Full text of "Materyay do dziejw Akademii Poockiej i szk od niej zalenych"

Skip to main content

Search the history of over 327 billion web pages on the Internet.

search Search the Wayback Machine

Featured

texts All Texts latest This Just In Smithsonian Libraries FEDLINK (US) Genealogy Lincoln Collection Additional Collections

eBooks & Texts

Top

American Libraries Canadian Libraries Universal Library Community Texts Project Gutenberg Biodiversity Heritage Library Children's Library

Open Library

Public Lab Books to Borrow

Featured

movies All Video latest This Just In Prelinger Archives Democracy Now! Occupy Wall Street TV NSA Clip Library

TV News

Top

Animation & Cartoons Arts & Music Community Video Computers & Technology Cultural & Academic Films Ephemeral Films Movies

Understanding 9/11

News & Public Affairs Spirituality & Religion Sports Videos Television Videogame Videos Vlogs Youth Media

Featured

audio All Audio latest This Just In Grateful Dead Netlabels Old Time Radio 78 RPMs and Cylinder Recordings

Live Music Archive

Top

Audio Books & Poetry Community Audio Computers & Technology Music, Arts & Culture News & Public Affairs Non-English Audio Podcasts

Librivox Free Audiobook

Radio Programs Spirituality & Religion

Featured

software All Software latest This Just In Old School Emulation MS-DOS Games Historical Software Classic PC Games Software Library

Internet Arcade

Top

Community Software APK MS-DOS CD-ROM Software IPA Software Software Sites Tucows Software Library

Console Living Room

Shareware CD-ROMs CD-ROM Images ZX Spectrum Vintage Software DOOM Level CD ZX Spectrum Library: Games CD-ROM Software Library

Featured

image All Image latest This Just In Flickr Commons Occupy Wall Street Flickr Cover Art USGS Maps

Metropolitan Museum

Top

NASA Images Solar System Collection Ames Research Center

Brooklyn Museum

web texts movies audio software image logo Toggle navigation ABOUTCONTACTBLOGPROJECTSHELPDONATEJOBSVOLUNTEERPEOPLE

search

Search metadata Search text contents Search TV news captions Search archived web sites

Advanced Search

upload personSIGN IN

ABOUTCONTACTBLOGPROJECTSHELPDONATEJOBSVOLUNTEERPEOPLE

Full text of "Materyay do dziejw Akademii Poockiej i szk od niej zalenych"

See other formats

Google

This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as part of a projcct

to make the world's books discoverablc onlinc.

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct

to copyright or whose lega copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr.

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journcy from thc

publishcr to a library and finally to you.

Usage guidelines

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to prevent abuse by commcrcial partics, including placing lechnical rcstrictions on automated querying. We also ask that you:

+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for person al, non-commercial purposes.

+ Refrainfinm automated uerying Do not send automated querics of any sort to Google's system: If you are conducting research on machin translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encourage the use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attributonTht Goog^s "watermark" you see on each file is essential for in forming peopleabout thisproject and helping them lind additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it lega Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is lega. Do not assume that just because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any specific use of any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.

About Google Book Search

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps rcaders discoYcr the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the fuli icxi of this book on the web

at |http: //books. google .com/l

Google

Jest to cyfrowa wersja ksiki, ktra przez pokolenia przechowywana bya na bibliotecznydi plkach, zanim zostaa troskliwie zeska^

nowana przez Google w ramach projektu wiatowej bibhoteki sieciowej.

Prawa autorskie do niej zdyy ju wygasn i ksika stal si czci powszechnego dziedzictwa. Ksika naleca do powszechnego

dziedzictwa to ksika nigdy nie objta prawami autorskimi lub do ktrej prawa te wygasy. Zaliczenie ksiki do powszechnego

dziedzictwa zaley od kraju. Ksiki nalece do powszechnego dziedzictwa to nasze wrota do przeszoci. Stanowi nieoceniony

dorobek historyczny i kulturowy oraz rdo cennej wiedzy.

Uwagi, notatki i inne zapisy na marginesach, obecne w oryginalnym wolumenie, znajduj si rwnie w tym pliku - przypominajc

dug podr tej ksiki od wydawcy do bibhoteki, a wreszcie do Ciebie.

