na świecie będzie się zwiększać.

W roku 2050 zwiększy się w stosunku do roku 2005 o 43%. Tempo zmian na

152

Heady E. O., (1962), Agricultural Policy Under Economic Development, Ames, s. 212

153 Rembisz W., (2008), Mikro i makroekonomiczne podstawy wzrostu w sektorze rolno-

spożywczym, Wydawnictwo Vizja Press & IT, Warszawa

154 Hallet G., (1977), The Economics of Agricultural Policy, Oxford; Yotopoulos P., 1988:

Middle-Income Classes and Food Crises: The „NEW” Food-Feed Competition, Economic

Development and Cultural Change, vol 33, no 3/

http://ksiegarnia.pwn.pl/kategoria/125023,30610/wydawca/vizja-pressit.html

79

poszczególnych kontynentach będzie bardzo zróżnicowane. Szacuje się, że

największy przyrost ludności wystąpi na kontynencie afrykańskim

(zwiększenie ponad dwukrotne w stosunku do roku 2005). W Ameryce i Azji

szacuje się około 30% przyrost ludności, natomiast w Australii i Nowej

Zelandii na poziomie 51%. Jedynie na kontynencie europejskim szacuje się

zmniejszenie ludności w 2050 roku w stosunku do roku 2005 (1,6%). Można

wyraźnie stwierdzić, że popyt globalny na produkty żywnościowy w kolejnych

latach będzie się zwiększał.

Tabela 7. Prognozowane zmiany w liczbie ludności na poszczególnych kontynentach do

roku 2050 [tys.] Lata Afryka Azja Europa Ameryka

środkowa Ameryka południo-

wa

Ameryka północna

Ocea-nia

Austra-lia i

Nowa

Zelandia

2005 911 120 3 944 992 730 736 145 384 371 477 329 231 33 532 24 538

2010 1 022 234 4 164 252 738 199 155 881 392 555 344 529 36 593 26 637

2015 1 145 316 4 375 482 742 067 166 487 412 909 359 638 39 355 28 394

2020 1 278 199 4 565 520 744 177 176 389 431 471 374 394 42 056 30 065

2025 1 417 057 4 730 130 743 890 185 492 447 830 388 472 44 651 31 607

2030 1 562 047 4 867 741 741 233 193 747 461 496 401 657 47 096 32 982

2035 1 713 090 4 978 236 736 922 200 966 472 331 413 945 49 367 34 185

2040 1 869 561 5 060 964 731 826 207 037 480 325 425 467 51 475 35 252

2045 2 029 824 5 115 457 726 029 211 906 485 537 436 348 53 435 36 213

2050 2 191 599 5 142 220 719 257 215 569 488 073 446 862 55 233 37 063

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: Department of Economic and Social

Affairs, Population Division, 2011, http://esa.un.org/wpp/unpp/p2k0data.asp

Wśród ważnych produktów żywnościowych są produkty mleczne. Ze

względu na wartości odżywcze mleka i harmonijne proporcje między

składnikami zawartymi w nim nazwano je symfonią życiodajnego płynu155.

Fenomen mleka polega na tym, że łącznie zidentyfikowano w nim około 500

związków chemicznych, w tym około 240 kwasów tłuszczowych,

niskocząsteczkowych o niskiej temperaturze topnienia. Rolę zupełnie

wyjątkową pełni białko mleczne, które dostarcza aminokwasów egzogennych.

Organizm zyskuje ponadto wiele składników immunologicznych dostarczanych

z mlekiem. Mleko jest bardzo ważnym produktem w żywieniu dzieci, ponieważ

jest ono nośnikiem wapnia niezbędnego do wzrostu systemu kostnego156.

Zalety mleka jako produktu spożywczego powodują, że zapotrzebowanie na ten

produkt żywieniowy jest wysokie i ciągle niezaspokojone. Analiza globalnego

popytu na mleko wskazuje, że produkcja mleka na świecie nie osiągnęła

155

Masui K., Yamada T., (1997), Francuskie sery, Wydawnictwo Wiedza i Życie,

Warszawa, s. 18

156 Zalewski A. (2000), Gospodarka mleczarska a rynek; IERiGŻ, Warszawa, s. 16

http://www.un.org/esa/desa/

http://www.un.org/esa/desa/

80

jeszcze potencjalnego poziomu pokrywającego zapotrzebowanie. Światowa

roczna produkcja mleka krowiego w 2010 roku wyniosła 699 591,29 mln ton,

co pozwalało na spożycie około 101 kg mleka przez statystycznego mieszkańca

ziemi157. Szacuje się, że racjonalnie odżywiająca się ludzkość powinna

spożywać zdecydowanie więcej mleka i przetworów mlecznych. Jak podaje

Sznajder M. „…globalna produkcja mleka w wysokości 1000 mln ton może być

skonsumowana przez ludzkość, nie wywołując napięć wynikających z nadmiaru

tego produktu158. Jak wynika z badań w ramach Międzynarodowej Sieci

Gospodarstw Porównawczych (IFCN) większość krajów na świecie odczuwa

niedobory mleka (rysunek 1). Tylko w krajach UE, USA, Nowej Zelandii,

Australii i Argentyny odnotowano wyraźne nadwyżki produkowanego mleka.

Rysunek 3. Produkcja mleka na świecie – nadwyżki i niedobory

Źródło: Dairy Report, IFCN, 2006

Eksperci z Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD),

przewidują, że do roku 2020 zapotrzebowanie na produkty konsumpcyjne

(mleczne) przewyższać będzie produkcję. Sytuacja ta spowodowana będzie

dalszym wzrostem popytu na mleko i przetwory mlecznych, szczególnie w Azji

Południowo – Wschodniej oraz Ameryce Łacińskiej159. Szacuje się, że

produkcja mleka też wyraźnie wzrośnie w tych regionach. Tempo wzrostu

157

OECD-FAO Agricultural Outlook 2011-2020, lipiec 2011 158

Sznajder M., (1999), Ekonomia Mleczarstwa. Wydanie I. Wydawnictwo Akademii

Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu. Poznań 159

OECD-FAO Agricultural Outlook 2011-2020, lipiec 2011

81

produkcji mleka w krajach rozwijających się będzie trzykrotnie wyższe niż w

krajach rozwiniętych, a udział tych ostatnich zdecydowanie zmaleje,

podtrzymywany tylko niewielkim wzrostem w Oceanii i USA. Prognozuje się,

że w Ameryce Łacińskiej produkcja mleka ma wzrastać o 2,1 % rocznie, co

pozwoli na uzyskanie w 2020 roku produkcji na poziomie 93 848 mln ton (w

Argentynie szacuje się, że zwiększenie to może wynosić aż ponad 34 %). W

Azji, w analogicznym okresie, zwiększenie produkcji mleka przekroczy 33%

(w tym w Chinach 38%). Największy globalny przyrost produkcji mleka

wystąpi w Indiach. W roku 2020 produkcja mleka w tym kraju wg prognoz

OECD może wynosić 153 020 mln ton, co stanowić będzie 18% produkcji

globalnej mleka (w 2010 roku produkcja mleka w Indiach wynosiła 114 400

mln ton).

Tabela 8. Przeciętna roczna procentowa zmiana produkcji i spożycia mleka na świecie w

latach 2010-2020

Wyszczególnienie Produkcja Konsumpcja

Ogółem OECD Spoza OECD Ogółem OECD Spoza OECD

Mleko 2,0% 0,9% 2,9%

Galanteria mleczna 2,4% 0,8% 2,9% 2,4% 0,8% 2,9%

Masło 2,2% 0,9% 3,0% 2,1% 0,7% 2,8%

Sery 1,6% 1,3% 2,4% 1,6% 1,3% 2,3%

OMP 1,3% 0,7% 3,6% 1,4% 0,7% 2,0%

PMP 2,3% 1,3% 3,2% 2,1% 0,6% 2,3%

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OECD-FAO Agricultural Outlook 2011-

2020, lipiec 2011

Eksperci OECD przewidują, że najwyraźniej zwiększy się produkcja i

spożycie świeżych produktów mlecznych, pełnego mleka w proszku oraz

masła. Wzrost ten szacowany jest, w latach 2010-2020 przeciętnie powyżej

26%. Nieco niższe przyrosty szacuje się w produkcji i spożyciu sera i

odtłuszczonego mleka w proszku. Szczegóły możliwych zmian w produkcji i

konsumpcji poszczególnych produktów mleczarskich do roku 2020

przedstawiają się następująco:

a) Rynek masła. Cechować ma go znacząca nierównowaga między państwami

rozwiniętymi a krajami spoza OECD. W krajach bogatych, w 2020 roku będzie

się produkować nieco więcej masła (o 7,3% w stosunku do średniej z lat 2008-

2010), natomiast spożycie wzrośnie o 6,7%. Wyraźnie zwiększy się

konsumpcja i produkcja masła w krajach spoza OECD (konsumpcja w latach

2010-2016 zwiększy się o 37%, natomiast produkcja o 39%). Globalnie w

analizowanym okresie na świecie, szacuje się wzrost produkcji masła o 29%.

b) Rynek odtłuszczonego mleka w proszku. Ma on prawdopodobnie dobre

perspektywy – możliwości konsumpcji będą większe niż produkcja,

szczególnie w krajach rozwijających się. Szacuje się, że w 2020 roku

potencjalne możliwości konsumpcyjne tego produktu będą wynosiły na świecie

82

około 3,93 mln ton, natomiast produkcja będzie się kształtować na poziomie

3,44 mln ton. Przewiduje się, ze konsumpcja tego produktu w krajach

rozwijających się (spoza OECD) zwiększy się z 1,58 mln ton (średnia z lat

2008-2010) do 2,15 mln ton w 2020 roku. Kraje rozwijające się nie będą w

stanie pokryć rosnącego zapotrzebowania z prowadzonej produkcji, co będzie

powodowało potrzebę importu z krajów rozwiniętych.

c) Rynek pełnego mleka w proszku. Szacuje się, że spożycie tego produktu w

2020 roku zwiększy się o 24% w stosunku do średniej z lat 2008-2010 (z 4,28

mln ton do 5,30 mln ton). Podobnie, jak w przypadku masła i odtłuszczonego

mleka w proszku, największe zapotrzebowanie na ten produkt zgłaszane będzie

przez kraje rozwijające się. Rosnąca produkcja w krajach spoza OECD nie w

pełni pokryje popyt wewnętrzny. Produkt ten w dużej części będzie

importowany przez kraje rozwijające się z krajów „bogatszych”.

d) Rynek serów. Przewiduje się, że globalna produkcja serów do 2020 roku

zwiększy się o 19% w stosunku pośredniej z lat 2008-2010 - z tego w

państwach należących do OECD o 16%, natomiast spoza OECD o 31%. Rynek

serów będzie zrównoważony, a wielkość nadwyżki produkcyjnej w krajach

wysoko uprzemysłowionych będzie bilansować się deficytem z regionów

słabiej rozwiniętych. Przewiduje się, że wolumen obrotów handlowych serami

na świecie w 2020 roku będzie o 30% wyższy w porównaniu z 2010 rokiem160.

Przedstawione prognozy OECD sytuacji na rynku mleka w latach 2010-2020

dają podstawę do stwierdzenia, że zapotrzebowanie na produkty mleczne, a

przez to na mleko (surowiec), będzie się wyraźnie zwiększało. Daje to

nadzieję, efektywnym ekonomicznie gospodarstwom mlecznym i

przetwórcom, na przetrwanie i rozwój.

3.3. Zmiany w produkcji i przetwórstwie mleka w wybranych

krajach w latach 1981-2010

Faktem niezaprzeczalnym jest, że życiu ludzi i różnych podmiotów

gospodarczych (w tym gospodarstw rolniczych) na ziemi towarzyszą ciągłe

zmiany. Według F. Krawca zmiany to: „dostosowanie, transformacje,

przemiany i rewolucje. To niekończący się cykl narodzin, rozwoju i śmierci.

Mogą one jednocześnie przynieść radość i smutek, zysk i stratę, satysfakcję i

zawód lub wszystkie te doświadczenia wzięte razem. Czasami zmiany dokonują

się stopniowo, że trudno je zauważyć w życiu człowieka czy organizacji. W

innym przypadku, w jednym momencie jego życie, czy też życie organizacji jest

zmienione na zawsze161. Zmiany przebiegają w gospodarstwach mlecznych i w

160

OECD-FAO Agricultural Outlook 2011-2020, lipiec 2011 161

Krawiec F., (2007), Zasadnicza zmiana drogą do sukcesu przedsiębiorstwa XXI wieku,

Wydawnictwo Difin, Warszawa

83

poszczególnych krajach na świecie pod wpływem szeregu czynników

makroekonomicznych, politycznych i szeroko rozumianego postępu.

Tabela 9. Produkcja mleka na świecie w latach 1981-2009

Wyszczególnienie Jednostka Lata

1981 1989 1993 2001 2004 2007 2009

Mleko łącznie milion ton 469,66 536,47 528,01 589,62 629,28 680,69 702,14

w tym:

mleko bawole milion ton 29,23 42,85 48,19 69,28 76,87 83,63 92,14

mleko wielbłądzie milion ton 1,24 1,38 1,30 1,49 1,61 1,81 1,84

mleko krowie milion ton 423,98 475,54 459,99 497,70 527,98 571,18 583,40

mleko kozie milion ton 7,98 8,95 10,86 12,91 14,09 14,92 15,51

mleko owcze milion ton 7,22 7,76 7,67 8,24 8,73 9,14 9,25

Spożycie na

mieszkańca kg/rok 103 102 94 94 102 103 105

Wartość eksportu mln USD 12 977 19 539 23 210 26 786 38 415 56 659 51 786

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Dairy Report, International Farm Comparison

Network, 2004, 2006, 2009 oraz Food and Agriculture Organization of the United Nations

for a world without hunger, http/: faostat.fao.org

Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 9, produkcja mleka na

świecie, w ciągu analizowanych 29 lat, zwiększyła się. W 2009 roku wynosiła

ona 702,14 mln ton mleka i zwiększyła się w stosunku do 1981 roku o ponad

49%. Mimo, że produkcja mleka na świecie wyraźnie się zwiększyła, to

spożycie mleka i przetworów mlecznych, w przeliczeniu na mieszkańca,

nieznacznie. W 2009 roku wynosiło 105 kg na mieszkańca, natomiast w 1981

roku, było to 103 kg mleka. Oczywiście, sytuacja ta wynika z przyrostu liczby

mieszkańców na ziemi. Z przedstawionych danych wynika, że populacja ludzi

na ziemi w analizowanym okresie zwiększyła się o ponad 50%.

W strukturze produkcji produktów mleczarskich na świecie utrzymuje się

stan z początku lat 80-tych, z bardzo niewielkimi zmianami. Dominuje

produkcja mleka i galanterii mleczarskiej (około 70%), następnie plasuje się

produkcja mleka i innych produktów w proszku (około 12%), serów (około

12%), oraz masła (około 6%). W analizowanym okresie nieznacznie

zmniejszyła się produkcja mleka i galanterii mleczarskiej oraz masła, natomiast

nieznacznie zwiększyła produkcja serów162.

3.3.1. Europa Zachodnia

Kraje Unii Europejskiej bardzo wyraźnie wpisują się w światową

produkcję mleka. W 2009 roku, w 27 krajach UE, stanowiła ona około 22%

światowej produkcji i utrzymywała się na dość stałym poziomie, z nieznaczną

162

Pr. zbiorowa pod redakcją T. Hemme, Dairy Report 2010, Wydawnictwo International

Farm Comparison Network

84

tendencją spadkową. Sytuacja ta wynikła, przede wszystkim z funkcjonującego

w UE systemu stabilizacji produkcji mleka w postaci kwot mlecznych. Jednak

występowały duże różnice w poziomie rozwoju mleczarstwa w poszczególnych

krajach UE. Zróżnicowanie to wynikało, przede wszystkim z poziomu rozwoju

gospodarczego krajów UE – wyraźnie widać różnice pomiędzy byłą piętnastką

krajów UE a przyjętą w 2004 roku dziesiątką krajów, a jeszcze głębsze różnice

występowały w odniesieniu do Bułgarii i Rumunii przyjętej do UE pod koniec

2006 roku. Według F. Tomczaka rolnictwo (w tym sektor mleczarski) należy

traktować jako integralną część gospodarki narodowej. To poziom

rozwoju gospodarki narodowej narzuca kierunki rozwoju agrobiznesu, w

tym gospodarstw rolniczych (gospodarstw mlecznych). Dany etap rozwoju

kraju (mierzony poziomem PKB) określa zachodzące w rolnictwie procesy

dostosowawcze w zakresie: wielkości gospodarstw, kierunków produkcji,

stopnia intensywności produkcji, struktury i wysokości nakładów oraz o typie

relacji między czynnikiem pracy a kapitałem. W zależności od poziomu

rozwoju gospodarczego wszystkie kraje przechodzą podstawowe procesy

transformacyjne, tj. przejście od danego etapu rozwojowego do etapu

następnego, czyli wyższego. Dotyczy to wysokości PKB, wydajności pracy i

dochodów w rolnictwie. Pierwszy etap rozwoju gospodarstw rolniczych (niski

poziom gospodarczy kraju) oznacza ewolucję od chłopa do rolnika i przejście

od rodzinno - chłopskiego rolnictwa do rolnictwa w części powiązanego z

rynkiem i zwiększającą się produkcją towarową. Drugi etap, oznacza

transformację rolnika na farmera. W tym etapie rozwoju, gospodarstwa

charakteryzują się nowoczesnym wyposażeniem, stosują nowe technologie

produkcji oraz wytwarzają produkty głównie na sprzedaż. Trzeci proces to

przejście od farmera prowadzącego gospodarstwo rodzinne do

przedsiębiorstw agrobiznesu zajmujących się produkcją i przetwórstwem

surowców rolniczych163. Podobne poglądy prezentują też inni autorzy. W.

Ziętara w pracy pt: „Model polskiego rolnictwa –wobec aktualnych wyzwań”

analizuje zależności pomiędzy rozwojem gospodarczym mierzonym za pomocą

PKB na mieszkańca a siłą ekonomiczną gospodarstw rolniczych wyrażoną za

pomocą jednostki ESU i stwierdza, że: istnieje ścisły związek między poziomem

gospodarczego rozwoju kraju a poziomem jego rolnictwa, ocenianego na

podstawie ekonomicznej miary wielkości gospodarstwa rolnego. Miara ta jest

daleko bardziej precyzyjna niż miary powierzchniowe tak ulubione przez

163 Tomczak F., (2006), Kierunki rozwoju światowego rolnictwa i wynikające z nich

przesłanki dla Polski. Przegląd Hodowlany, nr 10

85

polityków164.

Różnice w poziomie rozwoju gospodarczego krajów UE były przesłanką

podjęcia analizy w podziale na kraje Europy Zachodniej (wybrane kraje

piętnastki UE) oraz na kraje nowoprzyjęte i aspirujące do przyjęcia w

struktury UE (w publikacji nazywanych – krajami Europy Środkowo –

Wschodniej). Przedmiotem analizy sektora mleczarskiego krajów Europy

Zachodniej są cztery kraje znaczące w produkcji mleka, zróżnicowane szeroko

rozumianym potencjałem produkcyjnym, historią rozwoju oraz warunkami

klimatycznymi. Szczegółowej ocenie podane zostały Niemcy, Francja, Dania

i Holandia (tabela 10). Przykład Danii i Holandii, zaliczanych do grupy krajów

najbogatszych UE (w 2009 roku Dania znalazła się na 6 miejscu w rankingu

krajów pod względem PKB/mieszkańca, natomiast Holandia na 9 miejscu na

świecie) pokazuje, że produkcja mleka w tych krajach utrzymuje się na dość

stabilnym poziomie z nieznaczną tendencją wzrostową, notowaną od 2004

roku. Od roku kwotowego 2009/2010 Dania i Holandia należą do krajów, które

przekroczyły swoje narodowe kwoty mleczne i zobligowane były do zapłacenia

kar. Najwyższą karę za przekroczenie kwoty mlecznej w roku kwotowym

2010/2011 musiała zapłacić Holandia, gdzie dostawy hurtowe były o 1,2%

(140,3 tys. ton) wyższe od przyznanej kwoty. W związku z tym, że stawka

karnej opłaty wyrównawczej wynosiła 27,83 euro za każde 100 kg

nadprodukcji, kraj ten musiał zapłacić 39,06 mln EUR (co stanowiło 71%

łącznej wartości karnych opłat z tytułu nadprodukcji mleka w UE). Dania

zobowiązana była do uiszczenia opłaty w wysokości 8,5 mln euro, Austria –

5,81 mln euro, Luksemburg – 1,03 mln euro, a Cypr – 0,57 mln euro165.

W Niemczech produkcja mleka w 2004 roku zmniejszyła się o

ponad 9%, natomiast we Francji o blisko 11% w stosunku do początku lat

osiemdziesiątych. Od 2004 roku można zauważyć wyhamowanie spadku

produkcji mleka w wymienionych krajach. Szczególnie w Niemczech, po

sygnałach dochodzących o rezygnacji z kwotowania produkcji mleka w UE,

można zauważyć wyraźne ożywienie producentów mleka. W roku kwotowym

2007/2008 niemieccy producenci mleka zapłacili kary za przekroczenie

narodowej kwoty mlecznej w kwocie 101 mln euro (przekroczenie kwoty o 365

tys. ton)166. W kolejnych trzech latach kwotowych nie odnotowano

przekroczenia narodowej kwoty mlecznej w Niemczech, głównie na skutek

polityki rolnej UE, która zakładała stopniowy wzrost narodowych kwot

164

Ziętara W., (2009) Model polskiego rolnictwa – wobec aktualnych wyzwań; Zeszyty

naukowe SGGW – Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, Zeszyt nr 73,

Wydawnictwo SGGW

165 Rynek mleka i produktów mleczarskich, Raport FAPA, 28.10.2011

166 http://europa.eu/.

86

mlecznych. W roku kwotowym 2010/2011 narodowa kwota mleczna Niemiec

wynosiła 29 329 947 ton i była większa w stosunku do roku kwotowego

2006/2007 o 1 426 900 ton (5,1%). Rzeczywiste wykorzystanie hurtowej kwoty

mlecznej w Niemczech w roku kwotowym 2010/2011 wynosiło 29 125 057

ton. W analizowanych pięciu latach kwotowych (od 2006/2007 do 2010/2011)

skup mleka w Niemczech wzrósł o 1 213 540 ton (4,4%). W Niemczech,

podobnie jak w innych krajach europejskich można zauważyć malejącą liczbę

gospodarstw mlecznych. W roku 1975 było 565 812 gospodarstw mlecznych a

w latach 1985, 1990, 2000 i 2010 odpowiednio 361 885, 275 110, 152 650 i

87 513167. Wyraźna redukcja liczby gospodarstw mlecznych skutkowała

wzrostem przeciętnej wielkości dostaw. W roku kwotowym 2010/2011

przeciętne dostawy z niemieckiego gospodarstwa mlecznego wynosiły 332 808

kg mleka.

Tabela 10. Produkcja mleka w wybranych krajach Europy Zachodniej w latach 1981-2009


1981 1989 1993 2001 2004 2007 2009

Niemcy

Produkcja mleka mln ton 32 33 29 29,1 29,3 29,3 30,2

Spożycie na mieszkańca kg/rok 327 342 283 286 285 303 301


Wartość importu mln USD 1 262 2 198 2 601 2 496 4 308 6 182 5 332

Francja

Produkcja mleka mln ton 27,4 26,4 25,3 24,9 24,5 24,4 24,2



Wartość importu mln USD 469 991 1 607 1 839 2 384 3 212 2 983

Dania



Wartość eksportu mln USD 851 1 036 1 338 1 275 1 820 2 231 2 228

Wartość importu mln USD 101 126 125 217 478 577 472

Holandia




Wartość importu mln USD 1 063 2 385 1 856 1 502 2 133 3 030 2 367

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Dairy Report, International Farm Comparison

Network, 2004, 2006, 2009, 2010 oraz Food and Agriculture Organization of the United

Nations for a world without hunger, http/: faostat.fao.org

167

Malak – Rawlikowska A., (2005), Ekonomiczne i organizacyjne skutki wprowadzenia

systemu regulacji produkcji mleka w wybranych krajach Unii Europejskiej i w Polsce na

przykładzie systemu kwotowania produkcji mleka, Wydawnictwo SGGW, Warszawa

87

Francja jest drugim, pod względem produkcji mleka, krajem w UE. W

kraju tym obserwuje się, od roku 1981 stopniowe zmniejszanie produkcji mleka

(tabela 10). Pewną zmianę przyniósł rok kwotowy 2010/2011, w którym

nieznacznie zwiększył się skup mleka w stosunku do poprzedniego roku

kwotowego. W roku kwotowym 2010/2011 skup mleka we Francji wyniósł

23 942 590 ton i był o 1 149 037 ton (5,0%) większy niż w roku kwotowym

2009/2010. Podobnie jak w Niemczech i innych krajach europejskich we

Francji następuje zmniejszenie liczby producentów mleka. W roku 1975 było

633 778 gospodarstw mlecznych a w latach 1985, 1990, 2000 i 2010

odpowiednio 351 056, 226 610, 128 340 i 78 223168. Wyraźna redukcja liczby

gospodarstw mlecznych skutkowała wzrostem przeciętnej wielkości dostaw. W

roku kwotowym 2010/2011 przeciętne dostawy z francuskiego gospodarstwa

mlecznego wynosiły 306 081 kg mleka.

W analizowanych czterech krajach z Europy Zachodniej można

zauważyć duże znaczenie produktów mlecznych w wymianie

międzynarodowej. Cztery analizowane kraje charakteryzowały się dodatnim

saldem w obrocie międzynarodowym produktami mlecznymi (tabela 10). Od

1981 do 2009 roku wartość wymiany międzynarodowej produktami mlecznymi

wyraźnie się zwiększyła. Największe zwiększenie wartości salda handlu

zagranicznego w analizowanym okresie zanotowano w Danii. W 2009 roku

wzrost wynosił 134% w stosunku do roku 1981. Kolejne miejsca zajęły:

Niemcy (97%), Francja (91%) i Holandia (87%). Przedstawione dane

pokazują rosnące znaczenie wymiany międzynarodowej produktami

mlecznymi. Zmiana technologii produkcji wyrobów mlecznych (wydłużone

terminy przydatności do spożycia produktów mlecznych), ułatwienie

przepływów międzynarodowych produktami mlecznymi, poprawa

infrastruktury transportowej mają kluczowe znaczenie w rosnącej

wymianie międzynarodowej produktami mlecznymi.

3.3.2. Europa Środkowo – Wschodnia

Członkostwo 10 krajów z Europy Środkowo-Wschodniej w 2004 roku w

strukturach Unii Europejskiej pozytywnie wypłynęło na ich gospodarkę, w tym

na sektor mleczny. W Polsce, kraju o największej produkcji mleka z dziesięciu

przyjętych w 2004 roku w struktury UE, odnotowano: 1) podwojenie

dodatniego salda handlu zagranicznego produktami mlecznymi, 2) wyraźnie

poprawiła się kondycja ekonomiczna przemysłu mleczarskiego, 3) wzrosły

istotnie dochody producentów mleka, na skutek wyraźnego wzrostu cen na

168

Malak- Rawlikowska, op. cit.

88

mleko w skupie169. Nowością, dla krajów nowoprzyjętych w struktury UE w

2004 roku było objęcie ich systemem kwotowania produkcji mleka. Wielkość

narodowych kwot mlecznych była przedmiotem negocjacji akcesyjnych.

Spośród krajów przyjętych w struktury UE w 2004 roku, najwyższą całkowitą

kwotę mleczną przyznano Polsce (9 380 tys. ton mleka170). Stanowiło to 49,4%

przyznanej kwoty mlecznej krajów nowoprzyjętych w 2004 roku do UE.

Najniższe kwoty mleczne uzyskały kraje o małym znaczeniu w produkcji

mleka takie jak: Malta Cypr, Słowenia (tabela 11). Bardzo ważnym

wskaźnikiem, przedstawiającym potencjalne możliwości rozwoju produkcji

mleka w poszczególnych krajach, jest stan kwoty mlecznej w stosunku do

mieszkańców danego kraju. Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 11,

najwyższą kwotę mleczną, na jednego mieszkańca przyznano w 2004 roku

Estonii (471 kg), następne w kolejności znalazły się Litwa (461 kg), Łotwa

(306 kg), Słowenia (290 kg), Czechy (266 kg), Polska (243 kg), Węgry (198

kg), Słowacja (193 kg), Cypr (183 kg) oraz Malta (120 kg). Występowało dość

wyraźne zróżnicowanie w przydzielonej kwocie mlecznej i produkcji w

odniesieniu do liczby mieszkańców poszczególnych krajów. Tylko w dwóch

krajach (Malta, Czechy), przyznana kwota mleczna na jednego mieszkańca

była wyższa niż produkcja w 2001 roku. W pozostałych krajach poziom

przyznanej kwoty mlecznej w odniesieniu do mieszkańca był zdecydowanie

mniejszy niż produkcja w 2001 roku.

Tabela 11. Kwoty mleczne w krajach „nowoprzyjętych” w 2005 roku

Kraje Produkcja mleka w

2001 na jednego

mieszkańca [kg]

Kwota mleczna

[w tys. ton]

Kwota mleczna na

jednego mieszkańca

[kg]

EU-15 326 119 544 318

10 krajów nowoprzyjętych 300 18 999 253

Polska 311 9 380 243

Czechy 263 2 738 266

Węgry 217 1 990 198

Litwa 468 1 705 461

Słowacja 206 1 041 193

Łotwa 354 729 306

Estonia 501 646 471

Słowenia 332 577 290

Cypr 252 145 183

Malta 82 47 120

Źródło: Milch 2003 als CD-ROM; ZMP Zentrale Markt- und Preisberichtstelle für

Erzeugnisse der Land-, Forst- und Ernährungswirtschaft GmbH, Bonn, 09/2003

169

Seremak Bulge J., (2005), Rynek mleka w latach 2005-2007, Biuletyn informacyjny

ARR, październik 2005 170

Łącznie z rezerwą restrukturyzacyjną (416 126 ton), możliwą do uruchomienia od 1

kwietnia 2006

89

Do analizy rynku mleka w krajach Europy Środkowo-Wschodniej

wybrano cztery kraje, dość wyraźnie zróżnicowane, skalą produkcji mleka,

rozwojem gospodarczym oraz położeniem i kulturą. Dwa z nich – Polska i

Węgry – funkcjonują w strukturach UE, natomiast Ukraina i Turcja aspirują do

tej przynależności (tabela 12). Z analizowanej czwórki krajów, największą

produkcją i spożyciem mleka charakteryzowały się Ukraina i Polska. Produkcja

mleka, w tych dwóch krajach, wynosiła w 2009 roku odpowiednio 11,5 oraz

11,9 milionów ton.

Tabela 12. Produkcja mleka w wybranych krajach Europy Środkowo-Wschodniej oraz

Turcji w latach 1981-2009


1981 1989 1993 2001 2004 2007 2009

Polska



Wartość eksportu mln USD 8 93 232 378 713 1 549 1 195


Węgry



Wartość eksportu mln USD 77 58 45 97 53 182 180


Turcja




Wartość importu mln USD 0,4 6 19 13 44 80 71

Ukraina

Produkcja mleka mln ton - - 18,5 13,8 13,7 12,2 11,5

Spożycie na mieszkańca kg/rok - - 362 261 261 252 240

Wartość eksportu mln USD - - 42 275 438 594 395

Wartość importu mln USD - - 17 15 24 52 75

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Dairy Raport, Intrnational Farm Comparsion



Na Ukrainie produkcja mleka sukcesywnie od 1990 roku malała. W roku

1990 w przeliczeniu na jednego mieszkańca wytworzono 472 kg, a spożywano

373 kg mleka i jego przetworów w ekwiwalencie mleka. Największe

zmniejszenie produkcji i spożycia mleka i artykułów mlecznych odnotowano w

1992 roku, kiedy w porównaniu z rokiem 1991 produkcja spadła o 14,9%, a

spożycie o 17,3%. W następnych latach tempo obniżania produkcji i spożycia

mleka oraz artykułów mlecznych było mniejsze171. Od roku 2000 produkcja i

171

Shevelova S., (2004), Zdolność konkurencyjna sektora mleczarskiego Ukrainy z

uwzględnieniem doświadczeń Polski, Wydawnictwo SGGW

90

konsumpcja mleka zaczęła stopniowo rosnąć i w 2002 roku osiągnęła szczyt.

W kolejnych latach nastąpiło nieznaczne zmniejszenie produkcji mleka. Dane

Urzędu Statystycznego Ukrainy (Derżkomstatu) informują o wyprodukowaniu

w 2008 roku 11,8 mln ton mleka, co było o 7,1% niższe w porównaniu do

produkcji w 2000 roku172. Głównymi producentami mleka na Ukrainie są gospodarstwa chłopskie,

ich udział w globalnej produkcji mleka w 2008 roku wynosił ponad 82%.

Przeciętne, gospodarstwo chłopskie na Ukrainie utrzymuje 1-2 krowy. Jest

mało konkurencyjne ze względu na małą skalę produkcji, niską jakość

produkowanego mleka oraz małą towarowość. Według danych

statystycznych towarowość gospodarstw chłopskich, w latach 2002-2007

wahała się w granicach 18-43%. Obok gospodarstw chłopskich, funkcjonują

tzw. „gospodarstwa farmerskie”, które w latach 2000-2008 zmniejszyły swój

udział w produkcji mleka na Ukrainie z 28 do 17%. Grupowanie gospodarstw

farmerskich, według liczby krów wskazuje, że trwa w nich redukcja pogłowia

krów oraz maleje przeciętna wielkość stada. W roku 2002 przeciętna liczba

krów w stadzie gospodarstw farmerskich wynosiła 129 sztuk, w 2006 roku było

to 126 sztuk. W roku 2002 i 2006 najwięcej było gospodarstw posiadających do

49 krów. W latach 2002-2006 zmniejszyła się liczba gospodarstw

utrzymujących 500-999 krów oraz 1000-1499 krów. Można zaobserwować, że

w 2006 w porównaniu do 2002 roku, zwiększyła się liczba gospodarstw

utrzymujących ponad 1500 krów z 4 do 9. W analizowanym okresie wiele

gospodarstw farmerskich wycofało się z produkcji mleka na rzecz bardziej

opłacalnej, mniej kapitałochłonnej i mniej pracochłonnej produkcji roślinnej.

Na rynku mleka pozostali najsilniejsi producenci, mający umiejętności

zarządzania, zdolności do innowacji i skłonności do ryzyka. Towarowość

gospodarstw farmerskich w 2002-2007 wahała się w granicach ok. 55- 85%173.

Z przytoczonych danych w tabeli 12 zauważyć można, że Ukraina zwiększała

do roku 2007 wartość eksportu produktów mlecznych przy nieznacznym

wzroście importu. W 2009 roku nastąpiło wyraźne zmniejszenie wartości

eksportu produktów mlecznych Ukrainy, z poziomu 594 do 395 mln USD.

Polska zaliczana jest do znaczących producentów mleka w Europie174.

Producenci i przetwórcy mleka w Polsce przechodzili w analizowanym okresie

(lata 1981-2009) różne fazy zmian. Kierunek i stopień oddziaływania

czynników zewnętrznych na sektor mleczarski był mocno zróżnicowany w

172

Sulyma N., Parzonko A., (2009), Stan i kierunki zmian na rynku Ukrainy, Roczniki

Nauk Rolniczych, Seria G

173 Sulyma N., Parzonko A., (2009), Stan i kierunki zmian na rynku Ukrainy, Roczniki


174 Szczegółowa analiza produkcji i przetwórstwa mleka w Polsce nastąpi w kolejnych

rozdziałach pracy

91

poszczególnych latach. W latach Polski Ludowej (analizowanych 1981-1989),

analizując dane podawane przez Główny Urząd Statystyczny można stwierdzić,

że produkcja rosła. W sklepach obserwowano jednak „stan ciągłego braku

wszystkiego”. W latach po urynkowieniu gospodarki można wydzielić kilka

okresów zmian na rynku mleka w Polsce. W latach 1989-1992 nastąpiły

nieznane rolnikom dotychczas zjawiska: narastająca inflacja, wzrost stopy

oprocentowania kredytów, zniesienie dopłat do cen środków produkcji,

zniesienie dopłat do produkowanych przez mleczarnie produktów, ustanie

gwarancji skupu, rozpad tradycyjnej struktury instytucji obsługujących

rolnictwo. Dodatkowo na te zjawiska nakładała się recesja, ograniczająca popyt

na produkty żywnościowe175. Gospodarstwa rolnicze (w tym z produkcją

mleka) znalazły się w bardzo trudnej sytuacji. Gospodarstwa państwowe

najczęściej nie wytrzymywały tych zmian, bankrutowały i były poddane

procesowi prywatyzacji. Skutkiem tej trudnej sytuacji było zmniejszenie

produkcji rolniczej w analizowanym okresie. Bardzo wyraźnie zmniejszyła się

produkcja mleka. W 1989 roku produkcja mleka w Polsce wynosiła 15926 mln

litrów, natomiast w 1992 roku kształtowała się na poziomie 12770 mln litrów

(zmniejszenie o 20%). Jeszcze wyraźniejsze zmiany zaszły na poziomie skupu

mleka realizowanego przez zakłady mleczarskie. W 1989 roku skup mleka

wynosił 11385 mln litrów, natomiast w 1992 roku tylko 6696 mln litrów

(zmniejszenie o 40%)176. Niektóre gospodarstwa rodzinne rezygnowały z

produkcji mleka, głównie jednak zmiana kierunku produkcji następowała w

gospodarstwach państwowych i gospodarstwach państwowych

sprywatyzowanych. Zastępowano tą pracochłonną i kapitałochłonną produkcję

głównie produkcją roślinną. Produkcja mleka w sektorze publicznym w latach

1989-1990 zmniejszyła się o 54% (z poziomu 2 139 do 982 mln litrów). W

roku 1996 zahamowany został spadek produkcji i skupu mleka. Lata 1998-

1999, odcisnęły swoje piętno w sektorze mleczarskim. Rok 1999 zaznaczył się

jako czas, w którym produkcja globalna mleka oraz skup mleka zmniejszył się

w stosunku do lat 1996 - 1998. Osłabienie koniunktury (zmniejszenie PKB z

6,4% w pierwszym kwartale do 2,9% w czwartym kwartale w 1998 roku)

szczególnie negatywnie wpłynęło na sytuację przedsiębiorstw

nieprzygotowanych na gwałtowne osłabienie popytu. Osłabły tendencje

wzrostowe popytu krajowego na artykuły mleczne oraz zmalały możliwości

eksportowe na skutek ograniczenia przez kraje UE importu z Polski a następnie

załamania się popytu importowego do Rosji. Skutkiem tej sytuacji było

obniżenie cen mleka w skupie. Ta sytuacja nie zachęcała rolników do

podnoszenia intensywności produkcji w wyniku czego, rosłaby produkcyjność

175

Tomczak F., (1994) Procesy dostosowawcze rodzinnych gospodarstw rolnych do

warunków gospodarki rynkowej, Wydawnictwo SGH -Warszawa

176 Rocznik statystyczny rolnictwa, 1998, Wydawnictwo GUS

92

zwierząt. W konsekwencji w roku 1999 nie zanotowano zwiększenia

wydajności mlecznej krów a skup mleka zmniejszył się z poziomu 7011 do

6324 mln litrów. Koniec roku 1999 i kolejne lata do 1 maja 2004 roku to proces

szybszego dostosowywania się polskich gospodarstw mlecznych i mleczarni do

wymagań stawianych przez UE. Od stycznia 2000 roku wycofano ze skupu

mleko kl. III i mleko pozaklasowe. Mleczarnie wprowadziły wyraźne różnice

cenowe za mleko klasy ekstra i pozostałych klas jakościowych. W wyniku

czego gospodarstwa o małej skali produkcji (utrzymujące do 3 krów)

zaprzestawały sprzedawania mleka do mleczarni (realizowali głównie sprzedaż

bezpośrednią), natomiast gospodarstwa większe, często bardzo dużym

wysiłkiem, zwiększały skalę produkcji i dostosowały gospodarstwa do

wymagań sanitarno-weterynaryjnych. W wyniku czego, globalna produkcja

mleka w 2000 roku nieznacznie zmniejszyła się w stosunku do 1999 roku,

natomiast zwiększył się skup mleka realizowany przez mleczarnie. W

kolejnych latach występowała podobna tendencja jak w roku 2000 – globalna

produkcja mleka nie ulegała wyraźnym zmianom, natomiast skup mleka

realizowany przez mleczarnie zwiększał się. Lata 2005 - 2009 to okres „starcia

się rolnictwa polskiego z rolnictwem globalnym” (okres członkostwa Polski w

UE). Polski sektor mleczny to starcie dość dobrze zniósł. Na początku

analizowanego okresu skorzystali rolnicy w postaci wyraźnie wyższych cen za

dostarczane mleko. W nieco późniejszym czasie odnieśli też korzyści

przetwórcy, szczególnie mleczarnie wytwarzające dobre jakościowo produkty

kierowane na eksport. Wyraźnie zwiększyła się wartość eksportowanych

produktów mlecznych. W latach 2003-2008 wartość eksportu produktów

mlecznych zwiększyła się ponad trzykrotnie. Głównym odbiorcą polskich

produktów mlecznych stały się kraje UE. W 2008 roku wartość

eksportowanych produktów mlecznych do UE stanowiła ponad 77% w

strukturze eksportu sektora mlecznego.

3.3.3. Azja

Na kontynencie azjatyckim, krajami o znaczącej produkcji i spożyciu

mleka i przetworów mleczarskich, są Indie i Chiny. Indie są największym

producentem mleka na świecie. W 2009 roku produkcja w tym kraju

przekroczyła 123 mln ton mleka i ciągle rośnie. Tempo zwiększania produkcji

mleka jest imponujące. W przeciągu analizowanych 28 lat, produkcja mleka w

Indiach zwiększyła się ponad trzykrotnie. Średniorocznie produkcja mleka w

tym kraju zwiększała się w analizowanym okresie o ponad 3 mln ton rocznie.

Zaznaczyć należy, że rosnąca produkcja mleka jedynie pokrywa ciągle

niezaspokojony popyt wewnętrzny.

W 1981 roku, spożycie mleka na jednego mieszkańca Indiach wynosiło

zaledwie 35 kg, w 2009 roku zwiększyło się do 107 kg. Indie eksportowały

jedynie śladowe ilości mleka i przetworów mleczarskich. W 2009 roku wartość

93

eksportu stanowiła zaledwie 83 mln dolarów. Import produktów mleczarskich

do Indii praktycznie nie występował. W Chinach produkcja mleka zwiększa się

w zadziwiającym tempie. W latach 1981-2009 produkcja mleka w Chinach

zwiększyła się ponad 10-krotnie, z 3,2 w 1981 roku do 30,1 mln ton w 2009

roku. Jednak spożycie mleka w przeliczeniu na jednego mieszkańca było w

2009 roku ciągle bardzo małe i wynosiło zaledwie 29 kg na rok. Chiny w 2009

roku importowały duże ilości przetworów mleczarskich, głównie mleka w

proszku. Eksport był znikomy i wynosił zaledwie 1% w stosunku do produkcji.

Tabela 13. Produkcja mleka w wybranych krajach Azji w latach 1981-2004


1981 1989 1993 2001 2004 2007 2009

Indie





Chiny




Wartość importu mln USD 147 307 335 462 658 1 182 1 288




Produkcja oraz spożycie mleka i przetworów mleczarskich rozkłada się

różnorodnie w poszczególnych częściach Chin (rysunek4). W 2004 roku

największy udział w strukturze produkowanego mleka zajmowały dwie

prowincje: Mongolia oraz Heilongjiang (łącznie około 37%). Najbardziej

dynamicznie rozwija się produkcja mleka w prowincji Mongolia, gdzie w

latach 2000-2005 średniorocznie produkcja mleka zwiększała się o ponad 50%.

Czy produkcja mleka w Chinach będzie dalej rosła? Większość szacunków

przewiduje, że produkcja mleka w Chinach w najbliższych latach będzie

wyraźnie rosła (OECD, ZMP, FAO, FAPRI).

Czynnikiem napędzającym produkcję mleka w Chinach jest poziom jego

spożycia. Przeprowadzono badania177 (Torsten Hemme oraz Sam Shi) spożycia

mleka w Chinach w latach 2000-2005 z prognozą178 na lata następne.

177

Hemme T; Sam Shi; China – Milk Consumption Trends, Dairy Report 2007 178

Określono spożycie stosując trzy metody: 1) określono spożycie mleka w ekwiwalencie

mleka (EM) przyjmując za jednostkę (EM) 1 kg mleka świeżego, 1 kg jogurtu oraz 1/7

mleka w proszku; 2) spożycie mleka określono na podstawie wydatków ponoszonych na

zakup produktów mlecznych, które następnie podzielono przez cenę mleka świeżego

sprzedawanego w mieście; 3) spożycie mleka określono na podstawie danych

94

Rysunek 4. Produkcja mleka w poszczególnych prowincjach Chin w 2004 roku

Źródło: opracowanie własne na podstawie referatu wygłoszonego na Kongresie IFCN w 2006 przez

Sham Shi „Factors behind impressive growth dairy sector in China”

Z przeprowadzonych badań wynikało, że od 2000 do 2005 roku

spożycie mleka i przetworów mleczarskich zwiększyło się z 9,7 do 22,6 kg

na mieszkańca rocznie. Rozkładało się ono bardzo nierównomiernie.

Mieszkańcy z tzw. zurbanizowanych części Chin (około 562 milionów osób)

konsumowali około 70% mleka i przetworów mlecznych. Pozostałe 745

milionów, z tzw. niezurbanizowanych części Chin konsumowało pozostałe

30%. W przeliczeniu na mieszkańca spożycie mleka wynosiło w części

zurbanizowanej Chin około 28,8 kg, natomiast w części niezurbanizowanej

około 8,3 kg. Występowała też bardzo dużo dysproporcja pomiędzy

poszczególnymi prowincjami Chin. Najwyższe spożycie w 2005 roku

zanotowano w prowincji Tibet (metoda 1 – 61 kg/mieszkańca), Xinjiang

(metoda 1 – 54 kg/mieszkańca), Beijieng (metoda 1 – 29 kg/mieszkańca),

Mongolia (metoda 1 – 30 kg/mieszkańca). Spożycie poniżej 1 kg mleka i

przetworów mlecznych na mieszkańca zanotowano w prowincjach Guizhou

oraz Yunnan. Z badań wynikała też wyraźna zależność pomiędzy poziomem

spożycia a dochodami mieszkańców i cenami produktów mleczarskich. W

północnej części Chin w latach 2000-2005 dochód w regionach

zurbanizowanych wzrósł z 4000 do 10000 RMB rocznie na mieszkańca,

natomiast spożycie mleka zwiększyło się z 10 do 40 kg na mieszkańca. W

regionach niezurbanizowanych dochód wzrósł z 2000 do 4000 RMB rocznie na

mieszkańca, natomiast spożycie mleka i przetworów mleczarskich wzrosło z 1

statystycznych o produkcji mleka i wymianie międzynarodowej (spożycie mleka na

mieszkańca = (produkcja mleka + import-eksport)/liczbę mieszkańców)).