Zasady uytkowEinia

Google szczyci si wspprac z bibliotekami w ramach projektu digitalizacji materiaw bdcych powszechnym dziedzictwem oraz ich upubliczniania. Ksiki bdce takim dziedzictwem stanowi wasno publiczn, a my po prostu staramy si je zachowa dla przyszych pokole. Niemniej jednak, prEice takie s kosztowne. W zwizku z tym, aby nadal mc dostEu^cza te materiay, podjlimy rodki, takie jak np. ograniczenia techniczne zapobiegajce automatyzacji zapyta po to, aby zapobiega naduyciom ze strony podmiotw komercyjnych. Prosimy rwnie o;

Wykorzystywanie tych phkw jedynie w celach niekomercyjnych

Google Book Search to usuga przeznaczona dla osb prywatnych, prosimy o korzystanie z tych plikw jedynie w nickomcrcyjnycti celach prywatnych.

Nieautomatyzowanie zapyta

Prosimy o niewysylanie zautomatyzowanych zapyta jakiegokolwiek rodzaju do systemu Google. W przypadku prowadzenia bada nad tlumaczeniEimi maszynowymi, optycznym rozpoznawaniem znakw ub innymi dziedzinami, w ktrych przydatny jest dostp do duych iloci telfstu, prosimy o kontakt z nami. Zachcamy do korzystania z materiaw bdcych powszechnym dziedzictwem do takich celw. Moemy by w tym pomocni.

Zachowywanie przypisa

Znak wodny"Googe w sadym pliku jest niezbdny do informowania o tym projekcie i uatwiania znajdowania dodatkowyeti materiaw za porednictwem Google Book Search. Prosimy go nie usuwa.

Hganie prawa

W ItEidym przypadku uytkownik ponosi odpowiedzialno za zgodno swoich dziaa z prawem. Nie wolno przyjmowa, e skoro dana isika zostaa uznana za cz powszecmego dziedzictwa w Stanach Zjednoczonych, to dzieo to jest w ten sam sposb tralrtowane w innych krajach. Ochrona praw autorskich do danej ksiki zaley od przepisw poszczeglnych lirajw, a my nie moemy rczy, czy dany sposb uytkowania ktrejkolwiek ksiki jest dozwolony. Prosimy nie przyjmowa, e dostpno jakiejkolwiek ksiki w Google Book Search oznacza, e mona jej uj'wa w dowolny sposb, w kadym miejscu wiata. Kary za naruszenie praw autorskich mog by bardzo dotkliwe.

Informacje o usudze Google Book Search

Misj Google jest uporzdkowanie wiatowych zasobw informacji, aby stay si powszechnie dostpne i uyteczne. Google Book Search uatwia czytelnikom znajdowanie ksiek z caego wiata, a autorom i wydawcom dotarcie do nowych czytelnikw. Cay tekst tej ksiki mona przeszukiwa w Internecie pod adresem [http : //books . google . comT]

Fntit it mmMiiMS MstirlMi scMirii sipirlim li Nliila lllittnitit.

MATERYAY DO DZIEJW

AKADEMII POOCKIEJ

I SZK OD NI0 ZALENYCH

ZEBRA

I. G.

Nihil semper suo statu manet...

Cic

KRAKW

DRUK W. L. ANCZYCA I SPKI.

1905

Fontes et commentatlones.

Fontes et commentationes.

2

przez wiele prowincyj, polecia wygotowanie planu nauk, ktryby Zakon za swj wasny mg uwaa.

Tak powsta w r. 1586 pierwotny szkic nauk, majcych si wy- kada po szkoach, p. t: Ratio atue institutio studiorum, roze- sany prowincyom na prb z daniem, aby kada prowincya prze- saa uwagi swoje, w czem zmieni go uwaa za stosowne. Po otrzy- maniu relacyi, podda genera Zakonu Rationem studiorum ponownej rewizyi i wydrukowany ten plan nowy w r. 1591 rozesa dla po- nownej prby. W tej nowej redakcyi Ratio urosa do znacznej obj- toci (in 12, str. 392), to te kongregacya generalna V w r. 1593 wyznaczya osobn komisy , aby przejrze i skrci t ksik, po- czem genera Zakonu ostatecznie sformuowany plan nauk zatwier- dzi i ogosi drukiem w Neapolu w r. 1599 (m. 12, str. 173) i roze- sa prowincyom, jako kodeks szkolny caego Zakonu p. t: Ratio atue institutio studiorum Societatis Jesu.