Mongolia

21%

Heilongjiang

16%

Hebei

12%Shandong

8%Xinjiang Uygur

6%

Shaanxi

4%

Henan

3%

Beijing

3%

Shanxi

3%

inne

24%

95

do 10 kg na mieszkańca. W części południowej Chin, w analizowanym okresie,

ceny mleka i przetworów mleczarskich były znacząco wyższe niż w części

północnej i poziom spożycia był wyraźnie niższy. Dochód w regionach

zurbanizowanych wzrósł z 5000 do 11000 RMB rocznie na mieszkańca,

natomiast spożycie mleka zwiększyło się z 8 do 25 kg na mieszkańca. W

regionach niezurbanizowanych dochód wzrósł z 2000 do 6000 RMB rocznie na

mieszkańca, natomiast spożycie mleka i przetworów mleczarskich wzrosło z 1

do 15 kg na mieszkańca. Przedstawione dane, pozwalają postawić tezę, że

dalsze bogacenie się społeczeństwa chińskiego może prowadzić w tym

kraju do zwiększenia spożycia mleka i przetworów mleczarskich. Autorzy

badań stwierdzają, że jeśli poziom zamożności w zurbanizowanych częściach

Chin osiągnie realizowany w Pekinie (Beijing) to będzie potrzeba dodatkowo w

najbliższym czasie 16 mln ton mleka. Jeśli poziom spożycia mleka i

przetworów mleczarskich osiągnąłby w zurbanizowanych częściach Chin

realizowany w Korei (60 kg na mieszkańca) lub w Japonii (80 kg na

mieszkańca) dodatkowe zapotrzebowanie na mleko wzrośnie od 26,5 do 41,5

mln ton rocznie. Uwzględniając wzrost dochodów w niezurbanizowanej części

Chin, zapotrzebowanie na mleko może się jaszcze zwiększyć. Szacuje się, że w

najbliższych latach, popyt na mleko w Chinach może się podwoić. Biorąc

pod uwagę szacunki wzrostu produkcji mleka w Chinach, należałoby

oczekiwać, że Chiny będą importerem netto przetworów mleczarskich (głównie

mleka w proszku). Jest to bardzo dobry sygnał dla krajów (grup krajów)

będących eksporterami produktów mleczarskich, a niewątpliwie do nich należy

UE.

3.3.4. Ameryka

W Ameryce Północnej, znaczącymi krajami w produkcji mleka (o dość

ustabilizowanej sytuacji) są USA oraz Kanada. Przedstawiciele tych krajów

należą do Międzynarodowej Sieci Gospodarstw Porównawczych (IFCN) i

udostępniają dane charakteryzujące rynek mleka.

Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 14, USA są znaczącym

producentem mleka na świecie, jednak głównie na rynek krajowy. W

analizowanym okresie relacja eksportu do prowadzonej produkcji wahała się od

3 do 8%, natomiast stosunek importu do prowadzonej produkcji wynosił od

2 do 3%. W USA spożycie mleka i przetworów mlecznych (wyrażone w

ekwiwalencie mleka) było w latach 1981 - 2009 dość stabilne. Na początku lat

osiemdziesiątych, spożycie mleka na mieszkańca, wynosiło 253 kg, natomiast

w 2009 roku wskaźnik ten zwiększył się do 258 kg.

96

Tabela 14. Produkcja mleka w wybranych krajach Ameryki Północnej w latach 1981-2009


1981 1989 1993 2001 2004 2007 2009

USA



Wartość eksportu mln USD 249 344 581 622 983 2 217 1 600

Wartość importu mln USD 352 384 431 890 1 225 1 377 1 201

Kanada




Wartość importu milion USD 74 109 133 228 276 394 304




Podobnie jak w innych sektorach rolnictwa USA, w branży mleczarskiej

zaszły znaczące zmiany strukturalne. Liczba gospodarstw w 2000 roku była o

połowę mniejsza niż w 1990 roku, podczas gdy produkcja mleka stale rosła,

odzwierciedlając wyższą średnią wielkość stada. W skali kraju, przez

większość XX wieku stan Wisconsin był liderem pod względem produkcji

mleka, lecz w roku 1993 stanem numer jeden pod względem produkcji mleka

została Kalifornia. Grupa pięciu stanów, które w roku 1980 były największymi

producentami wyrobów mleczarskich – Wisconsin, Kalifornia, Minnesota,

Nowy Jork oraz Pensylwania – nie zmieniła się także w roku 2009. Stany Idaho

i Nowy Meksyk, które w roku 1980 były znaczącymi producentami wyrobów

mleczarskich, dołączyły do czołowej dziesiątki. Kalifornia i Wisconsin, dwa

wiodące stany pod względem produkcji mleczarskiej, wykazywały odmienną

charakterystykę gospodarstw. W Wisconsin dominowały gospodarstwa

rodzinne, utrzymujące 80-120 krów mlecznych, natomiast w Kalifornii

przeważały jednostki utrzymujące stada powyżej 1000 krów.

Kanada charakteryzuje się znacznie mniejszą globalną produkcją mleka

w porównaniu do USA. W latach 1981-2004 roczna produkcja mleka wahała

się w granicach 7,4-8,4 mln ton. Odnosząc produkcję do liczby mieszkańców

oraz uwzględniając wymianę międzynarodową okazuje się, że roczne spożycie

mleka (wyrażone w ekwiwalencie mleka) wynosiło od 243 do 280 kg na

mieszkańca (było nieznacznie większe niż w USA). Z przedstawionych danych

w tabeli 14 wynika także, że wartość importu produktów mlecznych w

Kanadzie była dwukrotnie większa niż wartość eksportu.

W Ameryce Południowej PKB w przeliczeniu na mieszkańca jest

stosunkowo małe. Prezentowane w tabeli 15, Brazylia i Argentyna (największe

w tej części kontynentu) generowały w 2010 roku PKB w przeliczeniu na

97

mieszkańca odpowiednio 10 710 i 9 124 dolarów amerykańskich. W rankingu

według banku światowego dawało to im odpowiednio 57 i 65 miejsce179.

Brazylia pod względem globalnej produkcji mleka jest szóstym krajem na

świecie. W latach 1981-2009 produkcja mleka w Brazylii wykazywała wyraźną

tendencję wzrostową. Na początku analizowanego okresu produkcja wynosiła

12 mln ton, natomiast w 2009 roku kształtowała się już na poziomie 27,4 mln

ton. Mimo wyraźnego zwiększenia ludności w tym kraju nastąpiło zwiększenie

spożycia mleka i przetworów mlecznych w tym kraju. W 2009 roku spożycie

mleka i przetworów mlecznych (wyrażone w ekwiwalencie mleka) wynosiło w

Brazylii 146 kg w przeliczeniu na mieszkańca a więc znacznie niższe niż w

krajach zamożniejszych (np: USA, UE-15). Pokazuje on, że w dalszym ciągu w

tym kraju potencjalny popyt na mleko jest większy w stosunku do podaży.

Tabela 15. Produkcja mleka w wybranych krajach Ameryki Południowej w latach 1981-

2009


1981 1989 1993 2001 2004 2007 2009

Brazylia





Argentyna








Argentyna jest zdecydowanie mniejszym producentem mleka w

porównaniu z Brazylią. W 2009 roku, produkcja mleka w tym kraju, wynosiła

9,5 mln ton. Od 1981 do 2009 roku wykazywała tendencję rosnącą. Spożycie

mleka i przetworów mlecznych (wyrażone w ekwiwalencie mleka) było w

analizowanym okresie (1981-2009) większe w stosunku do Brazylii. W 1993

roku przekraczało 200 kg w przeliczeniu na mieszkańca. Z prezentowanych w

tabeli 15 danych wynika także, że Argentyna jest znaczącym eksporterem

mleka i przetworów mlecznych. W 2009 roku wartość eksportu produktów

mlecznych wynosiła 636 mln USD i zwiększyła się w stosunku do roku 1981

aż 23 krotnie.

179

http://en.wikipedia.org/wiki/List_ of_countries_by _GDP_ (nominal)_per_capita

98

3.3.5. Afryka

Na kontynencie afrykańskim produkcja i dystrybucja mleka odbywa się

w sposób bardzo tradycyjny. Często mleko traktowane jest jako produkt

zapewniający harmonię rodziny, dlatego darowane jest krewnym, przyjaciołom

oraz osobom odwiedzającym rodzinę. Produkcja i spożycie mleka w Afryce

wykazuje tendencję wzrostową. W 1990 roku produkcja mleka oscylowała na

poziomie 20 mln ton, natomiast w 2009 roku zwiększyła się do 29 mln ton.

Spożycie było, w analizowanym okresie, większe niż produkcja. W 2004 roku

deficyt mleka wynosił około 5 mln ton. Zaznaczyć należy, że spożycie mleka,

w przeliczeniu na mieszkańca, było na bardzo niskim poziomie i wynosiło w

2004 roku zaledwie 40 kg.

Prowadzona produkcja mleka opiera się na bardzo „małych”

gospodarstwach o bardzo niskiej produkcyjności zwierząt. Na przykład, w

Kamerunie mleko produkowane jest w gospodarstwach utrzymujących bydło

mleczne i w gospodarstwach z produkcją bydła mięsnego. Pierwsza grupa

zlokalizowana jest na obszarach zurbanizowanych (wokół miast) i utrzymuje

od 1 do 3 krów mlecznych, żywione dość intensywnie i produkujące około 10

kg mleka dziennie od krowy. Zdecydowanie większa część produkowanego

mleka w Kamerunie pochodziła z gospodarstw utrzymujących bydła mięsne,

które dziennie produkowały poniżej 2 kg mleka.

Na kontynencie afrykańskim największymi producentami mleka są:

Sudan, Egipt, Kenia, Republika Południowej Afryki i Algieria.

3.3.6. Australia i Oceania

Ciekawymi krajami, pod względem produkcji, przetwórstwa i obrotu

produktami mlecznymi, są Australia i Nowa Zelandia. Kraje te znaczną część

wytwarzanych produktów mleczarskich eksportowały. W relacji do

produkowanego mleka eksport stanowił w 2009 roku w Nowej Zelandii i

Australii odpowiednio 98 i 48%. Import produktów mleczarskich w

analizowanych krajach był śladowy i wynosił w Nowej Zelandii 2%, natomiast

w Australii 8% w relacji do prowadzonej produkcji (tabela 16).

Znacznie większa produkcja i przetwórstwo mleka w Australii i Nowej

Zelandii, w stosunku do zapotrzebowania wewnętrznego, wynikała głównie z

korzystnych warunków naturalnych do produkcji mleka (mających wpływ na

niskie koszty wytwarzania mleka) oraz na braku administracyjnych

ograniczeń w produkcji i przetwórstwie mleka (np.: kwot mlecznych). Sytuacja

ta powodowała, że produkcja mleka w analizowanych krajach w latach 1981-

2009 rosła (wyjątkiem był 2004 rok w Australii, gdzie produkcja mleka

nieznacznie się zmniejszyła w stosunku do roku 2001). Średniorocznie w

Nowej Zelandii, w analizowanym okresie, produkcja mleka zwiększała się o

404 tys. ton, natomiast w Australii ten przyrost był mniejszy i wynosił 208 tys.

99

ton. Zaznaczyć należy, że spożycie przetworów mleczarskich wyrażone w

ekwiwalencie mleka w Australii utrzymywało się na zbliżonym poziomie i

wahało się od 280 - 307 kg w przeliczeniu na mieszkańca. W Nowej Zelandii

wskaźnik ten ulegał w analizowanym okresie wyraźnemu zmniejszeniu. Na

początku lat osiemdziesiątych spożycie przetworów mleczarskich (wyrażone w

ekwiwalencie mleka) wynosiło około 350 kg na mieszkańca, natomiast po roku

2000 określono je na około 175 kg.

Tabela 16. Produkcja mleka w wybranych krajach Australii i Oceanii w latach 1981-2009


1981 1989 1993 2001 2004 2007 2009

Australia



Wartość eksportu mln USD 302 455 767 1 552 1 716 2 012 1 652


Nowa Zelandia



Wartość eksportu mln USD 802 1 167 1 413 2 660 3 300 5 517 5 084





3.4. Kosztochłonność produkcji mleka w typowych

gospodarstwach mlecznych z wybranych krajów świata

3.4.1. Organizacja gospodarstw mlecznych

Różne uwarunkowania makroekonomiczne, kultura danego kraju,

tradycje w spożyciu i produkcji mleka wyznaczają organizację gospodarstw

zajmujących się produkcją mleka. W większości krajów na świecie produkcja

mleka prowadzona jest w gospodarstwach rodzinnych, w których podstawą

jest praca rolnika i jego rodziny. Jednak skala produkcji mleka z

gospodarstwa oraz stopień wykorzystania czynników produkcji jest różny.

Generalnie w krajach rozwiniętych gospodarczo, produkcja mleka w

gospodarstwie przybiera większe rozmiary a wykorzystanie ziemi i pracy jest

bardzo intensywne180.

Aby właściwie przedstawić zagadnienie wyposażenia i organizacji

produkcji w typowych gospodarstwach mlecznych na świecie trzeba

dysponować rzetelnymi danymi. Generalnie jest tylko jedna organizacja, która

180

Parzonko A. (2009), Wydajność pracy w gospodarstwach mlecznych na świecie, Journal

of Agribusiness and Rural Development, nr 3, s. 163-172

100

próbuje analizować te aspekty. Jest nią Międzynarodowa Sieć Gospodarstw

Porównawczych (IFCN).

Rysunek 5. Kraje uczestniczące w IFCN (Międzynarodowej Sieci Gospodarstw Porównawczych w

2010 roku)

Źródło: Dairy Report, International Farm Comparison Network, 2010

W metodyce badań stosowanej w Międzynarodowej Sieci Gospodarstw

Porównawczych (IFCN) można wyróżnić kilka sposobów ustalania parametrów

produkcyjno-ekonomicznych z typowych gospodarstw mlecznych. Pierwszym

sposobem jest panel dyskusyjny złożony z rolników, doradców i naukowców,

podczas którego dyskutowane i przyjmowane są parametry produkcyjno -

ekonomiczne typowego gospodarstwa mlecznego z danego regionu. Inną

możliwością ustalenia danych typowego gospodarstwa mlecznego (dla danego

kraju lub regionu) jest bazowanie na danych statystyki masowej, z niewielkimi

zmianami wskazanymi przez ekspertów. Trzecim sposobem pozyskania danych

są parametry z pojedynczych gospodarstw danego kraju, z korektami

dokonanymi przez ekspertów. Ostatnią możliwością, są dane z pojedynczych

gospodarstw – z określonych regionów kraju - nie korygowane przez ekspertów

z poszczególnych krajów. Różne możliwości dostarczania informacji o

typowych gospodarstwach mlecznych z poszczególnych krajów do IFCN

wynikają z dużej różnorodności krajów uczestniczących w badaniach.

Z krajów europejskich, zdecydowana większość definiuje typowe

gospodarstwa mleczne i przedstawia z nich dane ekonomiczno – produkcyjne.

Na prezentowanych poniżej mapach wyszczególniono kraje należąca do IFCN

oraz typowe gospodarstwa mleczne z poszczególnych krajów (według liczby

utrzymywanych krów mlecznych). Liczby, przedstawione na mapach (obok

nazwy danego kraju) przedstawiają pogłowie krów mlecznych w typowych

gospodarstwach zajmujących się produkcją mleka. Z reguły, najmniejsza liczba

odpowiada przeciętnej wielkości stada krów mlecznych przypadających na

gospodarstwo w danym kraju, kolejne liczby prezentują pogłowie krów w

gospodarstwach większych lub różniących się systemem produkcji.

101

Rysunek 6. Typowe gospodarstwa mleczne w wybranych krajach Europy wyodrębnione w ramach

Międzynarodowej Sieci Gospodarstw Porównawczych (IFCN)

*występujące przy nazwie danego kraju liczby informują o liczbie utrzymywanych krów w typowych

gospodarstwach z tego kraju

Źródło: Dairy Report, International Farm Comparison Network, 2010

Jak wynika z prezentowanych danych na rysunku 6, w Europie typowe

gospodarstwa, zajmujące się produkcją mleka, są dość zróżnicowane pod

względem liczby utrzymywanych krów w gospodarstwie (skali produkcji

mleka z gospodarstwa). Do krajów, charakteryzujących się gospodarstwami o

niewielkim pogłowiu krów mlecznych, zaliczyć można: Bułgarię, Ukrainę,

Austrię, Polskę, Norwegię oraz Szwajcarię. Pogłowie krów przypadające na

gospodarstwo największe jest w: Danii, Wielkiej Brytanii, Węgrzech, Holandii.

Gospodarstwa mleczne z kontynentu amerykańskiego cechuje duża

różnorodność. Największe gospodarstwa pod względem pogłowia krów

mlecznych występują w południowych i zachodnich stanach USA. Produkcję

mleka w tej części USA charakteryzuje wybitnie przemysłowy charakter. Stada

krów mlecznych, przypadające na jedno gospodarstwo, liczą powyżej 1500

sztuk. W północnej i wschodniej części USA funkcjonują gospodarstwa

mleczne, zbliżone liczbą krów mlecznych do gospodarstw z przodujących

krajów europejskich. W Ameryce Południowej największa liczba krów

mlecznych przypadająca na gospodarstwo występuje w Argentynie. Przeciętnie

wynosiła ona 170 krów mlecznych, funkcjonują jednak w tym kraju

gospodarstwa z liczbą krów zbliżonych do 400 sztuk.

102

W Chinach i Indiach przeciętne stada krów mlecznych, przypadające na

gospodarstwo wahają się od 1 do 5 sztuk krów. Oczywiście, występują też

gospodarstwa większe od wymienionych powyżej.

W Australii i Nowej Zelandii dominują gospodarstwa utrzymujące około

300 krów mlecznych. Powstają też gospodarstwa utrzymujące powyżej 1000

sztuk krów mlecznych.

Różnice w uwarunkowaniach przyrodniczych i ekonomicznych, w

których funkcjonują gospodarstwa mleczne, pociągają za sobą różnice w

organizacji produkcji i stopniu wykorzystania dostępnych zasobów. W

większości typowych gospodarstw mlecznych z krajów Europy zachodniej

(poza Holandią) prowadzona była, oprócz produkcji mleka, dodatkowa

działalność produkcyjna. Świadczy o tym odsetek ziemi wykorzystywanej w

produkcji mleka (tabela 17). Wahał się on od 36% w gospodarstwie z Francji

do 100% w gospodarstwach holenderskich. Taki stan powodował

utrzymywanie obsady krów mlecznych na dopuszczalnym poziomie (od 0,79

do 1,82 DJP/ha UR). Produkcja mleka z powierzchni użytków rolnych

wykorzystywanych na pasze była bardzo wysoka i wahała się od 5 187 (w

gospodarstwie z Niemiec, utrzymującym 31 krów mlecznych) do 14 264 kg

mleka z hektara powierzchni paszowej w gospodarstwie holenderskim

(utrzymującym 70 krów mlecznych). Z przedstawionych danych, wynika, że

produkcyjność ziemi (mierzona produkcją mleka z hektara powierzchni

paszowej) największa była krajach, gdzie czynnik ziemi występuje w minimum

i jest on bardzo drogi (Szwajcaria, Holandia, Dania) oraz w gospodarstwach

rodzinnych utrzymujących więcej krów (Wielka Brytania). W typowych

gospodarstwach dominowały nakłady pracy własnej rolnika i jego rodziny.

Jedynie w gospodarstwie z Niemiec, utrzymującym 650 krów mlecznych

(funkcjonującym w postaci spółki z o.o.) nie występowała rodzinna siła

robocza. Produkcyjność zwierząt w analizowanych typowych gospodarstwach

była wysoka, wydajność mleczna krów wahała się od 6 305 do 9 352 kg mleka.

103

Tabela 17. Parametry techniczno-organizacyjne typowych gospodarstw z wybranych

krajów europejskich w 2009 roku

Wyszczególnienie Zasoby ziemi i jej produktywność* Nakłady pracy Produkcja mleka

1* 2 3 4 5 6 7 8

Typowe gospodarstwa z wybranych krajów Europy Zachodniej

Szwajcaria 22** 25,0 86 6452 1,02 2,1 82 6305 138,7

Szwajcaria 64 43,0 89 11680 1,67 3,0 61 6984 447,0

Niemcy 31 39,3 100 5187 0,79 1,5 96 6576 203,9

Niemcy 55 59,2 83 7880 1,12 1,8 94 7040 387,2

Niemcy 90 97,0 85 8913 1,09 3,3 45 8165 734,9

Niemcy 650 1767,0 45 6810 0,82 23,1 0 8331 5415,2

Holandia 70 41,3 100 14264 1,69 1,2 92 8416 589,1

Holandia 182 111,2 100 13166 1,64 2,3 78 8044 1464,0

Francja 50 61,0 78 7846 1,05 1,9 100 7466 373,3

Francja 120 240,0 36 11864 1,39 3,0 94 8542 1025,0

Wielka Bryt.149 130,0 85 10496 1,35 2,8 39 7784 1159,8

Wielka Bryt. 232 150,0 85 12934 1,82 3,7 60 7108 1649,1

Dania 125 115,8 78 12942 1,38 2,1 59 9352 1169,0

Dania 240 226,6 80 12381 1,32 3,6 28 9352 2244,5

Typowe gospodarstwa z wybranych krajów Europy Środkowej i Wschodniej

Polska 15 32,0 80 4000 0,59 2,5 100 6826 102,4

Polska 65 100,0 89 5251 0,73 5,2 47 7190 467,4

Polska 147 98,0 100 12896 1,50 4,7 53 8597 1263,8

Czechy80 108,0 100 6816 0,74 2,7 67 9201 736,1

Czechy 452 1263,0 66 3505 0,54 62,9 0 6464 2921,7

Czechy 702 3252,0 50 2745 0,43 103,8 0 6359 4464,0

Ukraina 1 2,3 18 7222 2,42 0,7 100 2990 3,0

Ukraina 121 1121,2 40 1064 0,27 76,3 0 3945 477,3

Ukraina 535 3864,0 50 1221 0,28 227,1 0 4411 2359,9

*1) Powierzchnia UR [ha], 2) Odsetek UR wykorzystywanych, jako pasze dla krów

mlecznych [%], 3) Produkcja mleka z hektara głównej powierzchni paszowej [kg mleka/ha

UR], 4) obsada krów [liczba krów/ha UR], 5) Liczba osób pracujących w gospodarstwie

[liczba jednostek pełnosprawnych], 6) Procentowy udział nakładów pracy rolnika i jego

rodziny w nakładach pracy ogółem [%], 7) Wydajność mleczna krów [kg], 8) Roczna

produkcja mleka z gospodarstwa [ton/ECM]

**Liczba występująca przy nazwie danego kraju informuje o liczbie krów mlecznych

utrzymywanych w gospodarstwie, np.: Szwajcaria 22 – 22 krowy mleczne w typowym

gospodarstwie szwajcarskim


Network, 2010

Z krajów Europy Środkowej i Wschodniej prezentowane są parametry

jedynie z typowych gospodarstw mlecznych z Polski, Czech i Ukrainy.

Największym zróżnicowaniem w wielkości produkcji mleka charakteryzowały

się gospodarstwa ukraińskie. Funkcjonują w tym kraju zarówno gospodarstwa

wielkotowarowe (utrzymujące powyżej 500 krów mlecznych) jak i

gospodarstwa socjalne (utrzymujące jedną lub dwie krowy). Za typowe

gospodarstwa mleczne funkcjonujące w Czechach uznano gospodarstwa

104

utrzymujące 452 oraz 702 krów mlecznych. W Polsce produkcja mleka

skoncentrowana jest w gospodarstwach rodzinnych o małej wielkości

produkcji. Do analizy polskich gospodarstw mlecznych w ramach IFCN, za

typowe gospodarstwa mleczne (produkujące na rynek), przyjęto gospodarstwa

rodzinne utrzymujące 15, 65 i 147 krów mlecznych. W typowych

gospodarstwach mlecznych z Europy Środkowo - Wschodniej, w większości

przypadków, obok produkcji mleka prowadzona była inna działalność.

Produkcyjność ziemi w analizowanych gospodarstwach była dużo mniejsza niż

w gospodarstwach z krajów Europy Zachodniej, wahała się od 1064 kg mleka

na hektar UR w gospodarstwie z Ukrainy, utrzymującym 121 krów mlecznych

do 12 896 kg mleka w gospodarstwie polskim, utrzymującym 147 krów

mlecznych. W analizowanych gospodarstwach oprócz rodziny zatrudniani byli

pracownicy najemni. Jedynie w najmniejszym gospodarstwie z Polski i

Ukrainy zatrudniona była wyłącznie rodzina. Brakowanie oraz wydajność

mleczna krów była dużo mniejsza niż w gospodarstwach Europy Zachodniej.

Wydajność mleczna wahała się od 3945 do 9201 kg mleka od krowy, natomiast

przeciętne brakowanie krów mlecznych wynosiło od 20 do 35% (tabela 17).

Analizując zmiany w organizacji typowych gospodarstw mlecznych z

Europy, można zauważyć ciągłe zwiększanie rozmiarów prowadzonej

działalności. W okresie pięciu lat (2005-2009), eksperci z poszczególnych

krajów, uczestniczący w Międzynarodowej Sieci Gospodarstw Porównawczych

(IFCN), przyjęli za typowe gospodarstwa (w większości krajów) jednostki

posiadające więcej krów mlecznych181. Na przykład, w Danii typowe

gospodarstwa mleczne, w 2005 roku utrzymywały 100 oraz 180 krów

mlecznych, natomiast w roku 2009 było to odpowiednio 125 i 240 krów.

Analizowana grupa typowych gospodarstw mlecznych z Ameryki

Północnej i Południowej, charakteryzowała się dużym zróżnicowaniem w

zakresie wielkości i organizacji produkcji mleka. Najbardziej zróżnicowane

były gospodarstwa mleczne w USA. W tym kraju, obok silnych gospodarstw

rodzinnych utrzymujących 80, 473 krów mlecznych, funkcjonowały

wielkotowarowe fermy krów mlecznych, utrzymujące ponad 200 krów

mlecznych. Generalnie, typowe gospodarstwa mleczne z analizowanych krajów

charakteryzowały się większą wielkością produkcji mleka niż gospodarstwa

europejskie. Gospodarstwa z kontynentu amerykańskiego, różniły się też

produkcyjnością ziemi i wydajnością pracy. Produkcja mleka z hektara

powierzchni paszowej wahała się od 2 646 kg (gospodarstwo brazylijskie,

utrzymujące 80 krów mlecznych) do 29 280 kg mleka w gospodarstwie także z

Brazylii, utrzymującym 572 krowy i funkcjonującym w formie spółdzielni.

Wydajność pracy, mierzona produkcją mleka na jednego pracownika, była dość

181

Parzonko A.; Strategie rozwoju polskich gospodarstw ukierunkowanych na produkcję

mleka w kontekście wspólnej polityki rolnej UE; Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2008

105

zróżnicowana, ale zdecydowanie wyższa niż w krajach Europy Środkowo –

Wschodniej. Wynosiła od 75 787 kg mleka w gospodarstwie chilijskim do

484 987 kg mleka w największym gospodarstwie z USA. Wydajność mleczna

krów wynosiła od 3 099 (gospodarstwo brazylijskie) do 10 605 (gospodarstwo

z USA) kg mleka od krowy.

Tabela 18. Parametry techniczno-organizacyjne typowych gospodarstw z wybranych

krajów z kontynentu amerykańskiego i azjatyckiego oraz z Nowej Zelandii w 2009 roku

Wyszczególnienie Zasoby ziemi i jej produktywność* Nakłady pracy Produkcja mleka

1* 2 3 4 5 6 7 8

Typowe gospodarstwa z wybranych krajów Ameryki Północnej i Południowej

Kanada 58** 133,0 93 3410 0,47 1,6 76 7273 421,8

Kanada 131 249,1 69 6456 0,76 4,2 57 8470 1109,6

USA 80 76,0 95 9931 1,11 3,0 79 8963 717,0

USA 473 732,0 99 6782 0,65 16,3 18 10391 4914,9

USA 2218 1909,0 99 12446 1,17 48,5 8 10605 23521,9

Argentyna 170 227,0 76 5083 0,99 4,8 20 5158 876,86

Argentyna 400 485,0 100 4706 0,82 6,5 10 5706 2282,4

Argentyna 600 750,0 100 5054 0,80 12,3 5 6318 3790,8

Brazylia 50 54,8 100 6129 0,91 2,6 67 6717 335,9

Brazylia 80 93,7 100 2646 0,85 2,6 0 3099 247,9

Brazylia 572 433,0 45 29280 2,94 21,0 12 9974 5705,1

Chile 100 90,0 100 5137 1,11 6,1 17 4623 462,3

Chile 423 523,0 65 11323 1,24 13,3 10 9100 3849,3

Chile 964 1261,0 86 6695 0,89 40,1 0 7532 7260,8

Typowe gospodarstwa z wybranych krajów Azji i Nowa Zelandia

Indie 3 0,5 13 64338 46,15 1,4 100 1394 4,2

Indie 12 3,9 39 24347 7,89 4,9 53 3086 37,0

Indie 19 13,0 11 46158 13,29 11,5 0 3474 66,0

Chiny6 0,9 100 30947 6,67 1,8 67 4642 27,9

Chiny17 0,0 0 0 0 2,8 95 4653 79,1

Chiny150 0,0 0 0 0 27,3 1 5688 853,2

Chiny 550 310,0 100 13133 1,77 124,3 0 7402 4071,1

Nowa Zelandia 351 126,1 100 12815 2,78 2,6 42 4604 1616,0

Nowa Zelandia 996 406,9 100 13130 2,45 6,2 15 5364 5342,5

*1) Powierzchnia UR [ha], 2) Odsetek UR wykorzystywanych, jako pasze dla krów

mlecznych [%], 3) Produkcja mleka z hektara głównej powierzchni paszowej [kg mleka/ha

UR], 4) obsada krów [liczba krów/ha UR], 5) Liczba osób pracujących w gospodarstwie

[liczba jednostek pełnosprawnych], 6) Procentowy udział nakładów pracy rolnika i jego

rodziny w nakładach pracy ogółem [%], 7) Wydajność mleczna krów [kg], 8) Roczna

produkcja mleka z gospodarstwa [ton/ECM]


utrzymywanych w gospodarstwie, np.: Kanada 58 – 58 krów mlecznych w typowym

gospodarstwie kanadyjskim

Źródło: opracowanie własne na podstawie International Farm Comparison Network, 2010

Ostatnią analizowaną grupą są gospodarstwa z dynamicznie

rozwijającego się kontynentu azjatyckiego (gospodarstwa z Chin i Indii) oraz z

Nowej Zelandii. Gospodarstwa z Chin i Indii charakteryzują się małą skalą

106

produkcji. Za typowe gospodarstwo mleczne w Chinach przyjmuje się

gospodarstwa utrzymujące 6; 17; 150 krów mlecznych (zdecydowanie

dominują gospodarstwa utrzymujące 6 krów mlecznych, jest ich około 50%).

W Indiach typowe gospodarstwa mleczne utrzymują 3; 12 lub 19 krów

mlecznych (zdecydowanie więcej jest gospodarstw utrzymujących 3 krowy).

Typowe gospodarstwa mleczne z Chin i Indii charakteryzują się niską

wydajnością pracy oraz niską wydajnością mleczną krów. Zupełnie inaczej

przedstawia się sytuacja na rynku mleka w Nowej Zelandii. Dominują tu

gospodarstwa towarowe o dużej skali produkcji. Za typowe gospodarstwa z

Nowej Zelandii przyjmuje się gospodarstwa utrzymujące 351 i 996 sztuk krów.

Gospodarstwa z tego kraju charakteryzują się wysoką produkcyjnością ziemi

oraz wydajnością pracy. Wydajność mleczna krów, w porównaniu do

gospodarstw mlecznych z Europy i USA jest zdecydowanie niższa i wahała się

w 2009 roku od 4604 do 5364 kg mleka od krowy.

Podobnie jak w przypadku gospodarstw europejskich, gospodarstwa z

kontynentu amerykańskiego i azjatyckiego sukcesywnie powiększają skalę

produkcji182. Szczególnie zauważa się to w gospodarstwach o mniejszej skali

produkcji. Na przykład, w Nowej Zelandii typowe gospodarstwo mleczne, w

2005 roku utrzymywało 282 krowy mleczne, natomiast w roku 2009 było to już

351 sztuk.

3.4.2. Koszty produkcji mleka

Koszty produkcji mleka w analizowanych sześciu krajach Europy

Zachodniej w 2009 roku (14 typowych gospodarstwach) wahały się od 105,7

do 320,4 zł za 100 kg mleka standardowego (tabela 19). Najniższe koszty

występowały w typowym gospodarstwie w Wielkiej Brytanii, utrzymującym

232 krowy, natomiast najwyższe w gospodarstwie z Szwajcarii, utrzymującym

22 sztuki. Koszty produkcji mleka, przekraczające 200 zł w przeliczeniu na 100

kg występowały w typowych gospodarstwach z Szwajcarii oraz w

gospodarstwie niemieckim utrzymującym 31 krów mlecznych. W strukturze

kosztów dominowały koszty bezpośrednie (rzeczywiste) produkcji mleka, które

przeciętnie w analizowanych gospodarstwach wynosiły 119,95 zł/100 kg

mleka. Udział kosztów alternatywnych, związanych z zaangażowaniem

własnych czynników produkcji w analizowanych gospodarstwach, wahał się od

2 do 64% w strukturze kosztów całkowitych. Najwyższe koszty alternatywne,

przekraczające 100 zł w przeliczeniu na 100 kg standardowego mleka

występowały w najmniejszych (pod względem liczby utrzymywanych krów)

typowych gospodarstwach w Szwajcarii (205,30 zł) oraz w Niemczech (115,10

182

Parzonko A.; Strategie rozwoju polskich gospodarstw ukierunkowanych na produkcję

mleka w kontekście wspólnej polityki rolnej UE; Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2008

107

zł). Sytuacja ta wynikała z faktu najdroższych czynników produkcji w

wymienionych krajach oraz mało efektywnym wykorzystaniu własnych

zasobów ziemi, pracy i kapitału.

Koszty produkcji mleka w analizowanych 3 krajach Europy Środkowo-

Wschodniej (9 typowych gospodarstwach) wahały się od 45,1 do 192,8 zł na

100 kg mleka standardowego (tabela 19). Najniższe koszty występowały w

typowych gospodarstwach z Ukrainy, natomiast najwyższe w utrzymującym 15

krów z Polski. W strukturze kosztów dominowały koszty bezpośrednie

(rzeczywiste) produkcji mleka, które przeciętnie w analizowanych

gospodarstwach wynosiły 99,86 zł/100 kg mleka. Udział kosztów

alternatywnych, związanych z zaangażowaniem własnych czynników produkcji

w analizowanych gospodarstwach, wahał się od 4 do 43% w strukturze

kosztów całkowitych. Najwyższe koszty alternatywne, występowały w

najmniejszych (pod względem liczby utrzymywanych krów) typowych

gospodarstwach w Polsce (73,9 zł) i Ukrainie (34,2). Zaznaczyć należy, że

koszty rzeczywiste generowane na 100 kg mleka o standardowych parametrach

w gospodarstwach z krajów Europy Środkowo - Wschodniej były przeciętnie o

16,7% niższe niż w analizowanych jednostkach z Europy Zachodniej. Wpływ

na tę sytuację miały zdecydowanie najniższe koszty produkcji mleka z

gospodarstw ukraińskich. Koszty zaangażowania własnych czynników

produkcji (koszty utraconych korzyści) także przeciętnie były mniejsze niż w

gospodarstwach z Europy Zachodniej.

Polskie gospodarstwa, na tle analizowanych gospodarstw z Czech i

Ukrainy, charakteryzowały się stosunkowo wysokimi kosztami

zaangażowania własnych czynników produkcji (szczególnie gospodarstwa

utrzymujące 15 i 65 krów) i wysokimi kosztami bezpośrednimi produkcji

mleka. Ich konkurencyjność (kosztowa) w stosunku do gospodarstw z

Europy Zachodniej w 2009 roku praktycznie nie występowała183

183

Sytuacja zmieniła się w stosunku do lat poprzednich, szczególnie do roku, 2005 w

którym koszty produkcji mleka w Polsce były zdecydowanie mniejsze niż w

gospodarstwach zachodnioeuropejskich [szczegóły w publikacji: Parzonko A. Strategie

rozwoju gospodarstw wyspecjalizowanych w produkcji mleka w kontekście WPR UR,

Wydawnictwo SGGW, 2008]. Sytuacja z roku 2009 wynika z rosnących cen pracy i cen

ziemi przy stosunkowo niskiej efektywności technicznej polskich gospodarstw mlecznych.

108

Tabela 19. Koszty produkcji mleka w krajach Europy Zachodniej w 2009 roku [zł/100 kg

mleka ECM***]

Wyszczególnienie Koszty* Cena

1 2 3 Razem

(1+2+3)

mleka

Typowe gospodarstwa z wybranych krajów Europy Zachodniej

Szwajcaria 22** 115,1 205,3 0,0 320,4 186,6

Szwajcaria 64 177,3 70,0 0,0 247,3 191,3

Niemcy 31 110,4 115,1 3,1 228,6 112,0

Niemcy 55 110,4 48,2 3,1 161,7 113,5

Niemcy 90 112,0 34,2 4,7 150,8 105,7

Niemcy 650 144,6 3,1 1,6 149,3 110,4

Holandia 70 116,6 51,3 9,3 177,3 107,3

Holandia 182 113,5 42,0 9,3 164,8 105,7

Francja 50 87,1 59,1 3,1 149,3 121,3

Francja 120 127,5 29,5 3,1 160,2 119,7

Wielka Bryt.149 96,4 10,9 0,0 107,3 121,3

Wielka Bryt. 232 88,6 17,1 0,0 105,7 112,0

Dania 125 133,7 34,2 3,1 171,1 116,6

Dania 240 146,2 21,8 3,1 171,1 118,2

Typowe gospodarstwa z wybranych krajów Europy Środkowej i Wschodniej

Polska 15 118,2 73,9 0,8 192,8 118,2

Polska 65 115,1 24,1 0,8 140,0 119,7

Polska 147 114,5 18,5 0,8 133,5 121,0

Czechy80 133,7 15,6 0,0 149,3 91,7

Czechy 452 140,0 7,8 0,0 147,7 102,6

Czechy 702 142,0 5,5 0,0 147,5 102,6

Ukraina 1 45,1 34,2 0,0 79,3 59,1

Ukraina 121 46,7 4,7 0,0 51,3 71,5

Ukraina 535 43,5 1,6 0,0 45,1 80,9

* Koszty: 1) bezpośrednie, 2) zaangażowania własnych czynników produkcji, 3) koszty

kwoty mlecznej


utrzymywanych w gospodarstwie, np.: Szwajcaria 22 – 22 krów mlecznych w typowym


**** Średni kurs wg NBP: 1 USD - 3,11 zł


Network, 2010

W strukturze przychodów osiąganych z chowu bydła dominowały

przychody ze sprzedaży mleka (zarówno w gospodarstwach

zachodnioeuropejskich jak również z Europy Środkowo-Wschodniej).

Najwyższą cenę za 100 kg, o standardowych parametrach jakościowych, w

2009 roku otrzymywały gospodarstwa szwajcarskie (odpowiednio 191,3 i

186,6 zł za 100 kg mleka). W pozostałych analizowanych krajach

zachodnioeuropejskich ceny wahały się od 105,7 do 121,3 zł za 100 kg mleka.

W krajach z Europy Środkowo - Wschodniej wyraźnie niższą cenę za

sprzedawane mleko uzyskiwały gospodarstwa z Ukrainy, natomiast w

109

pozostałych krajach cena był zbliżona do tej, którą uzyskiwały analizowane

gospodarstwa z Europy zachodniej (poza Szwajcarią).

Na kontynencie amerykańskim występowały duże różnice w

przychodach i kosztach produkcji mleka. Zdecydowanie najwyższymi kosztami

produkcji charakteryzowały się gospodarstwa z Kanady. W strukturze kosztów

całkowitych gospodarstw kanadyjskich znaczący udział zajmowały koszty

kwoty mlecznej (17-20%). Był to jedyny kraj na kontynencie amerykańskim, w

którym występowało kwotowanie produkcji. Koszty alternatywne były także na

stosunkowo wysokim poziomie. Spowodowane to było wysokimi cenami

czynników produkcji (szczególnie pracy i ziemi) oraz niską efektywnością

transformacji tych czynników na mleko, szczególnie w gospodarstwie o

mniejszej skali produkcji. W gospodarstwach z USA, wyraźnie można

zaobserwować efekty skali produkcji. Na farmach wielkoprzemysłowych,

koszty wyprodukowania 100 kg mleka były niższe o około 18% aniżeli w

gospodarstw utrzymujących 80 krów. Różnica wynikała głównie z kosztów

zaangażowania własnych czynników produkcji. W typowym gospodarstwie

utrzymującym 80 krów wynosiły one 34,2 zł/100 kg mleka, natomiast w

gospodarstwie utrzymującym 2218 krów tylko 6,2 zł/100 kg mleka. W

analizowanych krajach Ameryki Południowej (Brazylia, Argentyna), koszty

produkcji były dość zróżnicowane. W gospodarstwach brazylijskich koszty

wyprodukowania 100 kg mleka (łącznie z kosztami zaangażowania własnych

czynników produkcji) były stosunkowo wysokie i wahały się od 90,2 do 122,8

zł/100 kg mleka. Dużo niższe koszty produkcji występowały w gospodarstwach

argentyńskich, wahały się od 68,4 do 71,5 zł/100 kg produkowanego mleka.

Spowodowane to było głównie niższymi kosztami bezpośrednimi. Dobre

warunki naturalne do produkcji mleka niewątpliwie miały wpływ na tę

sytuację. Dysproporcje występowały także w cenach oferowanych przez

podmioty skupowe w poszczególnych krajach Ameryki. Najwyższą ceną

(spośród analizowanych krajów) w 2009 roku oferowali przetwórcy z Kanady

(195,9 - 197,5 zł/100 kg mleka). Cena ta była ponad 2,5 krotnie wyższa niż

cena oferowana rolnikom z Chile. W USA cena była na przeciętnym poziomie i

wahała się od 90,2 do 101,1 zł/100 kg mleka. Analizując dochód z zarządzania

(zysk przedsiębiorcy), w którym od przychodów odejmowane są koszty

faktycznie poniesione oraz koszty zaangażowania własnych czynników

produkcji (alternatywne) okazuje się, że aż w 9 typowych gospodarstwach

mlecznych (spośród 16 analizowanych) wynik jest dodatni (gospodarstwa

osiągają dochód z zarządzania). W przypadku typowych gospodarstw

mlecznych z Europy (tabela 19) dochód z zarządzania osiągają tylko

gospodarstwa z Ukrainy i Wielkiej Brytanii (cztery gospodarstwa z

analizowanych dwudziestu czterech).

110

Tabela 20. Koszty produkcji mleka w krajach północnej i południowej Ameryki w 2009

roku [zł/100 kg mleka ECM***]


mleka 1 2 3 Razem

(1+2+3)

Kanada-58 143,1 28,0 34,2 205,3 195,9

Kanada-131 121,3 24,9 37,3 183,5 197,5

USA-473NY 102,6 7,8 0,0 110,4 99,5

USA-2218NY 93,3 6,2 0,0 99,5 101,1

USA-80WI 87,1 34,2 0,0 121,3 90,2

USA-350WI 80,9 14,0 0,0 94,9 91,7

Argentyna-170 49,8 18,7 0,0 68,4 79,3

Argentyna-400 52,9 18,7 0,0 71,5 80,9

Chile-47 43,5 9,3 0,0 52,9 74,6

Chile-423 65,3 15,6 0,0 80,9 90,2

Brazylia-20S 46,7 56,0 0,0 102,6 107,3

Brazylia-50S 65,3 24,9 0,0 90,2 108,9

Brazylia-25SE 45,1 73,1 0,0 118,2 102,6

Brazylia-80SE 99,5 23,3 0,0 122,8 112,0

Meksyk-20 76,2 38,9 0,0 115,1 107,3

Meksyk-80 73,1 18,7 0,0 91,7 126,0


kwoty mlecznej






Network, 2010

Typowe gospodarstwa z Indii w 2009 roku charakteryzowały się niskimi

(w porównaniu do krajów europejskich i USA) kosztami produkcji mleka.

Wahały się one od 58,7 do 85,2 zł/100 kg mleka. Przychody z chowu bydła

pokrywały koszty całkowite produkcji mleka. Jednak niska cena mleka

oferowana przez odbiorców zapewniała niewielką rentowność prowadzonej

produkcji.

Typowe gospodarstwa z Nowej Zelandii i Australii też charakteryzowały

się niższymi kosztami produkcji mleka niż gospodarstwa w Europie i USA.

Wśród przychodów dominowały związane z sprzedażą mleka. Podkreślić

należy, że gospodarstwa z nowej Zelandii i Australii nie otrzymywały dopłat

bezpośrednich, a produkcja mleka nie była ograniczona kwotami.

111

Tabela 21. Koszty produkcji mleka w wybranych krajach Azji oraz Australii i Nowej

Zelandii w 2009 roku [zł/100 kg mleka]


mleka 1 2 3 Razem

(1+2+3)

Indie-3S 49,8 48,2 0,0 98,0 96,4

Indie-12W 57,5 17,1 0,0 74,6 84,0

Pakistan-5 46,7 34,2 0,0 80,9 80,9

Pakistan-15 48,2 24,9 0,0 73,1 121,3

Chiny-17N 80,9 26,4 0,0 107,3 127,5

Chiny-340N 112,0 4,7 0,0 116,6 143,1

Chiny-6IM 57,5 32,7 0,0 90,2 112,0

Chiny-150IM 108,9 3,1 0,0 112,0 153,9

Australia-275WA 90,2 15,6 0,0 105,7 112,0

Australia-840WA 65,3 10,9 0,0 76,2 108,9

Australia-276VI 71,5 15,6 0,0 87,1 96,4

Australia-322VI 73,1 17,1 0,0 90,2 99,5

Nowa Zelandia-351 60,6 23,3 0,0 84,0 76,2

Nowa Zelandia-966 73,1 12,4 0,0 85,5 77,8


kwoty mlecznej






Network, 2010

3.5. Zmiany w produkcji i przetwórstwie mleka w Polsce po

urynkowieniu gospodarki (lata 1989-2010)

Okres analizowanych 21 lat charakteryzował się w polskiej gospodarce

głębokimi zmianami. Dotykały one wszystkich sektorów, w tym bardzo

wyraźnie rolnictwa i gospodarki żywnościowej. Odbywały się one głównie pod

wpływem czynników zewnętrznych. Augustyn Woś, wydziela kilka okresów

zmian w powojennej Polsce, przyjmując za kryterium wprowadzanie

instrumentów oddziaływania na wieś i rolnictwo. Po roku 1989 wydziela on

okres terapii szokowej (lata 1990-1992), fazę dochodzenia do nowej

równowagi przy ogólnie wysokim tempie wzrostu gospodarczego (1993-1997),

fazę nowego kryzysu (1998-1999), okres przystosowania się do struktur

unijnych 1999 - 2004 oraz okres starcia się rolnictwa polskiego z rolnictwem

globalnym (okres członkostwa Polski w UE)184. Wskazane okresy wyraźnie

łączą się z sytuacją na polskim rynku mleka i sytuacją gospodarstw mlecznych.

184

Woś A., (2004), W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa. Wydawnictwo

112

Tabela 22. Ważniejsze informacje o produkcji mleka w Polsce w latach 1989-2010

Okresy

zmian*

Lata Produkcja mleka Skup mleka Pogłowie krów mln

litrów

Dynamika rok

1989=

100%

mln

litrów

Dynamika rok

1989=

100%

tys.

sztuk

Dynamika rok

1989=

100%

Okres

pierwszy

1989 15926 100,0 11385 100,0 4987,0 100,0

1990 15371 96,5 9829 86,3 4919,0 98,6

1991 14022 88,0 7722 67,8 4577,0 91,8

1992 12770 80,2 6696 58,8 4257,0 85,4

Okres drugi 1993 12271 77,1 6562 57,6 3983,0 79,9

1994 11866 74,5 6149 54,0 3863,0 77,5

1995 11303 71,0 6059 53,2 3579,0 71,8

1996 11355 71,3 6315 55,5 3461,0 69,4

1997 11770 73,9 6770 59,5 3490,0 70,0

Okres trzeci 1998 12178 76,5 7011 61,6 3542,0 71,0

1999 11915 74,8 6324 55,5 3418,0 68,5

Okres

czwarty

2000 11878 74,6 6487 57,0 3098,0 62,1

2001 11873 74,6 6832 60,0 3005,0 60,3

2002 11661 73,2 7007 61,5 2873,0 57,6

2003 11881 74,6 7150 62,8 2897,0 58,1

2004 11477 72,1 7600 66,8 2796,0 56,1

Okres piąty 2005 11566 72,6 8361 73,4 2795,0 56,0

2006 11633 73,0 8275 72,7 2824,0 56,6

2007 11744 73,7 8222 72,2 2787,0 55,9

2008 12064 75,8 8567 75,2 2772,0 55,6

2009 12084 75,9 8846 77,7 2678,0 53,7

2010 11921 74,9 8721 76,6 2636,0 52,9

* okresy wydzielone przez A. Wosia w publikacji pt.: W poszukiwaniu modelu rozwoju

polskiego rolnictwa. Wydawnictwo IERiGŻ, Warszawa 2004

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Rolnictwa 1998, 2001,

Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej 2005,2008, 2010, Analizy

rynkowe – Rynek mleka 1999-2012

3.5.1. Wybrane czynniki makroekonomiczne oddziaływujące na zmiany

w polskich gospodarstwach mlecznych

Czynników wpływających na proces zmian w gospodarstwach

mlecznych należy głównie upatrywać w warunkach rynkowych panujących w

analizowanym okresie. Popyt i podaż produktów, usług, czynnika pracy, ziemi

i kapitału, w różnym stopniu sterowne mechanizmami państwowymi wpływały

na zachowania się rolników, w tym producentów mleka. Oni, pod wpływem

informacji płynących z rynku, zmuszeni byli podejmować różnego rodzaju

decyzje.