Ten system nauk nie by Jezuitw oryginalnym pomysem, ale odpowiada duchowi czasu i potrzebom wczesnego wychowania pu- blicznego na Zachodzie, zapoyczajc od akademij spczesnych gwne zarysy, ktre dowiadczeniem i prac komisyj zakonnych wykoczone zostay. Zakon obstaje przy nim, i z ma zmian nie kierunku i zasad wychowania i nie metody nauczania, lecz rozsze- rzenia przedmiotw szkolnych, o ile rozwj i wzrost nauk historycz- nych, matematycznych, przyrodniczych i literatury narodowej tego wymaga, nic zmienia nie pozwala.

Jak Ratio studiorum pojmuje cel i zadanie wychowania mo- dziey, wida to z jednego tam ustpu.

Gownem zadaniem Zakonu, powiedziano tam, odpowiednie nauki wykada, aeby przez nie uczniowie do poznania i mioci Stwrcy i Zbawiciela zachceni byli; rektorowie i profesorowie za powinni uczniw swych do suby i mioci Boej i do wykonywania Bogu cnt miych zachca i wpywa na nich, aby w studyach swych ten kierunek mieli na oku; profesorowie nadto baczy maj, aby tak ksztaci uczniw swoich, eby razem z naukami obyczajw godnych chrzecianina nabywali; studenci za niech wiedz, e musz unika zych naogw, brzydzi si wystpkami, wiczy si w cnotach; przeto strzedz si powinni przysig, przezwisk, obraania, oszczerstw, kamstwa, gier zakazanych i lokalw, sowem wszystkiego, co kazi czysto obyczajw...

Z czasem jednake nastpiy pewne zmiany w planie nauko- wym jezuickim. Tak np. na pocztku XVII wieku zaczto zwraca uwag na arytmetyk elementarn (ktr waciwie zaliczano do filo-

- 3 -

zofii) i cztery dziaania w niszych umieszczono klasach *); a w pier- wszej polowie XVin stulecia prowincyal litewski O. Dauksza po- leci szczeglnie uwzgldnia po szkoach arytmetyk i kaligrafi ) W tyme prawie czasie wprowadzono wykady fizyki dowiadczalnej i inne jeszcze inowacye.

Mowy narodowej i miejscowych narzeczy nie zaniedbywano te wcale: hymny religijne, przedstawienia sceniczne, jak wiadomo, by- way w jzyku ojczystym, a w niektrych kolegiach uczono po ru- sku, t j. wykadano ten jzyk, jakim mwia tam ludno miejscowa ).

Nie brako take w pniejszych czasach prb i usiowa zmodyfi- kowania planu jezuickiego. Cesarz Jzef II opowiada Katarzynie cuda o nowym systemie nauk, jaki on u siebie zaprowadzi, wskutek czego Katarzyna wyprawia biskupa Benisawskiego*) do Lwowa, aby si tam, na miejscu, o cudach jzefiskiego przekona systemu. Potem na wzr uczelni lwowskich zreformowano w Peters- burgu szkoy i powoano z Polocka Jezuitw, aby si przypatrzyli zblizka onym przerobionym w stolicy zakadom naukowym. Ot w lipcu 1784 r. zjecha prowincya O. Kar u w towarzystwie Kaje- tana G i e r y k a i Ludwika Rzewuskiego w celu obznajmienia si z t now nauczania metod; w sierpniu ojcowie ju byli z powrotem w Poocku. Jakie zasoby wiedzy pedagogicznej przynieli oni do domu niewiadomo; wreszcie rycho potem nastpia mier gene- raa Zakonu O. Czerniewicza i skierowaa uwag w inn stron, ale sprawie reformy szk jezuickich nie dano za wygrane w Peters- burgu. Genera gubernator P a s s e k wystosowa list do Jezuitw w pa- dzierniku 1785 r., wzywajcy w imieniu cesarzowej do zaprowadze- nia reformy szkolnej na wzr szk rzdowych petersburskich. Jako kongregacya polecia zaatwienie tej kwestyi prowincyaowi O. Ka- r u' owi, O. Borowskiemu prefektowi szk poockich i O. G r u- berowi, pozwalajc im przybra sobie ludzi fachowych z Zakonu. Do tej komisyi weszli (oprcz trzech wyej wspomnianych) O. Wi- chert, O. omiski, prefekt szk witebskich, O. K rzy ki, prefekt szk mohylowskich, O. Gieryk, profesor jzyka niemie- ckiego, O. Kluczyski, profesor matematyki, O. Zarba, regens konwiktu poockiego, O. Abramsberg, profesor wymowy, O. Ta- deusz Brzozowski, profesor jzyka francuskiego, O. Ignacy B r z o-

) Cf. Wilno Kraszewskiego, t. IV, s. 52.