Wielu autorów twierdzi, że wpływ na rozwój sektora rolniczego ma

poziom rozwoju gospodarczego kraju. To rozwój gospodarczy narzuca rozwój

IERiGŻ, s. 18

113

gospodarstw rolniczych185,186. Przyjmując tę tezę można sprawdzić, jakie

zależności zachodziły pomiędzy zmianami w PKB w Polsce a sytuacją na

rynku mleka oraz sytuacją gospodarstw rolniczych. Jak wynika z danych

przedstawionych w tabeli 22, produkt krajowy brutto w przeliczeniu na

mieszańca (wyrażony w wartościach nominalnych) zwiększył się od 1990 roku

do 2007 roku blisko dwudziestokrotnie, a przeciętne wynagrodzenie w

gospodarce (od 1992 roku do 2010 roku) zwiększyło się ponad

dziesięciokrotnie. Spowodowane to było z jednej strony stosunkowo wysoką

inflacją (szczególnie na początku analizowanego okresu) a z drugiej rosnącą

wydajnością pracy. Na rynku mleka, w analizowanym okresie zanotowano też

wzrost cen nominalnych surowca. Ceny nominalne mleka od 1990 do 2010

roku zwiększyły się blisko osiemnastokrotnie. W analizowanym okresie skup

mleka (opisywany wcześniej) nieznacznie się zwiększył a liczba gospodarstw

utrzymujących krowy mleczne wyraźnie zmalała. Szczególnie interesująca jest

relacja pomiędzy poziomem skupu mleka a liczbą gospodarstw produkujących

mleko. Ustalenia tej relacji jest stosunkowo trudne z uwagi na brak informacji o

liczbie gospodarstw utrzymujących krowy mleczne (szczególnie na początku

analizowanego okresu). Informacja ta pojawia się w opracowaniach

statystycznych Głównego Urzędu Statystycznego jedynie w latach realizowania

Powszechnego Spisu Rolnego (1996, 2002, 2010) oraz dodatkowo w latach

2005, 2007. Zaznaczyć należy, że wśród gospodarstw utrzymujących krowy

mleczne, znaczną część stanowią gospodarstwa produkujące na własne

potrzeby, ewentualnie realizujące tzw. sprzedaż bezpośrednią. Świadczą o tym

dane ARR przedstawiające liczbę tzw. dostawców hurtowych (rolników

posiadających hurtową kwotę mleczną). Informacje o liczbie dostawców

posiadających hurtowe kwoty mleczne, są dostępne od momentu wprowadzenia

tego mechanizmu na polskim rynku (po przystąpieniu Polski do UE).

185 Ziętara W., (2009): Model polskiego rolnictwa –wobec aktualnych wyzwań; Zeszyty

naukowe SGGW – Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, Zeszyt nr 73,

Wydawnictwo SGGW , s. 10

186 Tomczak F., (1994), Procesy dostosowawcze rodzinnych gospodarstw rolnych do

warunków gospodarki rynkowej, Wydawnictwo SGH –Warszawa, s. 13

114

Tabela 23. Uwarunkowania makroekonomiczne a sytuacja na rynku mleka

Okresy

zmian*

Lata PKB/

mieszkańca

[zł]

Przeciętne

miesięczne

wynagrodzenie

w gospodarce

[zł]

Średnia

cena

mleka w

skupie

[zł/100

litrów]

Skup

mleka

[mln

litrów]

Liczba

gospodarstw

utrzymujących

krowy

Okres

pierwszy

1990 1549 b.d.** 6,0 9829 bd.

1991 2152 b.d. 10,0 7722 b.d

1992 2992 290 18,0 6696 b.d

Okres

drugi

1993 4046 390 23,0 6562 b.d

1994 5454 525 28,0 6149 b.d

1995 7980 691 44,0 6059 1 364 000

1996 10037 880 51,0 6315 1 258 000

1997 12218 1066 59,0 6770 b.d

Okres

trzeci

1998 14316 1233 61,0 7011 b.d

1999 15925 1697 61,0 6324 b.d

Okres

czwarty

2000 19465 1893 78,0 6487 b.d

2001 20170 2045 78,0 6832 b.d

2002 21010 2098 72,0 7007 839 937

2003 22050 2185 72,0 7150 b.d

2004 24157 2273 87,0 7600 b.d

Okres

piąty

2005 25770 2361 93,0 8361 730 342

2006 27804 2476 93,0 8275 b.d

2007 30834 2673 107,0 8222 694 876

2008 33540 2944 102,3 8567 b.d

2009 35210 3102 89,6 8846 b.d

2010 37096 3225 106,6 8721 453 902

* okresy wydzielone przez A. Wosia w publikacji pt.: W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego

rolnictwa. Wydawnictwo IERiGŻ, Warszawa 2004

** b.d – brak danych

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyczny rolnictwa 1998, 2001,

Rocznik statystyczny rolnictwa i gospodarki żywnościowej 2005, 2008, 2010 Analizy

rynkowe – Rynek mleka 1999-2012, http://www.lex.com.pl/serwis/mp/2009/0112.htm

Na koniec marca 2005 roku (koniec roku kwotowego 2004/2005) liczba

gospodarstw posiadających hurtową kwotę mleczną wynosiła 310 460 (43%

wszystkich gospodarstw utrzymujących krowy mleczne). W roku kwotowym

2006/2007 (stan na 31.03.2007) pozostało 285 tys. dostawców hurtowych

(zmniejszenie w stosunku do pierwszego roku kwotowego 2004/2005 o 26%).

W wyniku postępującej koncentracji produkcji, ubyło 24% dostawców

hurtowych z limitami do 50 ton indywidualnej ilości referencyjnej a zwiększyła

się liczba dostawców posiadających kwotę mleczną powyżej 50 ton.

Największy wzrost (o 53%) odnotowano w grupie z kwotą 200-500 ton187. W

187 Sych-Winiarek J., (2007), Rynek mleka w roku 2007, Biuletyn Informacyjny ARR,

nr 11, Wydawnictwo ARR, Warszawa, s. 27

115

roku kwotowym 2008/2009 liczba dostawców hurtowych zmniejszyła się do

poziomu około 194 tys. wobec ok. 201 tys. notowanych w kwietniu 2008

roku188.

W pewnym stopniu zmiany na rynku mleka wyjaśniają funkcjonujące w

danym okresie ceny na poszczególne produkty, środki do produkcji i czynniki

produkcji. Szczególnie interesująca jest relacja cen pomiędzy poszczególnymi

produktami. To właśnie relacje pomiędzy możliwą do uzyskania ceną mleka,

zbóż, buraków cukrowych, ziemniaków wpływają na zachowania się rolników,

szczególnie rolników prowadzących stosunkowo niewielkie gospodarstwa,

słabo wyposażane w budynki i maszyny.

3.5.2. Dochodowość gospodarstw mlecznych w Polsce

Dochodowość polskich gospodarstw mlecznych, w latach 1989 - 2010

była zróżnicowana. Uzależniona była od skali prowadzonej działalności,

organizacji gospodarstwa i warunków naturalnych produkcji. Z

przeprowadzonych przez autora w 2000 roku badań z zastosowaniem

kwestionariusza wywiadu (dane były pozyskiwane za 1999 rok), wśród

gospodarstw utrzymujących powyżej 10 krów w województwie podlaskim

wynikło, że efekty ekonomiczne uzależnione były głównie od skali produkcji.

Przeprowadzono badania w 109 gospodarstwach z województwa podlaskiego

spełniających poniższe warunki: 1) posiadające więcej niż 10 krów

znajdujących się pod kontrolą użytkowości mlecznej (były to gospodarstwa

lepsze z tego regionu), 2) wyspecjalizowane w chowie bydła mlecznego

(kryterium podziału według Z. Wojtaszka). W badanych grupach gospodarstw

dochód rolniczy przeciętnie wynosił od 25 627 zł w gospodarstwach

posiadających najmniejsze pogłowie krów do 169 611 zł w gospodarstwach

utrzymujących ponad 40 krów (tabela 24). Gospodarstwa utrzymujące ponad

40 krów generowały 6,6 razy wyższy dochód rolniczy w stosunku do

gospodarstw utrzymujących do 20 krów. Obliczony kalkulowany zysk

przedsiębiorcy (dochód z zarządzania) kształtował się w wydzielonych grupach

gospodarstw przeciętnie od -28177,1 zł do 60773,4 zł. Z przeprowadzonych

badań wyraźnie wynikało, ze przeciętnie gospodarstwa utrzymujące do 30 krów

mlecznych nie osiągały zysku z zarządzania (generowały stratę)189.

188

Sych-Winiarek J., (2009), Krajowy rynek mleka 2008/2009, Biuletyn Informacyjny

ARR, nr 5 (maj), Wydawnictwo ARR, s. 21 189

Parzonko A., (2004), Efektywność gospodarstw wyspecjalizowanych w produkcji

mleka, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2004

116

Tabela 24. Dochód rolniczy i zysk przedsiębiorcy w gospodarstwach w zależności od

liczby utrzymywanych krów w województwie podlaskim w 1999 roku [zł]

Wyszczególnienie Mierniki Liczba krów utrzymywanych w gospodarstwie

od 11 do 20 od 21 do

30

od 31 do

40

powyżej

40

Dochód rolniczy

netto

średnio 25626,8 53350,6 101653,9 169611,0

maksymalnie 65583,7 164405,5 243607,9 254198,5

minimalnie -21937,4 -9494,2 21241,7 70357,8

odch. standard. 19357,2 36147,5 56500,8 56565,2

Kalkulowany zysk

przedsiębiorcy

średnio -28177,1 -13561,4 25855,7 60773,4

maksymalnie 18812,8 84619,0 180797,6 113164,4

minimalnie -112103,8 -126053,4 -77696,6 -15043,0

odch. standard. 22318,8 38793,8 57410,1 42487,7

Źródło: Parzonko, A., (2004), Efektywność gospodarstw wyspecjalizowanych w produkcji

mleka, Wydawnictwo SGGW, Warszawa

Pozyskiwaniem danych z gospodarstw rolniczych w celu określenia

wyników ekonomicznych zajmuje się Instytut Ekonomiki Rolnictwa i

Gospodarki Żywnościowej190. W 2002 roku liczba gospodarstw prowadzących

rachunkowość dla IERiGŻ (o wielkości ekonomicznej powyżej 2 ESU)

wynosiła 1009, w tym było 65 gospodarstw ukierunkowanych na chów bydła

mlecznego (tabela 25). Charakteryzowały się one stosunkowo dużą siłą

ekonomiczną, większą niż przeciętna powierzchnia użytków rolnych (średnio

21,6 ha UR na gospodarstwo) oraz przeciętnym pogłowiem krów w

gospodarstwie powyżej 13 sztuk. Średnio badane gospodarstwa generowały

dochód z gospodarstwa rolniczego w kwocie 31 867 zł. W kosztach

prowadzenia działalności badanych gospodarstw, dominowały koszty

bezpośrednie, które średnio stanowiły ponad 57% kosztów całkowitych.

Znaczący udział w kosztach całkowitych stanowiła amortyzacja, która wynosiła

przeciętnie 9 771 zł w przeliczeniu na gospodarstwo (18,2% w strukturze

kosztów całkowitych).

190

Do 2004 roku, w ramach własnego systemu rachunkowości, IERiGŻ pozyskiwał dane

ekonomiczno-produkcyjne z gospodarstw rolniczych. System ten został przekształcony

(dostosowany) do wymagań Sieci Danych Rachunkowych Gospodarstw Rolnych – FADN

(skrót od nazwy w jęz. angielskim: Farm Accountancy Data Network). Wiązało się to z

członkostwem Polski w UE i koniecznością dostarczania danych rachunkowych z

reprezentatywnej próby gospodarstw rolniczych do Sieci Danych Rachunkowych

Gospodarstw Rolnych UE.

117

Tabela 25. Wyniki produkcyjno - ekonomiczne gospodarstw ukierunkowanych na chów

krów mlecznych w próbie gospodarstw prowadzących rachunkowość dla IERiGŻ i w

ramach Polskiego FADN

Wyszczególnienie Lata

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Liczba

gospodarstw 65 74 785 895 877 817 891 952 2319

Przeciętna

wielkość ekonomiczna

[ESU]

12,9 14,2 7,9 8,1 7,9 9,1 9,2 9,2 -

Przeciętna powierzchnia

użytkowanych

UR [ha]

21,6 25,6 12,9 15,7 15,7 16,7 16,7 17,4 21,0

Przeciętna liczba

krów mlecznych

w gospodarstwie 13,95 17,3 10,69 11,16 11,05 12,08 12,20 12,24 13,07

Wyniki ekonomiczne [zł] Wartość

produkcji ogółem 85505 110750 60928 66 168 68322 88502 83284 72818 116187

Zużycie pośrednie

42759 55831 31653 33 161 35083 43909 47902 47706 68992

Saldo bieżących

dopłat 2 366 13188 2583 7 928 13555 10961 14680 15364 24084

Wartość dodana brutto

45112 68 106 31858 40 935 46794 55554 50062 40476 71279

Amortyzacja 9771 11574 10069 10 503 10742 12154 13280 15039 18116 Wartość dodana

netto 35341 56532 21789 30 432 36052 43400 36782 25437 53163

Koszt czynników

zewnętrznych 3229 3439 1 194 1 242 1250 1732 1897 2092 8206

Saldo dopłat i

podatków

związanych z inwestycjami

- 245 - 116 - 527 -1 358 -2088 -885 -276 4 616

Dochód z

gospodarstwa

rolniczego

31867 52976 20069 27831 32714 40783 34609 23349 45573

Źródło: Wyniki uzyskane przez indywidualne gospodarstwa rolne prowadzące

rachunkowość w latach 2002-2010; Polski FADN, www.fadn.pl (praca zbiorowa pod

redakcją L. Goraja)

W 2003 roku, w polu obserwacji ekonomicznej IERiGŻ, znalazły się 74

gospodarstwa (część z badanej populacji prowadziła rachunkowość dla IERiGŻ

w 2002 roku). Przeciętnie charakteryzowały się one większą siłą ekonomiczną,

większymi zasobami UR oraz większym pogłowiem krów mlecznych w

stosunku do próby z roku 2002 (część gospodarstw dokonywała inwestycji

rozwojowych). Przeciętny dochód z gospodarstwa rolniczego, w badanej

populacji, wynosił 52 976 zł i był o ponad 66% większy w stosunku do roku

2002. Obliczając dochód z gospodarstwa rolniczego w stosunku do liczby

utrzymywanych krów okazało się także, że w 2003 roku wynik był wyższy w

http://www.fadn.pl/

118

relacji do 2002 roku o 34% (nominalnie dochód z gospodarstwa rolniczego

wynosił 3 062 zł na krowę stanu średniorocznego).

Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, nastąpił dynamiczny proces

wyrównywania się cen skupu mleka. Konsekwencją tego było zwiększenie cen

mleka w Polsce, w połowie 2005 roku, do poziomu zbliżonego do cen

notowanych w krajach UE. Sytuacja ta poprawiła opłacalność produkcji mleka

i zachęcała rolników do zwiększania produkcji. Konsekwencją członkostwa w

UE, oprócz zwiększenia cen mleka (zwiększenia też cen środków do

produkcji), było wprowadzenie ograniczeń w produkcji mleka – kwot

mlecznych.

W 2004 roku, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki

Żywnościowej, zebrał dane produkcyjno-ekonomiczne, w ramach FADN, z

11 962 gospodarstw rolniczych. Jednostek zaliczonych do typu „bydło

mleczne” było 785, o przeciętnej wielości ekonomicznej równej 7,9 ESU.

Poddane analizie gospodarstwa mleczne charakteryzowały się stosunkowo dużą

powierzchnią UR (średnio 12,9 ha) oraz przeciętnym pogłowiem krów w

liczbie 10,69 sztuk (tabela 25). W strukturze zasiewów dominowały rośliny

pastewne, które przeciętnie zajmowały 6,9 ha, a zboża 5,39 ha. W

analizowanym typie gospodarstw „bydło mleczne”, przeciętny stan pozostałych

zwierząt z gatunku bydło wynosił 2,76 DJP, trzoda chlewna 0,48 DJP,

natomiast drób 0,04 DJP. Produkcyjność roślin i zwierząt była na stosunkowo

wysokim poziomie (w porównaniu do średniej krajowej) – przeciętny plon

pszenicy wynosił 45,6 dt, plon kukurydzy na ziarno 68,2 dt, a wydajność

mleczna krów 4311 kg. Przeciętna wartość produkcji ogółem wynosiła

60 928 zł. Dominującym składnikiem była produkcja zwierzęca, mająca ponad

78% udziału. W produkcji zwierzęcej główną wartością były przychody ze

sprzedaży mleka (78,17%) oraz ze sprzedaży bydła (12,92%). Przeciętne koszty

całkowite gospodarstw mlecznych wynosiły 40 859 zł, z czego dominującą

grupą były koszty bezpośrednie (20 799 zł), natomiast najniższą wartość

wykazywały koszty czynników zewnętrznych (pracy najemnej, czynszu

dzierżawnego, odsetek od kredytów) i wynosiły przeciętnie 1194 zł na

gospodarstwo. Znaczącym kosztem była amortyzacja, której przeciętna wartość

wynosiła 10 069 zł na gospodarstwo. Przeciętny dochód z rodzinnego

gospodarstwa mlecznego (w grupie gospodarstw towarowych objętych

obserwacją FADN) wynosił 20 069 zł. Przeliczając osiągane wyniki

ekonomiczne w gospodarstwach mlecznych na kilogram produkowanego mleka

(główne źródło przychodów), okazuje się, że osiągany dochód z gospodarstwa

rolniczego wynosił 0,44 zł.

W 2005 roku, objęto badaniem efektów ekonomiczno-produkcyjnych (w

ramach FADN) 11 870 gospodarstw rolniczych, z czego 895 stanowiły

jednostki zaliczone do typu „bydło mleczne”. Poddane analizie gospodarstwa

119

mleczne charakteryzowały się stosunkowo dużą wielkością ekonomiczną (8,1

ESU), przeciętną powierzchnią UR wynoszącą 15,7 ha, przeciętnym

pogłowiem 11,16 sztuk krów (tabela 25). W strukturze zasiewów dominowały

rośliny pastewne, które zajmowały 7,53 ha, natomiast zboża 5,53 ha. W

analizowanym typie gospodarstw „bydło mleczne”, stan pozostałych zwierząt z

gatunku bydło wynosił 3,01 DJP, trzoda chlewna 0,44 DJP, a drób 0,03 DJP.

Wydajność mleczna krów wynosiła 4553 kg. Gospodarstwa mleczne objęte

badaniami w 2005 roku charakteryzowały się przeciętnym dochodem z

gospodarstwa rolniczego na poziomie 27 831 zł. Wartość ta była o 38%

większa w porównaniu z rokiem 2004. Głównych przyczyn poprawy wyników

ekonomicznych należy upatrywać w rosnących cenach na mleko (przyrost o 4

grosze na kg mleka) oraz poprawie wydajności mlecznej krów (przyrost o 242

kg).

W kolejnych analizowanych latach 2006-2010, przeciętnie gospodarstwa

objęte obserwacją FADN, w typie „krowy mleczne” nieznacznie zwiększyły

powierzchnię użytków rolnych i pogłowie krów (tabela 25). Mimo

obserwowanego zwiększenia wartości produkcji, przeciętnie dochód z

gospodarstwa rolniczego nieznacznie się zmienił. Rósł do roku 2007. W latach

2008 – 2009, przeciętny jego poziom zmniejszył się. W 2009 roku aż o 16,1%

w stosunku do 2005 roku. Sytuacja ta wynikała głównie ze spadku cen mleka

surowego pod wpływem niekorzystnej koniunktury na mleko w świecie

(opisanej we wcześniejszej części pracy). Dane te wyraźnie potwierdzają

uzależnienie polskiego sektora mlecznego od koniunktury światowej w

warunkach głębszej liberalizacji polityki rolnej UE (w tym polityki względem

sektora mlecznego).

3.5.3. Oddziaływanie mleczarni na gospodarstwa mleczne w latach 1989

- 2010

Jak wynika z obserwacji rzeczywistości gospodarczej prowadzonej przez

autora, potwierdzonej badaniami naukowymi, okazuje się, że największy

wpływ na proces zmian w gospodarstwach mlecznych wywarły mleczarnie191.

To dzięki mleczarniom, prowadzącym z jednej strony działalność szkoleniową

i doradczą dla rolników, a z drugiej strony działalność egzekwującą

zachowanie parametrów jakościowych skupowanego mleka widać wyraźny

postęp w tej produkcji. Same mleczarnie, w analizowanym okresie,

przechodziły głębokie zmiany. W latach 1989-1995 liczba przedsiębiorstw

zajmujących się skupem i przerobem mleka zwiększyła się o 1/3 mimo, że w

191 Malak-Rawlikowska A., Milczarek-Andrzejewska D., Fałkowski J., (2007),

Restrukturyzacja sektora mleczarskiego w Polsce – przyczyny i skutki, Roczniki Nauk

Rolniczych seria G – ekonomika rolnictwa, Tom 94, Zeszyt 1, str. 45

120

tym czasie ilość mleka przetwarzanego w mleczarniach zmalała prawie o

połowę. Odejście od nakazowo-rozdzielczego systemu gospodarczego i

liberalizacja rynku sprawiły, że w branży mleczarskiej w pierwszym okresie

pojawiło się około 100 nowych firm. W 1994 roku w branży mleczarskiej

funkcjonowało 436 przedsiębiorstw zajmujących się skupem i przerobem

mleka, w tym 336 przedsiębiorstw stanowiły spółdzielnie (z czego 309

okręgowych spółdzielni mleczarskich oraz 27 należących do innych typów

spółdzielni i gospodarstw doświadczalnych). W latach następnych liczba firm

funkcjonujących w sektorze mleczarskim stopniowo zmniejszała się i na

przełomie lat dziewięćdziesiątych i dwutysięcznych powróciła mniej więcej do

stanu sprzed 10 lat, jednakże przy zatrudnieniu mniejszym o ponad 10%. W

okresie 2001 - 2004 liczebność przedsiębiorstw w sektorze zmniejszyła się

prawie o 1/5 tj. do 292, z czego 265 stanowiły mleczarnie. Liczba

zatrudnionych zmalała w tym czasie o ok. 15%, przy skupie mleka większym o

ok. 18% i realnej wartości sprzedaży o 22,8%. W rezultacie ilość mleka

przetworzonego przez statystyczną mleczarnię zwiększyła się o ponad 44% tj.

do 29,3 mln litrów, przy prawie niezmienionym zatrudnieniu (159 osób w 2004

r. wobec 156 osób w 2000 roku). W ciągu 4 lat, wydajność pracy, mierzona

wielkością przerobu mleka przypadającego na zatrudnionego zwiększyła się o

prawie 41%, a wartość sprzedaży prawie o 50%. Udział mleczarni w wartości

sprzedaży całego sektora mleczarskiego utrzymał się jednak w granicach 95-

96%192.

W okresie funkcjonowania na wspólnym rynku UE (lata 2005 – 2010)

następował w dalszym ciągu proces koncentracji i specjalizacji przetwórstwa.

Obok mleczarni zajmujących się skupem i przerobem mleka jednocześnie

powstawały firmy wyspecjalizowanie wyłącznie w skupie bądź przetwórstwie

mleka. W 2008 roku działały 293 podmioty skupujące mleko, natomiast 325

podmiotów zajmowało się przetwarzaniem surowca mlecznego, w tym

przetwórstwem wtórnym193.

Mleczarnie, z uwagi na charakter wytwarzanych produktów, są skazane

na głęboką współpracę z rolnikami. To jakość dostarczanego surowca decyduje

o jakości produktów gotowych. Wiele mleczarni, po urynkowieniu gospodarki,

podjęło różnego rodzaju działalność zmierzającą do poprawy jakości

skupowanego mleka. Na przykład w OSM Piątnica uruchomiono określone

środki finansowe na niskoprocentowe pożyczki dla rolników na zakup

schładzalników do mleka, dojarek i krów mlecznych. Wprowadzono

192

Seremak-Bulge J. (2005), Rozwój rynku mleczarskiego i zmiany jego funkcjonowania w

latach 1990-2005, Program Wieloletni 21/2005, IERiGŻ, Warszawa, s. 116

193 Praca zbiorowa. Rynek mleka – stan i perspektywy. Analizy rynkowe 1999 - 2009.

IERiGŻ, Warszawa

121

możliwość zaopatrywania się rolników w mleczarni w preparaty dezynfekcyjne

do wymion, maści i balsamy stosowane w profilaktyce schorzenia wymion oraz

części zamienne do dojarek. Dodatkowo uruchomiono, na szeroką skalę,

działalność szkoleniową194. Oprócz tych działań wiele mleczarni zaczęło

oddziaływać na rolników sposobem kalkulowania ceny za dostarczane do

mleczarni mleko. Zaczęto ustalać cząstkowe elementy sumarycznej ceny za

mleko. Składniki kalkulowanej ceny za mleko w analizowanym czasie

zmieniały się. Na początku lat dziewięćdziesiątych, ważnym elementem była

zawartość tłuszczu oraz parametry danej klasy jakościowej mleka

(wyznaczonej przez określoną zawartość bakterii i komórek somatycznych). W

późniejszym okresie zaczęły pojawiać się inne bodźce cenowe. Na przykład w

spółdzielni Bielmlek w Bielsku Podlaskim w 1994 roku wprowadzono dopłaty

dla rolników posiadających własne schładzalniki do mleka. Dopłata ta wynosiła

8 groszy do litra dostarczanego mleka, przy średniej cenie litra mleka z grudnia

1994 roku w wysokości 39 groszy. Rolników otrzymujących taką dopłatę, w

wymienionej mleczarni, było tylko 31195. W późniejszym okresie elementy

składowe ceny ewoluowały. W latach 2003 – 2005 głównymi składowymi ceny

uwzględnianymi przez większość mleczarni były: cena za jednostkę białka,

cena za jednostkę tłuszczu, dopłata do klasy jakościowej, dopłata za

schłodzenie mleka do temperatury 4oC, dopłata za posiadanie przez

gospodarstwo certyfikatu weterynaryjnego, dopłata do ilości produkowanego

mleka, dopłata za posiadanie krów pod kontrolą użytkowości mlecznej, kurs

złotego. Zaznaczyć należy, że większość mleczarni funkcjonujących na rynku,

w analizowanym czasie, miała własne sposoby ustalania cen za dostarczone

przez rolników mleko. Pokazują tę sytuację dane z trzech mleczarni (tabela 41).

194

Niewęgłowska A., (1996), Koncepcja „zarządzania przez jakość” na przykładzie

Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej w Pątnicy. Praca magisterska, s. 45

195 Parzonko A., (1996), Analiza spółdzielczości mleczarskiej na terenie województwa

białostockiego na przykładzie spółdzielni mleczarskiej „Bielmlek” w Bielsku Podlaskim.

Praca magisterska, s. 35

122

Tabela 16. Składniki ceny za mleko, uwzględniane przez analizowane mleczarnie, w latach

2003, 2005

Wyszczególnienie/

Lata

Mleczarnia „A” Mleczarnia „B” Mleczarnia „C”

2003 2005 2003 2005 2003 2005

Za jednostkę białka [zł/jednostkę] 0,09 0,12 0,14 0,19 0,12 0,14

Za jednostkę tłuszczu [zł/jednostkę] 0,04 0,06 0,04 0,09 0,03 0,04

Za schłodzenie mleka do +4 stopni C,

[zł/litr]

- - 0,01 - 0,03 -

Za certyfikat weterynaryjny 0,10 0,12 0,08 - 0,15 0,25

Potrącenia za brak certyfikatu

weterynaryjnego [zł/litr]

- 0,10

Dla dostawców posiadających krowy

pod kontrolą użytkowości [zł/litr]

0,03 0,02 - - 0,01 0,01

Za kontrakty wieloletnie [zł/litr] - 0,03-

0,18

- - - -

Źródło: opracowanie własne na postawie samodzielnie przeprowadzonych badań

kwestionariuszowych w 2006 roku w ramach projektu: Strategie rozwoju polskich

gospodarstw ukierunkowanych na produkcję mleka w kontekście Wspólnej Polityki Rolnej

UE

Ważnym elementem sumarycznej ceny, płaconej dostawcom za

skupowane mleko przez mleczarnie, była także wielkość miesięcznych dostaw

mleka z gospodarstwa. W mleczarniach oznaczonych jako A oraz C

(spółdzielnie mleczarskie) minimalną wielkość miesięcznych dostaw,

premiowanych bonifikatą cenową, ustalono na poziomie odpowiednio 1 500 i

2 000 litrów. W mleczarni B (spółka z o.o. z dominującym udziałem kapitału

zagranicznego) minimalny poziom miesięcznych dostaw z gospodarstwa,

premiowanych dodatkiem do ceny, wynosił 5 000 litrów. Maksymalny dodatek

za ilość dostarczanego mleka z gospodarstwa kalkulowany był w mleczarniach

A oraz C (spółdzielnie mleczarskie) przy dostawach miesięcznych minimum

10 000 litrów mleka z gospodarstwa. W przedsiębiorstwie B pułap ten

przesunięty był na poziom 40 000 litrów. W analizowanym okresie zachodziły

zmiany w sposobie naliczania premii cenowej za ilość dostarczanego mleka z

gospodarstwa. Najwyraźniej zmiany te występowały w mleczarni oznaczonej

jako B (spółka z o.o. z dominującym udziałem kapitału zagranicznego). W

2003 roku dodatek cenowy do litra skupowanego mleka dla producentów

dostarczających od 5 000 do 10 000 litrów mleka miesięcznie wynosił 0,06 zł, a

w latach następnych zmniejszył się do 1 grosza. Producenci dostarczający do

mleczarni B powyżej 40 000 litrów mleka miesięcznie w 2003 roku

otrzymywali premię cenową do litra dostarczonego mleka w wysokości 0,19 zł,

natomiast w latach następnych 0,11 zł. Zaznaczyć należy, że w analizowanych

spółdzielniach mleczarskich (A oraz C) zmniejszano premię cenową za

najmniejsze dostawy.

123

W kolejnych latach zmieniał się nieco sposób kalkulowania ceny za

mleko. W większości mleczarni obok premii za określone parametry pojawiły

się potracenia. W mleczarni oznaczonej jako „A”, w cenniku z dnia 20 kwietnia

2009 roku, za jednostkę białka płacono rolnikom 18 groszy, natomiast za

jednostkę tłuszczu tylko 3 grosze. W cenniku pojawiły się potrącenia: za mleko

pozaklasowe – 20 groszy za litr, za brak zaświadczenia weterynaryjnego

(spełnianie warunków sanitarnych i weterynaryjnych) – 20 groszy za litr

dostarczanego mleka oraz za dostawy poniżej tysiąca litrów mleka miesięcznie

- 3 grosze za litr. Spółdzielnia utrzymywała dopłaty za ilość dostarczanego

mleka - minimalna ilość premiowana dopłatą wynosiła 1 500 litrów (dopłata w

wysokości 4 groszy za litr), natomiast maksymalna dopłata naliczana była przy

dostawach powyżej 40 000 lirów mleka miesięcznie (dopłata wynosiła 13

groszy za litr). Dodatkowo mleczarnia premiowała rolników za posiadanie

krów pod kontrolą użytkowości mlecznej oraz za posiadanie kontraktów

wieloletnich z mleczarnią.

3.6. Regionalne i lokalne zmiany w produkcji mleka w Polsce –

stan i przyczyny

W naukach ekonomicznych najważniejsze znaczenie ma pojęcie regionu

w sensie ekonomicznym. Najogólniej biorąc, region ekonomiczny to obszar o

określonej specjalizacji gospodarczej, będącej wynikiem wykorzystania endo -

i egzogenicznych czynników rozwoju. Rozwinięcie tego ujęcia proponują

R. Domański196 i K. Kuciński197. Za podstawowe czynniki rozwoju uważa się

zasoby określonego terytorium, tzn. miejscową ludność (kapitał społeczny),

środowisko, kapitał (na tej podstawie sporządzono klasyfikację czynników

rozwoju np. w gospodarce przestrzennej). W latach 60-tych XX wieku czynniki

te miały w większości charakter ilościowy. Po 30-tych latach - wskutek

przekształceń technologicznych, technicznych, ekonomicznych, społecznych i

kulturowych - podstawową rolę zaczęły odgrywać czynniki jakościowe.

Ważnym elementem gospodarki narodowej jest rolnictwo (agrobiznes) i

w związku z tym próbuje się wydzielać w geografii ekonomicznej regiony

rolnicze. Definiuje się je jako „wydzielone obszary charakteryzujące się

zbiorem określonych cech rolnictwa, różniących go od innych obszarów”198.

Cechy danego obszaru rolniczego wynikają z typów gospodarstw rolniczych

funkcjonujących na danym obszarze i warunków ekonomiczno –

196

Domański R., (2002), Gospodarka przestrzenna, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 2002

197 Kuciński K., Geografia ekonomiczna…, op.cit.,


Warszawa, s. 197

124

przyrodniczych panujących w obrębie danego obszaru. W literaturze

przedmiotu są próby wydzielania regionów rolniczych. Stola W. i Szczęsny

wyróżnili 10 regionów rolniczych pierwszego rzędu, które różnią się układem

cech przyrodniczych i wewnętrznych rolnictwa (typy gospodarstw rolniczych i

realizowane kierunki produkcji). Są to: 1) region zachodniopomorski – z

przewagą krajobrazu pojeziernego, dużym udziałem ziem będących własnością

skarbu państwa, z przewagą rolnictwa rynkowego i mieszanego, 2) region

mazurski – z krajobrazem wybitnie pojeziernmym, przeciętnymi lub mało

korzystnymi warunkami agroekologicznymi, dużym udziałem własności skarbu

państwa i towarowym rolnictwem, 3) region wielkopolsko – pomorski –

charakteryzujący się stosunkowo dobrymi warunkami agroekologicznymi,

rolnictwem towarowym o stosunkowo wysokim poziomie rozwoju, 4) region

dolnośląski – z korzystnymi warunkami agroekologicznymi i rolnictwem

towarowym na różnym poziomie rozwoju, 5) region centralny - cechują go

urozmaicone warunki przyrodnicze i rolnictwo od rynkowego po

samozaopatrzeniowe, 6) region górnośląski - z dużymi obszarami

przekształconymi przez przemysł i urbanizację, rolnictwem towarowym i

tradycyjnym z dużą liczbą ludności dwuzawodowej, 7) region – północno -

wschodni – o mało korzystnych warunkach naturalnych dla rolnictwa i

rolnictwem reprezentującym różne typy, od tradycyjnego po rynkowe, 8)

region małopolski – cechuje się zróżnicowanymi warunkami przyrodniczymi,

przeważa rolnictwo drobnotowarowe z dużą grupą ludności dwuzawodowej, na

niewielkich powierzchniach występuje towarowa produkcja roślinna, 9) region

karpacki - z niekorzystnymi warunkami przyrodniczymi, tradycyjnym

niskotowarowym rolnictwem, w którym przeważa produkcja zwierzęca 10)

region sudecki – podobny pod względem warunków naturalnych do

karpackiego, rolnictwem małointensywnym, małotowarowym199. W literaturze

przedmiotu pojawiają się inne pomysły na wydzielanie regionów rolniczych w

Polsce. Między innymi Kamiński W. (1989) przyjął kryterium wynikające z

„potrzeb planowania gospodarki żywnościowej” i wyróżnił 9 makroregionów

rolniczych (innych niż wyżej wymienione)200. Ciekawą koncepcją wydzielania

regionów rolniczych była przedstawiona w dokumencie „Spójna polityka

strukturalna rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa przyjęta przez Radę

Ministrów w 1999 roku. Wydzielono regiony rolnicze z punktu widzenia

„struktury agrarnej i kondycji indywidualnych gospodarstw rolnych”.

199

Stola W., Szczęsny R., (2004), Struktura przestrzenna rolnictwa i leśnictwa [w]

Geografia gospodarcza Polski, Redakcja naukowa Irena Filera, Polskie Wydawnictwo

Ekonomiczne, Warszawa

200 Kamiński W., (1989), Gospodarka żywnościowa Polski w ujęciu przestrzennym,

PWRiL, Warszawa

http://www.pwe.com.pl/_autorzy?more=2113141051

125

Wyróżniono trzy makroregiony, w których dodatkowo wydzielono subregiony.

Makroregion I (południe Polski) o przewadze małych gospodarstw rolnych i

oczekiwań ludności wiejskiej na pozarolnicze zatrudnienie. W obrębie regionu

wyróżniono dwa subregiony (śląski i małopolski) różniące się liczbą miejsc

pracy pozarolniczej. Makroregion II (północ i zachód) obejmuje obszary o

dominacji wielkoobszarowych gospodarstw rolnych. Charakteryzują się one

niedoinwestowaniem, nieuporządkowaną własnością, nadmiernym udziałem

powierzchni dzierżawionych oraz monokulturą zbożową. Makroregion III

(centrum i wschód) reprezentują gospodarstwa średniorolne, charakteryzujące

się słabą ewolucją przemian ale oczekujące na impulsy przemian201. Podobnie

też W. Michna202 proponuje podzielić Polskę na trzy makroregiony. Autor

proponuje wydzielić: 1) Makroregion I, w którym znajdują się obszary wiejskie

o dominacji bardzo małych gospodarstw rolnych oraz oczekiwań ludności

wiejskiej na pozarolnicze zatrudnienie (województwa: podkarpackie,

małopolskie, śląskie, świętokrzyskie). 2) Makroregion II, w którym znajdują się

obszary wiejskie o dominacji wielkoobszarowych gospodarstw rolnych

wymagających pilnego porządkowania własnościowych aspektów struktury

agrarnej oraz koncepcji rozwoju gospodarstwa rolnego adekwatnej do wyzwań

tego regionu (województwa: warmińsko-mazurskie, pomorskie,

zachodniopomorskie, lubuskie, dolnośląskie, opolskie). 3) Makroregion III, w

którym znajdują się obszary wiejskie o dominacji średniorolnych gospodarstw

rolnych, znamionujących się słabą ewolucją przemian, ale oczekujących na

państwowe impulsy do aktywizacji produkcyjnej oraz przemian strukturalnych

(województwa: wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, łódzkie, mazowieckie,

podlaskie, lubelskie). Inną koncepcję przedstawił Instytut Ekonomiki

Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, w której opracowano typologię

regionów rolniczych w Polsce na podstawie nadwyżki bezpośredniej (inspiracją

tego działania był wdrażany w Polsce system FADN). Wydzielając cztery

regiony posłużono się 7 wskaźnikami statystycznymi wyznaczającymi efekty

produkcyjne gospodarstw rolniczych. Były to: 1) Powierzchnia użytków

rolnych w średnim indywidualnym gospodarstwie rolnym w 1996 roku (obecna

nazwa gospodarstwo indywidualne o powierzchni użytków rolnych powyżej 1

ha); 2) Procentowy udział trwałych użytków zielonych w użytkach rolnych

ogółem w 2001 roku; 3) Liczba krów dojnych w średnim indywidualnym

gospodarstwie rolnym (średnio z lat 1999-2001); 4). Liczba trzody ogółem w

średnim indywidualnym gospodarstwie rolniczym (średnio z lat 1999-2001); 5)

201

Bański J., (2007), Geografia rolnictwa Polski, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,

Warszawa, s. 200

202 Michna W., (2001), Polityka rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich oraz jej

regionalizacja, Wydawnictwo IERiGŻ, Warszawa, s. 52

126

Plon zbóż w całym rolnictwie (średnio z lat 1999-2001); 6) Roczna produkcja

mleka od 1 krowy (średnio z lat 1999-2001); 7) Zużycie NPK w kg na 1 ha

użytków rolnych ogółem w 2001 roku. Na podstawie przeprowadzonej analizy

odchyleń wymienionych parametrów przy wstępnie przyjętym założeniu o

maksymalnej liczbie regionów stwierdzono, że linie podziału dla wyznaczenia

4 regionów przebiegają wzdłuż granic rejonów NTS 2, czyli województw i

każdy z regionów obejmuje po 4 rejony NTS 2 (po 4 województwa).

Wydzielono: 1) Region Pomorze i Mazury (województwa: warmińsko-

mazurskie, pomorskie, zachodniopomorskie, lubuskie), 2) Region

Wielkopolska i Śląsk (województwa: kujawsko-pomorskie, wielkopolskie,

dolnośląskie i opolskie), 3) Region Mazowsze i Podlasie (województwa:

podlaskie, mazowieckie, lubelskie, łódzkie), 4) Region Małopolska i Pogórze

(województwa: świętokrzyskie, śląskie, małopolskie, podkarpackie)203.

Przedstawione kryteria wydzielania regionów rolniczych nie wyczerpują

tematu204.

Różne sposoby wydzielania regionów rolniczych dają sygnał, że mogą

być stosowane różne podejścia (różne cechy rolnictwa) oraz można

wykorzystywać różne mierniki i wskaźniki do wydzielania regionów

rolniczych. Bański J. stwierdza, że „…nie istnieją spójne i jednorodne

regiony rolnicze określone cechami, które byłyby powszechnie

akceptowane przez środowiska zajmujące się tą problematyką”205.

W przypadku problematyki dotyczącej regionalizacji chowu bydła i

produkcji mleka, w polskiej literaturze, w ostatnich latach pojawiła się tylko

jedna publikacja206. Autorka proponuje wydzielić trzy obszary produkcji mleka

w Polsce: 1) Obszar I, charakteryzujący się silnie rozwiniętą produkcją

towarową (co najmniej 70% udziału skupu w produkcji mleka), 2) Obszar II,

charakteryzujący się przeciętną towarowością produkcji mleka (od 40 do 70%

udziału skupu w produkcji mleka), 3) Obszar III, charakteryzujący się niską

towarowością produkcji mleka (poniżej 40% udziału skupu w produkcji

mleka). Do wyznaczenie wskazanych trzech obszarów produkcji mleka

posłużono się informacją o skupie mleka na poziomie województw. W wyniku

203

Opracowanie w ramach projektu PHARE 2000 Nr PL0006.09.06 przygotowanie i

wdrożenie wybranych mechanizmów Wspólnej Polityki Rolnej (CAP) – pomoc techniczna

FADN

204 Więcej propozycji wydzielania regionów rolniczych można znaleźć m.in. w publikacji

Zawalińskiej K. (2009), Instrumenty i efekty wsparcia Unii Europejskiej dla regionalnego

rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, Wydawnictwo IRWiR PAN, Warszawa, s. 33

205 Bański J., (2007), Geografia rolnictwa Polski, … op. cit., s. 197

206 Seremak – Bulge J., (2006), Regionalne zróżnicowanie mleczarstwa, Wydawnictwo

IERiGŻ, Warszawa

127

prac obliczeniowych stwierdzono, że: 1) Obszar I stanowi sześć województw –

podlaskie, kujawsko-pomorskie, wielkopolskie, dolnośląskie, mazowieckie i

opolskie; 2) Obszar II stanowi siedem województw – lubelskie, lubuskie,

łódzkie, pomorskie, śląskie, warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie; 3)

Obszar III stanowią trzy województwa – małopolskie, podkarpackie i

świętokrzyskie. Wskazane podejście jest interesujące ale posiada trzy

podstawowe słabości: 1) produkcja mleka w obrębie poszczególnych

województw jest mocno zróżnicowania, 2) w wyodrębnieniu obszarów

produkcji mleka nie decyduje ilość produkowanego mleka tylko relacja między

skupem a produkcją, 3) intensywność produkcji mierzona poziomem skupu

może budzić wątpliwości w sytuacji skracania łańcucha marketingowego

(mlekomaty, sprzedaż bezpośrednia, mleczne produkty tradycyjne wytwarzane

w gospodarstwach rolniczych).

Autor niniejszej publikacji proponuje w wyznaczaniu obszarów produkcji

mleka oprzeć się o dość standardowy wskaźnik, ale możliwy do ustalenia i dość

dobrze opisujący kwestię koncentracji produkcji mleka, jakim jest obsada krów

mlecznych w poszczególnych powiatach. Bardzo ważnym zagadnieniem

pokazującym kierunek przemian jest ustalenie zmian w koncentracji produkcji

mleka. Możliwe jest to na podstawie informacji z Powszechnego Spisu

Rolnego przeprowadzonego w latach 2002 oraz 2010. Następnym krokiem,

który można wykonać to identyfikacja czynników wpływających na zmiany w

chowie bydła i produkcji mleka w poszczególnych powiatach.

3.6.1. Liczba gospodarstw utrzymujących krowy i ich zmiana w latach

2002-2010 w poszczególnych powiatach w Polsce

W Powszechnym Spisie Rolnym z 2010 roku przyjęto definicję

gospodarstwa rolnego w rozumieniu art. 55 Kodeksu cywilnego207 oraz

definicję z rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr

1166/2008 z dnia 19 listopada 2008 roku w sprawie badań struktury

gospodarstw rolnych i badania metod produkcji rolnej oraz uchylającego

rozporządzenie Rady (EWG) nr 571/88 (Dz. Urz. UE L 321 z 01.12.2008, str.

14)208, zwanego dalej „rozporządzeniem nr 1166/2008”209. Gospodarstw

207

Za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub

ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić

zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem

gospodarstwa rolnego.

208 „gospodarstwo rolne” lub „gospodarstwo” oznacza wyodrębnioną jednostkę, zarówno

pod względem technicznym, jak i ekonomicznym, która posiada oddzielne kierownictwo i

prowadzi działalność rolniczą wymienioną w załączniku I na terytorium gospodarczym

Unii Europejskiej jako działalność podstawową lub drugorzędną.

128

rolnych (w ten sposób zdefiniowanych), które utrzymywały minimum jedną

krowę było 453 447, co stanowiło zaledwie 19,9% ogółu wszystkich jednostek.

Oceniając gospodarstwa utrzymujące krowy mleczne w Polsce warto zwrócić

uwagę na rozmiary ich działalności i stopień towarowości. Autor, na podstawie

informacji z Powszechnego Spisu Rolnego proponuje wydzielić cztery

podstawowe grupy (tabela 27).

Tabela 27. Wydzielone grupy (ważne z punktu widzenia rozważań o kierunkach rozwoju)

gospodarstw zajmujących się chowem krów mlecznych w 2010 roku na podstawie

informacji z Powszechnego Spisu Rolnego

Wyszczególnienie Liczba gospodarstw utrzymujących krowy

Łączna

liczba*

„małe”

10-19

krów

„średnie”

20-49

krów

„duże”

50-100

krów

„bardzo

duże”

>100

krów

Gospodarstwa wiejskie, w których

działalność rolnicza (w tym chów

krów) stanowi dodatkową działalność

gospodarczą

257 933 Nie dotyczy

Towarowe gospodarstwa rolnicze, w

których chów krów stanowi niewielką

(dodatkową) działalność

116 941 Nie dotyczy

Towarowe gospodarstwa rolnicze

ukierunkowane na produkcję mleka 54 285 31 336 19 989 2 444 516


(różnokierunkowe), w których chów

krów stanowi ważną działalność

rolniczą

24 595 16 789 7 372 129 305

Razem 453 754 48 125 27 361 2 573 821

* Z danych Powszechnego Spisu Rolnego 2010 roku wynika, że liczba gospodarstw utrzymujących

krowy wynosiła 453902. W tabeli 27 łączna liczba gospodarstw wynosi 453 754. Autor uważa, na

podstawie relacji miedzy liczbą utrzymywanych krów a powierzchnią użytków rolnych, że są

wątpliwe dane ze 148 gospodarstw (np. 6 gospodarstw utrzymujących powyżej 200 krów użytkuje

poniżej hektara UR)

Źródło Opracowanie własne na podstawie: Zwierzęta gospodarskie i wybrane elementy metod

produkcji zwierzęcej – Powszechny Spis Rolny 2010, Wydawnictwo GUS 2011

Grupa 1 – „Gospodarstwa wiejskie, w których działalność rolnicza

(w tym chów krów) stanowi dodatkową działalność gospodarczą”. Stanowią

ją jednostki użytkujące do 10 ha UR (własna i dzierżawiona powierzchnia) i

utrzymujące do 10 krów. Jak wynika z badań, gospodarstwa te nie są wstanie

uzyskiwać parytetowego dochodu z realizowanej produkcji rolniczej210

209

Ustawa z dnia 17 lipca 2009 r. o powszechnym spisie rolnym w 2010 roku; Dz.U. Nr

126, poz. 1040. 210 Ziętara W., (2012), Organizacja i ekonomika produkcji mleka w Polsce, dotychczasowe

tendencje i kierunki zmian, Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G – Ekonomka rolnictwa,

Tom 99, Zeszyt 1

129

Zmuszone są do poszukiwania dodatkowych źródeł dochodów w celu utrzyma

rodzin. Ich szanse na rozwój (wyraźne zwiększenie rozmiarów działalności

rolniczej) są ograniczone ze względu na duże potrzeby kapitałowe.

Działaniami, które mogą być podejmowane wewnątrz takich jednostek jest np.:

realizacja sprzedaży bezpośredniej.

Pytaniem, które się pojawia, w odniesieniu do wskazanych gospodarstw

jest: Czy w przyszłości całkowicie zrezygnują z produkcji rolniczej i „uwolnią”

(poprzez dzierżawę lub sprzedaż) zasoby ziemi? Zagadnienie to jest dość

złożone i uzależnione od uwarunkowań rynkowych i politycznych. W

przypadku wysokich cen produktów roślinnych (zbóż) i powiązaniu dopłat

obszarowych z powierzchnią gospodarstwa, rezygnacja z produkcji rolniczej

jest mało prawdopodobna. Gospodarstwa te jednak, prawdopodobnie będą

wycofywać się z produkcji mleka (jest zbyt pracochłonna). W 2010 roku, liczba

przydzielonych do tej grupy gospodarstw, wynosiła 257 933 (56,8 %) i

utrzymywały 18% pogłowia krów w Polsce.

Grupa 2 – „Towarowe gospodarstwa rolnicze, w których chów krów

stanowi niewielką (dodatkową) działalność”. Stanowią ją gospodarstwa

rolnicze użytkujące powyżej 10 ha UR i utrzymujące do 10 krów.

Gospodarstwa te, oprócz sprzedaży mleka czerpią przychody ze sprzedaży

innych produktów (roślinnych lub zwierzęcych). Prawdopodobieństwo rozwoju

tej grupy gospodarstw w kierunku produkcji mleka jest stosunkowo małe.

Punkt wyjścia, jakim jest liczba krów, jest bardzo mały, aby nastąpił rozwój

tych gospodarstw w kierunku produkcji mleka. W 2010 roku, liczba

przydzielonych do tej grupy gospodarstw wynosiła 116 941 (25,8%) i

utrzymywały (14,5%) pogłowia krów w Polsce.

Grupa 3 – „Towarowe gospodarstwa rolnicze ukierunkowane na

produkcję mleka”. Wydzielając tę grupę, z uwagi na ograniczoną dostępność

informacji, posłużono się uproszczonymi kryteriami. Autor przyjął założenie,

że o ukierunkowaniu gospodarstwa na produkcję mleka świadczy relacja

między liczbą utrzymywanych krów mlecznych a powierzchnią użytkowanych

UR. Minimalna obsada krów musiała wynosić jeden (minimum jedna krowa na

hektar UR). Drugim kryterium, decydującym o towarowości, była liczba

utrzymywanych krów w gospodarstwie – minimum 10 sztuk. Autor

zróżnicował gospodarstwa wielkością produkcji, wydzielając 4 grupy –

gospodarstwa „małe” (10-19 krów), „średnie” (20-49 krów), „duże” (50-100

krów) i „bardzo duże” (powyżej 100 krów). Jak wynika z danych

przedstawionych w tabeli 27, liczba towarowych gospodarstw

ukierunkowanych na produkcję mleka wynosiła w 2010 roku 54 285 (12,0%) i

utrzymywały 47,0% pogłowia krów w Polsce. Dalsze kierunki ich rozwoju

wynikają z potencjału produkcyjnego (zasobów ziemi, wyposażenia w budynki,

maszyny i środki transportu, chęci pracy rolnika i jego rodziny przy chowie i

130

użytkowaniu krów) oraz rozmiarami dotychczasowej produkcji. W trudnym

położeniu ekonomicznym są gospodarstwa najmniejsze – utrzymujące 10 - 20

krów mlecznych211. W gospodarstwach tych, konieczne są szybkie i poważne

(pod względem wydatków) działania inwestycyjne związane z zwiększaniem

rozmiarów działalności. Tylko w przypadku młodych, zaangażowanych i

zdeterminowanych rolników, w rejonach względnie „dostępnej” ziemi oraz

przy korzystaniu z europejskich funduszy strukturalnych jest szansa na trwały

rozwój i sukcesywne powiększanie dochodu. Zaznaczyć, jednak należy, że

ryzyko niepowodzenia jest bardzo duże.

W przypadku gospodarstw ukierunkowanych na produkcję mleka i

zdefiniowanych, jako „średnie, duże i bardzo duże”, sytuacja jest dość prosta.

Gospodarstwa te praktycznie nie mają innej alternatywy rozwoju - muszą

kontynuować prowadzoną produkcję mleka i zwiększać jej rozmiary. Duże

nakłady inwestycyjne dotychczas poniesione w produkcję mleka, dla których

często występuje brak alternatywnego sposobu zagospodarowania, zmuszają do

prowadzenia podjętej produkcji. Rachunek kosztów produkcji mleka, w tego

typu gospodarstwach, często wygląda nieco inaczej niż w gospodarstwach

stojących przed decyzjami czy rozwijać produkcję mleka. Wynika to z tego, że

część kosztów została już poniesiona, niektóre z nich określa się jako koszty

utopione (koszty obory) a brak możliwości alternatywnego zagospodarowania

budynku, dostosowana struktura produkcji roślinnej do chowu krów

mlecznych, zmusza do prowadzenia produkcji mleka. Trzeba jednak wyraźnie

podkreślić, że takich gospodarstw w Polsce jest stosunkowo mało ale ich siła

przetargowa na rynku jest duża212. Rolnicy prowadzący wydzielone

gospodarstwa gotowi są zmieniać mleczarnie, jeżeli konkurencja oferuje

wyższą cenę. Proponowanie względnie wysokiej ceny za mleko i innych

mechanizmów pozacenowych (np.: pożyczki, mechanizmy stabilizujące ceny,

relacje partnerskie, doradztwo) może przyczynić się do związania producenta

mleka z mleczarnią213. Wskazana grupa gospodarstw w przyszłości będzie

rozwijała produkcję mleka. Tempo rozwoju będzie uzależnione od sytuacji

rynkowej i mechanizmów polityki rolnej. Pierwszym krokiem, często

niepociągającym za sobą znacznych wydatków inwestycyjnych, jest

zwiększanie intensywności produkcji w celu podnoszenia produkcyjności. W

gospodarstwach mlecznych wiąże się to z podnoszeniem wydajności mlecznej

211 Świtłyk M., Wilczyński A, (2012), Sytuacja ekonomiczna gospodarstw mlecznych po

likwidacji systemu kwotowania produkcji mleka, Wieś i Rolnictwo, nr 1, 2012

212 Seremak-Bulge J.: Rynek mleka na progu 2011 r. Przemysł spożywczy, nr 3/2011

213 Parzonko A.; (2008), Strategie rozwoju polskich gospodarstw ukierunkowanych na

produkcję mleka w kontekście wspólnej polityki rolnej UE; Wydawnictwo

SGGW, Warszawa

131

krów. Po przekroczeniu 8-9 tys. litrów mleka od krowy w ciągu roku, kolejnym

działaniem jest zwiększanie liczby krów w gospodarstwach. Działanie to

jednak wiąże się z dużymi wydatkami inwestycyjnymi. Problemem

podstawowym, dla większości gospodarstw z tej grupy, jest „dostępność”

ziemi. W sytuacji dalszego powiązania płatności bezpośrednich z zasobami

ziemi (propozycje KE)214 trudno oczekiwać „uwolnienia” znacznych zasobów

ziemi.

Tabela 28. Liczba krów w wydzielonych grupach gospodarstw w 2010 roku na podstawie

informacji z Powszechnego Spisu Rolnego

Wyszczególnienie Liczba krów w grupach gospodarstw

Łączna

liczba*

„małe”

10-19

krów

„średnie”

20-49

krów

„duże”

50-100

krów

„bardzo

duże”

>100

krów

Gospodarstwa wiejskie, w których

działalność rolnicza (w tym chów

krów) stanowi dodatkową

działalność gospodarczą

478 389 Nie dotyczy

Towarowe gospodarstwa rolnicze, w

których chów krów stanowi

niewielką (dodatkową) działalność

383 440 Nie dotyczy


ukierunkowane na produkcję mleka 1 247 194 415 621 561 407 156 416 113 750


(różnokierunkowe), w których chów

krów stanowi ważną działalność

rolniczą

541 894 242 797 204 972 8 561 85 564

Razem 2 650 917 658 418 766 379 164 977 199 314

* Z danych Powszechnego Spisu Rolnego 2010 roku wynika, że liczba krów wynosiła 2 657 365

sztuk, wyłączając krowy z gospodarstw budzących wątpliwości (6 484 sztuk) w tabeli nr 28 łączna

liczba wynosi 2 650 917.

Źródło Opracowanie własne na podstawie: Zwierzęta gospodarskie i wybrane elementy metod

produkcji zwierzęcej – Powszechny Spis Rolny 2010, Wydawnictwo GUS 2011

Grupa 4 – „Towarowe gospodarstwa rolnicze (różnokierunkowe), w

których chów krów stanowi ważną działalność rolniczą”. Wydzielając tę

grupę, autor przyjął założenie, że o różnokierunkowości produkcji prowadzonej

w gospodarstwie świadczy obsada zwierząt poniżej jedności (max 1 krowa na

hektar UR). W wydzielonych gospodarstwach, zasoby ziemi mogłyby pozwolić

na zwiększenie pogłowia krów, przy większej specjalizacji produkcji. Drugim

kryterium, decydującym o towarowości, była liczba utrzymywanych krów –

minimum 10 sztuk. Grupy gospodarstw, zostały wyodrębnione jak w

214

Projekt rozporządzenia Komisji Europejskiej z dnia 12.10.2011 roku, “Regulation of

the European parliament and of the council establishing rules for direct payments to farmers

under support schemes within the framework of the common agricultural policy”;

http://ec.europa.eu/agriculture/cap-post-2013/legal-proposals/com625/625_en.pdf

132

przypadku wcześniej omawianych. W 2010 roku, z danych Powszechnego

Spisu Rolnego, wynikało, że w wydzielonej grupie gospodarstw znajdowały się

24 595 (5,4%) jednostek i utrzymywały 20,4% pogłowia krów w Polsce. Jest to

bardzo ciekawa grupa gospodarstw, której decyzje mogą wpływać na rynek

mleka w Polsce. Teoretycznie, uwzględniając zasoby ziemi (często są one

głównym ograniczeniem rozwoju), gospodarstwa te mogłyby rozwijać chów

krów. Pociągałoby to głębszą specjalizację gospodarstw w produkcji mleka.

Warunki ekonomiczne (konkurencyjność cenowa mleka względem innych

produktów) muszą jednak być korzystne, aby zachęcić do działań rolników w

tym zakresie. Warunkiem często decydującym o rozwoju gospodarstwa w

kierunku produkcji mleka jest zaangażowanie rolnika i jego rodziny w tę

produkcję („rolnik lubi krowy, żona nie ma nic przeciwko temu oraz dzieci

angażują się w pracę przy chowie krów”).

Rysunek 7. Udział gospodarstw utrzymujących krowy w ogólnej liczbie gospodarstw w

poszczególnych powiatach ziemskich w 2010 roku [%]

Źródło: opracowanie własne na postawie danych z Powszechnego Spisu Rolnego 2010

Jak wynika z danych Powszechnego Spisu Rolnego z 2010 roku

występowało duże zróżnicowanie na poziomie poszczególnych powiatów pod

względem zainteresowania rolników chowem krów (rysunek 7). Największy

odsetek gospodarstw utrzymujących krowy w 2010 roku, zanotowany został w

następujących powiatach: kolneńskim (61,8%), ostrołęckim (61,5%),

grajewskim (56,0%), wysokomazowieckim (54%), suwalskim (49,7%),

przasnyskim (49,4%), monieckim (48,9%), sokólskim (47,8%), zambrowskim

(47,0%), makowskim (45,4%). Zdecydowanie mniejszy udział gospodarstw,

133

utrzymujących krowy w ogólnej liczbie był w zachodniej i południowej części

Polski. Szczególnie, niskim udziałem charakteryzowały się powiaty:

człuchowski (0%), wodzisławski (2,5%), chrzanowski (2,6%), pruszkowski

(2,8%), będziński (2,9%).

Rysunek 8. Zmiany liczby gospodarstw utrzymujących krowy w latach 2002-2010 w

poszczególnych powiatach ziemskich


Bardzo ciekawą kwestią w analizie regionalnych zmian w produkcji

mleka jest proces zmniejszania się liczby gospodarstw utrzymujących krowy w

latach 2002-2010. Jak wynika, z danych Powszechnego Spisu Rolnego z lat

2002 oraz 2010, liczba gospodarstw utrzymujących krowy w Polsce

zmniejszyła się o 48,2%, z 874 545 do 453 447. Szczególnie wyraźnie

zmniejszyła się liczba gospodarstw utrzymujących krowy w Polsce

południowej i wschodniej. Największe zmniejszenie zanotowano w

następujących powiatach ziemskich: kieleckim (6789), rzeszowskim (6359),

tarnowskim (5856), zamojskim (5730), nowosądeckim (5612), lubelskim

(5590), nowotarskim (5515), jasielskim (5215), biłgorajskim (4828), brzeskim

śląskim (4707). Podkreślić należy, że w żadnym powiecie ziemskim w

analizowanym okresie nie zanotowano zwiększenia liczby gospodarstw

utrzymującym krowy.

134

3.6.2. Koncentracja produkcji i jej zmiany w latach 2002-2010 w

poszczególnych powiatach w Polsce

Największą koncentracją chowu krów charakteryzowały się w 2010 roku

obszary północno – wschodniej Polski (rysunek 9). Szczególnie województwo

podlaskie, warmińsko-mazurskie i północna część województwa

mazowieckiego. Przyglądając się dokładniej obsadzie krów w 2010 roku należy

stwierdzić, że najwyższą charakteryzowały się powiaty: wysokomazowiecki

(77,6 krów/100 ha UR), zambrowski (69,8 krów/100 ha UR), ostrołęcki (65,2

krów/100 ha UR), kolneński (61,4 krów/100 ha UR) oraz grajewski (55,7

krów/100 ha UR).

Rysunek 9.Obsada krów na 100 ha użytków rolnych [sztuk/100 ha UR]


Z wyodrębnionych 14 powiatów ziemskich w województwie podlaskim

aż 8 znajdowało się w grupie dwudziestu powiatów charakteryzujących się

najwyższą obsadą krów w Polsce. Z województwa podlaskiego najniższa

obsada krów wystąpiła w powiecie hajnowskim. Poza trzema wskazanymi

województwami wysoką obsadę krów zanotowano w powiatach: łowickim

(48,7 krów/100 ha UR), gostyńskim (44,7 krów/100 ha UR), rypińskim (41,2

krów/100 ha UR) oraz szczycieńskim (40,6 krów/100 ha UR). Zaznaczyć też

należy, że śladowe ilości zwierząt w stosunku do powierzchni UR wystąpiły w

135

powiatach: oławskim (0,9 krów/100 ha UR), wałeckim (1,0 krów/100 ha UR) i

wrocławskim (1,1 krów/100 ha UR).

Szczególnie interesujący, w ocenie koncentracji chowu krów, jest proces

dokonujących się zmian. Poddano analizie zmiany w obsadzie krów w latach

2002-2010 (na podstawie danych z Powszechnego Spisu Rolnego). W ośmiu

analizowanych latach można zauważyć dalszą polaryzację obszarów Polski w

chowie krów.

Rysunek 10. Zmiany w obsadzie krów w latach 2002-2010 [%]


Jak wynika z przeprowadzonych obliczeń (rysunek 10) największe

zwiększenie pogłowia krów, a przez to obsady krów, miało miejsce w tych

regionach Polski, w których zanotowano najwyższą obsadę krów w 2010 roku.

Prym wiodły województwa: podlaskie, warmińsko-mazurskie i północna część

województwa mazowieckiego. Powiatami, w których zanotowany największy

przyrost obsady krów były: wysokomazowiecki (+18,1 krów/100 ha UR),

koleński (+17,4 krów/100 ha UR), zambrowski (+16,7 krów/100 ha UR),

ostrołęcki (+13,9 krów/100 ha UR) oraz przasnyski (13,5 krów/100 ha UR).

Największe ograniczenia chowu krów, a przez to obsady miały miejsce w

Polsce południowo - wschodniej, szczególnie w województwach małopolskim i

podkarpackim. Powiatami charakteryzującymi się największym ograniczeniem

chowu krów w przeciągu analizowanych ośmiu lat były: ropczycko-

136

sędziszowski (-19,1 krów/100 ha UR), strzyżowski (-19,0 krów/100 ha UR),

żywiecki (-17,9 krów/100 ha UR), myślenicki (-17,5 krów/100 ha UR),

jasielski (-17,3 krów/100 ha UR) oraz tatrzański (-17,2 krów/100 ha UR).

Procentowo zmniejszenie obsady w wymienionych sześciu powiatach wahało

się od 31 % (tatrzański) do 67% (żywiecki).

Do łącznej oceny koncentracji chowu krów mlecznych w poszczególnych

powiatach (obsady krów oraz jej zmian w latach 2002-2010) może posłużyć

m.in. wskaźnik względnej efektywności punktowej (opis w części

metodycznej).

Rysunek 11.Górny i dolny percentyl powiatów wyodrębniony pod względem obsady krów i

jej zmian (punktowa ocena na podstawie wskaźnika względnej efektywności punktowej)


Jak wynika z przeprowadzonych obliczeń, wskaźnik względnej

efektywności punktowej, uwzględniający obsadę krów i jej zmiany

najwyższy był w powiecie wysokomazowieckim. Do górnego percentyla

(10% powiatów) należało (rysunek 11):

1. prawie całe województwo podlaskie (bez powiatów hajnowskiego i

sokólskiego);

137

2. północna część województwa mazowieckiego (powiaty w kolejności:

ostrowski mazowiecki, przasnyski, mławski, żuromiński, makowski,

sokołowski, sierpecki, węgrowski, pułtuski);

3. południowo-wschodnia część województwa warmińsko-mazurskiego (powiaty w kolejności: szczycieński, piski, mrągowski, ełcki);

4. trzy powiaty z województwa wielkopolskiego: gostyński, krotoszyński

i kościański;

5. dwa powiaty z województwa kujawsko-pomorskiego: rypiński i

radziejowski;

6. powiat łowicki z województwa łódzkiego. Analizując dolny percentyl powiatów, charakteryzujących się

najniższą obsadą krów i jej sukcesywnym zmniejszaniem wynika, że prym

widzie województwo podkarpackie oraz północno - zachodnia część

województwa małopolskiego215

(rysunek 12).

3.7. Czynniki różnicujące rozwój gospodarstw mlecznych w

poszczególnych regionach Polski

Pojęcie rozwoju, w ogólnych definicjach, przedstawiane jest jako „proces

przeobrażeń, zmian, przechodzenia do stanów lub form bardziej złożonych lub

pod pewnym względem doskonalszych216”. Jak stwierdza Z. Strzelecki rozwój

regionalny obejmuje cztery obszary: 1) proces wszelkich zmian zachodzących

w regionie, pod wpływem bodźców ekonomicznych - transformacja czynników

i zasobów regionalnych (endo - i egzogenicznych) w dobra i usługi, 2)

podstawa zmian w sposobie, poziomie i jakości życia mieszkańców regionu, a

zatem również proces społeczny, 3) postęp techniczny i technologiczny mają na

celu pełniejsze, racjonalne wykorzystanie czynników i zasobów regionu. 4)

proces wymiany między człowiekiem a środowiskiem, określany mianem

rozwoju ekologicznego. Uważa się, że aby mówić w pełni o rozwoju

regionalnym, to powinien być proces obejmujący zmiany zachodzące

jednocześnie we wszystkich tych czterech obszarach217. Przez pryzmat

wielkości tempa rozwoju regionalnego oceniana jest efektywność polityki

regionalnej.

215

Szczegółowy opis stanu i zmian w produkcji mleka w województwie małopolskim

znajduje się w pracy Cieślika J., (2010), Produkcja i przetwórstwo mleka w regionie o

rozdrobnionym rolnictwie (studium na przykładzie Małopolski), Zeszyty Naukowe

Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, Zeszyt nr 345

216 Słownik języka polskiego, tom III, pod redakcją M. Szymczaka, Wydawnictwo PWN,

Warszawa 1994

217 Strzelecki Z., (2008), Polityka regionalna, [w] Gospodarka regionalna i lokalna, pod

redakcją Z. Strzeleckiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 79

138

W literaturze ekonomiczno-rolniczej podkreśla się, że pojęcie rozwoju

„dotyczy przemian jakościowych w strukturze gospodarczej i mechanizmach

rozwojowych. (…) Rozwojem gospodarczym określa się przemiany stosunków

produkcji będące wynikiem rozwoju sił wytwórczych218. Przedstawione

definicje akcentują nie tylko zmiany ilościowe, ale także jakościowe, które

należy uwzględniać zajmując się problematyką rozwoju gospodarstw

rolniczych.

Z pojęciem rozwoju wiążą się potencjalne kierunki przemian

jakościowych w gospodarstwach rolniczych wyznaczane szeregiem czynników

zewnętrznych (otoczeniem gospodarstw rolniczych) oraz grupą czynników

wewnętrznych (cele funkcjonowania gospodarstwa i jego zasoby).

3.7.1. Czynniki przyrodnicze

Ważnym elementem, w całym złożonym łańcuchu decyzyjnym

dotyczącym produkcji realizowanej w gospodarstwach rolniczych, są

uwarunkowania przyrodnicze. Niektórzy autorzy nazywają je zasobami

przyrodniczymi, zasobami naturalnymi, bogactwami naturalnymi a nawet

aktywami środowiska, czy kapitałem naturalnym219. Różne podejścia do

warunków przyrodniczych - od czynników ograniczających działalność do

zasobów (ograniczonych lub nieograniczonych) - wpływają na wydzielanie ich

poszczególnych elementów. Autor w niniejszej pracy proponuje przyjąć punkt

widzenia rolnika, który czynniki przyrodnicze postrzega zarówno w kontekście

ograniczeń jego możliwości produkcyjnych, jak również zasobów, które należy

efektywnie (z punktu widzenia ekonomii neoklasycznej) wykorzystać. Takie

podejście skłania do zastanowienia się nad ograniczeniami klimatycznymi

wpływającymi na decyzje produkcyjne (temperatura, nasłonecznie, długość

okresu wegetacji, opady) oraz zasobami glebowymi (jakość gleb, rzeźba terenu,

udział bezwzględnych użytków zielonych). Miarą, która próbuje scalać warunki

klimatyczne i glebowe jest opracowany przez IUNG w Puławach „Wskaźnik

Waloryzacji Rolniczej Przestrzeni Produkcyjnej220”. Wskaźnik ten uwzględnia

jakość gleb, stosunki wodne, agroklimat, i rzeźbę terenu. W punktowej ocenie

tych czterech składników środowiska przyrodniczego największe znaczenie

odgrywają warunki glebowe.

Terytorium Polski, w jej obecnych granicach, znajduje się na pograniczu

klimatu kontynentalnego i oceanicznego, co ma wyraźny wpływ na warunki

218

Encyklopedia Ekonomiczno-Rolnicza, Wydawnictwo PWRiL, Warszawa 1984

219 Kruk H., (2010), Przyrodnicza konkurencyjność regionów, Wydawnictwo Dom

Organizatora, Toruń, s. 81

220 Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej według gmin (1981), Praca zbiorowa

pod redakcją T. Witek, Wydawnictwo IUNG, Puławy

139

pogodowe221. Sytuacja ta powoduje, że warunki do produkcji rolniczej są

zróżnicowane. Na zachodzie wyraźnie zaznacza się wpływ mas powietrza

oceanicznego, co sprawia, że klimat jest bardziej łagodny, natomiast na

wschodzie klimat jest ostrzejszy i możliwości uprawy określonych gatunków

roślin są mniejsze. Specyfiką klimatu w Polsce jest jego zmienność w

poszczególnych latach. W Polsce sumy średnich temperatur dobowych wahają

się w zależności od roku od około 2400oC na północnym-wschodzie do ponad

2800oC na Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce. Wynika z tego, że rośliny typowe

dla naszej strefy klimatycznej otrzymują w okresie wegetacji wystarczającą

ilość ciepła. Tylko na Pojezierzu Suwalskim i w górach istnieje niedostateczna

ilość ciepła do uprawy buraków cukrowych, rzepaku ozimego, oraz niektórych

drzew owocowych222. Powstaje pytanie, czy warunki klimatyczne (trochę

zróżnicowane) w jakiejś części Polski ograniczają chów bydła mlecznego?

Odpowiedź jest negatywna, gdyż bydło należy do zwierząt, które tolerują

niskie temperatury223. Powoduje to, że obory dla bydła w różnych częściach

Polski mogą mieć takie same rozwiązania konstrukcyjne wynikające z

zapewnienia odpowiednich warunków mikroklimatycznych dla zwierząt.

Warunki klimatyczne nie ograniczają też możliwości uprawy podstawowych

roślin paszowych dla bydła. Uprawa kukurydzy, jednej z podstawowych roślin

paszowych dla bydła (podawanej w postaci kiszonki), nie stanowi obecnie

problemu zarówno w północno-wschodniej Polsce, jak również na zachodzie

kraju224. Podobnie trawa (mieszanki traw z motylkowymi) mogą być uprawiane

w całym kraju. Reasumując można wyraźnie stwierdzić, że warunki

klimatyczne nie ograniczają chowu krów mlecznych, jednak liczba

potencjalnych działalności rolniczych (konkurujących z chowem bydła

mlecznego o ograniczone zasoby) w poszczególnych częściach Polski jest

różna. Zdecydowanie mniejszy wachlarz potencjalnych działalności rolniczych

(szczególnie roślinnych) można przypisać Polsce północno-wschodniej niż

pozostałym częściom kraju.

Jakość gleb ma wpływ na możliwości uprawy poszczególnych gatunków

roślin. Teoretycznie im lepsza jakość gleb, tym wachlarz potencjalnych

działalności roślinnych jest większy. W Polsce, do pomiaru jakości gleb

221

Kondracki J., (2000), Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa, str. 12


Warszawa 2007, str. 43

223 Praca zb. Pod redakcją H. Krzemienieckiego, (2001), Chów zwierząt z zoohigieną,

Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Szczecinie

224 Praca zb. Pod redakcją Z. Jasińskiej i A. Koteckiego, (2003), Szczegółowa uprawa

roślin, Wydawnictwo Akademii Rolniczej Wrocław

140

najczęściej przyjmuje się tzw. klasy bonitacyjne (9 klas dla gruntów ornych i 7

dla użytków zielonych), które głównie wynikają z właściwości fizycznych gleb.

Syntetyczną miarą ujmującą jakość gleb jest liczba hektarów

przeliczeniowych225 lub wskaźnik bonitacji gleb226.

Rysunek 12. Udział użytków rolnych o wskaźniku bonitacji powyżej jedności [%]

Źródło: Bański J., 2007: Geografia rolnictwa Polski, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,

Warszawa, s. 54

Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach opracował

kompleksy przydatności rolniczej gleb. Wydzielone zostały 14 kompleksów

przydatności rolniczej w przypadku gruntów ornych oraz 3 kompleksy użytków

zielonych. Głównymi kryteriami, które były brane pod uwagę przy wydzielaniu

kompleksów przydatności rolniczej były: właściwości i typy gleb, sytuacja

geomorfologiczna gleby, warunki klimatyczne i stosunki wilgotnościowe.

Nazwy kompleksów opracowane przez IUNG w Puławach pochodzą od roślin

wskaźnikowych dostosowanych do warunków siedliska. Na tle tych ogólnych

informacji powstaje pytanie: Jak warunki glebowe wpływają na chów bydła i

produkcję mleka? Trzeba stwierdzić, że oddziałują one pośrednio – poprzez

możliwości uprawy roślin pastewnych. W żywieniu bydła (krów mlecznych)

225

Za 1 ha przeliczeniowy przyjęto 1 ha gruntów klasy IVa, pozostałe przelicza się za

pomocą odpowiednich przeliczników

226 Stosunek sumy hektarów przeliczeniowych do sumy hektarów fizycznych

141

najważniejszymi paszami objętościowymi są kiszonka z kukurydzy oraz pasze

uzyskiwane z użytków zielonych (zielonka, sianokiszonka, siano). Wskazane

rośliny pastewne nie wymagają gleb bardzo dobrej jakości. Wychodząc z

założenia, że gleba to zasób, który należy jak najbardziej efektywnie

wykorzystać, to w gospodarstwach rolniczych dysponujących dobrymi

jakościowo glebami, uprawa roślin paszowych i chów bydła może okazać się

mało konkurencyjny (pod względem ekonomicznym) w stosunku do innych

działalności. Krótko mówiąc – lepsze jakościowo gleby w gospodarstwach

rolniczych nie koniecznie muszą stymulować rozwój chowu bydła i produkcji

mleka.

Rysunek 13. Udział trwałych użytków zielonych w powierzchni użytków rolnych w

poszczególnych powiatach Polski [%]


Ważnym elementem, oddziałującym na regionalizację chowu bydła i

produkcję mleka, w kontekście uwarunkowań przyrodniczych (glebowych) jest

udział trwałych użytków zielonych w strukturze użytków rolnych. W

gospodarstwach rolniczych dysponujących trwałymi użytkami zielonymi, które

posiadają charakter bezwzględny (nie można zamienić na grunty orne), pojawia

się kwestia ich zagospodarowania. Naturalnym rozwiązaniem wydaje się

przeznaczenie ich na paszę (w postaci zielonki, sianokiszonki, siana) dla

zwierząt przeżuwających. Wśród, których dominującym gatunkiem

142

utrzymywanym w Polsce jest bydło (szczególnie bydło mleczne).

Współcześnie, na skutek realizowanych założeń polityki rolnej i energetycznej,

pojawia się też możliwość innego zagospodarowania trwałych użytków

zielonych. Rolnik może zgłosić chęć uczestniczenia w programach rolno-

środowiskowych, co m.in. wymusza późne koszenie TUZ (po okresach

lęgowych ptaków). Wartość pokarmowa paszy z TUZ późno koszonych jest

niewielka, stąd niektórzy rolnicy decydują się na wykorzystanie jej na cele

energetyczne.

Rysunek 14. Obsada krów na 100 ha trwałych użytków zielonych w poszczególnych

powiatach [sztuk/100 ha TUZ]


Jak wynika z przeprowadzonych obliczeń, przedstawionych na rysunku

nr 14, powiatami (pierwsze dziesięć) charakteryzującymi się najwyższym

udziałem użytków zielonych w strukturze użytków rolnych były: nowotarski

(78,2%), bieszczadzki (78%), tatrzański (75,1%), leski (71,7%), szczycieński

(69,1%), ostrołęcki (64,8%), limanowski (63,9%), kamiennogórski (61,4%),

sanocki (59,2%), gorlicki (58.7%). Z przedstawionych danych oraz

wcześniejszych ustaleń wynika, że najwyższa obsada krów nie była

umiejscowiona w powiatach charakteryzujących się największym udziałem

użytków zielonych w strukturze użytków rolnych. Jedynie w dwóch

powiatach – ostrołęckim i szczycieńskim – można zauważyć tą zależność. W

powiecie wysokomazowieckim, który charakteryzował się najwyższą

koncentracją chowu krów oraz największym tempem jej zwiększania, udział

143

użytków zielonych w strukturze użytków rolnych wynosił 30,2% i był wyższy

od średniej krajowej tylko o 8,4%. Analizując zależności pomiędzy obsadą

krów a użytkami zielonymi, należy podkreślić, że z górnego percentyla

powiatów charakteryzujących się największą liczbą punktów, określoną z

uwzględnieniem obsady krów i jej zmian w latach 2002-2010 (rysunek 12) przy

wykorzystaniu wskaźnika względnej efektywności punktowej, pięć powiatów

spoza województwa podlaskiego i mazowieckiego charakteryzowało się

najmniejszym udziałem użytków zielonych w powierzchni użytków rolnych.

Były to następujące powiaty: radziejowski (5,2%), krotoszyński (8,0%),

gostyński (8,1%), kościański (14,1), łowicki (16%) i rypiński (20,0%).

Zjawisko to znajduje też potwierdzenie w obliczonej obsadzie krów w

przeliczeniu na 100 hektarów użytków zielonych (rysunek 15)

Tabela 29. Warunki naturalne w regionach rozwijających i ograniczających chów krów w

latach 2002-2010

Wyszczególnienie Przeciętny

wskaźnik

bonitacji

gleb

Przeciętny

udział TUZ w

strukturze UR

[%]

Obsada

krów na

100 ha

TUZ

Regiony rozwijające produkcje mleka (chów krów) Województwo podlaskie (bez powiatów

hajnowskiego i sokólskiego) 0,6 39,6 125,9

Północna część województwa mazowieckiego

(powiaty: ostrowski mazowiecki, przasnyski, mławski,

żuromiński, makowski, sokołowski, sierpecki,

węgrowski, pułtuski);

0,8 31,9 131,1

Południowo-wschodnia część województwa

warmińsko-mazurskiego (powiaty: szczycieński,

piski, mrągowski, ełcki 0,8 55,2 60,6

Powiaty z województwa wielkopolskiego: gostyński,

krotoszyński i kościański 1,0 11,0 273,0

Powiaty z województwa kujawsko-pomorskiego:

rypiński i radziejowski; 1,0 12,6 383,2

Powiat łowicki z województwa łódzkiego 0,9 16,0 303,8

Regiony ograniczające produkcję mleka (chów krów) Powiaty województwa małopolskiego (brzeski śląski,

suski, myślenicki, olkuski, proszowicki, krakowski,

bocheński, wadowicki, wielicki) 1,1 25,3 46,2

Powiaty województwa podkarpackiego

(strzyżowski, jasielski, ropczycko-sędziszowski,

stalowowolski, rzeszowski, brzozowski, łańcucki,

tarnobrzeski, leżajski, jarosławski, dębicki, mielecki,

przemyski, niżański)

0,9 26,9 41,3


Z przeprowadzonych obliczeń wynika, że region zdefiniowany jako

„rozwijający produkcję mleka” (część powiatów z województwa podlaskiego,

mazowieckiego i warmińsko-mazurskiego) charakteryzował się przeciętnie

144

niższą jakością gleb i większym udziałem użytków zielonych w strukturze UR

niż regiony ograniczające produkcję mleka (tabela 29). Odnosząc się do

wykorzystania TUZ, można zauważyć, że w regionach ograniczających chów

krów, obsada krów w odniesieniu do powierzchni TUZ była dużo mniejsza niż

w regionie rozwijającym produkcje mleka. Powszechnie panujący pogląd, że

powierzchnia TUZ wyraźnie wpływa na rozwój produkcji mleka jest zaburzony

przez kilka powiatów z województwa wielkopolskiego, kujawsko-pomorskiego

i łódzkiego, gdzie zanotowano dużą obsadę krów i ciągły jej przyrost w latach

2002-2010 (tabela 29). Analizując dane dotyczące warunków naturalnych

można wyciągnąć wniosek, że są one ważne, jednak nie można ich uznać za

kluczowe.

3.7.2. Czynniki historyczne

W literaturze przedmiotu podkreśla się, że współczesny obraz rolnictwa

na świecie jest bardzo wyraźnie związany z historią227. To od niej w dużym

stopniu zależą tradycje, kultura rolna, ukształtowanie wsi, wyposażenie w

budynki i metody gospodarowania. Różne okresy historyczne przyspieszały lub

opóźniały zmiany w polskich gospodarstwach rolniczych oraz różnicowały ich

strukturę przestrzenną. Największe znaczenie dla polskiej gospodarki rolnej

miały dwa okresy- 125-letni okres niewoli pod zaborami i ponad 40-letni okres

gospodarki socjalistycznej228. Dodatkowo trzeba wskazać, że lata 1989-2004 i

realizowana ówcześnie polityka wobec wsi i obszarów wiejskich też miała

wpływ na obecny obraz gospodarstw rolniczych. W okresie zaborów każda z

zajętych części kraju poddawana była odmiennym wpływom politycznym,

gospodarczym i kulturowym. Przekładało się to także na różnicowanie rozwoju

gospodarki rolnej, co jest widoczne do dnia dzisiejszego. Przykładem mogą być

reformy wprowadzane na ziemiach polskich przez państwa zaborcze.

Najwcześniej i najszerzej realizowano je na ziemiach zaboru pruskiego, a

najpóźniej i w sposób bardziej ograniczony- w zaborze rosyjskim. Ponadto na

ziemiach zachodnich rozwijał się przemysł, infrastruktura i miasta, a chłonny

rynek niemiecki sprzyjał rozwojowi rolnictwa. Natomiast na wschodzie

obowiązywała odmienna polityka gospodarcza, hamująca wszelki rozwój.

Efektem tego było duże zróżnicowanie struktury przestrzennej rolnictwa, w

której zachodnie ziemie odznaczały się postępem i nowoczesnością, a

wschodnie charakteryzowało ubóstwo i zacofanie. Z kolei liberalna polityka w

zaborze austriackim doprowadziła do silnego rozdrobnienia gruntów i ubóstwa

227

Falkowski J., Kostrowicki J., Geografia rolnictwa świata, Wydawnictwo PWE,


228 Bański J. Geografia rolnictwa Polski, … op. cit., str ……

145

wsi. Zróżnicowanie struktury przestrzennej rolnictwa jest wyraźne do chwili

obecnej i można przyjąć, że ma ono charakter trwały. Obecne powiaty,

charakteryzujące się najwyższą obsadą krów i sukcesywnym jej zwiększaniem,

w okresie zaborów przechodziły różne panowanie. W 1795 r. po III rozbiorze

Rzeczypospolitej niemal cały obszar obecnego województwa podlaskiego

znalazł się w zaborze pruskim, w departamencie białostockim Nowych Prus

Wschodnich. W zaborze rosyjskim znalazły się tylko nieliczne miasteczka

(Narewka, Milejczyce, Jałówka i Krynki) z otaczającymi je wsiami. W 1807 r.

na mocy traktatu tylżyckiego utworzono Księstwo Warszawskie. W jego

granicach znalazła się zachodnia części departamentu białostockiego, z której

powstał departament łomżyński. Wschodnia część obecnego województwa

włączona została do Rosji jako obwód białostocki, który w 1842 r. włączono do

guberni grodzieńskiej. Generalnie należy stwierdzić, że obecny obszar

województwa podlaskiego w okresie zaborów był podzielony na część należącą

do Królestwa Polskiego i część Cesarstwa Rosyjskiego. Obecna północna część

województwa mazowieckiego, w analizowanym czasie znajdowała się głównie

w Królestwie Polskim (niewielka część wschodnia przynależała do Cesarstwa

Rosyjskiego). Obecne powiaty, charakteryzujące się niewielką koncentracją

chowu krów (południowo –wschodnia część Polski) znajdowały się pod

wpływami Cesarstwa Austriackiego

Drugim okresem, ważnym dla gospodarki rolnej, były lata gospodarki

socjalistycznej. W ogłoszonym Manifeście PKWN zapowiedziano reformę

rolną, która sprowadzała się do tego, że użytki rolne w gospodarstwach

przekraczających 50 ha miały być rozparcelowane wśród robotników rolnych,

chłopów małorolnych i średniorolnych mających liczną rodzinę. Zapisano też,

że ustrój rolny w Polsce będzie opierał się na prywatnych gospodarstwach

rolniczych. W dwa lata po zakończeniu wojny zaczęła się zmieniać polityka

rolna państwa. Decydującą rolę miała odgrywać kolektywizacja rolnictwa.

Miała ona zmierzać do utworzenia nowoczesnych przedsiębiorstw rolniczych i

zapobiegać rozdrobnieniu ziemi, ale też wynikała z racji politycznych i dążenia

władzy do osłabienia rolnictwa prywatnego229. W tym okresie szczególnie

uwidocznił się obraz polskiego chłopa przywiązanego do ziemi i mimo różnego

rodzaju brutalnych nacisków nie poddającego się. Przekonują o tym liczne

opisy zawarte w pamiętnikach. „Traktory ruszyły w pole – wspominał świadek

wydarzeń - ruszyli i ludzie przeciw traktorom. Kobiety wszczęły krzyk i alarm.

Zaczęto wynosić obrazy i śpiewać nabożne pieśni. Jedna z kobiet położyła się

pod traktor, obejmując ziemię, ponieważ na jej polu zaczęto. Wszyscy ludzie

wylegli z chat, kto żył, kobiety, mężczyźni, starcy i dzieci udali się w pole. Mieli

i ze sobą obrazy świętych i kije oraz łopaty i inne rzeczy. (….) Nikt z pola nie

229

Bukraba-Rylska I., (2008), Socjologia wsi polskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa

146

zszedł”230. Proces uspółdzielczania napotkał szczególny opór w tzw. starych

wsiach, złożonych z dziedzicznie gospodarujących rodzin – tam poddało się

kolektywizacji zaledwie 0,8% chłopów. Opór polskich chłopów spowodował,

że jedynie w Polsce i Jugosławii rolnictwo nie zostało całkowicie

skolektywizowane w okresie PRL.

Rysunek 15. Udział powierzchni użytków rolnych znajdujących się w PGR w roku 1990 w

poszczególnych województwach (podział administracyjny Polski z lat 1975-1998) [%]

Źródło: opracowanie własne na postawie: Dzun W, Państwowe gospodarstwa rolne w

rolnictwie polskim w latach 1944-1990, Polska Akademia Nauk, IRWiR, 1991

Okres gospodarki socjalistycznej pogłębił zróżnicowanie regionalne

rolnictwa w zakresie struktury agrarnej i wyposażenia w infrastrukturę

techniczną (rysunek 15). W 1990 roku w ramach Państwowych Gospodarstw

Rolnych znajdowało się 3 251,2 tys. hektarów użytków rolnych, co stanowiło

17,4% całkowitej powierzchni UR w Polsce. Zaznaczyć należy, że 46,5%

wskazanej powierzchni znajdowało się w jednostkach dysponujących powyżej

1000 ha UR. W Państwowych Gospodarstwach Rolnych utrzymywane były

230

Siekierski S., (1990), Świadomość chłopów okresu kolektywizacji w świetle

pamiętników, Przegląd humanistyczny, nr 4

Udział powierzchni UR znajdujący ch

się w PGR w roku 1990

47,1 do 55,1 (4)

35,7 do 47,1 (5)

29 do 35,7 (5)

16,1 do 29 (5)

8,2 do 16,1 (5)

5,6 do 8,2 (5)

4,5 do 5,6 (5)

2 do 4,5 (5)

1,4 do 2 (5)

0,3 do 1,4 (5)

147

krowy – w 1981 roku w liczbie 697 tys. sztuk, a w 1990 roku pogłowie krów

zmniejszyło się do 487 tys. sztuk.231

3.7.3. Czynniki ekonomiczne

Bardzo ważną grupą czynników wpływających na kierunki zmian w

gospodarstwach rolniczych, w tym zajmujących się produkcją mleka są

czynniki ekonomiczne. Często dzieli się je na zewnętrzne i wewnętrzne232. Do

wewnętrznych zalicza się: zasoby ziemi, pracy i kapitału wpływające na

organizację gospodarstwa oraz poziom realizowanej produkcji (autor określa je

mianem potencjału produkcyjnego). Czynniki zewnętrzne dzieli się ze względu

na możliwość oddziaływania na nie. Stąd wyróżnia się: 1) czynniki

makroekonomiczne, na które możliwość oddziaływania jest niewielka (są to

głównie czynniki rynkowe i polityczne), 2) czynniki lokalne (otoczenie

bliższe), na które w pewnym zakresie można wpływać.

3.7.3.1. Potencjał produkcyjny gospodarstw rolniczych

Zagadnieniem, które należy brać pod uwagę w rozpatrywaniu

wewnętrznych czynników ekonomicznych, oddziaływujących na kierunki

zmian w gospodarstwach rolniczych jest ich organiczny charakter233.

Pomiędzy poszczególnymi elementami gospodarstwa rolniczego (zasobami

ziemi, pracy, kapitału, działalnościami produkcyjnymi, środowiskiem i ludźmi)

zachodzą bardzo ścisłe związki (często trudne do uchwycenia). T. Brinkman

próbował je wydzielić i zaproponował dwie grupy: tzw. siły integrujące i

różnicujące. Siły te oddziaływają w przeciwstawnych kierunkach, pierwsze

zmuszają do wielokierunkowości produkcji, podczas gdy drugie przyczyniają

się do głębszej specjalizacji produkcji i uproszczeń w organizacji

gospodarstwa234. Współcześnie, na skutek postępu biologicznego, technicznego

231

Dzun W., (1991), Państwowe gospodarstwa rolne w rolnictwie polskim w latach 1944-

1990, Polska Akademia Nauk, IRWiR, s. 45

232 Budner W., (2004), Lokalizacja przedsiębiorstw. Aspekty ekonomiczno-przestrzenne i

środowiskowe, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, s. 103. Autor

wskazanej publikacji używa pojęcia „agrofirmy”

233 Koncepcja organicznego charakteru gospodarstw rolniczych wynika z prac niemieckich

badaczy, którzy stwierdzili, że „gospodarstwo rolnicze można porównać do organizmu”.

Organizmami są naturalne, ewolucyjnie powstałe systemy, które mogą się utrzymywać pod

wpływem miejscowych i rozwijających się warunków. Celowość struktury i funkcje

organów są nastawione na utrzymanie gatunku. Do prekursorów nurtu organicznego należy

zaliczyć Johanna Heinricha von Thünena, Friedricha Aeroboe, Theodora Brinkmanna,

Georga Blohma oraz Ryszarda Manteuffla. 234

Reich E., Zeddies J., (1992) Einführung In die landwirtschaftliche Betrieblehre,


148

i organizacyjnego dominują siły różnicujące, skłaniające gospodarstwa do

specjalizacji i uproszczeń w organizacji. Zauważa się jednak, że głębsza

specjalizacja produkcji w gospodarstwach rolniczych może negatywnie

oddziaływać na środowisko naturalne (ujemne efekty zewnętrzne) i próbuje się

poprzez rozwiązania prawne ten proces ograniczać.

Bardzo ważnym czynnikiem ekonomicznym, umiejscowionym wewnątrz

gospodarstwa i mającym wpływ na realizowaną produkcję oraz możliwości jej

zmian jest czynnik ziemi. Ma on charakter przedmiotu pracy, który w procesie

produkcyjnym ulega obróbce (np.: poprzez wszystkie zabiegi uprawowe). Jest

również środkiem pracy, przez który oddziałujemy na rośliny, a za ich

pośrednictwem na zwierzęta gospodarskie. Ziemia jest czynnikiem produkcji,

który w większości polskich rodzinnych gospodarstwach występuje w

minimum i stanowi poważne ograniczenie produkcji.