) >Istoriko-juridieskije materiay*, wydawane w Witebsku, t. XVIII, N. 46. *) Charlampowicz, >Zapadnoruskija prawosawnyja Skoly . Kaza, 1 898, s. 89. ^) Cf. O. Stanisaw Zaleski, >Historya zniesienia Jezuitwc, t. II, s. 257 i 199.

I*

4 -

zowski, regens konwiktu witebskiego, O. Estko, profesor szkl mcislawskich, O. M a g n a n i , profesor etyki, O. P f e i f e r, profesor prawa kanonicznego, O. Lustyg, profesor jzyka niemieckiego, O. Grodzki, profesor retoryki, O. Obrpalski, profesor mate- matyki, O. Korycki, profesor retoryki w Polocku i O. Rzewuski, profesor matematyki. Owocem ich pracy by plan nauk, posiany jeszcze w tym samsmi roku rzdowi; o wprowadzeniu jego w ycie nic jednak nie wiadomo.

W szkoach niszych uczyli t z. magistrzy, t j. klerycy po ukoczeniu filozofii, chocia czasem starsi ju ksia, a nawet pro- fessi czterech lubw; wszyscy oni obowizani modlitw i przyka- dem budowa uczniw. W szkoach za wyszych, na filozofii i teo- logii, wykadali tylko professi czterech lubw, a wszyscy ucz bezpatnie. Zazwyczaj mody magister od infimy postpowa ze swoimi uczniami do gramatyki i syntaksy; humaniora i retoryka miay swoich staych nauczycieli. Personel nauczycielski ksztaci si w t z. semi- naryach nauczycielskich; byy to collegia maxima w Poznaniu, Kra- kowie i Wilnie. Po skoczeniu nowicyatu przyszy magister powta- rza humaniora i retoryk rok lub dwa, wertowa klasykw, wprawia si w stylu. Kilka razy do roku odbyway si t z. akademie, na ktrych retorowie odczytywali swoje utwory przed publicznoci, mogc oceni ich talent nauczycielski; potem nastpoway dwa lub trzy lata studyw filozoficznych i matematycznych. Pniej dawano jeszcze szczeglnie zdolnym par lat na studya prywatne tych przedmiotw, co nazywano: repetentes theologiam vel philosophiam, vel alias facultates. W cigu tych studyw t. z. akademie czsto by- way i kandydaci na magistrw wiczyli si na nich w swoich przy- szych zajciach i pracach.

Tak wywiczony magister obejmowa nakoniec katedr. Po kilkoletniem, czasem i duszem, nauczaniu po szkoach opuszcza swoje zajcie i sam wraca na aw szkoln do studyw teologicz- nych, trwajcych cztery lata; po cisych egzaminach, z dobrym zo- onych rezultatem, otrzymywa prawo nauczania teologii w szkoach wyszych Oako te i filozofii) i akademiach.

Prowincya stoi na czele szk swojej prowincyi; nauczyciele s pod jego wadz, on ich wyszukuje, mianuje i kieruje nimi.

Bezporednia opieka i wadza nad szkol znajdowaa si w r- kach rektora (albo superyora w rezydencyi) przy pomocy prefekta.

Do szk jezuickich przyjmowano takich uczniw, ktrzy ju umieli czyta, pisa i rachowa, byy nawet wymagane pocztki aciny.

- 5

Zakady naukowe jezuickie onych czasw skaday si z dwch od- dziaw: szk niszych: studia inferiora,gimnasium i szk wyszych: studia superiora. Gimnazyum jezuickie obejmowao zwykle pi klas (czasem byy szkoy o trzech): infima classis gramma- ticae, media classis grammaticae, suprema classis grammaticae (aut syntaxis), humanitas (aut po(3sis), rhetorica, W kadej klasie by jeden nauczyciel i kurs by roczny, tylko czasami retoryk przechodzono dwa lata; studya wysze (zwane niekiedy klas VI i VII) to filo- zofia i teologia.

W klasach niszych, waciwie mwic, jeden by tylko przed- miot acina; greka uwaana bya za przedmiot pomocniczy; uczono aciny z gonej w swoim czasie gramatyki O. Emanuela Alva- reza (Alwara) i klasykw rzymskich znakomitszych.

W infimie uczono etymologii i pocztkw skadni, tmaczono ustpy atwiejsze Korneliusza Neposa, bajki Fedra i wybrane miejsca z Cycerona,

Z greki w tej klasie przechodzono deklinacye i konjugacye, wiczono przjrtem w czytaniu i pisaniu.

Plan nauk w tej klasie by nastpujcy "): w pierwszej godzinie przed poudniem recytowali uczniowie na pami z autorw aci- skich pensa gramatyki i pisali wiczenia, podczas gdy nauczyciel poprzednie poprawia; w drugiej godzinie czytano Cycerona i nau- czyciel dyktowa wiczenia, a potem uczyli si z Alwara; w pier- wszej godzinie po poudniu wydawali pensa aciskie i greckie, nau- czyciel poprawia wypracowania i sucha powtarza; w drugiej go- dzinie zajmowano si gramatyk; w sobot przed poudniem powta- rzali pensa z caego tygodnia i byway t. z. koncertacye, t. j. ucznio- wie zadawali sobie nawzajem rne pytania z gramatyki.

W gramatyce wykadano drug ksig Alwara do Syntaxis omata (bez wyjtkw) czytano listy Cycerona, komentarze Cezara i atwiejsze rzeczy Owidyusza.

Z greki cig dalszy elementarnej gramatyki z tmaczeniem bajek Ezopa i dyalogw Lukiana.

Plan nauk w tej klasie by taki*): w pierwszej godzinie przed poudniem uczniowie wydawali pensa z gramatyki i z Cycerona, nauczyciel poprawia wiczenia i zadawa nowe; druga godzina za- jta bya czytaniem i tmaczeniem Cycerona, powtarzaniem grama- tyki; w pierwszej godzinie po poudniu uczniowie recytowali zadania z greckiej i aciskiej gramatyki, albo z autorw aciskich, a w dru

*) Cf. ukaszewicz, t. I, s. 248. ) Tamie t. I, s. 247,

6

giej skadni. W sobot jak w klasie poprzedniej. gramatyl greck objaniano w jzyku ojczystym.

W syntaksie koczono zupenie gramatyk z dodaniem nau o iloczasie aciskim; czytano za i objaniano Cycerona, Salusty sza, Kurcyusza i Liwiusza, nadto niektre elegie Owidyusza, ustf z Katula, Tibula, Propercyusza, niektre sielanki Wirgiliusza i X i V ksig Eneidy i IV Rolnictwa.

Z autorw greckich tfmaczono Ksenofonta i w. Jana Chryz stoma. Skoczony syntaksista rozumia od biedy po grecku, ale za wada poprawnie acin.

Plan nauk w syntaksie podobny do tego, jakimy podali w ki sie poprzedniej, uwzgldniajcy naturalnie to wszystko, co tu by; wykadane.

Przez humaniora rozumiano poetyk i retoryk, chocia wac wie bya to poetyka tylko, majca za zadanie przygotowa grui pod wymow czyli retoryk.

A zatem w klasie poetyki wiczono si dalej w dzieach O cerona (pro leg Manilio, pro Archio po(5ta, pro Marcello), wertowar eklogi Wirgiliusza, nadto elegie i epigramata znakomitych poeto staroytnych, studyowano Liwiusza, Kurcyusza, a oprcz tego di wano t z. realia, t. j. wiadomoci pomocnicze z mitologii, history geografii i t. p., rwnie prawida z Cypiyana, Suaresa, zwracan te uwag wiksz na wypracowania aciskie.

Z greki nauka o skadni, tmaczenie dzie Plutarcha, Tuk didesa, w. Bazylego, Grzegorza Zotoustego; wymagano, aby uczni( wie wiernie tych autorw rozumie mogli i co napisa po g^eck potrafili.

Rozkad godzin w tej klasie by taki '): pierwsza godzina prze poudniem pensa z Cycerona i metryki, druga godzina wpn wianie si w mwieniu po acinie, czytanie Cycerona, Liwiusza lu innych autorw; po poudniu na pami pensa poetw aciskie lub autorw greckich, objanienia rnych utworw poetycznycl przykadanie si do ukadania wierszy aciskich. Co sobota pc wtrzenie wszystkiego, co przez tydzie czytano i tmaczono. N wiczenia aciskie zadawano w tej klasie w pierwszem procz tmaczenia z jzyka ojczystego rnych listw, przyczem zalecan naladowa Cycerona lub Pliniusza; w drugi em proczu byy wj pracowania z wasnej inwencyi, pisano take wiersze polskie; prc zody powtarzano dla wprawy w mowie Rzymian wizanej.

*) Cf. ukaszewicz, t. I, s. 242 244.