Rysunek 16. Przeciętna powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach prowadzących

działalność gospodarczą w poszczególnych powiatach ziemskich w 2010 roku [ha]


Przeciętna powierzchnia użytków rolnych gospodarstw prowadzących

działalność rolniczą w Polsce ciągle jest bardzo mała. W 2010 roku, według


Poznaniu

Przeciętna powierzchnia

UR gospodartwa rolniczego [ha]

21,1 do 38 (31)

17,3 do 21,1 (29)

14 do 17,3 (32)

11,9 do 14 (31)

10,3 do 11,9 (32)

8 do 10,3 (31)

6,4 do 8 (31)

5 do 6,4 (31)

3,2 do 5 (30)

1,5 do 3,2 (33)

149

danych Powszechnego Spisu Rolnego235, wynosiła w powiatach ziemskich

11,15 hektarów. Utrzymywały się dość duże różnice w poszczególnych

regionach Polski (rysunek 16). Przeciętnie największe gospodarstwa pod

względem powierzchni użytków rolnych zlokalizowane były w województwie

zachodnio-pomorskim. Prym wiodły powiaty: łobeski (37,98 ha), kamieński

(30,26 ha), gryficki (29,96 ha), białogardzki (28,84 ha). Najmniejszą przeciętną

powierzchnią użytków rolnych dysponowały gospodarstwa rolnicze z Polski

południowej, szczególnie z województw małopolskiego i podkarpackiego.

Powiatami ziemskimi charakteryzującymi się gospodarstwami o najmniejszej

powierzchni użytków rolnych były: żywiecki (1,55 ha), bielski 1,69 ha),

myślenicki (1,78 ha), chrzanowski (1,78 ha).

Tabela 30. Przeciętna powierzchnia UR gospodarstw położonych w regionach

rozwijających i ograniczających chów krów w latach 2002-2010

Wyszczególnienie

Przeciętna

powierzchnia

użytków

rolnych [ha]

Regiony rozwijające produkcję mleka Województwo podlaskie (bez powiatów hajnowskiego i sokólskiego) 11,95 Północna część województwa mazowieckiego (powiaty: ostrowski mazowiecki,

przasnyski, mławski, żuromiński, makowski, sokołowski, sierpecki, węgrowski,

pułtuski); 10,84

Południowo-wschodnia część województwa warmińsko-mazurskiego (powiaty:

szczycieński, piski, mrągowski, ełcki 17,01

Powiaty z województwa wielkopolskiego: gostyński, krotoszyński i kościański 13,19 Powiaty z województwa kujawsko-pomorskiego: rypiński i radziejowski; 10,68

Powiat łowicki z województwa łódzkiego 8,73

Regiony ograniczające produkcję mleka Powiaty województwa małopolskiego (brzeski śląski, suski, myślenicki, olkuski,

proszowicki, krakowski, bocheński, wadowicki, wielicki) 2,60

Powiaty województwa podkarpackiego (strzyżowski, jasielski, ropczycko-

sędziszowski, stalowowolski, rzeszowski, brzozowski, łańcucki, tarnobrzeski,

leżajski, jarosławski, dębicki, mielecki, przemyski, niżański) 2,83


Jak wynika z przedstawionych danych w tabeli 30, w roku 2010

występowały bardzo duże dysproporcje w przeciętnej powierzchni UR

będących w użytkowaniu gospodarstw rolniczych w regionach rozwijających i

ograniczających produkcję mleka. Dysponując powierzchnią 2-3 hektarów UR,

organizacyjnie jest niemożliwe, aby towarowa produkcja mleka z gospodarstwa

235

Dane z Powszechnego Spisu Rolnego 2010, nie precyzyjne opisują istniejącą

rzeczywistość. Z obserwacji autora wynika, że w praktyce rolniczej funkcjonuje cały szereg

umów (najczęściej ustnych) na dzierżawę ziemi, które nie są ujęte w statystykach

masowych.

150

pozwalała na utrzymanie rodziny rolniczej i ewentualną akumulację. Trzeba

poszukiwać innych źródeł dochodów. Pewną szansą na utrzymanie produkcji

mleka w takich gospodarstwach jest głębsza integracja (współdziałanie)

producentów mleka oraz przechwytywanie marży przetwórczej i handlowej

(małe przetwórstwo i sprzedaż bezpośrednia).

Z czynnikiem ziemi blisko związane jest zagadniecie kształtu rozłogu

gospodarstwa. Duża liczba, niewielka powierzchnia i znaczna odległość

roślinopól od ośrodka gospodarczego utrudnia organizację gospodarstwa

mlecznego oraz podnosi koszty produkcji. Brak kompleksowych badań w tym

aspekcie oraz danych statystycznych nie pozwalają na precyzyjną ocenę

gospodarstw w tym zakresie. Z przeprowadzonych badań z zastosowaniem

kwestionariusza wywiadu, w regionach ograniczających produkcję mleka

wynikało, że niekorzystny rozłóg należał do głównych przyczyn tej sytuacji.

Bardzo ważnym czynnikiem (znajdującym się wewnątrz) wpływającym

na organizację, wyniki ekonomiczno-produkcyjne i kierunki rozwoju

gospodarstw utrzymujących krowy mleczne są budynki inwentarskie i ich

wyposażenie. W naszych warunkach klimatycznych utrzymywanie krów

mlecznych bez obór jest niemożliwe. Spotykane są różne rozwiązania

konstrukcyjne i organizacyjne budynków inwentarskich. W Polsce funkcjonują

głównie obory uwięziowe, na płytkiej ściółce lub bezściołowe dla krów

mlecznych. Większość tych budynków została oddana do użytkowania w latach

70 lub 80-tych poprzedniego wieku. Dużą słabością obór tego typu są trudności

zapewnienia odpowiednich warunków mikrośrodowiskowych dla krów

mlecznych oraz organizacja utrzymania zwierząt wymuszaja relatywnie duże

nakłady pracy (zadawanie paszy, dój). Nowoczesne rozwiązania konstrukcyjne

budynków dla krów mlecznych, najczęściej stanowią obory

wolnostanowiskowe, bez poddasza użytkowego, z halą udojową lub robotem

do doju krów. Z uwagi na wysokie nakłady inwestycyjne związane z

budynkami inwentarskimi, ciągle poszukuje się rozwiązań konstrukcyjnych,

które zapewniłyby odpowiednie warunki dla krów mlecznych, dobrą

organizację pracy osób obsługujących zwierzęta i byłyby stosunkowo tanie.

Poszukiwania takie prowadzą do rozwiązań konstrukcyjnych obór dla krów

np.: bez ścian bocznych (tylko przesuwne kurtyny), zastępowania drogich

konstrukcji metalowych, konstrukcjami drewnianymi, itp. Mimo, że budynki

inwentarskie są bardzo ważnym elementem, decydującym o organizacji

gospodarstw, a przez to o wynikach ekonomiczno-produkcyjnych, brak jest w

statystyce masowej informacji na ten temat. Z badań autora, przeprowadzonych

w wybranych gminach, wynikało, że w regionach ograniczających produkcję

mleka obory są zużyte technicznie i moralnie. W regionach rozwijających

produkcję mleka powstają nowoczesne obory wolnostanowiskowe, dobrze

wyposażone (czasami przesadnie). Barierami w ich powstawaniu są: 1) zwarta

151

zabudowa wsi (mała powierzchnia ośrodka gospodarczego), 2) procedury

prawne związane z uzyskaniem pozwolenia na budowę, 3) wysokie nakłady

inwestycyjne (brak własnych środków i ograniczona dostępność kredytów

inwestycyjnych).

Kolejną grupą czynników, znajdującą się wewnątrz gospodarstw

rolniczych i mających wpływ na stan i możliwości rozwoju produkcji mleka,

jest wyposażenie w ciągniki, maszyny, narzędzia i urządzenia techniczne. Brak

jest precyzyjnych informacji statystycznych dotyczących tej problematyki

(poza prymitywnym wskaźnikiem jakim jest liczba ciągników na gospodarstwo

lub hektar UR). Z przeprowadzonych przez autora analiz, danych dotyczących

wykorzystania funduszy w ramach PROW 2007-2013 (działanie poprawiające

konkurencyjność gospodarstw rolniczych) wynika, że większość środków

przeznaczona została na inwestycje związane z zakupem ciągników i maszyn

rolniczych. Sytuacja ta sprawiła, że w znacznej części gospodarstw park

maszynowy został odnowiony. W przypadku pewnej części gospodarstw,

można nawet stwierdzić, że występuje przeinwestowanie w tym aspekcie. Dość

rażą sytuacje, gdzie można zauważyć nowoczesny ciągnik (o dużej mocy

silnika) współpracujący z maszyną „z poprzedniej epoki”. Z badań

przeprowadzonych z zastosowaniem kwestionariusza wywiadu, w gminach

rozwijających produkcję mleka wynikało, że znaczna liczba rolników

skorzystała z funduszy strukturalnych UE, głównie przeznaczając je na

inwestycje w odnowę ciągników i maszyn.

Bardzo ważnym czynnikiem, wpływającym na kierunki rozwoju

gospodarstw rolniczych są rodziny je prowadzące. To od postaw członków

rodzin zależą kierunki rozwoju gospodarstw rolniczych. Presja środowiska

lokalnego, możliwości pracy poza gospodarstwem, często mają wpływ na

decyzje w rodzinach rolniczych.

3.8.3.2. Możliwości pracy poza gospodarstwem rolniczym

W grupie czynników znacząco oddziałujących na gospodarstwa rolnicze,

zajmujące się chowem bydła mlecznego są możliwości pracy poza rolnictwem

oraz płaca za tę pracę. Sprawa jest o tyle skomplikowana, że czynników

wpływających na możliwości podjęcia pracy oraz wysokość płacy jest dużo236.

Do najważniejszych z nich należy zaliczyć kwalifikacje pracowników oraz

koniunkturę w gospodarce. Powstaje pytanie, czy rolnicy prowadzący

gospodarstwa mleczne mogą znaleźć pracę poza gospodarstwem i za jakie

wynagrodzenie? Nie ma badań naukowych, w których znajduje się odpowiedź

na tak postawione pytanie. Z obserwacji autora wynika, że przede wszystkim

236

Budnikowski T., (2009), Bezrobocie wyzwaniem współczesności, Wydawnictwo

Instytut Zachodni, Poznań, s. 57

152

ludzie młodzi (do 40 roku życia), którzy prowadzili gospodarstwa rolnicze

skłonni są do podejmowania pracy poza swoim gospodarstwem. Głównymi

motywami tych działań są: 1) chęć poprawy sytuacji dochodowej rodziny, 2)

brak możliwości rozwojowych gospodarstwa rolniczego, 3) okazja podjęcia

intratnej pracy w Polsce lub za granicą, 4) „presja środowiska lokalnego” –

wysokość dochodów sąsiadów i innych członków rodziny. Złożoność zjawiska

nakazuje podchodzić ostrożnie w formułowaniu wniosków związanych z

możliwościami podejmowania pracy pozarolniczej i wysokości wynagrodzeń

przez osoby prowadzące dotychczas gospodarstwa rolnicze. Pewnym obrazem

(niedoskonałym) pokazującym zróżnicowanie regionalne w możliwościach

pracy poza rolnictwem są informacje Głównego Urzędu Statystycznego o

wysokości płac i poziomie bezrobocia.

Rysunek 17. Przeciętna stopa bezrobocia rejestrowanego w poszczególnych powiatach w

2010 roku [%]

Źródło: opracowanie własne na postawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS 2012

Jak wynika z danych przedstawionych na rysunku 17, przeciętna stopa

bezrobocia zarejestrowanego w poszczególnych powiatach wahała się w 2010

roku od 2,3% w powiecie poznańskim do 22% w szydłowieckim. Do powiatów

charakteryzujących się najniższym bezrobociem zarejestrowanym w 2010 roku

należały głównie powiaty grodzkie oraz powiaty znajdujące się w pobliżu

dużych miast. Były to: Sopot (3%), Poznań (3,1%), bieruńsko-lędziński (3,4%),

Przeciętna stopa

bezrobocia w 2010 roku [%]

13,1 do 22 (50)

12 do 13,1 (31)

10,6 do 12 (37)

9,6 do 10,6 (38)

8,8 do 9,6 (31)

7,8 do 8,8 (38)

7,1 do 7,8 (38)

6,3 do 7,1 (39)

5,1 do 6,3 (38)

2,3 do 5,1 (38)

153

Gdynia (3,5%), Warszawa (3,5%), Gdańsk (3,7%), wrocławski (3,7%),

grodziski mazowiecki (3,8%), Kraków (3,8%), pszczyński (3,8%). Powiaty

charakteryzujące się najwyższym bezrobociem zarejestrowanym w 2010 roku

znajdowały się w różnych częściach Polski i ich cechą charakterystyczną było

peryferyjne położenie względem dużych miast. Do dziesięciu powiatów

charakteryzujących się najwyższym bezrobociem zarejestrowanym należały:

przysuski (20,6%), radomski (17,9%), lipnowski (17,4%), białogardzki

(17,3%), bartoszycki (17,2%), piski (16,7%), brzozowski (16,3%), leski

(15,8%), włocławski (15,6%), braniewski (15,6%).

Ważnym zagadnieniem są zmiany w poziomie bezrobocia w ostatnich

latach. Jak wynika z danych GUS, największe zmniejszenie bezrobocia

zarejestrowanego miało miejsce w latach 2003-2010 w powiatach

województwa warmińsko - pomorskiego, pomorskiego i zachodnio -

pomorskiego. Wśród powiatów dominował gołdapski, w którym stopa

bezrobocia rejestrowanego zmniejszyła się w latach 2003-2010 z poziomu 28,3

do 12,2%.

Rysunek 18. Przeciętna płaca brutto w poszczególnych powiatach w 2010 roku [zł]


Sytuację na rynku pracy, w poszczególnych regionach Polski, dość

dobrze opisuje informacja o wynagrodzeniach za pracę. Jak wynika z danych

GUS, poziom płac w Polsce jest dość mocno zróżnicowany regionalnie. W

Przeciętna płacabrutto w 2010 roku [zł]

3 190 do 6 020 (55)

3 040 do 3 190 (31)

2 920 do 3 040 (34)

2 860 do 2 920 (35)

2 800 do 2 860 (34)

2 740 do 2 800 (42)

2 690 do 2 740 (32)

2 640 do 2 690 (36)

2 570 do 2 640 (38)

2 100 do 2 570 (41)

154

2010 roku, przeciętna miesięczna płaca brutto wahała się od 2 106,84 zł w

powiecie kępińskim do 6 012,95 zł w powiecie lubińskim. Do dziesięciu

powiatów, w których zanotowano najwyższe płace w 2010 roku należały:

Jastrzębie-Zdrój (5 213,89 zł), Warszawa (4 694,47 zł), bełchatowski (4 628,24

zł), Katowice (4 563,66 zł), łęczyński (4 428,15 zł), pruszkowski (4 272,59 zł),

Płock (4 133,5 zł), Gdańsk (4 108,37 zł), Jaworzno (4 046,73 zł) i Sopot

(3 941,65 zł). W analizie otoczenia gospodarstw mlecznych, związanej z

możliwościami pracy poza gospodarstwem rolniczym i ewentualną „presją

dochodową” ze strony gospodarstw domowych niezwiązanych z prowadzeniem

działalności rolniczej, trzeba podkreślić ciągle rosnący poziom wynagrodzeń za

pracę w działach pozarolniczych.

Rysunek 19. Liczba podmiotów gospodarczych wpisanych do rejestru REGON w

odniesieniu do 10 000 mieszkańców w poszczególnych powiatach w 2010 roku


W latach 2002 - 2010 przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w

Polsce zwiększyło się z poziomu 1 895 zł do 2 899 zł. W poszczególnych

regionach, na skutek różnych czynników związanych z samym

funkcjonowaniem przedsiębiorstw (wzrost wydajności pracy), jak również

czynników związanych z szeroko rozumianym otoczeniem przedsiębiorstw,

wzrost wynagrodzenia za pracę przebiegał z różnym nasileniem. Największy

przyrost płac został odnotowany w powiatach województwa dolnośląskiego,

Podmioty wpisane do rejestru

REGON na 10 ty s. ludności (2010 r.)

1 100 do 2 200 (58)

1 020 do 1 100 (31)

960 do 1 020 (44)

900 do 960 (30)

830 do 900 (36)

770 do 830 (28)

730 do 770 (33)

680 do 730 (34)

620 do 680 (44)

420 do 620 (39)

155

szczególnie w powiecie wałbrzyskim (z 1 639 zł do 3 281 zł), powiecie

lubińskim (z 3 384 zł do 6 103 zł) oraz powiecie złotoryjskim (z 1 823 zł do

3 159 zł).

Tabela 31. Wybrane mierniki i wskaźniki prezentujące zmiany w otoczeniu gospodarstw

rolniczych w regionach rozwijających i ograniczających chów krów w latach 2002-2010

Wyszczególnienie

Przeciętna

stopa bezrobocia

rejestro-

wanego w 2010 roku

[%]

Przeciętna

miesięczna płaca brutto

w 2010 roku

[zł]

Przyrost

przeciętnej miesięcznej

płacy brutto w

latach 2002-2010 [zł]

Liczba

podmiotów gospodarczych

wpisanych do

rejestru REGON na 10 000

mieszkańców w

2010 roku

Regiony rozwijające produkcję mleka Województwo podlaskie (bez

powiatów hajnowskiego i sokólskiego) 8,7 2902 1051 637

Północna część województwa

mazowieckiego (powiaty: ostrowski

mazowiecki, przasnyski, mławski,

żuromiński, makowski, sokołowski,

sierpecki, węgrowski, pułtuski);

11,0 2735 949 727

Południowo-wschodnia część

województwa warmińsko-

mazurskiego (powiaty: szczycieński,

piski, mrągowski, ełcki

14,5 2764 946 783

Powiaty z województwa

wielkopolskiego: gostyński,

krotoszyński i kościański 6,6 2701 946 893

Powiaty z województwa kujawsko-

pomorskiego: rypiński i radziejowski; 13,1 2613 944 743

Powiat łowicki z województwa

łódzkiego 6,5 2718 922 701

Regiony ograniczających produkcję mleka

Powiaty województwa małopolskiego

(brzeski śląski, suski, myślenicki,

olkuski, proszowicki, krakowski,

bocheński, wadowicki, wielicki)

6,8 2868 968 898

Powiaty województwa

podkarpackiego (strzyżowski,

jasielski, ropczycko-sędziszowski,

stalowowolski, rzeszowski,

brzozowski, łańcucki, tarnobrzeski,

leżajski, jarosławski, dębicki, mielecki,

przemyski, niżański)

11,5 2740 966 632


Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 31, pomiędzy regionami

rozwijającymi i ograniczającymi produkcję mleka w 2010 roku, nie zachodziły

bardzo wyraźne różnice pomiędzy poziomem przeciętnej płacy, stopą

bezrobocia i liczbą podmiotów gospodarczych w relacji do liczby

156

mieszkańców. Brak wyraźnych różnic, wskazywanych w statystyce

masowej, pomiędzy wydzielonymi regionami skłonił autora do

pogłębionych badań z zastosowaniem kwestionariusza wywiadu w

wybranych gminach (opis w części metodycznej)

3.7.4. Opinie pracowników gmin o przyczynach rozwoju bądź stagnacji

produkcji mleka w gospodarstwach rolniczych

W nowej ekonomii instytucjonalnej ważne znaczenie ma kategoria

zasobów specyficznych (asset specificity), które m.in. cechują się tym, że mogą

występować tylko w danym miejscu (mogą być tylko tu a nie gdzie indziej)237.

Powstaje pytanie, czy w opiniach osób funkcjonujących w strukturach gmin,

gdzie zanotowano rozwój lub stagnację produkcji mleka były jakieś szczególne

uwarunkowania, które doprowadziły do tego stanu? Przeprowadzono badania

(z zastosowaniem kwestionariusza wywiadu), w których próbowano

poszukiwać odpowiedzi na postawione pytanie. Badania przeprowadzono z

pracownikami gmin zajmującymi się problemami rolnictwa.

3.7.4.1. Gminy z regionów rozwijających produkcję mleka

Z badań wynikało, że wśród głównych czynników oddziaływujących na

rozwój gospodarstw rolniczych w kierunku produkcji mleka były: (tabela 32)

a) Pozytywne uwarunkowania historyczne. Produkcja mleka w

gospodarstwach z wydzielonego regionu zawsze była istotną działalnością.

W latach 70-tych, pod wpływem wówczas realizowanej polityki wiele

gospodarstw przeprowadziło działania inwestycyjne (głównie budowa

obór dla krów) w oparciu o atrakcyjne kredyty. Gospodarstwa zostały

ukierunkowane na produkcję mleka, co wymuszało dalszy rozwój w tym

kierunku produkcji.

b) Brak alternaty dla innej działalności. Słaba jakość gleb, brak zbytu dla

innych produktów rolniczych (m.in. ziemniaków), brak pracy poza

gospodarstwem zmuszała rolników (często mimo niekorzystnej

koniunktury na mleko) do kontynuowania rozpoczętej działalności.

Szczególnie proces ten uwidocznił się na początku lat 90-tych (po

urynkowieniu gospodarki), w których ceny mleka w skupie bardzo

wyraźnie zmniejszyły się. W całej Polsce nastąpiła redukcja pogłowia

krów, natomiast w niektórych częściach „regionu zdefiniowanego jako

237

Wilkin J., 2010: Wielofunkcyjność rolnictwa – nowe ujęcie roli rolnictwa w gospodarce

i społeczeństwie, [w] Wielofunkcyjność rolnictwa, pod redakcją J. Wilkina, Wydawnictwo

IRWiR PAN, Warszawa

157

rozwijający produkcję mleka” nastąpiło zwiększenie produkcji

(szczególnie w byłym województwie łomżyńskim).

c) Inicjatywy kierownictwa lokalnych mleczarni. Niektóre mleczarnie, po

urynkowieniu gospodarki, podjęły różnego rodzaju działania zmierzającce

do utrzymania (a nawet zwiększania) produkcji mleka w gospodarstwach

rolniczych. Dobrym przykładem była OSM Piątnica, w której

wprowadzono nowy produkt (serek wiejski) i jednocześnie motywowano

rolników do poprawy jakości dostarczanego mleka. Uruchomiono

określone środki finansowe na niskoprocentowe pożyczki dla rolników na

zakup schładzalników mleka, dojarek i krów mlecznych. Wprowadzono

możliwość zaopatrywania się rolników w mleczarni w preparaty

dezynfekcyjne do wymion, maści i balsamy stosowane w profilaktyce

schorzenń wymion oraz części zamienne do dojarek. Dodatkowo

uruchomiono, na szeroką skalę, działalność szkoleniową. Oprócz tych

działań zaczęto oddziaływać na rolników sposobem kalkulowania ceny za

dostarczane do mleczarni mleko. Zaczęto ustalać cząstkowe elementy

sumarycznej ceny za mleko. Podjęcie tych działań we właściwym czasie

miało wpływ na proces zmian w produkcji mleka w gospodarstwach

rolniczych.

d) Programy szkoleniowo – wdrożeniowe. Uruchomiono szereg programów

dla liderów lokalnej społeczności, dotyczących nowoczesnej produkcji

mleka (szczególnie w latach 90-tych). Mocno w pamięci przedstawicieli

władz lokalnych utkwił tzw. „program turoślański”. Realizowany był on w

trzech etapach. Pierwszy w latach 1991-1992 i obejmował 13 gospodarstw

zlokalizowanych w gminie Turośl. Kolejny etap realizowany w latach

1993-1995 obejmował swym zasięgiem już 50 gospodarstw i ostatni o

najszerszym zasięgu bo uczestniczyło w nim ponad 200 gospodarstw z

ówczesnych pięciu województw Polski północno-wschodniej

(białostockie, ciechanowskie, olsztyńskie, ostrołęckie, suwalskie).

Szczególnie istotnym dla rozwoju produkcji mleka w regionie był etap

pierwszy realizowanego projektu. 13 rolników wybranych do projektu

uczestniczyło, wspólnie z żonami w 2-u tygodniowym studyjnym

wyjeździe do Holandii, gdzie poznawali funkcjonowanie nowoczesnych

gospodarstw ukierunkowanych na produkcję mleka. Po przyjeździe do

Polski, częściowo z uzyskanych dotacji na realizację projektu, częściowo z

kredytów preferencyjnych, zmodernizowali lub wybudowali obory,

zakupili maszyny do sporządzania sianokiszonki. Dało to wyraźny impuls

dla społeczności lokalnej238.

238

Polsko-holenderski Projekt Rozwoju Prywatnych Gospodarstw Mlecznych opierał się

m.in. na zasadzie intensywnego doradztwa typu „praktycznego współdziałania”. Aby

158

e) Możliwości wyjazdu do pracy za granicę. Rozwijanie produkcji mleka

wymaga działań inwestycyjnych (modernizacja lub budowa budynków

inwentarskich, zakup maszyn i urządzeń, itp.). W latach 90-tych, znaczna

liczba mieszkańców z ówczesnego województwa łomżyńskiego (głównie z

okolic Siemiatycz) wyjeżdżała do pracy do krajów Europy Zachodniej i

USA. Zarobione pieniądze były inwestowane w Polsce, często w

gospodarstwach rolniczych.

f) Korzystna koniunktura na mleko po wejściu do UE. Znaczna liczba

gospodarstw z regionu zdefiniowanego jako „rozwijający produkcję

mleka” w momencie przystąpienia Polski do UE prowadziła towarową

produkcję mleka. Korzystna koniunktura pozwalała na dalszy rozwój

gospodarstw.

g) Dostęp do funduszy strukturalnych UE. Względnie wysoka towarowość

gospodarstw (wcześniej realizowane inwestycje) umożliwiły korzystanie z

funduszy strukturalnych UE. Głownie pozwoliły one na odnowienie parku

maszynowego.

Reasumując przedstawione czynniki, można wyraźnie stwierdzić, że

konsekwentne postępowanie lokalnej społeczności w kierunku rozwijania

produkcji mleka w gospodarstwach rolniczych (czasami mimo niekorzystnych

warunków zewnętrznych) i wykorzystywanie pojawiających się szans w

przeciągu wielu lat było główną przyczyną istniejącej sytuacji.

Tabela 32 . Główne impulsy zewnętrzne przyczyniające się do rozwoju gospodarstw *

Wyszczególnienie Odsetek wskazań razem

1 2 3 4 5

Pozytywne uwarunkowania historyczne 24 21 29 19 7 100

Brak alternatywny dla innej działalności 22 28 20 10 20 100

Inicjatywy kierownictwa lokalnych mleczarni 17 13 20 15 21 86

Programy szkoleniowo – wdrożeniowe 12 11 18 15 22 78

Możliwości wyjazdu do pracy za granicą 2 2 5 10 5 24

Korzystna koniunktura na mleko po wejściu do UE 10 15 5 15 5 50

Dostęp do funduszy strukturalnych UE 13 10 3 16 20 62

*respondenci wskazywali „impulsy”, szeregując je od najważniejszych (1- najważniejszy, 5 –

najmniej ważna)

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych

osiągnąć takie współdziałanie zatrudniono doradców posiadających osobiste doświadczenie

i rozległą wiedzę na temat praktycznego, nowoczesnego prowadzenia gospodarstw

mlecznych. Więcej informacji na temat realizacji tego projektu można znaleźć w pracy:

Witkowski M., 1997: Efektywność ekonomiczno-organizacyjna I etapu Projektu Rozwoju

Prywatnych Gospodarstw Mlecznych w Turośli, [w] Postęp techniczny a organizacja

gospodarstw rolniczych, pod redakcją Manieckiego F., Wydawnictwo SGGW, Warszawa

159

Do realizacji celów postawionych w pracy, konieczna była identyfikacja

głównych barier pojawiających się w dalszym rozwoju produkcji mleka w

gospodarstwach z wydzielonego regionu. Badania opinii przeprowadzone

wśród pracowników gmin wskazywały, że były to: (tabela 33)

a) Niskoopłacalna produkcja rolnicza. Wskazana bariera ma charakter

bardzo względny. Z doświadczeń autora wynika, że podawana jest zawsze

przez rolników lub przedstawicieli lokalnych w badaniach prowadzonych

przez osoby spoza środowiska lokalnego. Dlatego nie należy jej uznawać

za kluczową.

b) Brak możliwości zakupu ziemi. Do rozwijania produkcji rolniczej, a

szczególnie mleka w gospodarstwach, konieczne są UR. Niezbędne są one

do uprawy roślin pastewnych (szczególnie przeznaczonych na pasze

objętościowe) i do zagospodarowania nawozów organicznych. Ciągły

rozwój znacznej liczby gospodarstw z wydzielonego regionu, w kierunku

produkcji mleka (często maszyny, ciągniki, urządzenia będące w zasobach

gospodarstwa pozwalałyby na zagospodarowanie większej powierzchni)

powoduje wzmożony popyt na ziemię. Ceny są bardzo wysokie, a podaży

praktycznie nie ma. Sytuacja ta hamuje dalszy rozwój gospodarstw

rolniczych.

c) Rosnące wymagania rolnośrodowiskowe i sposób naliczania dopłat

bezpośrednich. Bariera ta związana jest z wcześniej wymienianą (brak

możliwości zakupu UR), ponieważ wprowadzane ograniczenia

rolnośrodowiskowe odwołują się do zasobów ziemi (np. produkcja 170 kg

azotu zawartego w nawozach organicznych na ha UR). Sposób naliczania

dopłat bezpośrednich, gdzie głównym kryterium jest powierzchnia UR

hamuje obrót ziemią i kapitalizuje jej wartość.

d) Brak własnych środków finansowych na rozwój gospodarstw w

kierunku produkcji mleka. Chów krów mlecznych jest działalnością

kapitałochłonną. Potrzebne są budynki inwentarskie, zwierzęta o

odpowiednim potencjale genetycznym i określony zestaw maszyn

(szczególnie związanych z pozyskiwaniem pasz objętościowych). Sytuacje

ta wywołują duże zapotrzebowanie na kapitał. Brak względnej stabilności

na rynku mleka (wahania cen w ostatnich latach) hamują decyzje o

korzystaniu z zewnętrznych źródeł finansowania. Fundusze strukturalne z

UE umożliwiały, praktycznie (bez większych problemów

administracyjnych) inwestycje w ciągniki, maszyny i urządzenia. Dużo

trudniej było realizować inwestycje budowlane w oparciu o fundusze

strukturalne UE.

160

e) Zwarta zabudowa wsi (brak możliwości budowy budynków

inwentarskich). Zwiększanie pogłowia krów w gospodarstwach

rolniczych wiąże się z budową lub modernizacją obór. Szczególnie w

przypadku budowy większych obór (często wolnostanowiskowych),

potrzebny jest odpowiednich rozmiarów ośrodek gospodarczy. Układy wsi

o zwartej zabudowie, wynikające z uwarunkowań historycznych,

uniemożliwią realizację tego typu inwestycji. Przeniesienie budowy poza

obszar wsi wiąże się z problemami przyłączenia do sieci elektrycznej,

wodociągowej i kanalizacyjnej. Sytuacja ta hamuje inwestycje.

f) Brak następców w gospodarstwach rolniczych. Duża pracochłonność

produkcji mleka w gospodarstwach rolniczych zniechęca potencjalnych

następców do kontynuowania tej produkcji.

Tabela 33. Bariery rozwoju gospodarstw *

Wyszczególnienie Odsetek wskazań [%] razem

1 2 3 4 5

Skomplikowane procedury ubiegania się o środki z

funduszy europejskich i kredytów preferencyjnych - - - 10 12 22

Rosnące wymagania rolnośrodowiskowe 7 7 6 5 22 47

Sposób naliczania dopłat bezpośrednich (do ha UR) - - 13 13 7 33

Brak możliwości zakupu ziemi 32 41 27 - 100

Brak następców w gospodarstwach rolniczych - - 5 - 4 9

Możliwość pracy poza gospodarstwem - - - 4 14 18

Brak poszanowania w lokalnym społeczeństwie dla

zawodu rolnika - - - 3 3 6

Nisko opłacalna produkcja rolnicza 43 21 5 15 - 84

Zwarta zabudowa wsi (brak możliwości budowy

budynków inwentarskich) 18 22 23 37 - 100

Brak własnych środków 9 21 13 38 81 *respondenci wskazywali bariery, szeregując je od najważniejszych (1- najważniejsza, 5 – najmniej

ważna)


3.7.4.2. Gminy z regionów ograniczających produkcję mleka

Z badań wynikało, że wśród głównych czynników oddziaływujących na

stagnację produkcji mleka w gospodarstwach rolniczych, z regionów

zdefiniowanych, jako ograniczające produkcję mleka były (tabela 34):

a) Negatywne uwarunkowania historyczne. Produkcja mleka w

gospodarstwach z wydzielonych regionów zawsze była działalnością

uboczną. Mała powierzchnia gospodarstw nie pozwalała na rozwinięcie tej

działalności (zbyt mała powierzchnia paszowa).

161

b) Rosnące wymagania jakościowe skupowanego mleka239. Aby sprostać

wymaganiom jakościowym skupowanego mleka (lata 2003-2007),

konieczne było zapewnie odpowiednich warunków utrzymania krów i

przechowywania mleka. Pojawiła się potrzeba inwestycji w tym zakresie,

np. zbiorników chłodzących do mleka. Brak kapitału i mała skala

produkcji mleka uniemożliwiała (lub poddawała w wątpliwość sens

ekonomiczny) tego typu działań.

c) Mała skala produkcji mleka (mały potencjał produkcyjny). Aby

uzyskać dochód, pozwalający na utrzymanie rodziny rolniczej i

akumulację z prowadzonej produkcji (chowu krów mlecznych), konieczne

było dysponowanie określoną wielkością produkcji. W wydzielonym

regionie, przeważały gospodarstwa utrzymujące kilka krów mlecznych z

potencjałem produkcyjnym (zasoby ziemi, budynki, maszyny)

dostosowanym do tej skali. Realizowana produkcja rolnicza nie

umożliwiała uzyskania dochodów zapewniających utrzymanie rodzin, nie

wspominając o akumulacji. Sytuacja ta powodowała poszukiwanie innych

źródeł dochodu i odchodzenie od pracochłonnej produkcji mleka.

d) Duże potrzeby kapitałowe na rozwój. Aby mógł nastąpić rozwój

działalności, w tym przypadku produkcji mleka, konieczne są inwestycje,

które z kolei pociągają za sobą zapotrzebowanie na kapitał. Produkcja

mleka, z grupy działalności rolniczych, należy do

wysokokapitałochłonnych. Zwiększenie jej rozmiarów, w znacznej liczbie

gospodarstw rolniczych z wydzielonego regionu, nie mogło się odbyć ze

względu na barierę kapitałową. Rolnicy nie dysponowali własnymi

środkami a uzyskanie finansowania z zewnątrz było praktycznie

niemożliwe (szczególnie w latach 90-tych).

e) Brak wyraźnych impulsów zewnętrznych z mleczarni, doradztwa,

nauki. Badani respondenci akcentowali brak działań przedstawicieli

lokalnych mleczarni, doradztwa i nauki w zakresie wyznacznia

pożądanych kierunków rozwoju gospodarstw utrzymujących krowy z

wydzielonego regionu. Brak programów szkoleniowych, które mogłyby

239

W Polsce, do 25 października 2002 roku wymagania dla mleka surowego określała

Polska Norma o symbolu PN-A-86002 "Mleko surowe do skupu - Wymagania i badania”,

opracowana w 1985 roku i nowelizowana w 1999 roku. Norma ta, przy opracowywaniu

częściowo wzorowana była na dokumencie Unii Europejskiej - Dyrektywie Rady 92/46

EEC z 16 czerwca 1992 r., formułującym zasady dotyczące warunków sanitarnych w

produkcji i wprowadzaniu na rynek mleka surowego, pasteryzowanego oraz produktów

mlecznych. Od 1 stycznia 2003 roku, do produkcji mleka spożywczego i przetworów

mlecznych nie mogło być używane mleko klasy II, a od stycznia 2007 roku nie można było

już skupować mleka o parametrach klasy I (tylko parametry mleka klasy Ekstra).

162

wykreować lokalnych liderów wskazywany był jako ważna przyczyna

istniejącego stanu.

f) Fundusze strukturalne UE, programy rolno środowiskowe, sposób

naliczania dopłat bezpośrednich. Zdaniem respondentów, niektóre

programy realizowane w oparciu o fundusze UE, nie sprzyjają rozwojowi

produkcji rolniczej, w tym produkcji mleka. Szczególnie akcentowano

niedostosowanie programów rolno-środowiskowych do lokalnych

warunków. Z punktu widzenia rolników, lepiej jest korzystać z pieniędzy

przeznaczonych na programy rolno-środowiskowe niż zajmować się

produkcją rolniczą. Także sposób naliczania dopłat bezpośrednich nie

sprzyja przemianom w regionie.

Tabela 34 . Główne impulsy zewnętrzne przyczyniające się do stagnacji gospodarstw w

produkcji mleka *

Wyszczególnienie Odsetek wskazań razem

1 2 3 4 5

Negatywne uwarunkowania historyczne - 22 12 10 12 56

Rosnące wymagania jakościowe dla skupowanego

mleka 10 22 8 14 28 82

Mała skala produkcji mleka (mały potencjał

produkcyjny) 45 32 - 12 11 100

Duże potrzeby kapitałowe na rozwój 35 24 13 18 10 100

Brak wyraźnych impulsów zewnętrznych z mleczarni,

doradztwa, nauki - - 25 11 12 48

Sposób naliczania dopłat bezpośrednich - - 10 12 11 33

Fundusze UE - w tym. „Programy rolno-

środowiskowe” 10 - 32 23 16 81

*respondenci wskazywali „impulsy”, szeregując je od najważniejszych (1- najważniejszy, 5 –

najmniej ważna)


3.7.5. Opinie pracowników gmin o możliwych kierunkach zmian w

gospodarstwach rolniczych w latach następnych

Poszukując przyczyn dokonujących się zmian w gospodarstwach

rolniczych zajmujących się produkcją mleka, autor jednocześnie próbował

poznać poglądy pracowników gmin (zajmujących się problematyką rolnictwa)

co do dalszych kierunków zmian w perspektywie 5-ciu kolejnych lat.

163

Tabela 35. Opinie o rodzajach gospodarstw rolniczych (pod względem kierunku produkcji

w perspektywie kolejnych pięciu lat), które będą dominować w gminach (przeciętny

odsetek gospodarstw)

Wyszczególnienie Przeciętny %

gospodarstw

Gminy z regionów rozwijających produkcję mleka

Produkcja roślinna + produkcja zwierzęca + praca poza gospodarstwem 15

Produkcja roślinna + praca poza gospodarstwem 10

Specjalizacja w chowie bydła mlecznego 60

Specjalizacja w chowie trzody chlewnej 5

Żywiec wołowy + praca poza gospodarstwem 10

Gminy z regionów ograniczających produkcję mleka

Produkcja roślinna + produkcja zwierzęca + praca poza gospodarstwem 21

Produkcja roślinna + praca poza gospodarstwem 45

Specjalizacja w chowie bydła mlecznego 2

Żywiec wołowy + praca poza gospodarstwem 18

„Dopłaty rolnośrodowiskowe”+ praca poza gospodarstwem 14


Jak wynika z danych zaprezentowanych w tabeli 35, w gminach z

regionów zdefiniowanych, jako rozwijające produkcję mleka (w opinii

pracowników gmin), należy oczekiwać dalszej specjalizacji gospodarstw w

produkcji mleka i zwiększania jej rozmiarów. Wynika to z faktu, że znaczna

liczba gospodarstw podjęła działania inwestycyjne w tym kierunku (kilka, czy

nawet kilkanaście lat wcześniej) i logiczne wydaje się jej rozwijanie. Na

przeszkodzie tych działań może stać kwestia „dostępu do ziemi” . W regionach

zdefiniowanych, jako ograniczające produkcję mleka, pracownicy gmin

przewidują dalszy proces zmniejszania pogłowia krów i produkcji mleka.

Dominującym modelem gospodarstw wiejskich, w przyszłości może być

czerpanie głównych dochodów z pracy poza gospodarstwem rolniczym, przy

wykorzystaniu zasobów gospodarstwa do ekstensywnej produkcji roślinnej.

Pojawiała się sie sugestia, że możliwym kierunkiem rozwoju w części

gospodarstw rolniczych z wydzielonego regionu, może być chów bydła

mięsnego i praca poza gospodarstwem.

164

ROZDZIAŁ 4.

TEORETYCZNE MODELE ROZWOJU GOSPODARSTW I REGIONÓW W PRODUKCJI MLEKA W POLSCE

4.1. Koncepcje rozwoju rolnictwa wyznacznikiem zmian w

gospodarstwach mlecznych

W teoretycznych modelach rozwoju rolnictwa dominują dwie

przeciwstawne koncepcje. Różnice polegają na odmiennych poglądach na

tempo wprowadzania pożądanych zmian oraz sposobu ich wprowadzania.

Pierwsza z nich – „strategia ewolucji naturalnej”, zakłada rozwój

gospodarstw rolniczych w sposób powolny i systematyczny pod wpływem

działań wewnętrznych i zewnętrznych. Bardzo ważne, w wymienionej

koncepcji, są zmiany, które dokonują się od wewnątrz. Ich głównym motorem

są zmiany pokoleniowe dokonujące się w gospodarstwach rolniczych. Odejście

starej i wejście nowej generacji zwykle oznacza reorganizację gospodarstwa.

Sam upływ czasu i „ciśnienie” z zewnątrz (naśladownictwo nowych modeli

życia, nowe technologie, wymagania rynku, skłonność lub awersja do ryzyka)

wymuszają określone zmiany240. Gospodarstwo rolnicze zmienia się podobnie

jak rolnik, kierujący tą jednostką. Najczęściej na początku, podejmowane są

działania inwestycyjne zakłócające istniejącą równowagę, następnie następuje

dojrzałość (generowanie korzyści z wcześniejszych inwestycji), okres

schyłkowy (brak działań inwestycyjnych) i przekazanie gospodarstwa następcy.

Przy tego typu koncepcji rozwoju, ważne jest, aby okres schyłkowy trwał jak

najkrócej.

Druga koncepcja rozwoju rolnictwa – „strategia wymuszonego rozwoju

rolnictwa” (indukowanego rozwoju), zakłada, że główne impulsy dla rozwoju

rolnictwa muszą być wniesione doń z zewnątrz. Koncepcję sformułowali

czołowi amerykańscy ekonomiści rolni: Y. Hayami i V.W. Ruttona241.

Upowszechniona została w Polsce przez J. Wilkina242. Zgodnie z wymienioną

koncepcją, rolnictwo generuje zbyt słabe siły wewnętrzne, aby mogły one

240

Woś A., (2004), W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa; IERiGŻ,


241 Hayami Y., Rutton V.W., (1985), Agricultural Development an International

Perspective, Bltimore

242 Wilkin J., (1986), Współczesna kwestia agrarna, Warszawa 1986

165

wywołać proces wzrostowy i utrzymać go w stanie dynamicznej równowagi.

Twierdzi się, że bez odpowiedniej ingerencji państwa efekty zewnętrzne

mogą być zbyt słabe i wówczas równowaga w gospodarce może ustalić się

poniżej optimum. Szczególnie takie zjawisko może mieć miejsce w

gospodarkach z rolnictwem „opóźnionym technologicznie”. Podniesienie

rolnictwa na wyższy poziom może przyczynić się do poprawy jego

efektywności. Co z kolei, jak pisze Woś A., „może przyczynić się do

mniejszego obciążenia całej gospodarki kosztami jego rozwoju”243. A.

Czyżewski wysuwa dalej idący wniosek twierdząc, że „..oczywiste jest dzisiaj,

że ani rozdrobnione rolnictwo chłopskie, ani wielkoobszarowe gospodarstwa

farmerskie nie są wstanie realizować i godzić interesów ekonomicznych,

społecznych i środowiskowych. Stąd odkryciem czasów nam współczesnych

(początków XX w) jest racjonalnie prowadzona polityka rolna…”244. W ramach

koncepcji wmuszonego rozwoju rolnictwa sformułowano dwie interesujące

teorie: polaryzacji dwubiegunowej i zrównoważonego rozwoju. Teoria

polaryzacji dwubiegunowej zakłada, że należy doprowadzić do spolaryzowania

silnych ekonomicznie gospodarstw rolniczych i gospodarstw nierozwojowych

(socjalnych). W polskich warunkach sprowadzałoby się to do wspierania

inwestycyjnego tylko gospodarstw silnych ekonomicznie z środków

budżetowych na rolnictwo, natomiast gospodarstwa nierozwojowe (socjalne)

stanowiłby przedmiot polityki społecznej. Działania te prowadziłyby do

zwiększenia siły ekonomicznej gospodarstw już silnych ekonomicznie.

Skutkiem tych działań byłaby koncentracja produkcji w gospodarstwach

rolniczych, co mogłoby poprawić konkurencyjność polskiego rolnictwa na

arenie międzynarodowej. Problemem w założonej teorii są gospodarstwa słabe

ekonomicznie (socjalne), których pozostawienie samym sobie i polityce

społecznej mogłoby mieć bardzo negatywne następstwa na obszarach

wiejskich. Z punktu widzenia Państwa, działanie takie nie miałoby żadnego

uzasadnienia ekonomicznego. Wspierane musiałyby być zarówno

gospodarstwa silne ekonomicznie, jak również gospodarstwa socjalne. Poza

tym, podział społeczności wiejskiej na ludzi „rozwojowych” i

„nierozwojowych” i naznaczenie rodzin (w tym - dzieci) taką skazą nie

przyczyniałby się do pożądanego kierunku zmian. Niewątpliwą korzyścią

wprowadzonego podziału byłaby prawdziwa informacja o stanie polskiego

rolnictwa i obszarów wiejskich. Jak znaczna liczba ludności zamieszkującej

obszary wiejskie to bezrobotni, wymagający wsparcia socjalnego.

Teorią bardzo często lansowaną w kształtowaniu rozwoju rolnictwa

(obszarów wiejskich) jest „teoria zrównoważonego rozwoju”. Równowaga jest

243

Woś A., (2004), W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa; ….,op cit, s. 22

244 Czyżewski A., (2011), Dylematy kwestii agrarnej w panoramie dziejów, ….,op cit, s.19

166

jednym z ważniejszych pojęć w ekonomii. Wszystkie organizmy złożone, takie

jak gospodarka narodowa i wyodrębnione w niej sektory dążą do równowagi.

Istotą procesów rozwojowych jest równowaga dynamiczna, czyli stan

przejściowy, krótkookresowy. Spowodowane jest to naturą człowieka, który

nigdy w pełni nie jest zadowolony i potrzebuje ciągłych wyzwań. Po

osiągnięciu określonego poziomu równowagi podejmuje kolejne działania,

które burzą dotychczasową równowagę i w późniejszym czasie przenoszą ją na

inny poziom. Z definicji równowag, wyprowadza się pojecie „rozwój

zrównoważony”. Woś A. definiuje go w następujący sposób: „ Jest to taki

model rozwoju gospodarczego, w którym: 1) wszystkie potencjały jakim

dysponuje społeczeństwo są wykorzystane, 2) relacje pomiędzy tymi zasobami

pozwalają na wysokie (optymalne) ich wydajności (produkcyjności), 3) zasoby

czynne w produkcji są opłacane proporcjonalnie do ich produkcyjności, 4)

konsekwencją tego jest trwała równowaga rynkowa, co oznacza, że cały

istniejący popyt na poszczególne dobra i usługi jest pokryty, a cała podaż na

rynku może być zrealizowana” 245. W ramach teorii zrównoważonego rozwoju

można wyróżnić „teorię rolnictwa zrównoważonego”. Autor jest

zwolennikiem rozwoju gospodarstw rolniczych w sposób dynamicznie

zrównoważony pod wypływem impulsów z zewnątrz, wynikających z wizji

rozwoju rolnictwa i sektora agrobiznesu w Polsce. Obecnie (2012 rok) brak

jest wyraźnych wskazań odnośnie pożądanych kierunków rozwoju. Dominuje

koncepcja „ewolucji naturalnej” z przypadkowymi działaniami

związanymi z wypłatą środków z funduszy strukturalnych UE246. W

przewidywaniu możliwych zmian w rozwoju gospodarstw zajmujących się

produkcją mleka (modele gospodarstw) a w konsekwencji zmian w

poszczególnych regionach Polski (modele rozwoju regionów) uwzględnione

zostaną proponowane wytyczne UE zawarte w propozycjach Wspólnej Polityki

Rolnej UE na lata 2014-2020.

245

Woś A., (2004), W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa, ….,op cit, s. 22

246 Dobrym przykładem, przedstawiającym opisaną sytuację, jest realizacja działania

„Renty strukturalne” w ramach PROW 2007-2013. Działanie to wprowadzono w UE w

celu poprawy struktury agrarnej gospodarstw rolniczych. W Polsce działanie to przyjęło

wymiar wyłącznie socjalny.

167

4.2. Polityka rolna UE i jej instrumenty przyjęte w scenariuszach

rozwoju gospodarstw mlecznych w Polsce

Polityka rolna UE ewaluuje w zależności od sytuacji gospodarstw

rolniczych i potrzeb społeczeństwa247. Jedna z ostatnich fundamentalnych

reform przyjęta została 23 czerwca 2003 roku. Kluczowe elementy tej reformy

obejmowały: (1) jednolitą płatność na gospodarstwo (JPG) lub jednolitą

płatność regionalną (JPR) niezależną od wielkości produkcji, (2) powiązanie

JPG lub JPR i płatności specyficznych dla określonych kierunków produkcji z

obowiązkiem spełnienia określonych standardów przez gospodarstwo – zasada

współzależności (cross – compliaance), (3) redukcję płatności bezpośrednich i

alokację uzyskanych w ten sposób środków na rozwój obszarów wiejskich, (4)

mechanizm dyscypliny finansowej polegającej na redukcji płatności

bezpośrednich w sytuacji przekroczonego limitu wydatków na WPR, (5)

zmiany na rynkach mleka, zbóż, roślin wysokobiałkowych, ziemniaków

skrobiowych, suszu paszowego, odnawialnych źródeł energii, (6) zwiększenie

roli rozwoju obszarów wiejskich.

Celem wprowadzenia zmian w WPR UE w 2003 roku była poprawa

konkurencyjności produkcji rolniczej w UE, zwiększenie orientacji rynkowej

producentów rolnych a jednocześnie stabilizacja dochodów rolniczych.

Przedstawione w maju 2008 roku przez Komisję Europejską zmiany

wdrażające postanowienia Rady Ministrów ds. Rolnictwa i Rybołówstwa z

marca 2008 roku nie zmieniły w sposób znaczący przyjętych założeń w ramach

reformy WPR z 2003 roku. Unia Europejska w dalszym ciągu podtrzymała

postanowienie o kontynuowaniu systemu kwot mlecznych do roku 2014/2015,

jednocześnie proponując wzrost kwot mlecznych dla wszystkich państw UE o

1% w latach kwotowych 2009/2010 do 2013/2014. Zniesienie kwotowania

produkcji mleka zostało podtrzymane na rok 2015. W przepisach UE pojawił

się zapis mówiący o możliwości przeznaczenia części płatności bezpośrednich

na płatności związane z produkcją mleka w regionach, gdzie na skutek

liberalizacji produkcji mleka mogłoby nastąpić jej zaprzestanie248. Polska

wprowadziła dofinansowanie do utrzymania krów w kilku województwach

południowo-wschodnich. Jednocześnie Komisja Europejska zaproponowała

ograniczenie zakresu interwencji na rynku mleka. Sprowadza się ono głównie

do: 1) odejścia od obligatoryjnych dopłat do prywatnego przechowywania

247

Parzonko A., (2008), Strategie rozwoju polskich gospodarstw ukierunkowanych na

produkcję mleka w kontekście wspólnej polityki rolnej UE, Wydawnictwo SGGW,

Warszawa 248

Guba W., Dąbrowski J., (2012), Deregulacje rynku mleka w unii Europejskiej – skutki i


168

masła oraz stałych cen interwencyjnych zakupu masła i odtłuszczonego mleka

w proszku, 2) likwidację dopłat do prywatnego przechowywania serów, dopłat

do przetwórstwa masła, jego sprzedaży dla organizacji niedochodowych i

armii, itp.

Przyjęty kierunek działań Unii Europejskiej po 2003 roku przyczynia się

do liberalizacji rynku mleka i uzależnienia od sytuacji globalnej. Przyczyniać

się to będzie do większej niestabilności na europejskim rynku mleka. Ceny

mleka i produktów mlecznych w większym stopniu uzależnione będą od

sytuacji na rynkach światowych. Taka sytuacja niepokoi część ekspertów i

polityków UE. W 2009 roku powołana została Grupa Ekspertów Wysokiego

Szczebla ds. Mleka. Do jej zadań należało m.in. wypracowanie rozwiązań

stabilizujących rynek mleka po likwidacji systemu kwotowania produkcji

mleka i innych mechanizmów po 2015 roku. W wyniku prac grupy

wypracowane zostało stanowisko, które przyjęte zostało przez Radę UE i

Parlament Europejski w lutym 2012 roku w postaci tzw. „pakietu mlecznego”.

Przepisy tego pakietu mają obowiązywać do 2020 roku. Obejmują one

następujące obszary: 1) Wzmocnienie siły przetargowej producentów mleka

poprzez umożliwienie im zbiorowych negocjacji umów na dostawy mleka. 2)

Wprowadzenie formalnych umów na dostawy mleka, w których elementy takie

jak: cena, długość trwania, wielkość dostaw, termin dostaw będą swobodnie

negocjowane przez strony (rolników, przetwórców). 3) Możliwość tworzenia

organizacji międzybranżowych na rynku mleka. 4) Poprawa przejrzystości

produkcji mleka w UE poprzez obowiązek przesyłania przez podmioty

skupowe informacji o ilości skupionego w każdym miesiącu mleka organom

wyznaczonym przez państwa członkowskie. 5) Możliwość zarządzania podażą

serów oznaczonych Chronioną Nazwą Pochodzenia lub Chronionym

Oznaczeniem Geograficznym. Przedstawione w „pakiecie mlecznym”

działania – zdaniem autora – w bardzo niewielkim zakresie będą

przyczyniać się do stabilizacji rynku mleka w Unii Europejskiej. Zaznaczyć

należy, że zaproponowane działania, w większości krajów o gospodarcze

rynkowej od dawna funkcjonują, np.: możliwość negocjacji cen, tworzenie

grup producenckich czy innych organizacji branżowych reprezentujących

stanowisko (interesy) określonej grupy społecznej. Szczególnie w Polsce, gdzie

dominującą formą prawną mleczarni są spółdzielnie, zaproponowane działania

nic nie wnoszą. Autor podziela zdanie grupy ekspertów, którzy przewidują po

2015 roku: a) dużą zmienność cen na mleko (już zaczęło to zjawisko

funkcjonować w UE od 2007 roku), b) wyraźne uzależnienie cen mleka w UE

od cen światowych, c) niższe ceny mleka w skupie w latach 2015-2017 niż w

2010 roku w przypadku względnie stabilnych warunków pogodowych na

świecie. Według prognoz Konsorcjum AGMEMOD, Instytutu Ekonomiki

Rolnictwa (LEI w Holandii), Centrum Badań Komisji Europejskiej – Instytut

169

Technicznych Prognoz Badawczych (JRC-IPTS w Hiszpanii) przyjmowanych

przez polskich ekspertów249, przeciętna cena mleka może ukształtować się w

latach 2014-2020 na poziomie 110-120 zł za 100 kg. Zaznaczyć należy, że

mogą występować znaczne różnice w cenie mleka oferowane dostawcom przez

różne mleczarnie. Wynikać to będzie przede wszystkim z siły ekonomicznej i

polityki cenowej mleczarni wobec rolników.

Tabela 36. Ceny mleka przyjęte w modelach

Wyszczególnienie Cena mleka zł za litr

Przeciętna cena mleka w latach 2008-2011 wg GUS 1,15

Modelowane gospodarstwa

„małe” 1,10

„średnie” 1,20

„duże” 1,20


4.3. Wyodrębnione regiony ze względu na szanse rozwoju

produkcji mleka w Polsce

Realizując postawione cele poznawcze i aplikacyjne pracy, autor

wydzielił tylko trzy obszary (regiony) Polski, wyraźnie zróżnicowane pod

kątem możliwości dalszego rozwoju produkcji mleka250. Wydzielono

następujące regiony:

a) „Regiony skazane na towarową produkcję mleka”. Uwzględniając

przyjęte kryteria ich wyodrębnienia (stopień koncentracji produkcji mleka,

poziom towarowości i głębokość specjalizacji w produkcji mleka gospodarstw

rolniczych) ustalono, że stanowią je powiaty zlokalizowane głównie w trzech

województwach – podlaskim, mazowieckim i warmińsko-mazurskim) (rysunek

20). Cechą charakterystyczną wskazanych powiatów jest stosunkowo dobrze

rozwinięta produkcja mleka (na tle całej Polski) - przeważająca liczba

gospodarstw utrzymujących powyżej 10 krów i dynamicznie zwiększających

rozmiary prowadzonej działalności. Kluczowym czynnikiem, ograniczającym

dalszy rozwój gospodarstw prowadzących produkcję mleka, w

wskazanych powiatach jest „dostępność ziemi”. Zwiększanie produkcji

mleka z gospodarstw (głównie w wyniku zwiększenia pogłowia krów) wymaga

zaangażowania większej powierzchni UR, zarówno ze względu na potrzeby

paszowe (uprawa roślin pastewnych), jak również ograniczenia środowiskowe

(max 170 kg azotu na ha UR). Przedstawiona sytuacja powoduje, że obrót

ziemią w wskazanych powiatach jest ograniczony a ceny jej zakupu bądź

dzierżawy osiągają bardzo wysokie poziomy. Stan ten sprawia, że dalsze

249

Świtłyk M., Wilczyński A., (2012), Sytuacja ekonomiczna gospodarstw mlecznych po

likwidacji systemu kwotowania produkcji mleka, Wieś i Rolnictwo, nr 1, s. 88 250

Szczegóły we wstępnej części pracy pt: Założenia metodyczne wydzielenia regionów

„rozwijających” i „ograniczających” produkcję mleka w Polsce

170

rozwijanie produkcji mleka w gospodarstwach rolniczych (głownie

poprzez zwiększenie pogłowia krów), staje się bardzo trudne. W kolejnych

latach można oczekiwać, we wskazanych powiatach, wyhamowania procesu

zwiększania pogłowia krów w gospodarstwach rolniczych.

b) „Regiony z małymi szansami na rozwój towarowej produkcji mleka”.

Stanowią je powiaty charakteryzujące się niewielką koncentracją produkcji

mleka i przeważającą liczbą gospodarstw utrzymujących kilka krów

mlecznych. Szanse rozwinięcia produkcji mleka, w tego typu gospodarstwach,

we współczesnych warunkach rynkowych są bardzo małe. Dotyczy to

zdecydowanej większość powiatów Polski (rysunek 20). W przyszłości, jeżeli

nie zostaną podjęte kroki zapobiegawcze, można oczekiwać dalszego

ograniczenia pogłowia krów mlecznych i produkcji mleka w wydzielonych

powiatach. Działaniami, które mogłyby wyhamować proces zmniejszania

produkcji mleka w wydzielonych częściach Polski (szczególnie Polski

południowej) jest rozwijanie sprzedaży bezpośredniej i przetwórstwa mleka w

gospodarstwach rolniczych. Dodatkowo pogłębienie współpracy rolników,

poprzez zawiązywanie grup producenckich i tworzenie organizacji sieciowych,

mogłoby przyczynić się do spowolnienia tego procesu251.

Rysunek 20. Wydzielone powiaty (regiony) pod kątem szans rozwoju produkcji mleka w

Polsce

251

Szerzej o działaniach przyczyniających się do poprawy efektywności ekonomicznej

produkcji mleka autor przedstawia w rozdziale nr 5 pracy pt: „Teoretyczne rozwiązania

poprawiające konkurencyjność polskiego mleczarstwa”

171

- „Powiaty (regiony)

skazane na towarową

produkcję mleka”

- „Powiaty (regiony)

z małymi szansami na rozwój

towarowej produkcji mleka”

- „Powiaty (regiony),

które mogą zmienić (rozwinąć

lub ograniczyć towarową

produkcję mleka” Źródło: opracowanie własne

c) „Regiony, które mogą zmienić (rozwinąć lub ograniczyć) towarową

produkcję mleka”. Stanowiły je powiaty, w których minimum 10%

gospodarstw utrzymywało krowy. Jednostki te, na tle całej populacji polskich

gospodarstw, charakteryzowały się względnie dużą skalą produkcji mleka

(powyżej 30% gospodarstw posiadało stada liczące pond 10 sztuk). Cechą

istotną (braną pod uwagę w wydzielaniu powiatów tej grupy) była stosunkowo

mała obsada krów w gospodarstwach. Świadczy to o wielokierunkowości

prowadzonej produkcji i potencjalnych możliwościach zwiększenia pogłowia

krów (użytkowane zasoby ziemi, przy ukierunkowaniu się bądź specjalizacji

gospodarstw na produkcję mleka, pozwalałyby na zwiększenie rozmiarów tej

działalności). Czynnik ziemi, który najczęściej ogranicza rozwój

gospodarstw mlecznych, nie stanowi głównej bariery w rozwoju

gospodarstw tej grupy. Zdaniem autora, te właśnie regiony i funkcjonujące w

nich gospodarstwa rolnicze, będą w przyszłości miały wpływ na produkcję

mleka w Polsce.

Ze względu na znaczne różnice w: 1) warunkach naturalnych (struktura

UR, jakość gleb), 2) rozmiarach prowadzonej produkcji mleka, 3) „kulturze

rolnej” autor zaproponował zróżnicowanie wydzielonego regionu na

subregiony (rysunek 21). Wydzielone subregiony charakteryzują się

następującymi cechami”

Subregion „A”. Obejmuje prawie całe województwo warmińsko-mazurkie, z

wyłączeniem trzech powiatów (szczycieńskiego, mrągowskiego, piskiego),

które znalazły się w regionie zdefiniowanym jako „skazany na produkcję

mleka” i powiatem nowomiejskim, który zakwalifikowany został do regionu „z

małymi szansami na rozwój produkcji mleka”. Dodatkowo w wydzielonym

subregionie znalazły się dwa powiaty (sejnieński i suwalski) z województwa

podlaskiego i trzy powiaty z województwa pomorskiego (nowodworski,

malborski, szumski). Wydzielony subregion charakteryzował się dużą

różnorodnością gospodarstw rolniczych. Z danych Powszechnego Spisu

Rolnego 2010 wynikało, że dominującą grupą gospodarstw były użytkujące do

10 ha UR (64% wszystkich gospodarstw) z tym, że użytkowały one zaledwie

9,2% powierzchni UR. Na drugim biegunie znajdowały się gospodarstwa

prowadzące produkcję na powierzchni powyżej 50 ha UR. Ich udział w

strukturze gospodarstw wynosił 4,6%, natomiast powierzchnia UR będąca w

ich użytkowaniu zajmowała 51% całkowitej powierzchni UR. Dane te

świadczą o dużym zróżnicowaniu gospodarstw w wydzielonym subregionie.

172

Porównując jednak do całej populacji polskich gospodarstw, można wyraźnie

stwierdzić, że wydzielony subregion charakteryzował się większym udziałem

gospodarstw towarowych. Cechą wspólną gospodarstw funkcjonujących w

wydzielonym subregionie był względnie duży udział TUZ w strukturze UR.

Jakość gleb była zróżnicowana, ze wskazaniem na przewagę gleb słabych.

Subregion „B”. Obejmuje swym zasięgiem znaczą część województwa

wielkopolskiego (powiaty: złotowski, szamotulski, obornicki, wągrowiecki,

poznański, gnieźnieński, grodzki, gnieźnieński, wrzesiński, jarociński, śremski,

średzki, leszczyński, rawicki) oraz znaczną część województwa kujawsko-

pomorskiego (powiaty: sępoleński, bydgoski, toruński, inowrocławski,

mogileński, żniński). W wydzielonym subregionie funkcjonowały

gospodarstwa rolnicze dość wyraźnie zróżnicowane pod względem rozmiarów

prowadzonej działalności rolniczej. Jak wynika z danych Powszechnego Spisu

Rolnego z 2010 roku, w wydzielonym subregionie przeważającą grupą były

gospodarstwa użytkujące do 10 ha UR (z uwzględnieniem gospodarstw do 1 ha

UR stanowiły one 62%). Podkreślić jednak należy, że liczba gospodarstw

użytkujących do 5 ha UR sukcesywnie się zmniejszała (największa zmiana w

stosunku do 2002 roku). W porównaniach z rokiem 2002, w wydzielonym

subregionie wyraźne zwiększyła się liczba gospodarstw użytkujących powyżej

20 hektarów UR. Cechą wspólną, mimo dość dużego zróżnicowania

rozmiarów działalności i kierunków produkcji w wydzielonym

subregionie, jest względnie dobra jakość gleb, przeważający udział

gruntów ornych w strukturze użytków rolnych oraz względnie wysoka (w

stosunku do pozostałych części Polski) produkcyjność prowadzonych

działalności rolniczych.

Subregion „C”. Obejmuje trzy powiaty z województwa wielkopolskiego

(pilski, czarnkowsko-trzcianecki, chodzieski), powiat nakielski z województwa

kujawsko-pomorskiego i powiat strzelecko-drezdencki z województwa

lubuskiego. Podobnie jak we wcześniej omawianych subregionach w

wydzielonym funkcjonują gospodarstwa zróżnicowane pod względem skali

produkcji. Cechą wspólną gospodarstw z wydzielonego subregionu jest

względnie duży udział trwałych użytków zielonych w strukturze użytków

rolnych, dobra jakość gleb i dość wysoka produkcyjność roślin i zwierząt

na tle całej populacji polskich gospodarstw.

Subregion „D”. Obejmuje on cztery powiaty z województwa

zachodniopomorskiego (kamieński, goleniowski, stargardzki, choszczeński).

Cechą wspólną wydzielonego subregionu jest względnie duży udział

gospodarstw większych powierzchniowo. Dominującą grupą gospodarstw

były użytkujące 20-50 hektarów. Obok nich funkcjonowały gospodarstwa

użytkujące 100 i więcej hektarów, powstałe w wyniku przekształceń

173

własnościowych Rolnicy w wydzielonym subregionie produkowali głównie

zboża (62% powierzchni zasiewów) a rzepak stanowił ponad 20%. W

strukturze użytków rolnych dominowały grunty orne (wyjątkiem był powiat

goleniowski, w którym TUZ stanowiły 56%). Jakość gleb w gospodarstwach

była zróżnicowana, z przewagą gleb dobrych. Produkcyjność prowadzonych

działalności była wyższa od przeciętnej w Polsce.

Rysunek 21. Wydzielone powiaty (regiony) pod kątem szans rozwoju produkcji mleka w

Polsce

- Subregion „A”;

Znaczny udział TUZ w

strukturze UR; Słaba jakość

gleb; Przeważająca liczba

gospodarstw utrzymujących do

20 krów mlecznych

- Subregion „B”;

Mały udział TUZ w

strukturze UR; Dobra jakość

gleb; Przeważająca liczba

gospodarstw utrzymujących

do 20 krów mlecznych

- Subregion „C”;

Znaczny udział TUZ w strukturze

UR; Dobra jakość gleb;

Przeważająca liczba gospodarstw

utrzymujących do 20 krów

mlecznych - Subregion „D”; Mały

udział TUZ w strukturze UR (z

wyjątkiem powiatu

goleniowskiego); Dobra jakość

gleb; Znaczna liczba

gospodarstw utrzymujących 50

krów i więcej

- Subregion „E”;

Znaczny udział TUZ w

strukturze UR; Dobra jakość

gleb; Znaczna liczba

gospodarstw utrzymujących

50 krów i więcej


Subregion A

Subregion B

Subregion E

Subregion D

Subregion C

174

Subregion „E”. Obejmuje trzy powiaty z województwa

zachodniopomorskiego (szczecinecki, koszaliński, świdwiński), dwa powiaty z

województwa pomorskiego (słupski, lęborski). Cechą wspólną wydzielonego

subregionu jest względnie duży udział gospodarstw większych

powierzchniowo. Wśród gospodarstw utrzymujących krowy, 10%

gospodarstw posiadało stada liczące 50 i krów i więcej.

4.4. Opis zasobów i realizowanej produkcji modelowanych

gospodarstw

Celem rozważań modelowych było określenie możliwych kierunków

rozwoju gospodarstw, różniących się skalą produkcji mleka, potencjałem

produkcyjnym i osiąganą produkcyjnością, przy założeniu dążenia do

maksymalizacji dochodu rodziny rolniczej (uwzględniając ograniczenia

środowiskowe i technologiczne). Wyniki z rozważań modelowych,

przeprowadzonych dla pojedynczych gospodarstw, zostały odniesione do

sytuacji w wydzielonych subregionach, które potencjalnie mogłyby zwiększać

produkcję mleka.

Tabela 37. Podstawowe parametry charakteryzujące przeciętne gospodarstwa

wyodrębnione w systemie FADN w typie „krowy mleczne” oraz modelowane

gospodarstwa

Wyszczególnienie Jedno-

stka

„Gospo-darstwa z

FADN”*

Modelowane gospodarstwa

„małe” „średnie” „duże”

TUZ <25%

TUZ >50%

TUZ <25%

TUZ >50%

TUZ <25%

TUZ >50%

Powierzchnia własnych użytków

rolnych

ha 12,8 25,0 25,0 41,0 41,0 83,0 83,0

w tym: powierzchnia własnych TUZ

ha - 5,0 12,5 8,0 20,5 16,5 41,5

Powierzchnia dodzierżawionych

użytków rolnych

ha 3,9 - - - - - -

Powierzchnia możliwych do dzierżawy GO

ha -

Max. 10,0

Max. 7,0

Max. 16,5

Max. 10,0

Max. 33,0

Max. 21,0

Powierzchnia możliwych do

dzierżawy TUZ

ha -

Max.

5,0

Max.

12,5

Max.

8,0

Max.

20,5

Max.

16,5

Max.

41,5

Powierzchnia upraw pastewnych ha

9,7 dowo- lna

dowo- lna

dowo- lna

dowo- lna

dowo- lna

dowo- lna

Czas pracy własnej godz.

3735 Max.

3750

Max.

3750

Max.

3750

Max.

3750

Max.

3750

Max.

3750

Czas pracy najemnej godz.

71,0 Max. 7032

Max. 7032

Max. 7032

Max. 7032

Max. 9376

Max. 9376

Krowy mleczne S.D. 12,2 15,0 15,0 25,0 25,0 50,0 50,0

Liczba stanowisk dla krów w

istniejącej oborze - - 15,0 15,0 25,0 25,0 50,0 50,0

Maksymalna liczba stanowisk dla

krów w modernizowanym budynku - - 25,0 25,0 25,0 25,0 50,0 50,0

Obsada zwierząt S.D.

/ha 1,0

Max

1,5

Max

1,5

Max

1,5

Max

1,5

Max

1,5

Max

1,5

Wydajność mleczna krów kg 4658,0 5000 5000 5500 5500 6000 6000

175

* Parametry przeciętnego gospodarstwa wydzielonego w systemie FADN w typie „krowy

mleczne z 2010 roku”


Przyjęto, że modelowane gospodarstwa muszą się różnić zasobami

poszczególnych czynników produkcji (tabela 37). Zasób ziemi w

modelowanych gospodarstwach pozwalał na utrzymanie większej liczby krów.

Dodatkowo założono zróżnicowanie technologii produkcji, głównie wynikające

z różnego wyposażania technicznego, które skorelowane było z rozmiarami

prowadzonej produkcji. W modelowanym gospodarstwie, określonym jako

„małe”, w technologiach produkcji potencjalnych działalności roślinnych i

zwierzęcych założono wyposażenie gospodarstwa w podstawowe maszyny,

urządzenia i narzędzia rolnicze. Brak było specjalistycznych maszyn np.: do

sporządzenia sianokiszonki, siana, kiszonki z kukurydzy, zbioru zbóż, itp.

Dlatego w kosztach produkcji uwzględnione zostały koszty usług

maszynowych. W modelowanym gospodarstwie, określonym jako „średnie”

wyposażenie w specjalistyczne maszyny było lepsze (przyjęto, że rolnik

posiada maszyny do sporządzania sianokiszonki: prasę rolującą, chwytak do

bel, owijarkę do bel). W dalszym ciągu brakowało maszyn do zbioru

kukurydzy na kiszonkę (sieczkarni polowej i zestawu przyczep do transportu

zielonek) oraz zbioru zbóż i roślin technologicznie podobnych (kombajnu

zbożowego). W gospodarstwie określonym jako „duże” zestaw maszyn,

urządzeń i narzędzi rolniczych był największy. Były one bardziej wydajne –

dostosowane do większego ciągnika (moc silnika 150 kM). W gospodarstwie

brakowało jedynie sieczkarni polowej do sporządzania kiszonki z kukurydzy,

dlatego też w kosztach produkcji uwzględniono usługi.

4.5. Wyniki ekonomiczno – organizacyjne rozwiązania

optymalnego dla „małego gospodarstwa”

4.5.1. Wykorzystanie zasobów i struktura produkcji

W wyniku optymalizacji uzyskano rozwiązanie dla założonych wariantów

modelu w przyjętych warunkach cenowych. Roczny poziom dochodu rodziny

rolniczej, bez uwzględnienia amortyzacji od posiadanych środków trwałych,

wahał się od 75 370 zł w modelu gospodarstwa dysponującego glebami

słabymi i większym udziałem TUZ w strukturze UR, przy niższym poziomie

produkcyjności, do 164 412 zł dla gospodarstwa dysponującego glebami

lepszymi z mniejszym udziałem TUZ w strukturze UR, przy wyższym

poziomie produkcyjności (tabela 38). Maksimum funkcji celu, w założonych

wariantach, osiągane było w bardzo różny sposób. Dla modelu gospodarstwa

dysponującego glebami słabymi, aż w trzech przypadkach (na cztery

rozpatrywane) wskazywane było, jako rozwiązanie optymalne prawie

176

całkowita rezygnacja z chowu bydła (w tym krów mlecznych) (tabela 38).

Grunty orne, stanowiące zasób gospodarstwa oraz możliwe do

wydzierżawienia, wskazywane były do użytkowania. Jako rośliny towarowe,

możliwe do prowadzenia na glebach słabych, wskazywane były: pszenżyto,

gryka i łubin żółty. Trwałe użytki zielone, stanowiące zasób gospodarstwa,

proponowane były do oddania w dzierżawę. Przyjęta, możliwa do uzyskania

cena 1100 zł za dzierżawę hektara TUZ, okazywała się lepszym

rozwiązaniem niż wykorzystanie ich na paszę dla utrzymywanych zwierząt

przeżuwających (bydła mlecznego w dwóch wariantach lub bydła mięsnego).

Potencjalne zasoby robocizny własnej, znajdującej się w gospodarstwie,

wskazywane były w znacznej części do pracy poza gospodarstwem. Przyjęta

cena 12,5 zł za godzinę pracy poza gospodarstwem, okazywała się bardziej

atrakcyjna, z punktu widzenia przyjętego kryterium celu, niż prowadzenie

pracochłonnych działalności rolniczych (np.: chowu krów mlecznych). Jedynie

w wariancie charakteryzującym się wyższą produkcyjnością roślin i

wyższą wydajnością mleczną krów a także 50% udziałem TUZ w

strukturze UR, wskazywane było kontynuowanie chowu krów mlecznych.

Pogłowie krów ustalone zostało na 15 sztuk strukturalnych w systemie bez

odchowu byczków i sprzedaży ich jako młodego bydła opasowego w wadze

500 kg. W omawianym wariancie, w pełni zostały wykorzystane własne użytki

zielone oraz dodatkowo wskazana została opcja z dodzierżawieniem 2,5 ha

TUZ. Na gruntach ornych proponowane były tylko rośliny towarowe

(pszenżyto, gryka, łubin żółty).

W wariancie zakładającym posiadanie przez gospodarstwa gleb dobrych,

możliwy jest do uzyskania wyższy dochód rodziny rolniczej niż w przypadku

gospodarstw dysponujących glebami słabymi. W przypadku możliwych do

prowadzenia działalności rolniczych, przy niższym poziomie produkcyjności,

w rozwiązaniu optymalnym proponowane jest ograniczenie produkcji do

uprawy roślin towarowych. Wskazywane są uprawy charakteryzujące się

najwyższą konkurencyjnością ekonomiczną: pszenica ozima i rzepak ozimy.

Trwałe użytki zielone proponowane są do oddania w dzierżawę a znaczne

zasoby robocizny własnej wskazywane są do pracy poza gospodarstwem.

Sytuacja zmienia się jeśli założymy wyższy poziom produkcyjności roślin i

zwierząt. W dalszym ciągu grunty orne wykorzystywane są do uprawy roślin

towarowych (rzepaku ozimego i pszenicy ozimej), ale dodatkowo wskazywane

jest kontynuowanie produkcji mleka w gospodarstwie rolniczym. Proponowane

jest utrzymanie około 15 krów mlecznych z przychówkiem żeńskim,

żywionych głównie w oparciu o użytki zielone i paszę treściwą z zakupu.

177

Tabela 38. Wybrane informacje z rozwiązania optymalnego gospodarstwa określonego jako

„małe”

Wyszczególnienie

Gleby dobre Gleby słabe

TUZ poniżej 25% w str. UR

TUZ powyżej 50% w str. UR



Produkcyj. 1

Produkcyj. 2

Produkcyj. 1

Produkcyj. 2

Produkcyj. 1

Produkcyj. 2

Produkcyj. 1

Produ

kcyj.

2

Dochód rodziny rolniczej (bez

kosztów amortyzacji) 123343 164412 105889 136066 76392 84575 75370 83897

Wykorzystanie potencjału produkcyjnego (ziemi i pracy) Powierzchnia własnych GO

wykorzystywana do prowadzenia produkcji rolniczej [ha]

20,0 20,0 12,5 12,5 20,0 20,0 12,5 12,5


gruntów ornych [ha] 10,0 10,0 7,0 7,0 10,0 10,0 7,0 7,0

Powierzchnia własnych użytków zielonych wykorzystywana do

prowadzenia produkcji rolniczej [ha] - 5,0 - 12,5 - 1,9 - 12,5

Powierzchnia dodzierżawionych użytków zielonych [ha]

- 5,0 - 0,3 - - - 2,5

Powierzchnia oddanych w dzierżawę

własnych użytków zielonych [ha] 5,0 - 12,5 - 5,0 3,1 12,5 -

Godzin pracy poza gospodarstwem [godzin na rok]

3151 1029 3363 915 3276 2578 3443 898

Donajem pracy [godzin na rok] - 220,5 - 151 - - - 125

Działalności rolnicze wskazywane do prowadzenia w gospodarstwie [ha]

Zasiewy pszenicy ozimej 14,5 14,5 9,2 9,2 - - - -

Zasiewy pszenżyta 14,5 14,5 9,3 9,3

Zasiewy kukurydzy na ziarno 1,0 3,4

Zasiewy gryki 8,3 5,5 5,6 2,3

Zasiewy rzepaku 14,5 14,5 9,3 9,3

Zasiewy łubinu wąskolistnego 1,0 1,0 -

Zasiewy łubinu żółtego - - - 7,3 7,3 4,6 4,6

Zasiewy lucerny z tr. na zielonkę - 1,0 - - - - - -

TUZ zielonka - 3,0 - 5,0 - - - 6,5

TUZ sianokiszonka - 7,0 - 7,8 - - - 8,5 Bydło mleczne ze sprzedażą cieląt

(byczków) [sztuk strukturalnych] - 13,6 - 15,0 - - - 15,0


Podkreślenia wymaga fakt, że w przypadku modelowanego

gospodarstwa, określonego jako „małe”, w żadnym z przyjętych

wariantów, nie jest proponowane rozwiązanie polegające na zwiększeniu

pogłowia krów mlecznych i wprowadzeniu na grunty orne roślin

paszowych (np. kukurydzy na kiszonkę). Prowadzenie towarowej,

małopracochłonnej produkcji roślinnej (uprawy zbóż, rzepaku i roślin

technologicznie podobnych) oraz praca poza gospodarstwem pozwala na

uzyskanie wyższego dochodu rodziny rolniczej niż rozwijanie pracochłonnej i

kapitałochłonnej produkcji mleka. W przyszłości, przy utrzymujących się

relacjach cenowych produktów rolniczych oraz rosnących dochodach z pracy

poza rolnictwem, można oczekiwać rezygnacji znacznej liczby gospodarstw

178

(określonych jako małe) z produkcji mleka. Nie oznacza to jednak, że

gospodarstwa ta będą rezygnować z produkcji rolniczej. Raczej będą zwiększać

uprawę małopracochłonnych zbóż i rzepaku. Warunkiem koniecznym do tego

typu działań jest utrzymywanie się w względnie wysokich cen wskazywanych

produktów roślinnych.

4.5.2. Analiza wrażliwości modelu

Bardzo ważnym zagadnieniem, w analizie rozwiązań modelowych z

wykorzystaniem programowania liniowego, jest analiza wrażliwości na zmiany

parametrów funkcji celu. W przypadku analizowanego modelu, sprowadza się

to do analizy cen zasobów czynników produkcji, cen produktów gotowych i

kosztów produkcji. Szczególnie ciekawym zagadnieniem jest próba odpowiedzi

na pytanie: Do jakiej wysokości mógłby zmienić się czynsz dzierżawny

(zmniejszyć się w rozwiązaniach gdzie wskazywana jest rezygnacja z produkcji

rolniczej lub zwiększyć się w sytuacjach, gdzie wskazywane jest

dodzierżawienie ziemi) aby rozwiązanie nie uległo zmianie, przy pozostałych

niezmienionych parametrach funkcji celu. Jak wynika z danych

przedstawionych w tabeli 39 sytuacja zmienia się w zależności od przyjętego

wariantu. Szczególnie wyraźne różnice występują między wariantem

gospodarstwa posiadającego gleby lepsze a gospodarstwem dysponującym

glebami słabymi. W przypadku rozwiązań optymalnych dla gospodarstwa

użytkującego gleby lepsze, dopuszczalne zwiększenie czynszu dzierżawnego za

dodzierżawione grunty orne wahało się od 1590 do 2378 zł za hektar. Z

przedstawionych obliczeń wynika, że zapłacenie czynszu dzierżawnego w

kwocie 3579 za hektar gruntów ornych i ich użytkowanie, w sytuacji

prowadzenia produkcji rolniczej charakteryzującej się wyższą produkcyjnością

(2 poziom produkcyjności), jest rozwiązaniem (z punktu widzenia przyjętego

kryterium celu) lepszym niż rezygnacja z ich użytkowania. W przypadku

wariantu gospodarstwa dysponującego glebami słabymi, granica wysokości

czynszu dzierżawnego za hektar gruntów ornych znajdowała się wyraźnie

poniżej poziomu gospodarstwa dysponującymi glebami lepszymi i wynosiła od

1225 do 1536 zł za hektar gruntów ornych. W rozwiązaniach wskazujących na

rezygnację z chowu krów mlecznych i oddanie TUZ w dzierżawę, pojawia się

pytanie do jakiej wysokości czynszu dzierżawnego za hektar TUZ działanie to

jest racjonalne z punktu widzenia przyjętego kryterium celu? Jak wynika z

obliczeń, zmniejszenie czynszu dzierżawnego z poziomu 1100 zł za hektar

TUZ do około 900 zł zmieniałoby rozwiązanie. Ciekawą kwestią jest też

graniczna cena za pracę poza gospodarstwem rolniczym, która nie zmieniałaby

rozwiązania. W przedstawionych rozwiązaniach, sytuacja jest bardzo zmienna i

uwarunkowana określonym wariantem rozwiązania oraz okresem

agrotechnicznym. Nawet zmniejszenie ceny z poziomu 12,5 zł o kilka groszy w

niektórych wariatach powodowałoby zmianę rozwiązania optymalnego.

179

Największe dopuszczalne zmniejszenie cen pracy poza gospodarstwem

rolniczym, nie wpływającym na rozwiązanie optymalne, występowały w

wariancie gospodarstwa dysponującego glebami słabymi z większym udziałem

TUZ w strukturze użytków rolnych i niższym poziomie produkcyjności. Jak

wynika z obliczeń, nawet zmniejszenie cen pracy poza gospodarstwem z

poziomu 12,5 zł do 6,2 zł w trzecim okresie agrotechnicznym nie wpłynęłoby

na wynik rozwiązania.

Tabela 39. Wybrane informacje z analizy wrażliwości modelu gospodarstwa określonego

jako „małe”

Wyszczególnienie


TUZ poniżej

25% w str. UR

TUZ powyżej

50% w str. UR

TUZ poniżej

25% w str. UR

TUZ powyżej

50% w str. UR

Produkcyj. 1

Produkcyj. 2

Produkcyj. 1

Produkcyj. 2

Produkcyj. 1

Produkcyj. 2

Produkcyj. 1

Produkcyj. 2

Dopuszczalne zmniejszenie cen [zł]

wydzierżawienia GO - - - - - - - -

wydzierżawienia TUZ 124,3 - 14,1 - 189,5 120,0 35,2 -

Dopuszczalne zwiększenie cen [zł]

dodzierżawienia GO 1590,8 2378,7 1590,9 2378,7 25,9 301,4 25,9 336,2

dodzierżawienia TUZ 1630,4 - 52,7 - - - 80,3

Dopuszczalne zmniejszenie cen za godzinę pracy poza gospodarstwem [zł]

w 3 okresie agrotechnicznym 3,2 0,4 0,3 5,7 6,3 2,1 0,3 3,5

w 4 okresie agrotechnicznym 4,9 - 0,5 - 9,2 2,3 0,6 -



pszenicy ozimej 2,5 0,4 13,0 7,8 - - - -

rzepaku ozimego 30,8 8,8 30,8 23,1 - - - -

pszenżyta - - - - 1,7 1,2 1,7 1,2

gryki - - - - 2,6 1,5 0,1 -

łubinu żółtego - - - - 8,6 80,0 8,6 89,7

Dopuszczalne zwiększenie przychodów [zł]

z sztuki strukturalnej bez

odchowu MBO (krowy z

przychówkiem)

112,0 13,2 10,9 316,4 245,6 52,3 0,2 1117,7

z sztuki strukturalnej z

odchowem MBO (krowy z

przychówkiem)

131,4 354,8 128,3 144,7 149,8 73,7 20,2 26,8


Ważnym zagadnieniem w analizie wrażliwości modelu, na zmiany

rozwiązania optymalnego, jest poziom cen oferowanych za określone produkty

rolnicze oraz koszty ich wytworzenia. Jak wynika z obliczeń, najmniej

wrażliwym na spadki cen produktem roślinnym jest rzepak ozimy (możliwy do

uprawy w gospodarstwach dysponujących glebami lepszymi) oraz łubin żółty

(możliwy do uprawy w gospodarstwach dysponujących glebami słabszymi).

180


optymalnego dla „średniego gospodarstwa”


Wyniki ekonomiczno-organizacyjne rozwiązania optymalnego dla

gospodarstwa określonego jako „średnie”, wyraźnie różnią się od

prezentowanych wcześniej rozwiązań dla gospodarstwa określonego jako

„małe”. Możliwy do uzyskania dochód rodziny rolniczej (bez uwzględniania

kosztów amortyzacji) wahał się od 111 274 zł w modelu gospodarstwa

dysponującego glebami słabymi i większym udziałem TUZ w strukturze UR,

przy niższym poziomie produkcyjności, do 220 206 zł dla gospodarstwa

dysponującego glebami lepszymi, z mniejszym udziałem TUZ w strukturze

UR, przy wyższym poziomie produkcyjności (tabela 40). Należy podkreślić,

że w rozwiązaniu optymalnym dla wszystkich rozważanych wariantów

wskazywane jest prowadzenie chowu krów mlecznych, w systemie bez

odchowu młodego bydła opasowego. Rozmiar tej działalności jest różny w

zaproponowanych wariantach. Najmniej krów proponowane jest w wariancie

gospodarstwa dysponującego glebami lepszymi, z mniejszym udziałem TUZ i

niższym poziomem produkcyjności. Najwięcej krów mlecznych (sztuk

strukturalnych utrzymywanych w systemie bez odchowu młodego bydła

opasowego) proponowane jest w wariancie gospodarstwa dysponującego

glebami słabszymi, większym udziałem TUZ w strukturze UR i wyższym

poziomem produkcyjności. W wariancie tym proponowane jest zwiększenie

pogłowia krów w stosunku do sytuacji wyjściowej. Powoduje to potrzebę

dodatkowych nakładów inwestycyjnych, które z kolei pociągają za sobą

dodatkowe koszty obciążające tą działalność. Utrzymywanie krów mlecznych

wymaga pasz objętościowych, które muszą być produkowane w gospodarstwie.

Z punktu widzenia przyjętego kryterium celu, najlepsze efekty ekonomiczne

daje rozwiązanie polegające na dodzierżawieniu TUZ i wykorzystaniu ich na

paszę dla krów (sianokiszonka, zielonka). Grunty orne, będące w posiadaniu

gospodarstwa oraz możliwe do dzierżawy, proponowane są (w większości

wariantów) do wykorzystania do uprawy roślin towarowych. W rozwiązaniu

optymalnym (podobnie jak w przypadku rozwiązań dla gospodarstwa

określonego jako „małe”) wskazywane są do uprawy na glebach lepszych

pszenica ozima i rzepak ozimy, natomiast na glebach słabszych pszenżyto i

łubin żółty. Tylko w dwóch wariantach gospodarstwa dysponującego glebami

słabszymi i mniejszym udziałem TUZ w strukturze użytków rolnych

proponowane jest wprowadzenie do uprawy kukurydzy na kiszonkę.

181


„średnie”

Wyszczególnienie






Produk

cyj. 1

Produk

cyj. 2

Produk

cyj. 1

Produk

cyj. 2

Produk

cyj. 1

Produk

cyj. 2

Produk

cyj. 1

Produk

cyj. 2




wykorzystywana do prowadzenia

produkcji rolniczej [ha] 33,0 33,0 20,5 20,5 33,0 33,0 20,5 20,5


gruntów ornych [ha] 16,5 16,5 10,0 10,0 16,5 16,5 10,0 10,0


zielonych wykorzystywana do prowadzenia produkcji rolniczej [ha]

8,0 8,0 20,5 20,5 8,0 8,0 20,5 20,5


użytków zielonych [ha] 8,0 8,0 4,1 11,0 8,0 8,0 7,6 17,4

Godzin pracy poza gospodarstwem [godzin na rok]

595 398 199 - 332 199 199 -

Donajem pracy [godzin na rok] 542 929 1213 2849 773 1058 1205 3029



Zasiewy pszenżyta - - - - 24,3 24,2 14,8 14,7

Zasiewy kukurydzy na ziarno - - - 1,0 5,8 5,5 8,4 8,4

Zasiewy rzepaku 24,2 24,2 14,7 14,7 - - - -

Zasiewy łubinu wąskolistnego 1,0 - 1,0 - - - - -

Zasiewy łubinu żółtego - - - - 12,1 12,1 7,4 7,4

Zasiewy lucerny z tr. na zielonkę - 1,0 - - - - - -

Zasiewy kukurydzy na kiszonkę - - - - 7,3 7,6 - -

TUZ zielonka 6,0 5,3 9,2 12,3 10,1 10,9 11,6 16,5

TUZ sianokiszonka 10,0 10,7 15,4 19,3 5,9 5,1 16,4 21,4 Bydło mleczne ze sprzedażą cieląt

(byczków) [sztuk strukturalnych] 16,3 20,5 25,0 37,1 21,7 25,0 25,0 37,9


Zaproponowanie w rozwiązaniu optymalnym większych rozmiarów

produkcji rolniczej pociąga za sobą zwiększenie zapotrzebowania na pracę. We

wszystkich rozważanych wariantach, pojawia się konieczność sezonowego

donajmu pracowników (tabela 40). Oczywiście największe zapotrzebowanie na

pracę ludzką występuje w wariantach, gdzie proponowane jest wyraźne

zwiększenie pogłowia krów (nawet powyżej 3000 rbh). Bilansowanie siły

roboczej w sześciu wydzielonych okresach agrotechnicznych powoduje, że w

rozwiązaniu optymalnym pojawia się opcja pracy poza gospodarstwem. W

pierwszym i szóstym okresie agrotechnicznym występujące nadwyżki własnej

siły roboczej wskazywane są do pracy poza gospodarstwem rolniczym.

182


W przypadku rozważanego modelu gospodarstwa rolniczego, analiza

wrażliwości rozwiązania optymalnego na zmiany parametrów funkcji celu

sprowadza się głównie do zwrócenia uwagi na graniczne ceny:

1) dodzierżawienia użytków rolnych, 2) donajmu pracowników w

poszczególnych okresach agrotechnicznych, 3) produktów rolniczych.

Dodatkowo ważną kwestią jest dopuszczalne zmniejszenie przychodów z

chowu zwierząt (sztuki strukturalnej bydła) lub zwiększenie kosztów produkcji

poszczególnych działalności rolniczych.


jako „średnie”

Wyszczególnienie


TUZ poniżej

25% w str. UR

TUZ powyżej

50% w str. UR

TUZ poniżej

25% w str. UR

TUZ powyżej

50% w str. UR

Produk

cyj. 1

Produk

cyj. 2

Produk

cyj. 1

Produk

cyj. 2

Produk

cyj. 1

Produk

cyj. 2

Produk

cyj. 1

Produk

cyj. 2


dodzierżawienia GO 1272,3 2034,6 1272,3 2010,0 178,0 495,3 131,4 429,1

dodzierżawienia TUZ 200,3 1470,1 200,3 62,6 435,2 367,7 273,3 189,1

Dopuszczalne zwiększenie cen za godzinę pracy najemnej w gospodarstwie [zł]

w 3 okresie agrotechnicznym - 9,5 5,8 16,6 10,3 32,5 15,4 5,6


w 5 okresie agrotechnicznym - 12,1 6,6 1,9 9,3 41,8 17,8 6,5


pszenicy ozimej 9,6 0,3 9,6 6,9 - - - -

rzepaku ozimego 14,6 6,8 14,6 24,3 - - - -

pszenżyta - - - - 4,2 2,1 4,2 2,1

kukurydza na ziarno - - - 3,6 2,3 3,5 5,5 4,0

łubinu żółtego - - - - 59,3 83,6 43,8 84,1




przychówkiem)

498,9 8,7 1001,0 1579,8 112,2 178,4 659,3 233,6



przychówkiem)

171,3 420,0 125,0 137,4 197,7 1230,0 80,4 71,8


Jak wynika z przeprowadzonych obliczeń, dopuszczalne zwiększenie

czynszu dzierżawnego za możliwe do dzierżawy użytki rolne, ukształtowało się

w rozważanych wariantach na wysokim poziomie (tabela 41). Szczególnie

wysoki dopuszczalny poziom zwiększenia opłat za dodzierżawione grunty orne

występował w wariantach gospodarstwa dysponującymi glebami lepszymi i

prowadzącymi produkcję rolniczą na wyższym poziomie produkcyjności.

Graniczna opłata dodzierżawienia gruntów ornych, w analizowanych

wariantach, wahała się od 3210 do 3235 zł za hektar. Dane te wyraźnie

pokazują, że w panujących warunkach cenowych, rolnicy prowadzący

183

rozważany model gospodarstw, zainteresowani będą dodzierżawianiem

gruntów ornych dobrych jakościowo. W przypadku wariantu gospodarstwa

dysponującego gruntami ornymi określonymi jako słabe oraz w przypadku

trwałych użytków zielonych, poziom graniczny ceny dzierżawy ukształtowany

został zdecydowanie poniżej wcześniej omawianego wariantu gospodarstwa

dysponującego dobrymi jakościowo gruntami ornymi (tabela 41).

W rozważanych wynikach rozwiązania optymalnego, dla gospodarstwa

określonego jako „średnie”, sugerowany jest donajem pracowników. Powstaje

pytanie o graniczną cenę za pracę najemną. Jak wynika z obliczeń, jest ona

zróżnicowana w poszczególnych okresach agrotechnicznych. Generalnie

największa dopuszczalna rezerwa zwiększenia cen pracy najemnej występuje w

gospodarstwie dysponującym jakościowo słabszymi glebami (tabela 41).

Podobnie jak w przypadku rozwiązań dla gospodarstwa określonego jako

„małe”, najmniej wrażliwym na spadki cen produktem roślinnym jest rzepak

ozimy (możliwy do uprawy w gospodarstwach dysponujących glebami

lepszymi) oraz łubin żółty (możliwy do uprawy w gospodarstwach

dysponujących glebami słabszymi) (tabela 41).


optymalnego dla „dużego gospodarstwa”


Potencjał produkcyjny gospodarstwa określonego jako „duże” jest

zdecydowanie lepszy niż wcześniej prezentowanych modeli gospodarstw.