- 7 -

Szczytem szkl niszych byfa wymowa, retoryka, majca dwa dziay: poetyczny i oratorski; prawida do tego brane z Cycerona, Kwintyliana i Arystotelesa, lecz styl jedynie z Cycerona, przede- wszystkiem z mw jego; realia za czerpano z historyi, obyczajw starej Romy, Grecyi, z rnych staroytnych autorw i ze wszelkiej wiedzy; dla lepszego autorw zrozumienia wykadano w wolniejszych chwilach antiuitates Rzymian i Grekw.

Z jzyka greckiego w klasie retoryki obznajmiano uczniw z prozody, z dyalektami greckiemi, czytano Homera, Pindara, He- zyoda i niektrych ojcw Kocioa wschodniego.

Godziny w tej klasie tak byy rozoone, aby uczniowie mogli si wydoskonali w reguach retorycznych i umieli stosowa je w odpowiednich wiczeniach i wypracowaniach pimiennych; nadto uczyli si na pami celniejszych ustpw pisarzy staroytnych. Nierzadko bywali tacy studenci, ktrzy cae ksigi Eneidy, albo Meta- morfozy lub cae ody Horacego z pamici dokadnie recytowali.

Egzaminy ustne i pimienne odbyway si pod koniec roku; byy one cise i svirowe. Prefekt z dwoma profesorami, ale nie gospoda- rzami klasy, w ktrej odbywa si egzamin, tworzyli komisy egza- minacyjn; wobec niej profesor pyta uczniw, ale i czonkowie komi- syi zadawali pytania i klasyfikowali. Pensum egzaminowe oznaczaa komisya i przy niej uczniowie wywizywali si z zadania; kady komisarz dawa swoje noty, a na wsplnej konferencyi z profesorami ukadali ostateczny stopie egzaminowy z kadego przedmiotu: emi- nenter, accessit, mediocriter, defecit. Nieukw wydalano ze szkoy, ^abym uczniom (dwa niedostatecznie i jedno miernie) pozwalano na drugi rok w klasie zostawa.

Wykad religii nie by przedmiotem osobnym w szkoach: uczono jej na pami raz na tydzie przez p godziny, a przez drug po- ow byl wykad lub egzorta i to we wszystkich klasach, lecz oprcz tego rne praktyki religijne, czytanie ksiek pobonych obowizy- way wszystkich studentw; rne stowarzyszenia religijne powik- szay pobono.

Nauki filozoficzne, artes et scientiae naturales, uwaa Ratio< jako przygotowawcze do teologii, ale uczszczaa na nie i modzie wie- cka. Na proby szlachty i panw otwierano kurs logiki i matematyki przy niektrych kolegiach; og jednak modziey wieckiej koczy swe nauki na retoryce, a nawet czasem na poetyce.

W wykadach filozofii trzymano si metody Arystotelesa, we- dug objanie w. Tomasza z Akwinu. W pierwszym roku dawano logik i matematyk, w drugim fizyk i kosmologi, w trzecim meta-

8

fizyk, psychologi i etyk. W wykadach matematyki zostawia R; tio profesorowi szerokie pole dowolnoci; elementarne jej zasad objaniano podug Euklidesa, potem wykadano co z geografii i ge< metryi sferycznej i na tem koniec.

Studya teologiczne byy podwjne: wielkie czteroletnie, ma] dwu lub trzyletnie; te ostatnie dla kleru parafialnego i mniej uzdo nionych uczniw, a take dla tych, ktrzy z filozofii nie zoyli d< brze egzaminu. Dogmatyka w skrceniu i teologia moralna skada si na ten kurs mniejszy; dogmatyka obszerna w caej rozcigo teologia moralna, wykad Pisma w., jzyk hebrajski, czasem chalde ski, a potem prawo kanoniczne i w ostatnich czasach historya k< cielna stanowiy kurs wielki teologiczny. w. Tomasz z Akwin by tu wyroczni dla profesorw i studentw.