Znaczne zasoby ziemi własnej, lepsze wyposażenie w maszyny, urządzenia i

narzędzia rolnicze (bardziej wydajne), budynki inwentarskie pozwalające na

wyższą wydajność pracy (lepszą organizację pracy) przyczyniają się do

uzyskiwania dobrych wyników ekonomicznych oraz postrzegania działalności

rolniczej jako bardziej atrakcyjnej niż praca poza gospodarstwem (pod kątem

uzyskiwanego wynagrodzenia za pracę w przyjętych warunkach).

Dochód rodziny rolniczej wahał się od 192 211 zł w wariancie

gospodarstwa dysponującego słabymi glebami z jednocześnie niższą „kulturą

rolną” i mniejszym udziałem TUZ w strukturze UR do 414 332 zł w wariancie

gospodarstwa dysponującego zasobem lepszych jakościowo gleb z większym

udziałem GO i charakteryzującym się wyższym poziomem produkcyjności.

Różnica w dochodzie rodziny rolniczej, w przedstawionych wariantach, jest

bardzo duża i pokazuje dysproporcje pomiędzy jednostkami

charakteryzującymi się różnym potencjałem produkcyjnym (przede wszystkim

jakością gleb). Podkreślić należy, że ustalony dochód rodziny rolniczej stanowi

wyłącznie dochód uzyskany z prowadzenia produkcji rolniczej (dochód

rolniczy). Świadczy o tym informacja o braku opcji pracy właścicieli

gospodarstwa poza nim (jedynie śladowe zasoby pracy - od 14 do 96 godzin w

184

roku- wskazywane są do pracy poza gospodarstwem). Dodatkowo jeszcze,

realizowana produkcja rolnicza, zgłasza zapotrzebowanie na pracę najemną.

Nakłady pracy najemnej sięgają przyjętych granic, a nawet w wariantach

gospodarstw posiadających słabe jakościowo gleby przy wyższym poziomie

produkcyjności, w czwartym okresie agrotechnicznym, stanowią ograniczenie

rozwiązania.


„duże”

Wyszczególnienie






Produk

cyj. 1

Produk

cyj. 2

Produk

cyj. 1

Produk

cyj. 2

Produk

cyj. 1

Produk

cyj. 2

Produk

cyj. 1

Produk

cyj. 2




wykorzystywana do prowadzenia

produkcji rolniczej [ha] 66,5 66,5 41,5 41,5 66,5 66,5 41,5 41,5


gruntów ornych [ha] 33,0 33,0 21,0 21,0 10,8 33,0 - 21,0


zielonych wykorzystywana do prowadzenia produkcji rolniczej [ha]

16,5 16,5 41,5 38,4 16,5 16,5 41,5 41,5


użytków zielonych [ha] 16,5 5,2 7,7 - 16,5 16,5 1,8 13,3

Powierzchnia oddanych w dzierżawę własnych użytków zielonych [ha]

- - - 3,1 - - - -

Godzin pracy poza gospodarstwem

[godzin na rok] 14 14 14 14 14 96 - -

Donajem pracy [godzin na rok] 3006 2739 2822 2689 2401 4699 2202 5924



Zasiewy pszenżyta - - - - 38,2 38,8 - 16,5

Zasiewy żyta - - - - - - 20,3 -

Zasiewy kukurydzy na ziarno - - - - - - - -

Zasiewy rzepaku 39,1 49,3 30,8 30,8

Zasiewy łubinu wąskolistnego 1,0

Zasiewy łubinu żółtego 19,1 24,6 10,1 15,4

Zasiewy lucerny z tr. na kiszonkę 6,4

Zasiewy kukurydzy na kiszonkę 4,8 19,1 3,8 20,1 36,1 11,1 30,6

TUZ zielonka 18,3 16,6 18,3 16,6 23,2 33,0 23,2 39,7

TUZ sianokiszonka 14,7 5,1 30,8 21,8 9,8 - 20,1 15,1 Bydło mleczne ze sprzedażą cieląt

(byczków) [sztuk strukturalnych] 50,0 50,0 50,0 50,0 50,0 75,8 50,0 91,1


Jako rozwiązanie optymalne, z punktu widzenia przyjętego kryterium

celu, w gospodarstwach dysponujących glebami lepszymi, niezależnie od

pozostałych zasobów, w strukturze zasiewów wskazywane są dwie uprawy –

pszenica ozima i rzepak ozimy. Powierzchnia ich zasiewów wynika z

możliwości ich zmianowania (znosząc te ograniczenie powierzchnia zasiewów

185

zwiększyłaby się, z jednoczesnym zmniejszeniem powierzchni zasiewów roślin

pastewnych i mniejszym pogłowiem zwierząt). W gospodarstwach

dysponujących glebami słabymi, w strukturze zasiewów z roślin towarowych

wskazywane są do uprawy: pszenżyto ozime (w jednym przypadku żyto) oraz

łubin żółty. Dodatkowo zasiewy uzupełniane są roślinami pastewnymi, z

których największy udział zajmuje kukurydza na kiszonkę. Jej powierzchnia

uzależniona jest od dostępności TUZ - w wariantach z większym udziałem

TUZ w strukturze UR, powierzchnia uprawy kukurydzy na kiszonkę jest

mniejsza.

W rozwiązaniu optymalnym, we wszystkich wariantach, wskazywany

jest chów krów mlecznych. Rozmiary tej działalności wynikają z dostępnych

zasobów stanowisk w budynkach inwentarskich. Tylko w dwóch wariantach, w

sytuacji użytkowania przez gospodarstwo gleb słabszych przy wyższym

poziomie produkcyjności, wskazywane było zwiększenie pogłowia krów ponad

liczbe posiadanych stanowisk (wskazywane było zmodernizowanie budynku i

zwiększenie liczby stanowisk). Założona wyższa techniczna wydajność pracy

przy obsłudze krów, wynikająca z lepszego wyposażenia pracy ludzkiej w

urządzenia i maszyny oraz wyposażenie gospodarstwa w maszyny do uprawy

roślin pastewnych (zestaw maszyn do sporządzania sianokiszonki, siewnik

punktowy do kukurydzy), przyczyniała się do utrzymania lub zwiększenia

liczby krów w gospodarstwie.

Można wnioskować, że analizowana grupa gospodarstw będzie

utrzymywała produkcję mleka a nawet w niektórych przypadkach można

będzie liczyć na jej zwiększenie. Przy przyjętych warunkach (relacjach)

cenowych, które mogą wystąpić w przyszłości, w dalszym ciągu relatywnie

lepiej jest rozwijać produkcję roślinną. Znosząc ograniczenia płodozmianowe,

można byłoby oczekiwać dalszego rozwoju towarowej produkcji roślinnej


Granice wrażliwości wariantów modelu gospodarstwa określonego jako

„duże” są podobne jak w przypadku „średniego”. Szczególnie w zakresie zmian

czynszu dzierżawnego. Dopuszczalna granica zwiększenia czynszu

dzierżawnego za możliwe do dzierżawy UR, w przypadku gruntów ornych

położona jest zdecydowanie wyżej niż TUZ. Różnica ta też występuje

pomiędzy możliwą do przyjęcia wysokością czynszu dzierżawnego za gleby

lepsze i gleby słabsze (tabela 43).

Dopuszczalne zwiększenie płacy w okresach dużego zapotrzebowania na

pracę (III, IV okres agrotechniczny) wahało się od około 30 do nawet 90 zł za

godzinę. Wskazuje to na wysoką atrakcyjność, pod względem ekonomicznym,

realizowanej produkcji rolniczej w tej grupie gospodarstw rolniczych.

186


jako „duże”

Wyszczególnienie






Produk

cyj. 1

Produk

cyj. 2

Produk

cyj. 1

Produk

cyj. 2

Produk

cyj. 1

Produk

cyj. 2

Produk

cyj. 1

Produk

cyj. 2


dodzierżawienia GO 1288,5 1218,1 1321,2 1173,0 177,5 377,5 - 185,1

dodzierżawienia TUZ 946,5 1457,7 717,9 - 266,9 697,4 266,9 624,5

Dopuszczalne zwiększenie cen za godzinę pracy najemnej w gospodarstwie [zł]


w 4 okresie agrotechnicznym - 86,25 50,55 90,7 24,0 - 10,5 36,1



pszenicy ozimej 3,7 5,5 10,4 5,5 - - - -

rzepaku ozimego 5,5 4,0 14,1 4,0 - - - -

pszenżyta - - - - 3,6 0,1 - 2,4

żyta - - - - - - 1,9 -

łubinu żółtego - - - - 29,6 28,9 7,7 36,6




przychówkiem)

1073,6 581,3 82,6 569,3 448,1 494,4 148,5 1240,7



przychówkiem)

521,5 771,8 280,8 777,0 388,6 417,9 318,0 481,5


4.8. Możliwe kierunki zmian produkcji mleka w wybranych

regionach Polski

Po przeprowadzonych rozważaniach modelowych dla gospodarstw

zróżnicowanych poziomem produkcji mleka i potencjałem produkcyjnym, przy

założonym kryterium celu, z uwzględnieniem wymagań środowiskowych i

technologicznych, pojawia się możliwość odniesienia uzyskanych wyników do

gospodarstw funkcjonujących w określonych częściach Polski. Szczególnie

interesujący jest region Polski, który mogłyby zwiększyć produkcję mleka.

Został on wcześniej określony i dodatkowo zostały wyodrębnione

subregiony252.

Subregion „A”. Wydzielony subregion charakteryzował się dużą

różnorodnością gospodarstw rolniczych. Ich cechą wspólną był względnie

duży udział TUZ w strukturze UR, jakość gleb dość zróżnicowana, ze

wskazaniem na przewagę gleb słabych. Biorąc pod uwagę uzyskane wyniki z

252

Szczegóły przedstawione w punkcie 4.3. „Wyodrębnione regiony pod kątem szans

rozwoju produkcji mleka w Polsce”

187

rozwiązań modelowych, można oczekiwać w najbliższej przyszłości rezygnacji

części gospodarstw określonych jako „małe” z produkcji mleka. Pozwoli to na

„uwolnienie” części zasobów UR (szczególnie TUZ). W wydzielonym

subregionie funkcjonują też gospodarstwa zbliżone potencjałem produkcyjnym

do modelowanych gospodarstw określonych jako „średnie” i „duże”.

Względnie słaba jakość gleb i znaczny udział użytków zielonych będzie

skłaniał rolników do rozwijania produkcji mleka w tych grupach gospodarstw.

Ich rozwój (względnie szybki) w kierunku produkcji mleka wymaga podjęcia

działań inspirujących, w tym przede wszystkim: 1) znacznie łatwiejszego

dostępu do funduszy strukturalnych z PROW 2014-2020 na budowę budynków

inwentarskich (obory), 2) ułatwienia i skrócenia procedur związanych z

pozwoleniem na budowę budynków inwentarskich, 3) profesjonalnego

szkolenia (doradztwa) związanego z przygotowaniem projektów rozwojowych

dla gospodarstw młodych rolników, 4) pogłębienia współpracy z

przetwórstwem.

Subregion „B”. Cechą wspólną, mimo dość dużego zróżnicowania rozmiarów

działalności i kierunków produkcji w wydzielonym subregionie, jest względnie

dobra jakość gleb, przeważający udział gruntów ornych w strukturze

użytków rolnych oraz względnie (w stosunku do pozostałych części Polski)

wysoka produkcyjność prowadzonych działalności rolniczych. Biorąc pod

uwagę rozwiązania uzyskane z obliczeń modelowych, można oczekiwać, że

znaczna część gospodarstw (szczególnie określonych jako „małe”) w

wydzielonym subregionie będzie rezygnować z produkcji mleka. Lepszym

rozwiązaniem, z punktu widzenia dochodu rodziny rolniczej, jest

kontynuowanie (nawet rozwijanie) produkcji roślinnej i praca poza

gospodarstwem. Gospodarstwa określane jako „średnie” i „duże”, mimo

teoretycznych możliwości rozwoju produkcji mleka, kierując się kryterium

maksymalizacji dochodu rodziny rolniczej, też nie będą zwiększać rozmiarów

produkcji mleka. Utrzymywanie się względnie wysokich cen zbóż i rzepaku

może doprowadzić w wydzielonym subregionie do zmniejszenia pogłowia

krów i produkcji mleka. Trzeba podkreślić, że rolnicy, którzy zrezygnują z

chowu krów mlecznych przy zmianach koniunktury do tej produkcji nie wrócą.

Subregion „C”. Obejmujący trzy powiaty z województwa wielkopolskiego

(pilski, czarnkowsko-trzcianecki, chodzieski), powiat nakielski z województwa

kujawsko-pomorskiego i powiat strzelecko-drezdencki z województwa

lubuskiego. Cechą wspólną gospodarstw z wydzielonego subregionu jest

względnie duży udział trwałych użytków zielonych w strukturze użytków

rolnych, dobra jakość gleb i dość wysoka produkcyjność roślin i zwierząt

na tle całej populacji polskich gospodarstw. Biorąc pod uwagę uzyskane

rozwiązania z obliczeń modelowych, można oczekiwać w wydzielonym

subregionie, że znaczna część gospodarstw będzie kontynuować, a nawet

188

rozwijać produkcję mleka. Konieczne są jednak działania inspirujące –

podobne jak w przypadku wydzielonego subregionu „A”.

Subregion „D”. Obejmujący cztery powiaty z województwa

zachodniopomorskiego (kamieński, goleniowski, stargardzki, choszczeński).

Cechą wspólną wydzielonego subregionu jest względnie duży udział

gospodarstw większych powierzchniowo. Dominującą grupą są

gospodarstwa użytkujące 20-50 hektarów. Obok nich funkcjonują

gospodarstwa użytkujące 100 i więcej hektarów, powstałe w wyniku

przekształceń własnościowych. Jakość gleb w gospodarstwach była

zróżnicowana, z przewagą gleb dobrych a w strukturze użytków rolnych

dominowały grunty orne (wyjątkiem był powiat goleniowski, w którym TUZ

stanowiły 56%). Biorąc pod uwagę uzyskane rozwiązania z obliczeń

modelowych, można oczekiwać, że znaczna część gospodarstw w wydzielonym

subregionie będzie kontynuować produkcję mleka. Szczególnie z powiatu

goleniowskiego, w którym warunki naturalne w postaci znacznego udziału

TUZ w strukturze UR sprzyjają tej działalności. Gospodarstwa z przewagą

dobrych jakościowo GO, w założonych warunkach cenowych, nie mają

motywacji ekonomicznych do rozwoju produkcji mleka. Powinny rozwijać

produkcję roślinną – szczególnie zbóż i rzepaku.

Subregion „E”. Obejmujący trzy powiaty z województwa

zachodniopomorskiego (szczecinecki, koszaliński, świdwiński), dwa powiaty z

województwa pomorskiego (słupski, lęborski). Posiada względnie duży udział

gospodarstw większych powierzchniowo. Wśród gospodarstw

utrzymujących krowy, 10% posiadało stada liczące 50 i krów i więcej.

Biorąc pod uwagę uzyskane rozwiązania z obliczeń modelowych, można

oczekiwać w wydzielonym subregionie, że znaczna część gospodarstw będzie

kontynuować i rozwijać produkcję mleka.

189

ROZDZIAŁ 5

ROZWIĄZANIA POPRAWIAJĄCE KONKURENCYJNOŚĆ POLSKIEGO MLECZARSTWA

5.1. Integracja pozioma gospodarstw rolniczych

Próba organizowania się rolników w tzw. grupach producenckich, jak

wskazują na to wieloletnie doświadczenia europejskie i światowe, pozwala na

zwiększenie efektywności gospodarowania, sprawne funkcjonowanie na rynku

produktów rolnych, wspólne zaopatrywanie się w środki do produkcji oraz

łatwiejsze odbieranie i wykorzystywanie informacji rynkowej. Grupy

producenckie (działające w różnej formie prawnej), nie tylko w naszym kraju,

ale również na świecie powstają m.in. w celu, aby rolnicy i ogrodnicy mogli

sprostać narzuconym coraz większym wymaganiom dotyczącym jakości i

standaryzacji produktów rolnych i spożywczych. Są i inne powody, dla których

producenci łączą się, jak np. podział wydatków na zakup sprzętu, organizacja

transportu, wspólnego negocjowania kontraktów, handlowanie grupowe na

giełdzie lub podejmowanie działań marketingowych (niekiedy grupy te

nazywają się grupami producencko - marketingowymi). Każdy z tych

powodów wynika jednak z chęci zwiększenia swojej siły przetargowej na

rynku, gdzie rządzą twarde prawa popytu i podaży. Grupy producenckie

(marketingowe) stają się coraz bardziej popularne we Włoszech, Wielkiej

Brytanii, a przede wszystkim w USA. W tym ostatnim kraju z inicjatywy i przy

pomocy funduszów ogólnokrajowych powoływane są specjalne kluby

producenckie, których zadaniem jest propagowanie nowoczesnych sposobów

uprawy i hodowli, lansowanie odpowiedniego stosowania środków ochrony

roślin, a co najważniejsze - kształtowanie postaw marketingowych. Kluby te w

coraz większym stopniu przejmują wobec grup producenckich funkcję

oświatową i aktywizującą farmerów do zachowań marketingowych.

Ministerstwo Rolnictwa USA przywiązuje dużą uwagę do działania tych

klubów, bowiem za ich pośrednictwem realizuje się przekształcanie metod i

sposobów uprawy i hodowli, a także postaw marketingowych253.

W Polsce, (stan na 03.12.2012 roku), w rejestrach urzędów

marszałkowskich wpisanych było 988 grup producentów rolnych, z czego 63%

prowadziło działalność jako spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, a 31% w

253

Parzonko A.J. (2008) Sposoby współpracy doradców z rolnikami zorganizowanymi w

grupy producentów rolnych, Wydawnictwo SGGW, Warszawa

190

formie spółdzielni254. Od 2004 roku liczba zarejestrowanych grup stale rosła. W

roku 2008 zarejestrowano 158 grup, w 2009, 2010 i 2011 roku odpowiednio

135, 156 i 224 grupy producenckie. Są one najczęściej zakładane przez

producentów zbóż i nasion roślin oleistych, trzody chlewnej oraz drobiu.

Producenci zbóż i nasion roślin oleistych zorganizowani byli w 2011 roku w

248 grupach, producenci trzody chlewnej w 197, a mleka tylko w 67

grupach255.

Rolnicy podejmujący współpracę w grupach producenckich, oprócz

korzyści, napotykają różnego rodzaju bariery, które hamują ich rozwój, a nawet

doprowadzają do rozwiązania grup. Jak wynika z badań A. Chlebickiej

ważnymi czynnikami mającymi wpływ na sukces grup producenckich były: 1)

zakres funkcji pełnionych przez grupy producenckie (cel funkcjonowania

grup), 2) współpraca producentów przed założeniem lub przystąpieniem do

grupy producenckiej, 3) podobieństwo gospodarstw członkowskich256.

Z badań prowadzonych przez A.J. Parzonko wynikało, że najczęściej

pojawiającym się celem, jaki rolnicy podejmowali w ramach grup

producenckich było wspólne zaopatrzenie w środki do produkcji (76%

badanych grup) i wspólny zbyt produktów (56% badanych grup). Jedynie w

grupie producentów mleka wspólny zbyt nie był realizowany ze względu na

specyfikę gotowego produktu i jego sprzedaży. Jednakże producenci ci

podejmowali w imieniu grupy negocjacje cen i warunki odbioru mleka z

gospodarstwa z przedstawicielami mleczarni. Wspólne użytkowanie maszyn i

narzędzi jest także często wymienianym celem (45%)257.

Specyfika surowca, jakim jest mleko (skład i jakość) utrudnia realizację

wspólnej sprzedaży w ramach grup producenckich. Rolnicy próbujący wspólnie

sprzedawać mleko, najczęściej posiadają indywidualne zbiorniki chłodzące na

mleko. Poddawane jest ono indywidualnej ocenie, a jedynie występują

wspólnie podczas negocjacji cenowych z odbiorcą mleka. Mimo, że współpraca

w zakresie wspólnej sprzedaży mleka jest trudna, doświadczenie pokazuje, że

jest możliwa. Jedną z pierwszych grup producenckich, po urynkowieniu

gospodarki, której celem była wspólna sprzedaż mleka była spółdzielnia

„Zdrowe mleko”. Założona ona została podczas realizacji „Projektu Rozwoju

Prywatnych Gospodarstw Mlecznych w Turośli”. Za namową holenderskiego

doradcy uczestniczącego w projekcie inż. Engelmana, zawiązana została

spółdzielnia, której celem było uzyskanie 30% wyższej ceny za sprzedane

254

http://ksow.pl/grupy-producentow-rolnych.html 255

Biuletyn MRiRW (2011), Promocja tworzenia grup producentów rolnych, Warszawa 256

Chlebicka A., (2011); Czynniki wpływające na sukces grup producentów rolnych,

Journal of Agribusiness and Rural Development, nr 4(22), s. 31-39 257

Parzonko A.J., 2005: Rola doradztwa w rozwoju rolniczych grup producenckich,

Wydawnictwo SGGW, Warszawa, s 22

191

mleko. Z początku przedstawiona została oferta spółdzielni mleczarskiej w

Kole (oddalonej o około 15 km od gospodarstw) ale nie było zainteresowania.

Ostatecznie do podpisania umowy doszło z zakładami mleczarskimi „Wola” w

Warszawie. Co drugi dzień autocysterna z Warszawy odbierała mleko

początkowo od 13 rolników, później ta liczba się zwiększyła o kolejnych

przystępujących do II –ego etapu realizowanego projektu. Z końcem 1995 roku

umowa wygasła258. Sytuacja ta pokazuje, że współdziałanie jest możliwe i

może dawać wymierne korzyści.

5.2. Organizacje sieciowe w branży mleczarskiej (powiązanie

ogniw przetwórstwa i produkcji mleka siecią informacyjną)

Idea tworzenia organizacji sieciowych wynika z potrzeby głębszej

integracji poszczególnych podmiotów w łańcuchu marketingowym (łańcuchu

dostaw), w efekcie czego wszyscy odnoszą określone korzyści. Działanie to

umożliwiają nowoczesne techniki informatyczne oraz patrzenie

(poszczególnych niezależnych jednostek) przez pryzmat partnerstwa259.

Organizację sieciową można zdefiniować, jako względnie trwałe powiązanie

autonomicznych, wyspecjalizowanych jednostek lub przedsiębiorstw,

uczestniczących w realizacji wspólnego celu. Wirtualna forma zorganizowania

prowadzonej aktywności gospodarczej, bazująca przede wszystkim na

komunikacyjno-informatycznych powiązaniach sieciowych, wyróżnia się dużą

elastycznością. Elastyczność funkcjonowania organizacji sieciowych,

przyczyniająca się do zdobywania przewagi nad konkurentami rynkowymi260.

W literaturze przedmiotu zwraca się szczególną uwagę na fakt kreowania

różnych form sieci, często uwypuklając ich stopniowe przeobrażanie się od

bytów statycznych poprzez dynamiczne formy sieci aż do okazjonalnych,

tymczasowych rozwiązań struktur sieciowych261. Głównymi czynnikami

powstawania organizacji sieciowych były z pewnością trzy megatrendy

258

Witkowski M., 1997: Efektywność ekonomiczno-organizacyjna I etapu Projektu

Rozwoju Prywatnych Gospodarstw Mlecznych w Turośli, [w] Postęp techniczny a

organizacja gospodarstw rolniczych, pod redakcją Manieckiego F., Wydawnictwo SGGW,

Warszawa, s.224 259

Baraniecka A., Zarządzanie Łańcuchem dostaw a rozwój małych i średnich

przedsiębiorstw, [w] Kształtowanie konkurencyjności i przewagi konkurencyjnej małych i

średnich przedsiębiorstw, pod redakcją Adamiak A., Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa

2011, s. 148 260

Teichmann K., Wolf J., Albers S., Typen und Koordination Virtueller Unternehmen,

[w:] Zeitschrift, Führung, Organisation, Nr 2 (73 Ig. 2004), s. 91 261

Jurga A., (2005), Przedsiębiorstwo wirtualne, jako szczególny przypadek organizacji

sieciowej, [w:] Nowoczesne przedsiębiorstwo, red. S. Trzeciński, wyd. Instytutu Inżynierii

Zarządzania Politechniki Poznańskiej, Poznań

192

wymieniane w literaturze:

Integracja rozwiązań informatycznych i telekomunikacyjnych

wpływająca na większą wydajność, skalowalność i mobilność systemów

teleinformatycznych;

Globalizacja rynków, produktów i zasobów;

Wzrost znaczenia i zapotrzebowania na zarządzanie informacją i wiedzą.

Tabela 44. Reorientacja koordynacji tradycyjnej w kierunku koordynacji sieciowej na

przykładzie mleczarni

Koordynacja tradycyjna Koordynacja wirtualna

Dział zakupu surowca

Zbieranie informacji o ilości i

jakości dostarczonego mleka przez

dostawców

Zbieranie informacji o ilości i jakości dostarczanego mleka i

automatyczne przekazywanie tej informacji dostawcom, za

pomocą dostępu do elektronicznej bazy danych.

Prowadzenie doradztwa

technologicznego przez komórki

mleczarni

Umożliwienie wymiany informacji na platformie

elektronicznej pomiędzy pracownikami mleczarni i rolnikami

(fora dyskusyjne na określone tematy sugerowane przez

rolników i pracowników mleczarni).

Prowadzenie ogólnego doradztwa

ekonomicznego (np.: okresowe

szkolenia)

Na podstawie bazy danych o gospodarstwie i sposobie

prowadzenia produkcji mleka prowadzenie kalkulacji kosztów

produkcji dla pojedynczych gospodarstw. Pokazywanie działań

przyczyniających się do racjonalizacji kosztów.

Brak zarządzania zasobami

rzeczowymi (np.: maszynami)

poszczególnych dostawców

Stworzenie bazy danych o wyposażeniu gospodarstw

(dostawców mleka do danej mleczarni) w określone maszyny

oraz ich gotowości do świadczenia usług w określonym

terminie (zarządzanie potencjałem produkcyjnym w

gospodarstwach rolniczych).

Okresowe dostarczanie do

gospodarstwa określonych

produktów

Organizowanie sprzedaży produktów gotowych wytworzonych

w mleczarni rolnikom (dostawcom mleka) za pośrednictwem

elektronicznych baz danych

Sporadyczne uczestniczenie w

pośredniczeniu zakupów środków

do produkcji (np.: zbiorników na

mleko, pasz treściwych)

Organizowanie hurtowych zakupów środków do produkcji na

podstawie zgłaszanego zapotrzebowania przez rolników –

elektroniczna platforma

Dział sprzedaży produktów gotowych

Indywidualne poszukiwanie

odbiorców produktów gotowych

Zawiązanie współpracy z grupą kilku lub kilkunastu mleczarni

wytwarzających podobne produkty, stworzenie elektronicznej

bazy danych o produktach dostępnych w danym czasie przez

zorganizowane mleczarnie i próba wspólnej sprzedaży

Sprzedaż produktów mleczarskich

na rynki zagraniczne pod własną

marką

Zawiązanie współpracy z grupą kilku lub kilkunastu mleczarni

i sprzedaż produktów pod marką wspólną


Organizacje sieciowe stanowią jedną z najnowocześniejszych platform

kooperacji współczesnych przedsiębiorstw i stanowią próbę przełamania

ograniczeń skutecznej i efektywnej współpracy. Jej zalety należy wykorzystać

również w rolnictwie i szeroko rozumianym agrobiznesie, w tym w

mleczarstwie. Mleczarnie powinny wykorzystywać nowe mechanizmy

koordynacji dla zapewnienia sobie lojalności rozproszonych dostawców

193

surowca (mleka). Ale sama lojalność nie wystarczy, należy dążyć do

wywoływania aktywnych działań poszczególnych gospodarstw na rzecz

budowania wartości całej organizacji. Sieć ma pomóc scalić i skoordynować

procesy informacyjne, decyzyjne, wytwórcze, a przede wszystkim pozwolić na

gromadzenie i wykorzystywanie wiedzy i jej transfer do poszczególnych

uczestników sieci. Mleczarnie, przetwarzające skupowane od rolników mleko

mogą być ważnym ogniwem (głównym integratorem) sieci zespalającym

poszczególnych rolników (dostawców mleka) ze sobą oraz z mleczarnią (tabela

44).

Dwa ostatnie punkty dotyczą makro sieci mleczarni, która może być

zbudowana niezależnie od już funkcjonujących sieci z gospodarstwami

(mikro). Analizując informacje przedstawione w tabeli 44, należy stwierdzić, że

model sieciowy funkcjonowania przedsiębiorstw charakteryzuje się:

zwiększoną rolą procesów niematerialnych (tj. przetwarzanie wiedzy i

informacji),

wielokierunkowym, nie wertykalnym przebiegiem procesów,

umiejętną budową i eksploatacją wspólnego łańcucha wartości,

ukrytymi, niejawnymi dla otoczenia mechanizmami koordynacji.

Trzeba stwierdzić, że stosowane instrumenty koordynacji są ściśle

uzależnione od typu organizacji sieciowej. W przypadku mleczarni i

producentów mleka należy bardzo wnikliwie przeanalizować skuteczność

poszczególnych instrumentów. Zacieśnianie współpracy i budowa wzajemnych

więzów musi następować ewolucyjnie i dawać gwarancję wzajemnych

korzyści. Takie działania są w niektórych polskich mleczarniach już

realizowane. W firmie „Danone” w roku 2006 podjęto decyzje o utworzeniu

„elektronicznego punktu informacyjnego”. Utworzono stronę internetową, do

której mają dostęp rolnicy (dostawcy mleka, po zalogowaniu), gdzie

przedstawiane są informacje o sytuacji na rynku mleka, działaniach

podejmowanych przez mleczarnię oraz indywidualne raporty dla konkretnego

gospodarstwa o realizowanej sprzedaży mleka (cenie mleka, parametrach

jakościowych, pożyczkach do spłacenia). Trwają prace nad dalszym

rozwijaniem wymiany informacji pomiędzy rolnikami (dostawcami) i

mleczarnią. Aby przyspieszyć te procesy powinny być odpowiednie fundusze

krajowe lub europejskie przeznaczone na realizację tworzenia organizacji

sieciowych w mleczarstwie. Muszą w ten proces wyraźniej się włączyć:

naukowcy zajmujący się problematyką mleczarstwa oraz doradcy rolniczy

(integratorem sieci powinna być mleczarnia).

194

5.3. Sprzedaż bezpośrednia i „małe przetwórstwo” na poziomie

gospodarstw mlecznych

Jednym ze sposobów zwiększenia dochodów rolników, dość popularnym

w krajach Europy Zachodniej, szczególnie wśród gospodarstw ekologicznych,

agroturystycznych, oraz mniejszych gospodarstw rodzinnych jest sprzedaż

produktów rolniczych konsumentowi z pominięciem pośredników. Zgodnie z

obowiązującymi przepisami nosi ona nazwę sprzedaży bezpośredniej lub

marginalnej, lokalnej bądź ograniczonej262. Sprzedaż bezpośrednia obejmuje

tylko mleko konsumpcyjne i śmietanę. Jeżeli chcemy wytwarzać inne produkty

mleczne np.: ser, wówczas trzeba starać się o status gospodarstwa

ekologicznego lub zgłosić prowadzenie działalności marginalnej, lokalnej, lub

ograniczonej (MOL). Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z

dnia 8 czerwca 2010 r (Dz. U. Nr 113, poz. 753) określa szczegółowe warunki

pozwalające na uznanie działalności za działalność marginalną, lokalną i

ograniczoną, wielkość dostaw, niektóre wymagania weterynaryjne. Zgodnie z

przedstawionymi w wymienionym dokumencie procedurami, rolnik chcący

taką działalność prowadzić powinien:

1. Opracować uproszczoną wersję projektu technologicznego

wytwarzanego produktu, w której muszą się zawrzeć: a) część opisowa

projektu, b) część graficzna projektu badawczego

2. Przedłożyć projekt technologiczny powiatowemu lekarzowi weterynarii

do w celu jego zatwierdzenia.

3. Po uzyskaniu decyzji zatwierdzającej projekt technologiczny zakładu,

w terminie co najmniej 30 dni przed dniem rozpoczęcia planowanej

działalności, należy złożyć pisemny wniosek o wpis do rejestru

zakładów do powiatowego lekarza weterynarii właściwego ze względu

na planowane miejsce prowadzenia tej działalności.

4. Powiatowy lekarz weterynarii, właściwy ze względu na planowane

miejsce prowadzenia działalności, wydaje decyzję administracyjną,

dokonuje wpisu danego zakładu do rejestru zakładów i nadaje

weterynaryjny numer identyfikacyjny. Rozpoczęcie działalności jest

możliwe dopiero po otrzymaniu od powiatowego lekarza weterynarii

ww. decyzji.

Prowadząc działalność przetwórczą w gospodarstwie rolnik musi

spełniać szereg wymagań regulowanych odpowiednimi ustawami i

rozporządzeniami w zakresie przetwórstwa żywności. Są to m.in. ogólne

wymogi higieny określone przepisami rozporządzenia (WE) nr 852/2004

262

Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 czerwca 2010 r. w sprawie

szczegółowych warunków uznania działalności marginalnej, lokalnej i ograniczonej (Dz.

U. Nr 113, poz. 753).

195

Parlamentu Europejskiego oraz kryteria mikrobiologiczne (rozporządzenie

2073/2005r z p. zm. rozp. 1441/2007 oraz 365 / 2010), a także utrzymywać

odpowiednią temperaturę przechowywania i utrzymywania tzw. „łańcucha

chłodniczego”. Szereg wymagań, które należy spełnić zniechęcają niektórych

rolników do tej działalności - szczególnie prowadzących działalność na

mniejszą skalę rezygnują z formalnych procedur263.

Podjęcie działalności przetwórczej w gospodarstwach rolniczych, mimo,

że jest dość kłopotliwe ze względów organizacyjnych i prawnych, pozwala na

przejmowanie przez rolników tzw. marzy przetwórczej i handlowej, a przez to

poprawę dochodowości gospodarstw rolniczych. Dodatkową zaletą takiej

formy sprzedaży jest bezpośredni kontakt rolnika – producenta z klientem, a

przez to rozpoznanie potrzeb, gustów, oczekiwań i szybką reakcję na zmiany

upodobań. Od strony klienta korzyścią jest możliwość zakupu świeżego

produktu pochodzącego od znanych i sprawdzonych producentów oraz

możliwość uzyskania informacji na temat sposobu ich przygotowania.

Sprzedażą mogą być objęte tylko produkty wytworzone w swoim

gospodarstwie.

Prostszą działalnością od podejmowania przetwórstwa mleka w

gospodarstwie jest jego sprzedaż bezpośrednia. Zgodnie z obowiązującymi w

Polsce przepisami, rolnik realizujący sprzedaż bezpośrednią mleka może ją

prowadzić na terenie województwa, w którym zlokalizowane jest gospodarstwo

rolnicze a także na terenie województw bezpośrednio z nim sąsiadujących.

Wielkość produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do

sprzedaży bezpośredniej wynosi do 1 000 litrów tygodniowo mleka surowego

lub do 500 litrów tygodniowo surowej śmietany264. Zdaniem producentów

mleka limit jest za mały, aby podejmować się prowadzenia wskazanej

działalności. Sprzedawane mleko jest niepasteryzowane. Jego walory dają mu

przewagę nad mlekiem pasteryzowanym bądź UHT, sprzedawanym na dużą

skalę w sklepach. Dzięki tej oryginalności i wyjątkowości mleka

niepasteryzowanego klienci są wstanie zapłacić nawet wyższą cenę aniżeli w

sklepie. Większość rolników uważa, że na mleko niepasteryzowane nie byłoby

popytu wśród społeczności miejskiej, w dodatku z powodu sprzedaży

bezpośredniej mieliby tylko więcej obowiązków i problemów. Dlatego wolą po

niższej cenie sprzedawać mleko do mleczarni, a w celu zwiększenia

przychodów, powiększyć stado krów bądź podnieść ich wydajność. Dla

sprawdzenia popytu wśród społeczeństwa Warszawy na mleko

niepasteryzowane, zamieszczono kilka ogłoszeń w Internecie a także

utworzono profil na znanym portalu społecznościowym, informując o

263

Wieczorek M., Ser prosto z zagrody, Top Agrar Polska (dodatek „Top bydło”), nr

12/2012, s 11 264

Dz.U.07.5.38 z dnia12.01.2007

196

możliwości zakupu mleka niepasteryzowanego na terenie stolicy. Otrzymano

dużą ilość odpowiedzi i zapewnień wielu osób o chęci systematycznego zakupu

mleka niepasteryzowanego. Padały także pytania odnośnie tego, czy byłyby w

ofercie inne produkty pochodzące z gospodarstwa. Potwierdzono, że wśród

społeczeństwa rozwija się moda na produkty naturalne i w jak najmniejszym

stopniu przetworzone a przede wszystkim zdrowe265.

W przypadku bezpośredniej sprzedaży mleka niepasteryzowanego ważną

kwestią jest droga dystrybucji. Jedną z możliwości jest sprzedaż mleka z

wykorzystaniem automatów vendingowych, zwanych inaczej mlekomatami. W

2012 roku najwięcej mlekomatów było zlokalizowanych na południu Polski.

Oprócz zalet tej formy sprzedaży jest wiele wad (tabela 45).

Tabela 45. Wady i zalety sprzedaży mleka za pomocą mlekomatu

Wady Zalety awaryjność sprzedaż mleka przez 24 ha na dobę

wysoka cena sprzedaż mleka bez pośredników

wysokie opłaty za wynajmowane miejsce prosta obsługa

brak mobilności

ryzyko uszkodzenia

opłata ochrony

koszt monitoringu w celu zapewnienia bezpieczeństwo

brak bezpośredniego kontaktu klienta z producentem


Najważniejszą wadą jest wysoka awaryjność mlekomatów. Zdaniem

rolnika, który był posiadaczem dwóch mlekomatów rozmieszczonych w

Ciechanowie na początku wszystko „szło dobrze”, dziennie sprzedawało się

nawet 200 litrów mleka, niestety problemy zaczęły się po około miesiącu,

kiedy to oba mlekomaty zaczęły się psuć. Wyglądało to tak, że automaty nie

nalewały mleka po zapłaceniu, albo nalały za mało mleka bądź za dużo, nie

zostawała wydawana również reszta. Z każdym dniem klienci kupowali coraz

mniej mleka, rolnik także dostawał nieprzyjemne telefony od klientów, którym

np. nie została wydana reszta. Serwis przyjeżdżał kilka razy do automatów w

celu ich naprawy, niestety próby naprawy były nieskuteczne, w dodatku w

okresie gwarancji serwis wystawiał faktury za próby naprawy. Taka sytuacja

zmusiła rolnika do zaprzestania sprzedaży mleka za pomocą mlekomatów.

Jednak największym problemem było to, że rolnik zakupił mlekomaty w formie

leasingu i firmy leasingowej nie interesowało to, że mlekomaty nie działają,

raty miesięczne i tak rolnik musiał spłacać. Zamiast zwiększenia przychodów

265

Milewski M. (2013), Działania ekonomiczno-organizacyjne poprawiające dochodowość

gospodarstw mlecznych, Praca magisterska przygotowana na Wydziale Nauk

Ekonomicznych SGGW, pod kierunkiem dr A. Parzonko

197

poprzez bezpośrednią sprzedaż mleka, było dodatkowe obciążenie finansowe

dla gospodarstwa a także procesy sądowe z producentem mlekomatów.

Kolejną słabością sprzedaży mleka z wykorzystaniem mlekomatu jest

wysoki wydatek inwestycyjny związany z zakupem urządzenia. Przeciętna cena

mlekomatu wahała się w 2011 roku w granicach 90 - 110 tys. zł. W Warszawie,

z opinii posiadaczy mlekomatów wynikało, że miesięczny koszt opłaty za

miejsce pod mlekomat wynosił od 2 do 6 tys. zł. Brak mobilności mlekomatu to

także jego wada. Mlekomat stojący na zewnątrz jest narażony na uszkodzenia,

w związku z tym niezbędne jest ubezpieczenie automatu, monitoring, opłata

ochrony, to wszystko generuje dodatkowe comiesięczne koszty. Do wad należy

również brak bezpośredniego kontaktu klienta z producentem. Największymi

zaletami mlekomatu jest możliwość sprzedaży mleka przez 24 ha na dobę i

sprzedaż bezobsługowa, bez pośredników.

Innym rozwiązaniem może być sprzedaż mleka niepasteryzowanego

poprzez handel obwoźny. Potrzebny byłby do tego samochód dostawczy

wyposażony w chłodnię, zbiornik do przewozu mleka i nalewarka

zamontowana w samochodzie. W poniższej tabeli zostały przedstawione wady i

zalety sprzedaży mleka za pomocą handlu obwoźnego.

Tabela 46. Wady i zalety sprzedaży mleka handlem obwoźnym.

Wady Zalety

Dodatkowe nakłady pracy Mobilność

Określone godziny sprzedaży Sprzedaż mleka bez pośredników

Kontakt klienta z producentem

Niższe koszty w porównaniu ze sprzedażą

w oparciu o mlekomaty


Najważniejszą zaletą tej formy sprzedaży bezpośredniej mleka jest

mobilność, czyli sprzedaż w przeciągu jednego dnia w kilku miejscach.

Sprzedaż mleka bez pośredników pozwalała na uzyskanie większych

przychodów. Również ważną zaletą jest możliwość kontaktu klienta z

producentem, nawiązywanie znajomości podczas sprzedaży buduje więź i

wzajemne zaufanie, a także pozwala producentowi wysłuchać sugestii i opinii

klientów na temat samego produktu jak i formy sprzedaży. Dzięki kontaktowi z

klientem rolnik może uświadomić mu walory mleka pochodzącego prosto z

gospodarstwa a także to, co można by z niego zrobić w domowych warunkach.

Edukacja klientów odnośnie przetwórstwa mleka przyczyniłaby się do wzrostu

sprzedaży. Do wad można zaliczyć to, że do obsługi potrzebne byłyby

dodatkowe nakłady pracy i określone godziny sprzedaży, a nie jak w przypadku

mlekomatu sprzedaż przez cała dobę.

198

PODSUMOWANIE I WNIOSKI Proces globalizacji obejmuje większość społeczeństw i rynków. Także

mleko, mimo swojej specyfiki w coraz większym stopniu staje się produktem

globalnym. Wartość eksportu produktów mlecznych na świecie w 1989 roku

wynosiła 19,5 mld USD, natomiast 20 lat później już 51,8 mld USD. W tej

sytuacji konieczne jest, uwzględniając stan i dokonujące się zmiany w

poszczególnych krajach świata, zastanawiać się i kreślić wizje rozwoju

produkcji w Polsce. Duże zróżnicowanie gospodarstw rolniczych zajmujących

się produkcją mleka, w poszczególnych regionach Polski, skłania do szukania

przyczyn tej sytuacji i proponowania rozwiązań.

Przeprowadzone studia literatury przedmiotu, badania empiryczne i

modelowe pozwoliły na realizację postawionych na wstępie celów pracy oraz

weryfikację przyjętych hipotez roboczych.

Pierwsza hipoteza badawcza zakładająca, że „większość polskich

gospodarstw rolniczych, prowadzących produkcję mleka, jest

niekonkurencyjna w stosunku do gospodarstw z krajów Europy

Zachodniej” została pozytywnie zweryfikowana. Oceny dokonano na

podstawie kosztów produkcji mleka, które są decydującymi o przewadze

konkurencyjnej podmiotów zajmujących się wytwarzaniem surowców. Okazało

się, że koszty produkcji mleka w polskich typowych gospodarstwach,

utrzymujących 15 krów mlecznych są wyższe niż w typowych gospodarstwach

z większości krajów Europy Zachodniej. Inaczej było w przypadku polskich

gospodarstw utrzymujących liczniejsze stada krów, tam koszty produkcji 100

kg mleka o parametrach standardowych były wyraźnie niższe. Zaznaczyć

jednak należy, że w Polsce dominującą grupą w 2010 roku były gospodarstwa

utrzymujące do 10 krów (83%), natomiast liczba podmiotów utrzymujących

powyżej 100 sztuk wynosiła tylko 821, co stanowiło zaledwie 0,2% całej

populacji. Liczba towarowych gospodarstw ukierunkowanych lub

wyspecjalizowanych w produkcji mleka wynosiła tylko 54 285, z czego aż 57%

stanowiły jednostki utrzymujące od 10 do 19 krów mlecznych.

Konkurencyjność kosztowa polskich gospodarstw na tle europejskich

zmieniała się w czasie. W latach 2004-2007, koszty produkcji mleka w

większości polskich gospodarstw były mniejsze niż w UE-15. W kolejnych

latach, na skutek rosnących cen czynników produkcji (głównie ziemi i pracy)

oraz ciągle niskiej efektywności technicznej produkcji mleka sytuacja uległa

zmianie. Aby poprawić konkurencyjność kosztową potrzebne są ciągłe

działania modernizacyjne przyczyniające się do poprawy przede wszystkim

efektywności technicznej.

Druga hipoteza badawcza zakładająca, że „proponowane rozwiązania

polityczne w UE (liberalizacja rynku mleka w UE) przyczyniać się będą do

dalszej polaryzacji produkcji mleka w UE oraz w poszczególnych częściach

199

Polski” została potwierdzona. Z dokonanej analizy zmian na rynku mleka w

UE i w Polsce po ogłoszeniu w 2003 roku w Luksemburgu wytycznych

„nowej” Wspólnej Polityki Rolnej UE wynikało, że kraje posiadające dobre

warunki naturalne oraz silne ekonomicznie gospodarstwa (np.: Dania,

Holandia, Niemcy) zwiększały produkcję mleka. Proces ten spotęgowało

wprowadzenie w 2008 roku przepisów UE określanych jako „miękkie

lądowanie”. Polegało ono na corocznym zwiększaniu krajowej kwoty mlecznej

we wszystkich państwach członkowskich, aby łagodnie przejść do rezygnacji z

mechanizmu kwotowania produkcji mleka w UE. Od roku kwotowego

2009/2010 Dania i Holandia należą do krajów, które przekroczyły swoje

narodowe kwoty mleczne i zobligowane były do zapłacenia kar. W Niemczech,

po sygnałach dochodzących o rezygnacji z kwotowania produkcji w UE, można

zauważyć wyraźne ożywienie producentów mleka. W roku kwotowym

2007/2008 niemieccy producenci zapłacili kary za przekroczenie narodowej

kwoty mlecznej. W roku kwotowym 2010/2011 narodowa kwota mleczna

Niemiec była większa w stosunku do roku kwotowego 2006/2007 o 5,1%. W

Polsce produkcja mleka po wstąpieniu do UE sukcesywnie zwiększała się.

Jednak proces ten przebiegał nierównomiernie w poszczególnych częściach

kraju. Największe zwiększenie pogłowia krów, a przez to obsady krów, miało

miejsce w województwach: podlaskim, warmińsko-mazurskim i północnej

część województwa mazowieckiego. Powiatami, w których zanotowany

największy przyrost obsady krów były: wysokomazowiecki, kolneński,

zambrowski, ostrołęcki oraz przasnyski. Największe ograniczenia chowu krów,

a przez to obsady miały miejsce w Polsce południowo - wschodniej,

szczególnie w województwach małopolskim i podkarpackim. Proces ten

spotęgowany został przez nowelizację w 2008 roku „Ustawy o organizacji

rynku mleka i przetworów mlecznych” umożliwiającej obrót kwotą mleczną

(sprzedaż, zakup, dzierżawę) pomiędzy producentami z różnych województw.

Rozluźnienie systemu kwotowania produkcji mleka w UE, poprzez

zwiększanie narodowych kwot mlecznych, miało wpływ na cenę mleka na

rynku UE. Zaczęła ona bardzo wyraźnie podlegać trendom światowym. Od

2006 roku oberwany był wzrost cen zgodnie z kierunkiem wyznaczonym przez

cenę mleka w Nowej Zelandii, natomiast od drugiej połowy 2007 roku znowu

zanotowany został spadek cen, by w 2009 roku znów ceny zaczęły rosnąć.

Koniec roku 2011 to kolejny punkt wyznaczający obniżenie się cen mleka na

rynku UE wynikający z ogólnych tendencji światowych. Trzeba podkreślić, że

zjawisko takich wyraźnych zmian w cenach mleka na rynku UE nie było

obserwowane od bardzo dawna. Jest ono bardzo niekorzystne dla rolników,

gdyż utrudnia podejmowanie decyzji inwestycyjnych. Między innymi, zjawisko

zmian cen mleka w UE było podstawą powołania grupy ekspertów, którzy

zaproponowaliby mechanizm stabilizujący runek mleka UE. Wypracowane

http://prawo.legeo.pl/prawo/ustawa-z-dnia-20-kwietnia-2004-r-o-organizacji-rynku-mleka-i-przetworow-mlecznych/

http://prawo.legeo.pl/prawo/ustawa-z-dnia-20-kwietnia-2004-r-o-organizacji-rynku-mleka-i-przetworow-mlecznych/

200

stanowisko tej grupy, które przyjęte zostało przez Radę UE i Parlament

Europejski w lutym 2012 roku w postaci tzw. „pakietu mlecznego” w bardzo

niewielkim zakresie będą przyczyniać się do stabilizacji rynku mleka w Unii

Europejskiej. Przepisy tego pakietu mają obowiązywać do 2020 roku.

Obejmują one następujące obszary: 1) Wzmocnienie siły przetargowej

producentów mleka poprzez umożliwienie im zbiorowych negocjacji umów na

dostawy mleka. 2) Wprowadzenie formalnych umów na dostawy mleka, w

których elementy takie jak: cena, długość trwania, wielkość dostaw, termin

dostaw będą swobodnie negocjowane przez strony (rolników, przetwórców). 3)

Możliwość tworzenia organizacji międzybranżowych na rynku mleka. 4)

Poprawa przejrzystości produkcji mleka w UE poprzez obowiązek przesyłania

przez podmioty skupowe informacji o ilości skupionego w każdym miesiącu

mleka organom wyznaczonym przez państwa członkowskie. 5) Możliwość

zarządzania podażą serów oznaczonych Chronioną Nazwą Pochodzenia lub

Chronionym Oznaczeniem Geograficznym. Zaproponowane działania, w

większości krajów o gospodarcze rynkowej od dawna funkcjonują. W

Polsce, gdzie dominują spółdzielnie mleczarskie jako podmioty skupowe i

przetwórcze, proponowane rozwiązania nic nie wnoszą.

Trzecia hipoteza badawcza zakładająca, że „Czynnikami najsilniej

oddziałującymi na rozwój bądź stagnację gospodarstw mlecznych w

poszczególnych regionach Polski są: 1) możliwości pracy poza rolnictwem,

2) dotychczas realizowany poziom produkcji mleka, 3) „dostępność”

ziemi” nie została w pełni potwierdzona. Analiza danych statystycznych oraz

przeprowadzone badania opinii wśród pracowników gmin nie wykazały

wyraźnych zależności pomiędzy możliwościami pracy poza gospodarstwem a

rozwojem produkcji mleka. Jednak w rozważaniach modelowych, dotyczących

możliwych kierunków zmian, poziom płacy za pracę poza gospodarstwem

rolniczym, z punktu widzenia dochodu rodziny rolniczej był istotnym

parametrem.

Bardzo mocno na kierunek rozwoju gospodarstw wpływa stan

prowadzonej produkcji mleka (skala, intensywność i organizacja produkcji)

oraz „dostępność” ziemi (zasoby własnych UR, możliwość zakupu i

dzierżawy). Wśród głównych barier rozwoju w gminach, gdzie produkcja

mleka w latach 2002-2010 wykazywała zwiększenie wymieniano „brak ziemi”.

Związane jest to ze specyfiką produkcji mleka. Zwiększanie jej rozmiarów,

głównie w wyniku zwiększenia pogłowia krów, wymaga zaangażowania

większej powierzchni UR, zarówno ze względu na potrzeby paszowe (uprawa

roślin pastewnych), jak również ograniczenia środowiskowe (max 170 kg azotu

na ha UR). Przedstawiona sytuacja powoduje, że obrót ziemią w badanych

gminach jest ograniczony a ceny jej zakupu bądź dzierżawy osiągają bardzo

wysokie poziomy. Stan ten sprawia, że dalsze rozwijanie produkcji mleka

201

w gospodarstwach rolniczych (głownie poprzez zwiększenie pogłowia

krów), staje się bardzo trudne. W rozważaniach modelowych dla

gospodarstw określanych jako „duże” rozwijanie produkcji rolniczej (w tym

produkcji mleka) jest działaniem uzasadnionym z punktu widzenia dochodu

rodziny rolniczej.

Czwarta hipoteza badawcza zakładająca, że większość polskich

gospodarstw (z towarową produkcją mleka), kierując się kryterium

maksymalizacji dochodu rodziny rolniczej nie będzie zainteresowanych w

przyszłości rozwijaniem produkcji mleka, co w konsekwencji prowadzić

będzie do dalszego zmniejszania liczby producentów i globalnej produkcji

mleka w Polsce została częściowo potwierdzona. Jak wynikało z

przeprowadzonych obliczeń modelowych dla gospodarstw „małych”

(utrzymujących 15 krów mlecznych), jako optymalne rozwiązanie wskazywane

było prawie całkowite zrezygnowanie z prowadzenia chowu bydła (w tym

krów mlecznych). Zaznaczyć należy, że jako kryterium celu w modelu przyjęto

maksymalizację dochodu rodziny rolniczej. Rozwiązanie to pozwalało na

wykorzystanie zasobów (głównie pracy i ziemi) nie tylko do produkcji

rolniczej. Takie podejście umożliwia właściwie patrzenie na decyzje

podejmowane przez rodziny rolnicze. Jak wynikało z przeprowadzonych

obliczeń, grunty orne stanowiące zasób gospodarstwa oraz możliwe do

wydzierżawienia, wskazywane były do użytkowania. Jako rośliny towarowe,

możliwe do prowadzenia na glebach słabych, proponowane były: pszenżyto,

gryka i łubin żółty, natomiast na glebach lepszych pszenica ozima i rzepak

ozimy. Trwałe użytki zielone, stanowiące zasób gospodarstwa, wskazywane

były do oddania w dzierżawę. Przyjęta, możliwa do uzyskania cena 1100 zł

za dzierżawę hektara TUZ, okazywała się lepszym rozwiązaniem niż

wykorzystanie ich na paszę dla utrzymywanych zwierząt przeżuwających.

Potencjalne zasoby robocizny własnej, znajdującej się w gospodarstwie,

wskazywane były w znacznej części do pracy poza gospodarstwem. Zaznaczyć

jednak należy, że zmiany w gospodarstwach prowadzących produkcję mleka

odbywają się za sprawą ludzi (rolników) je prowadzących oraz innych ludzi,

którzy te działania inspirują, jest im to obojętne lub są im przeciwni. Dlatego

też, niezwykle trudno jest precyzyjnie i jednoznacznie przewidywać możliwe

zmiany. Czasami złożoność natury ludzkiej nie pozwala na jednoznaczne

określenie co było przyczyną podjęcia tej a nie innej decyzji. Problemem w

naszym kraju jest dostępność rzetelnej informacji.

Z przeprowadzonych badań można wyciągnąć następujące wnioski i

uogólnienia:

1. Kluczowym czynnikiem wpływającym na kierunek rozwoju produkcji

mleka w Polsce i innych krajach na świecie jest wielkość popytu i kierunek

jego zmian. Uzależniony jest od szeregu różnorodnych i wzajemnie

202

sprzężonych uwarunkowań i przyczyn. Obok dochodu konsumentów

(jednego z ważniejszych czynników) popyt na produkty żywnościowe

zależy od liczby ludności i jej zmian w latach następnych. Jak wynika z

prognoz demograficznych liczba ludności na świecie będzie się zwiększać.

W roku 2050 zwiększy się w stosunku do roku 2005 o 43%. Tempo zmian

na poszczególnych kontynentach będzie bardzo zróżnicowane. Szacuje się,

że największy przyrost ludności wystąpi na kontynencie afrykańskim

(zwiększenie ponad dwukrotne w stosunku do roku 2005). W Ameryce i

Azji szacuje się około 30% przyrost ludności, natomiast w Australii i

Nowej Zelandii na poziomie 51%. Jedynie na kontynencie europejskim

szacuje się zmniejszenie ludności w 2050 roku w stosunku do roku 2005

(1,6%). Można wyraźnie stwierdzić, że popyt globalny na produkty

żywnościowe w kolejnych latach będzie się zwiększał. Daje to szansę na

funkcjonowanie i rozwój podmiotom zajmujących się produkcją,

przetwórstwem i handlem mlekiem i przetworami mlecznymi.

2. Różne uwarunkowania makroekonomiczne, kultura danego kraju, tradycje

w spożyciu i produkcji mleka wyznaczają organizację sektora mlecznego

(a w nim gospodarstw zajmujących się produkcją mleka). W większości

krajów na świecie produkcja mleka prowadzona jest w gospodarstwach

rodzinnych - opartych na pracy rolnika i jego rodziny. Jednak skala

produkcji mleka z gospodarstwa oraz stopień wykorzystania czynników

produkcji jest różny. Generalnie w krajach rozwiniętych gospodarczo,

produkcja mleka w gospodarstwie przybiera większe rozmiary a

wykorzystanie ziemi i pracy jest bardzo intensywne. Odzwierciedleniem

warunków naturalnych, poziomu organizacji i skali produkcji z

gospodarstwa rolniczego są koszty produkcji. Jak wynika z badań IFCN,

koszty produkcji mleka są bardzo zróżnicowane w poszczególnych krajach

świata. Najniższymi kosztami produkcji mleka o parametrach

standardowych w 2009 roku charakteryzowały się gospodarstwa z Ukrainy

i Nowej Zelandii. Polskie typowe gospodarstwa (szczególnie utrzymujące

15 krów mlecznych) nie wykazywały, w tym elemencie, przewag

konkurencyjnych.

3. Po urynkowieniu gospodarki, polskie gospodarstwa rolnicze, w tym

zajmujące się produkcją mleka, przeszły bardzo głębokie zmiany.

Największe piętno na proces zmian w gospodarstwach mlecznych

odcisnęły mleczarnie. To dzięki mleczarniom, prowadzącym z jednej

strony działalność szkoleniową i doradczą dla rolników, a z drugiej strony

działalność egzekwującą zachowanie parametrów jakościowych

skupowanego mleka zanotowano znaczący postęp. Wiele mleczarni, po

urynkowieniu gospodarki, podjęło różnego rodzaju działalność

zmierzającą do poprawy jakości skupowanego mleka. W tym czasie

203

dochodowość gospodarstw mlecznych kształtowała się na różnym

poziomie. Uzależniona była od skali prowadzonej działalności, organizacji

gospodarstwa, warunków naturalnych produkcji i sytuacji rynkowej. Z

badań prowadzonych przez IERiGŻ, w próbie gospodarstw towarowych

ukierunkowanych na produkcję mleka, wynikało, że przeciętny dochód z

gospodarstwa rolniczego wahał się od 20 069 zł w 2004 roku do 45 573 zł

w 2010 roku.

4. W Polsce występowało w latach 2002 - 2010 wyraźne zróżnicowanie

regionalne w tempie dokonujących się zmian. Do regionu rozwijającego

produkcję mleka można zaliczyć prawie całe województwo podlaskie (bez

powiatów hajnowskiego i sokólskiego), północną część województwa

mazowieckiego (powiaty w kolejności: ostrowski mazowiecki, przasnyski,

mławski, żuromiński, makowski, sokołowski, sierpecki, węgrowski,

pułtuski) oraz południowo-wschodnią część województwa warmińsko-

mazurskiego (powiaty w kolejności: szczycieński, piski, mrągowski,

ełcki). Do regionu ograniczającego produkcję mleka można zaliczyć

prawie całe województwo podkarpackie oraz północno - zachodnią

część województwa małopolskiego.

5. W regionie rozwijającym produkcję mleka, wśród głównych czynników

wpływających na tę sytuację były: uwarunkowania historyczne, brak

alternatywy dla innych działalności (słaba jakość gleb, względnie duży

udział użytków zielonych w strukturze użytków rolnych), pozytywne

sygnały płynące z mleczarni i realizowane programy szkoleniowe.

Możliwości korzystania z funduszy strukturalnych UE przyspieszyły

proces rozwoju gospodarstw towarowych po 2004 roku. Do głównych

barier dalszego rozwoju produkcji mleka w regionie zdefiniowanym jako

„rozwijający produkcję mleka” zaliczyć można: „brak ziemi” (bardzo mała

podaż ziemi, wysokie ceny transakcyjne) oraz zwarta zabudowa wsi

utrudniająca budowę obór dla krów.

6. W regionie ograniczającym produkcję mleka główną przyczyną zaistniałej

sytuacji był mały potencjał produkcyjny gospodarstw rolniczych.

Niewielka liczba krów, mała powierzchnia UR, stare i małe obory oraz

brak kapitału ograniczały rozwój gospodarstw prowadzących chów krów

mlecznych. W tym regionie pracownicy gmin przewidują dalszy proces

zmniejszania pogłowia krów i produkcji mleka. Dominującym modelem

gospodarstw wiejskich, w przyszłości może być czerpanie głównych

dochodów z pracy poza gospodarstwem rolniczym, przy wykorzystaniu

zasobów gospodarstwa do ekstensywnej produkcji roślinnej. Możliwym

kierunkiem rozwoju w części gospodarstw rolniczych z wydzielonego

regionu, może być chów bydła mięsnego i praca poza gospodarstwem.

204

7. Przeprowadzone rozważania modelowe potwierdzają, że produkcja

roślinna (głownie uprawa zbóż i rzepaku) są bardziej atrakcyjne z punktu

widzenia dochodu rodziny rolniczej (szczególnie w sytuacji uwzględnia

potencjalnych dochodów z pracy poza gospodarstwem rolniczym) niż

rozwijanie produkcji mleka. Różnice też widoczne są pomiędzy

gospodarstwami zróżnicowanymi skalą produkcji rolniczej. W

gospodarstwach określonych jako „duże” lepszym rozwiązaniem, z punktu

widzenia przyjętego kryterium celu, jest rozwijania produkcji rolniczej (w

tym produkcji mleka) niż praca poza gospodarstwem rolniczym.

Z przeprowadzonych badań wynikają następujące wskazówki dla

decydentów zajmujących się kształtowaniem mechanizmów

interwencyjnych na rynku mleka:

1. Konieczne są działania (programy), szczególnie w Polsce, jednoznacznie

określające wizję rozwoju sektora mlecznego oraz mechanizmy

przyczyniające się do jej realizacji. Niedopuszczalne jest enigmatyczne,

zdawkowe informowanie o stanowisku w zakresie istotnego elementu

rynkowego jakim jest kwotowanie produkcji mleka. Nie można mówić o

konieczności utrzymania kwotowania produkcji mleka w UE bez konkretów

(na jakim poziomie i dlaczego?) oraz jednocześnie twierdzić, że „…sektor

mleczarski (w Polsce) poradzi sobie z dalszą deregulacją, polegająca

głównie na likwidacji systemu kwotowania”266.

2. Produkcja mleka wyróżnia się wysoką pracochłonnością i

kapitałochłonnością w stosunku do innych działalności rolniczych. Są to

cechy szczególne, które muszą być brane przy różnego rodzaju regulacjach

dotyczących rynku mleka. Aby zachęcić rolników do chowu krów te cechy

muszą być rekompensowane ceną mleka lub innymi subwencjami. Jednym z

działań, które ogranicza kapitałochłonność produkcji mleka (po części

przyczyniając się do mniejszej pracochłonności) są środki możliwe po

pozyskania na inwestycje w gospodarstwach rolniczych w ramach funduszy

strukturalnych. Istotnym elementem majątku trwałego, koniecznym w

przypadku prowadzenia chowu krów są budynki inwentarskie (obory).

Konieczne są działania, które ułatwią rolnikom pozyskanie środków z

funduszy strukturalnych na ich budowę oraz skrócą (uproszczą) procedury

uzyskiwania pozwoleń budowlanych

3. Rozwijanie produkcji mleka w gospodarstwach rolniczych pociąga za sobą

większe zapotrzebowanie na użytki rolne. W chowie zwierząt

przeżuwających, w tym krów mlecznych niezbędne są pasze objętościowe

266

Guba W., Dąbrowski J., (2012), Deregulacje rynku mleka w unii Europejskiej – skutki i


205

(zielonka, kiszonka, siano), które najczęściej muszą być wytworzone w

gospodarstwie rolniczym z uwagi na małą ich dostępność na rynku. Znaczne

zasoby ziemi konieczne są też aby właściwe zagospodarować nawozy

organiczne (obornik, gnojówka, ewentualnie gnojowica). Przyjęty sposób

naliczania dopłat bezpośrednich – na hektar UR niezależnie od rodzaju

prowadzonej produkcji – „konserwuje” istniejący stan a nawet prowadzi do

rezygnacji rolników z prowadzenia działalności pracochłonnych (w tym

produkcji mleka). Aby następował rozwój gospodarstw mlecznych należy

podejmować działania sprzyjające gospodarstwom faktycznie prowadzącym

działalność rolniczą (szczególnie dość pracochłonną) a nie właścicielom

ziemi. W przyznawaniu dopłat bezpośrednich konieczne są inne kryteria

decydujące o ich przyznawaniu (nie tylko powierzchnia UR).

4. Aby przyspieszyć proces zmian w gospodarstwach zajmujących się

produkcją mleka w Polsce konieczne jest przyspieszenie transferu wiedzy

(technologicznej i ekonomicznej) od nauki do praktyki oraz od praktyki do

nauki. Mnogość jednostek i instytucji dostarczających informacje rolnikom,

w tym zajmującym się chowem bydła mlecznego jest duża, jednak

informacje, które trafiają do rolników nie są w pełni użyteczne. Potrzebne

jest na wzór rozwiązań niemieckich (Das Kuratorium für Technik und

Bauwesen in der Landwirtschaft” - KTBL) lub duńskich (Knokwledge

Centre for Agriculture) utworzenie instytucji gromadzącej wiedzę z różnych

ośrodków naukowych, inspirującą badania naukowe i bardzo sprawnie

przekazującą informacje do praktyki (rolników).

206

Bibliografia 1. Adamowicz M., (2005), Zrównoważony i wielofunkcyjny rozwój rolnictwa a

agronomia, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin-Polonia, Lublin

2. Analiza efektywności produkcji mleka i żywca wołowego. Raport z badań. 2008. Red.

M. Świtłyk, W. Ziętara. Wydawnictwo Naukowe AR, Szczecin

3. Analizy rynkowe – Rynek mleka 1999-2012

4. Aronson E., The Social Animal, Wydanie polskie (2004), Człowiek istota społeczna,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

5. Aronson E., The Social Animal, Wydanie polskie (2004), Człowiek istota społeczna,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

6. Artykuł 55, Kodeks cywilny z 1964 roku

7. Arystoteles (1996), Etyka nikomachejska, [w]: Arystoteles dzieła wszystkie tom V,

przekład Gromska D., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

8. Ban A.W., Hawkins H.S., (1997), Doradztwo rolnicze, Wydawnictwo Małopolskiego

Stowarzyszenia Doradztwa Rolniczego z siedzibą w Akademii Rolniczej w Krakowie

9. Bański J., (2007), Geografia rolnictwa Polski, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,

Warszawa

10. Baraniecka A., (2011), Zarządzanie łańcuchem dostaw a rozwój małych i średnich

przedsiębiorstw, [w] Kształtowanie konkurencyjności i przewagi konkurencyjnej

małych i średnich przedsiębiorstw, pod redakcją Adamiak A., Wydawnictwo

C.H.Beck, Warszawa

11. Begg D., Fischer S., Dornbusch R., (2000), Ekonomics, Sixth Edition, Wydanie

polskie: Mikroekonomia (2003), Wydawnictwo PWE, Warszawa

12. Ber-Nawrocka A., Kiryluk-Dryjska, (2010), Konsekwencje zniesienia kwot

mlecznych dla polskiego rolnictwa z uwzględnieniem zróżnicowania regionalnego

(wyniki symulacji modelowych), Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 2

13. Biuletyn MRiRW (2011), Promocja tworzenia grup producentów rolnych, Warszawa

14. Bórawski P., (2010), Wykorzystanie teorii lokalizacji Johanna Heinricha von Thünena

do oceny efektywności gospodarstw z alternatywnymi dochodami, Roczniki Nauk

Rolniczych, Seria G - Ekonomika Rolnictwa, Tom 97. Zeszyt 2

15. Bromberek J. (2012), Pozwólcie nam budować!, Top Agrar Polska, Polskie

Wydawnictwo Rolnicze, Poznań

16. Budner W., (2004), Lokalizacja przedsiębiorstw. Aspekty ekonomiczno-przestrzenne i

środowiskowe, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu,

17. Budnikowski T., (2009), Bezrobocie wyzwaniem współczesności, Wydawnictwo

Instytut Zachodni, Poznań

18. Bukraba-Rylska I., (2008), Socjologia wsi polskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa

19. Chlebicka A., (2011); Czynniki wpływające na sukces grup producentów rolnych,

Journal of Agribusiness and Rural Development, nr 4(22)

20. Cieślik J., (2010), Produkcja i przetwórstwo mleka w regionie o rozdrobnionym

rolnictwie (studium na przykładzie Małopolski), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu

Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, Zeszyt nr 345

207

21. Czyżewski A., (2011), Dylematy kwestii agrarnej w panoramie dziejów, Zeszyty

Naukowe SGGW, Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, nr 90

22. DLG - Futterwerttabellen Wiederkauer (1997), Wydawnictwo DLG, Wydanie polskie

- DLG - tabele wartości pokarmowej pasz i norm żywienia przeżuwaczy

23. Domański R., (2002), Gospodarka przestrzenna, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 2002

24. Domański R., (2005), Geografia ekonomiczna – Ujęcie dynamiczne, Wydawnictwo

Naukowe PWN

25. Dzun W, (1991), Państwowe gospodarstwa rolne w rolnictwie polskim w latach 1944-

1990, Polska Akademia Nauk, IRWiR,

26. Encyklopedia Ekonomiczno-Rolnicza, Wydawnictwo PWRiL, Warszawa 1984

27. Enders A., (2007), Umweltokonomie, Sttutgart

28. Falkowski J., Kostrowicki J., (2001), Geografia rolnictwa świata, Wydawnictwo

PWE, Warszawa

29. Food and Agriculture Organization of the United Nations for a world without hunger,

http/: faostat.fao.org

30. Gawrycki M. F., (2010), Społeczne aspekty rewolucji informatycznej, [w] Rozwój w

dobie globalizacji, pod redakcją Bąkiewicz A., Żuławska U., Polskie Wydawnictwo

Ekonomiczne

31. Griffin R., Management, Wydanie polskie (1998), Podstawy zarządzania

organizacjami, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa

32. Guba W., Dąbrowski J., (2012), Deregulacje rynku mleka w unii Europejskiej – skutki

i zalecenia dla Polski, Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, Tom 99, zeszyt 1

33. Guba, E. G., & Lincoln, Y. S. (1994). Competing paradigms in qualitative research. In

N. K. Denzin & Y. S. Lincoln (Eds.), Handbook of qualitative research (pp. 105-117).

London: Sage.)

34. Gudowski J, (2007), Rolnictwo w teorii i praktyce rozwoju gospodarczego, [w:]

Ekonomia rozwoju, (red.) R. Piasecki, PWE, Warszawa

35. Hallet G., (1977), The Economics of Agricultural Policy, Oxford; Yotopoulos P.,

1988: Middle-Income Classes and Food Crises: The „NEW” Food-Feed Competition,

Economic Development and Cultural Change, vol 33, no 3/

36. Hayami Y., Rutton V.W., (1985), Agricultural Development an International

Perspective, Bltimore

37. Heady E. O., (1962), Agricultural Policy Under Economic Development, Ames

38. Hemme T; Sam Shi; China – Milk Consumption Trends, Dairy Report 2007

39. http://daten.ktbl.de/dslkrtier/postHv.html

40. http://en.wikipedia.org/wiki/List_ of_countries_by _GDP_ (nominal)_per_capita

41. http://esa.un.org/wpp/unpp/p2k0data.asp

42. http://europa.eu/.

43. http://faostat.fao.org/

44. http://ksow.pl/grupy-producentow-rolnych.html

45. http://www.milkprices.nl/

208

46. Jasiorowski H., (2011), Światowe systemy użytkowania bydła – czyli za krowim

ogonem po całym świecie, Wielkopolskie Wydawnictwo Rolnicze, Poznań, s. 384

47. Jurga A., (2005), Przedsiębiorstwo wirtualne, jako szczególny przypadek organizacji

sieciowej, [w:] Nowoczesne przedsiębiorstwo, red. S. Trzeciński, wyd. Instytutu

Inżynierii Zarządzania Politechniki Poznańskiej, Poznań

48. Kamiński W., (1989), Gospodarka żywnościowa Polski w ujęciu przestrzennym,

PWRiL, Warszawa

49. Kasztelan P., (2008), m.in. Polityka rolna Unii Europejskiej, [w] Uwarunkowania

ekonomiczne produkcji mleka w polskich gospodarstwach w perspektywie

liberalizacji polityki rolnej UE, pod red. nauk. A. Parzonko

50. Keynes J.M., (1936), The generalTheory of Employment, Interestet and Mony,

Wydanie polskie: Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza (2003),

Wydawnictwo PWN, Warszawa

51. Kietliński K., (2006), Religijne determinanty działalności gospodarczej w

perspektywie czterech wielkich religii: judaizmu, buddyzmu, chrześcijaństwa i

islamu, [w] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, Problemy globalizacji i

regionalizacji (część 1), Zeszyt nr 8, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego,

Rzeszów

52. Klepacki B., (1997), Technologia produkcji a gospodarstwo rolnicze [w] Postęp

techniczny a organizacja gospodarstw rolniczych, praca pod red. nauk. F. Maniecki,


53. Kondracki J., (2000), Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa

54. Kondraszuk T., (2006), Gospodarstwo wiejskie jako podstawa rachunku

ekonomicznego- ujecie metodyczne, Roczniki naukowe SERiA, Tom VIII, Zeszyt 1,

Warszawa-Poznań

55. Kondraszuk T., (2008), Wzrost wartości majątku netto gospodarstwa wiejskiego,

Roczniki naukowe SERiA, Tom X, Zeszyt 3, Warszawa-Poznań-Lublin

56. Kondraszuk T., Parzonko A., (2011), Mleczarnia jako przykład wiodącego

przedsiębiorstwa sieciowego, [w] Społeczeństwo sieci: gospodarka sieciowa w

Europie Środkowej i Wschodniej, Wydawnictwo KUL, Lublin

57. Kowalczyk S., Sobiecki R., (2011), Europejski model rolnictwa wobec wyzwań

globalnych, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, Wydawnictwo IERiGŻ, zeszyt 4

58. Kowalski J.S., (1977), Szkoła badań geograficzno-regionalnych Torstena

Hägerstranda, Przegląd Geograficzny, Zeszyt 3,

59. Krawiec F., (2007), Zasadnicza zmiana drogą do sukcesu przedsiębiorstwa XXI

wieku, Wydawnictwo Difin, Warszawa

60. Kruk H., (2010), Przyrodnicza konkurencyjność regionów, Wydawnictwo Dom

Organizatora, Toruń

61. Kuciński K., (2004), Geografia ekonomiczna, Wydawnictwo SGH, Warszawa

62. Kuciński K., (2009), Geografia ekonomiczna, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska,

Warszawa

63. Landreth H.,Colander D., (2008), Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa

http://ksiegarnia.pwn.pl/autor/Harry+Landreth%2C+David+C.+Colander.html



209

64. Lipiński M., (2012), Aktualna światowa oferta robotów udojowych, [w] Perspektywy

produkcji mleka i wołowiny w Polsce i na świecie, Wydawnictwo Instytutu

Zootechniki, Kraków

65. Lubbe A., (2010), Globalizacja i regionalizacja we współczesnej gospodarce

światowej [w] Rozwój w dobie globalizacji – redakcja naukowa Bakiewicz A.,

Żulawska U., Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa

66. Majewski E., (2007), Trwały rozwój i trwałe rolnictwo, Wydawnictwo SGGW,

Warszawa

67. Malak – Rawlikowska A., (2005), Ekonomiczne i organizacyjne skutki wprowadzenia

systemu regulacji produkcji mleka w wybranych krajach Unii Europejskiej i w Polsce

na przykładzie systemu kwotowania produkcji mleka, Wydawnictwo SGGW,

Warszawa

68. Malak-Rawlikowska A., Gębska M., Spaltabaka E., (2010), Społeczne i prawne

aspekty podwyższenia norm dobrostanu bydła mlecznego w wybranych krajach

europejskich i w Polsce, Roczniki Nauk Rolniczych. Seria G - Ekonomika Rolnictwa,

T. 97, z. 1

69. Malak-Rawlikowska A., Milczarek-Andrzejewska D., Fałkowski J., (2007),

Restrukturyzacja sektora mleczarskiego w Polsce – przyczyny i skutki, Roczniki Nauk

Rolniczych seria G – ekonomika rolnictwa, Tom 94, Zeszyt 1

70. Maniecki F., (1999), Normatywy z organizacji pracy [w] pr. zbiorowej pt: Katalog

norm i normatywów, Wydawnictwo SGGW, Warszawa .

71. Manteuffel R., (1979), Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego, PWRiL,

Warszawa

72. Manteuffel R., (1987), Filozofia rolnictwa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,

Warszawa

73. Masui K., Yamada T., (1997), Francuskie sery, Wydawnictwo Wiedza i Życie,

Warszawa

74. Matuszczak E., Skórnicki H., (2012), Doradztwo rolnicze w Danii, Zagadnienia

Doradztwa Rolniczego, nr 2/2012

75. Michna W., (2001), Polityka rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich oraz jej

regionalizacja, Wydawnictwo IERiGŻ, Warszawa

76. Milch 2003 als CD-ROM; ZMP Zentrale Markt- und Preisberichtstelle für

Erzeugnisse der Land-, Forst- und Ernährungswirtschaft GmbH, Bonn, 09/2003

77. Milewski M., (2013), Działania ekonomiczno-organizacyjne poprawiające

dochodowość gospodarstw mlecznych, Praca magisterska przygotowana na Wydziale

Nauk Ekonomicznych SGGW, pod kierunkiem dr A. Parzonko

78. Niedzielski E., (2011), Innowacyjność w warunkach gospodarki kognitywnej,

Współczesne zarządzanie – kwartalnik środowisk naukowych i liderów biznesu, nr

4/2011

79. Niewęgłowska A., (1996), Koncepcja „zarządzania przez jakość” na przykładzie

Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej w Pątnicy. Praca magisterska

80. Noller H. (2001), Ethik In Zaitalter der Technik, [w] Pretzmann G., Umwelt Ethik-

Manifest eines verantwortungsvollen Umgangs mit der Natur, Graz, Stuttgart

81. OECD-FAO Agricultural Outlook 2011-2020, lipiec 2011

210

82. Orlikowski, W.J. & Baroudi, J.J. "Studying Information Technology in Organizations:

Research Approaches and Assumptions", Information Systems Research (2) 1991, pp.

1-28.).

83. Overview of the United States Dairy Industry, Released September 22, 2010, by the

National Agricultural Statistics Service (NASS), Agricultural Statistics Board, United

States Department of Agriculture (USDA),

http://usda.mannlib.cornell.edu/usda/current

84. Oziewicz E., (2012), Globalizacja gospodarki świtowej, [w] Globalizacja i

regionalizacja w gospodarce światowej, pod redakcją Orłowska R., Żołądkowska K.,

Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa

85. Parlińska M., (2008), Rola informacji w gospodarce rynkowej n a podstawie

wybranych rolnych rynków hurtowych, Wydawnictwo SGGW, Warszawa

86. Parzonko A. (2004), Efektywność gospodarstw wyspecjalizowanych w produkcji

mleka, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2004

87. Parzonko A. (2009), Globalne uwarunkowania produkcji mleka, Roczniki Naukowe

Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, T. 11, z. 3, Wydawnictwo

Warszawa-Poznań

88. Parzonko A. (2009), Wydajność pracy w gospodarstwach mlecznych na świecie,

Journal of Agribusiness and Rural Development, nr 3

89. Parzonko A., (1996), Analiza spółdzielczości mleczarskiej na terenie województwa

białostockiego na przykładzie spółdzielni mleczarskiej „Bielmlek” w Bielsku

Podlaskim. Praca magisterska

90. Parzonko A., (2008), Konkurencyjność kosztowa typowych gospodarstw mlecznych z

Polski i wybranych krajów świata; Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów

Rolnictwa i Agrobiznesu, T. 10, z. 3

91. Parzonko A., (2008), Strategie rozwoju polskich gospodarstw ukierunkowanych na

produkcję mleka w kontekście Wspólnej Polityki Rolnej UE, Wydawnictwo SGGW,

Warszawa

92. Parzonko A., (2009), Główne czynniki oddziaływujące na zmiany ekonomiczno-

organizacyjne w polskich gospodarstwach mlecznych w latach 1989-2009, Roczniki

Nauk Rolniczych. Seria G - Ekonomika Rolnictwa, T. 96, z. 3

93. Parzonko A.; (2008), Strategie rozwoju polskich gospodarstw ukierunkowanych na

produkcję mleka w kontekście wspólnej polityki rolnej UE; Wydawnictwo

SGGW, Warszawa

94. Parzonko A.J. (2008) Sposoby współpracy doradców z rolnikami zorganizowanymi w

grupy producentów rolnych, Wydawnictwo SGGW, Warszawa

95. Parzonko A.J., (2005) Rola doradztwa w rozwoju rolniczych grup producenckich,


96. Pawłowska O., (2011), Tajemnica produkcyjnego sukcesu gospodarstw mlecznych w

województwie podlaskim, Materiał powielany z seminarium pt: Koszty i

dochodowość gospodarstw mlecznych organizowanego przez Podlaski Ośrodek

Doradztwa Rolniczego w Szepietowie, Katedrę Ekonomiki i Organizacji

Przedsiębiorstw SGGW oraz Katedrę Zarządzania Przedsiębiorstwami

Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie

97. Peterson H.H., (2002), Geographic Changes in U.S. Dairy Production, Paper

presented at the Annual Meeting of the American Agricultural Economics

211

Association, Long Beach, CA,

http://ageconsearch.umn.edu/bitstream/19792/1/sp02pe06.pdf

98. Piekarowicz R., (1977), Zrozumieć Indie, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa

99. Powszechny Spis Rolny z lat 2002 i 2010

100. Pr. zbiorowa pod red. M. Świtłyka i W. Ziętary (2008), Analiza efektywności

produkcji mleka i żywca wołowego; Wydawnictwo Naukowe Akademii Rolniczej,

Szczecin

101. Pr. zbiorowa pod red. M. Świtłyka i W. Ziętary, (2011), Analiza efektywności

produkcji mleka i żywca wołowego : raport 2011; Wydawnictwo SGGW

102. Pr. Zbiorowa pod redakcją A. Wosia (1996), Agrobiznes – mikroekonomia, tom 2,


103. Pr. zbiorowa pod redakcją L. Goraja, (2011), Wyniki standardowe uzyskane przez

gospodarstwa rolne uczestniczące w Polskim FADN w 2010 roku, Warszawa

104. Pr. zbiorowa pod redakcją T. Hemme, Dairy Report, 2004, 2006, 2009, 2010,

Wydawnictwo International Farm Comparison Network

105. Praca zb. pod red. Szomburg J., (2005), System wartości i norm społecznych

podstawą rozwoju Polski, Wydawnictwo Polskie Forum Wartości i Rozwoju, Instytut

Badań nad Gospodarką Rynkową przy współpracy z Fundacją Konrada Adenauera,

Gdańsk

106. Praca zb. pod redakcją H. Krzemienieckiego, (2001), Chów zwierząt z zoohigieną,

Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Szczecinie

107. Praca zb. pod redakcją Z. Jasińskiej i A. Koteckiego, (2003), Szczegółowa uprawa

roślin, Wydawnictwo Akademii Rolniczej Wrocław

108. Praca zb. pod redakcją T. Witek, Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej

według gmin (1981), , Wydawnictwo IUNG, Puławy

109. Praca zbiorowa, Rynek mleka – stan i perspektywy, Analizy rynkowe 1999 - 2012.

IERiGŻ, Warszawa

110. Projekt rozporządzenia Komisji Europejskiej z dnia 12.10.2011 roku, “Regulation of

the European parliament and of the council establishing rules for direct payments to

farmers under support schemes within the framework of the common agricultural

policy”; http://ec.europa.eu/agriculture/cap-post-2013/legal-

proposals/com625/625_en.pdf

111. Raport z Powszechnego Spisu Rolnego z 2010 roku, Wydawnictwo GUS, Warszawa

2011

112. Reich E., Zeddies J, (1992) Einführung In die landwirtschaftliche Betrieblehre,


ekonomiki i organizacji gospodarstw rolniczych, Wydawnictwo Akademii Rolniczej

w Poznaniu

113. Rembisz W., (2008), Mikro i makroekonomiczne podstawy wzrostu w sektorze rolno-

spożywczym, Wydawnictwo Vizja Press & IT, Warszawa

114. Rembisz W., Stańko S., (2007), Interwencjonizm rynkowy w rolnictwie, [w] Rynek

rolny w ujęciu funkcjonalnym, Wydawnictwo Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania

oraz Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa

115. Rocznik Statystyczny Rolnictwa 1998, 2001, Wydawnictwo GUS

116. Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich (2005, 2008, 2010),

212

Wydawnictwo GUS, Warszawa

117. Rogall H., (2010), Nachhaltige Okonomie. Okonomische Theorie Und Praxis einer

Nachhaltigen Entwicklung, Wydanie polskie: Ekonomia zrównoważonego rozwoju –

teoria i praktyka (2010), Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań

118. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1725/2003 z dnia 29 września 2003 r. przyjmujące

określone międzynarodowe standardy rachunkowości zgodnie z rozporządzeniem

(WE) nr 1606/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady

119. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 czerwca 2010 r. w

sprawie szczegółowych warunków uznania działalności marginalnej, lokalnej i

ograniczonej (Dz. U. Nr 113, poz. 753).

120. Runowski H., (2007), Poszukiwanie równowagi ekonomiczno-ekologicznej i etycznej

w produkcji mleka, Roczniki Nauk rolniczych, seria G – ekonomika Rolnictwa, t 93,

z. 2.

121. Rynek mleka i produktów mleczarskich, Raport FAPA, 28.10.2011

122. Samuelson W.F., Marks S.G., Managerial Ecenomics, Wydanie polskie (2009)

Ekonomia menadżerska, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa

123. Sapa A., (2009), Rolnictwo w procesie globalnego rozwoju, [w] Rozwój w dobie

globalizacji, pod redakcją Bąkiewicz A., Żuławska U., Polskie Wydawnictwo

Ekonomiczne

124. Seremak – Bulge J., (2006), Regionalne zróżnicowanie mleczarstwa, Wydawnictwo

IERiGŻ, Warszawa

125. Seremak – Bulge J., (2008), Wpływ kwotowania na funkcjonowanie rynku mleka [w]

Rozwój sektora rolno-spożywczego w Polsce na tle tendencji światowych (red. A.

Kowalski, M. Wigier). IERiGŻ PIB, Warszawa

126. Seremak Bulge J., (2005), Rynek mleka w latach 2005-2007, Biuletyn informacyjny

ARR, październik 2005

127. Seremak-Bulge J. i inni, (2005), Rozwój rynku mleczarskiego i zmiany jego

funkcjonowania w latach 1990-2005, Program Wieloletni 21/2005, IERiGŻ,

Warszawa

128. Seremak-Bulge J., Hryszko K., Zalewski A., (2006), Regionalne zróżnicowanie

mleczarstwa, Komunikaty, Raporty, Ekspertyzy, IERiGŻ, Warszawa

129. Seremak-Bulge J.: Rynek mleka na progu 2011 r. Przemysł spożywczy, nr 3/2011

130. Shevelova S., (2004), Zdolność konkurencyjna sektora mleczarskiego Ukrainy z

uwzględnieniem doświadczeń Polski, Wydawnictwo SGGW

131. Siekierski S., (1990), Świadomość chłopów okresu kolektywizacji w świetle

pamiętników, Przegląd humanistyczny, nr 4

132. Słownik języka polskiego, tom III, pod redakcją M. Szymczaka, Wydawnictwo PWN,

Warszawa 1994

133. Stankiewicz W., (2007), Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo PWE,

Warszawa

134. Steffen G, Born D., (1987), Betriebs- Und Unternehmensführung In der

Landwirtschaft, Wydawnictwo Eugen Ulmer GmbH & Co., Stuttgart, Germany

(tłumaczenie polskie Prowadzenie gospodarstw i przedsiębiorstw w rolnictwie,

Wydawnictwo Książka i Wiedza

213

135. Stola W., Szczęsny R., (2004), Struktura przestrzenna rolnictwa i leśnictwa [w]

Geografia gospodarcza Polski, Redakcja naukowa Irena Filera, Polskie Wydawnictwo

Ekonomiczne, Warszawa

136. Stoner J., Freeman E., Gilbert D., Management, Wydanie polskie (2011), Kierowanie,

Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa

137. Strzelecki Z., (2008), Polityka regionalna, [w] Gospodarka regionalna i lokalna, pod

redakcją Z. Strzeleckiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

138. Sulyma N., Parzonko A., (2009), Stan i kierunki zmian na rynku Ukrainy, Roczniki


139. Sych-Winiarek J., (2007), Rynek mleka w roku 2007, Biuletyn Informacyjny ARR,

nr 11, Wydawnictwo ARR, Warszawa

140. Sych-Winiarek J., (2009), Krajowy rynek mleka 2008/2009, Biuletyn Informacyjny

ARR, nr 5 (maj), Wydawnictwo ARR

141. Sznajder M. (2009), Małe gospodarstwa w Indiach produkujące mleko (Fotoreportaż

2), [w] Polski sektor mleczarski 2009, Wydawnictwo FC Horyzont, Poznań

142. Sznajder M., (1999), Ekonomia Mleczarstwa. Wydanie I. Wydawnictwo Akademii

Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu. Poznań

143. Szyszkowska M., (2010), Przyszłość ludzkości w wymiarze aksjologicznym, [w]

Wyzwania przyszłości - szanse i zagrożenia, Wydawnictwo PAN, Warszawa

144. Świtłyk M., Wilczyński A, (2012), Sytuacja ekonomiczna gospodarstw mlecznych po

likwidacji systemu kwotowania produkcji mleka, Wieś i Rolnictwo, nr 1, 2012

145. Teichmann K., Wolf J., Albers S., Typen und Koordination Virtueller Unternehmen,

[w:] Zeitschrift, Führung, Organisation, Nr 2 (73 Ig. 2004)

146. Tomczak F., (1997), Japonia, wieś – rolnictwo - agrobiznes, Wydawnictwo Key Text,

Warszawa

147. Tomczak F., (1994), Procesy dostosowawcze rodzinnych gospodarstw rolnych do

warunków gospodarki rynkowej, Wydawnictwo SGH –Warszawa

148. Tomczak F., (1998), hasło „gospodarstwo rodzinne” [w] Encyklopedia Agrobiznesu,

Wydawnictwo Fundacja Innowacja, Warszawa

149. Tomczak F., (2004), Od rolnictwa do agrobiznesu. Transformacja gospodarki

rolniczo-żywnościowej Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Wydawnictwo

SGH, Warszawa

150. Tomczak F., (2006), Kierunki rozwoju światowego rolnictwa i wynikające z nich

przesłanki dla Polski. Przegląd Hodowlany, nr 10

151. Ustawa z dnia 17 lipca 2009 r. o powszechnym spisie rolnym w 2010 roku; Dz.U. Nr

126, poz. 1040.

152. Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o regulacji rynku mleka i przetworów mlecznych -

Dz. U. 2001 nr 129 poz. 1446

153. Vogel E.F. (1979), Japan as Number One. Lessons for America. Harvard University

Press, Cambridge

154. Wainchennck G., (1964), Die optimale Organisation des landwirtschaftlichen

Betriebes, Hamburg – Berlin, [za] Reich E., Zeddies J, (wydanie polskie 1995)

Wprowadzenie do ekonomiki i organizacji gospodarstw rolniczych, Wydawnictwo

Akademii Rolniczej w Poznaniu

http://www.pwe.com.pl/_autorzy?more=2113141051

214

155. Webster’s Third International Dictionary of the English Language, Unabridged,

Merriam-Webster, Encyklopedia Brytannica, Londyn 1961

156. Wieczorek M., Ser prosto z zagrody, Top Agrar Polska (dodatek „Top bydło”), nr

12/2012, s 11

157. Wilkin J., (1986), Współczesna kwestia agrarna, Warszawa 1986

158. Wilkin J., (2005), Rolnictwo a społeczeństwo – ewolucja funkcji i relacji, [w]

Uwarunkowania i kierunki przemian społeczno-gospodarczych na obszarach

wiejskich, Redakcja naukowa A. Rosner, Wydawnictwo IRWiR, Warszawa

159. Wilkin J., (2010), Wielofunkcyjność rolnictwa – nowe ujęcie roli rolnictwa w

gospodarce i społeczeństwie, [w] Wielofunkcyjność rolnictwa, pod redakcją J.

Wilkina, Wydawnictwo IRWiR PAN, Warszawa

160. Witkowski M., (1997), Efektywność ekonomiczno-organizacyjna I etapu Projektu

Rozwoju Prywatnych Gospodarstw Mlecznych w Turośli, [w] Postęp techniczny a

organizacja gospodarstw rolniczych, pod redakcją Manieckiego F., Wydawnictwo

SGGW, Warszawa

161. Woś A., (2001), Konkurencyjność potencjalna polskiego rolnictwa. Wydawnictwo

IERiGŻ, Warszawa, s. 7

162. Woś A., (2002), Przestrzeń ekonomiczna rolnictwa, Wydawnictwo IERiGŻ,

Warszawa,

163. Woś A., (2004), W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa. Wydawnictwo

IERiGŻ

164. www.fadn.pl

165. Zalewski A. (2000), Gospodarka mleczarska a rynek, IERiGŻ, Warszawa

166. Zawalińska K., (2009), Instrumenty i efekty wsparcia Unii Europejskiej dla

regionalnego rozwoju obszarów wiejskich w Polsce; Wydawnictwo Instytutu

Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa

167. Zegar J.S., (2012), Współczesne wyzwania rolnictwa, Wydawnictwo naukowe PWN,

Warszawa

168. Ziętara W., (2012), Organizacja i ekonomika produkcji mleka w Polsce,

dotychczasowe tendencje i kierunki zmian, Roczniki Nauk Ekonomicznych, Seria G –

Ekonomka rolnictwa, Tom 99, Zeszyt 1

169. Ziętara W., (1995), Wstęp do polskiego wydania „Betriebs- Und

Unternehmensführung In der Landwirtschaft“ autorstwa Steffen G, Born D,

Wydawnictwo Książka i Wiedza

170. Ziętara W., (1998), Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa rolniczego.

Wydawnictwo FAPA, Warszawa

171. Ziętara W., (2009) Model polskiego rolnictwa – wobec aktualnych wyzwań; Zeszyty

naukowe SGGW – Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, Zeszyt nr

73, Wydawnictwo SGGW

172. Ziętara W., (2009), Rachunek kosztów w przedsiębiorstwach rolniczych w teorii i

praktyce 2(12) 2009, Journal of Agribusiness and Rural Development, Poznań

173. Ziętara W., Kondraszuk T., (1984), Analiza przeszłości a planowanie. Kryteria

podziału kosztów. Zagadnienie Ekonomiki Rolnej , nr 4

http://www.fadn.pl/

215

174. Zwierzęta gospodarskie i wybrane elementy metod produkcji zwierzęcej –

Powszechny Spis Rolny 2010, Wydawnictwo GUS 2011

175. Żak-Bucholc J.; Hinduizm-rys historyczny, www.racjonalista.pl/kk.php/s,3428

176. Żak-Bucholc J.; Kult świętej krowy, www.racjonalista.pl/kk.php/s,19

GLOBALNE I LOKALNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU PRODUKCJI...

Documents

Transcript of GLOBALNE I LOKALNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU PRODUKCJI...