Ksztacenie rozumu to dopiero jedna cz wychowania; Ri tio wielkie staranie oy na ksztacenie woli i serca modziey, ktr powinna wiedzie, e na to uczszcza do szk, aby razem z nauk nabywaa pobonoci i cnt potrzebnych. Niesfornych karano upom naniem, chost wymierzan zawsze przez osoby wieckie w obecna ci prefekta, nakoniec wydalaniem ze szk. Ratio kar cielesn wyznacza: za burdy, zwady uliczne, swawol obyczajow, naogo\v lenistwo i zuchwalstwo. Nad porzdkiem w klasach czuwali decuri< nes, egzaminujcy przed lekcy uczniw i ledzcy ich sprawowani si. Bardziej, ni rygorem i karami, poleca Ratio umoralnia uczniw pochwa, nagrodami i szlachetnem spzawodnictwem. Student jezuiccy wyjci byli z pod jurysdykcyi grodzkiej i miejskiej, podli gajc tylko wadzy rektora; uczniowie pilni, z dobremi stopniam wzorowych obyczajw zostawali sodalisami Maryi; dobrze si uczc otrzymywali godnoci, jako consules, imperatores, uaestores, tribun

Jzyk grecki w Polsce w drugiej poowie XVII wieku obowij zywa w szkoach jezuickich, a potem zupenie go usunito, natc miast zaprowadzono wykady historjri i geografii *).

Natiu^alnie Jezuici mieli po szkoach swoje wasne podrcznik Na czele ich stoi sawny Alwar, drukowany naprzd za granici a potem w kraju"). Do czytania autorw klasycznych uywali Je zuici z pocztku edycyj zagranicznych, a pniej krajowych, oczj szczonych z nieprzyzwoitoci ; znany Jezuita Knapski wyda s< wnik polsko- acisk.

Do nauki wymowy i poez3ri u)rwano retoryki Cypryana Su a

*) fukaszewicz, t. I, s. 251. ) Tamie t. I, s. 275 i nastan.

9

r e s a i Jzefa Juwencyusza (retoryka i poetyka); do metryki pod- rcznika, uoonego przez Jezuit.

Do historyi i geografii suyy: Fax chronologica przez O. Jana Mus ant i o i rne Rudimenta historica i geographica, przez Jezui- tw take wydane, uwzgldniajce i dzieje Polski.

Do matematyki by uywany Euklides i dzieko Wojciecha Tylkowskiego T. J. po acinie Arithemetica curiosa* (pierwsza edycya w Krakowie u Piotrkowczyka 1668 r.). Tene sam O. W. Tylkowski opracowa podrcznik do filozofii, a O. Jan Moraw- s k i wyda Totius phylosophiae principia (wydanie pierwsze w r. 1665). Ale byo jeszcze wicej rnych dzie z dziedziny filozofii i teologii, ktrych autorami byli Jezuici.

Jzyka greckiego uczono podug gramatyki Gretsera: Jacobi Gretser S. J. Institutionum linguae graecae... (Wilno, 1604, ^ pniej w Krakowie w r. 1671 i 1675*).

2. Fundacya i uposaenie kolegium w Poocku

Jak wiadomo przy kocu sierpnia 1579 r. zamek w Poocku podda si Stefanowi Batoremu, ktry 30 wrzenia napisa do O. Skargi do Wilna, e postanowi ex-voto kolegium dla Jezuitw w Poocku fundowa, wic zaprasza ich do tego miasta. Jezuici, czynic yczeniom krla zado, nie omieszkali w prdkim czasie do Poocka zjecha, dokd ich wprowadzi O. Piotr Skarga w imie- niu prowincyaa. Now t poock koloni skadali: O. Stanisaw - czycki, O. Jan Al and, O. Wojciech Hincyusz*), a Skarga by pierwszym przeoonym tej nowej siedziby. W lecie w r. 1580 kolegium otworzono*).

Stefan Batory hojnie, icie po krlewsku, postanowi uposa- y t swoj fundacy, a poniewa akt donacyjny jego zawiera wiele wanych historycznych szczegw, wic podajemy go w przy- pisach in extenso*).

Uposaenie kolegium poockiego przez krla Stefana byo bar- dzo znaczne, ale z pocztku tylko terytoryalnie; poniewa ogromna wikszo tych majtkw w dobie nadania bya zupenie zrujnowana; nie mao z tych dbr, majcych przej d Jezuitw poockich, na-

) Cf. Jocher, Obraz litr. w Polsce, t. I, s. 70. ) Cf. ukaszewicz, t. IV, s. 132. ') O. Zaski, Jezuici w Polscec, t. I, s. 260.

*) Jestto odpis z metryki litewskiej, wydrukowany w Witebskiej Starinie) Cf. Mieli wtedy Jezuici w Poocku 4 jurydiki z 37 domami; take podug Moszyskiego.

') Na podstawie notatek O. Zauskiego, ukaszewicza i Cbarampo- wicza, Zapadno-russkia prawostawnyja koy, Kaza, 1898; o Poocku 66 69.

>) O tym Dorohostaj skim wiadomo, e ju w r. 1550 by dworzaninem kr- lewskim, dzierawc wieloskim, 1566 r. stolnikiem w. 1., w r. 1576 mianowany woje- wod poockim, by takie starost wokowyskim, f 28 stycznia 1597 r.; onaty z Raj- sk h. Jelita, mia dwch synw: Aleksandra i Krzysztofa, marszaka w. 1. f 16 14 r. walecznego ma i dwie crki, Tego Aleksandra nazywa ychliski, XIII s. 5 1 , Pawem, twierdzc, e modo umar w r. 1598.

*

t

13

liczniejsze, bo nawet dysydenci i dyzunici oddawali swoich synw i krewnych na nauk do kolegium polockiego.

Jest do rozpowszechnione mniemanie, e Dorohostajski synw, a wadyka Rypiski siostrzeca (inni mwi, e syna) po- syali do szkl jezuickich w Polocku; nie ulega za zaprzeczeniu, e inni rnowiercy i nawet ydzi w liczbie uczniw tamtejszych si znajdowali ').

Z pocztku siedziba Jezuitw ze szkoami bya w zamku, do wic daleko od waciwego miasta. eby zapobiedz tej niewygodzie, w r. 1597 zaoono w samem miecie nowy koci drewniany, ta- kie Kolegium i otworzono seminaryum nobilium, konwikt dla ubo- giej szlachty, burs dla muzykantw; wtedy wiele rodzin pobudo- wao sobie dworki tu obok kolegium, aby dogodniej byo posya do szkoy dzieci, ktrych liczba znacznie powiksza si zacza: w r. 1590 samych retorw byo 60, a nisze klasy podzielono na kilka oddziaw, kongregacyj za studenckich byo pi.

Przedstawienia sceniczne, obyczajem jezuickim, odbyway si i w Poocku. Tak np. na uczczenie Jdrzeja Batorego, kardy- naa i biskupa Warmiskiego, 1589 1599, modzie odegraa przedsta- wienie, Hozyusz i Kromer, popisujc si oracyami aciskiemi i greckiemi; a znowu innym razem na otwarcie szk dawano trage- dy p. t. Nabuchodonozor, ktra si publicznoci bardzo podobaa. Byway te w szkoach kontrawersye z rnowiercami, co byo take w gucie wczesnym, a wszystko to jednao zwolennikw Kolegium poockiemu i wpywao na powikszenie si szkoy.

Wielkim przyjacielem Jezuitw poockich by nastpca Doro- hostajskiego, Jdrzej Sapieha, powoany na wojewod po- lockiego.

Na wjazd Sapiehy na wojewdztwo (ktre rozpocz od przy- bycia na naboestwo w kociele Jezuitw, a nie w cerkwi, jak czy- nili jego poprzednicy, podug relacyi jednego kronikarza) md szkolna wystpia z oracyami*).

>) o. Zaleski w swoich notatkach cytuje ustp z Litcrae annuaec 1590 r., gdzie powiedziano: jaki znaczny szlachcic i wysoki urzdnik, w biocie judaizmu zagrzinity, trzech synw; pewien aryanin czterech synw, a iydek miejski swego synka nam powierzyli; co bdzie z tego ydka, nie wiadomo, ale tymczasem mierdzi ciko !

) Andrzej Sapieha (jeszcze Sopiha), syn Pawa Iwanowicza, wojewody nowo- grodzkiego i Aleksadry Chodkiewiczwny, pan Wisznicach za Bugiem, Sapieiyszkach nad Niemnem, Giedygayszkach ; w r. 1578 otrzyma walne zwycistwo pod Kiesi (Wenden), r. 1592 kasztelanem zosta miskim, a w r. 1596 dnia 23 lipca poockim

14

4. Kilka faktw z dziejw szk poockich w XVII i XVIII wieku.

Bardzo mao, niestety, mamy wiadomoci o szkolaci poockich w XVII wieku. Zaraz na pocztku tego stulecia grasowao w Po- ocku morowe powietrze, ktre wyludnio szkoy, a moe nawet, na czas jaki byo przyczyn ich zamknicia; potem czste poary take przeszkadzay porzdnemu biegowi nauk szkolnych, chocia nie brako znakomitych i gonych nauczycieli. Sawny Sarbiew- ski naucza tu od roku 1618 1620 retoryki i drugi raz od roku 1626 1 627*); Rostowski zaznacza w Poocku mier O. Stani- sawa Knapskiego i Mikoaja Benedykta w r. 1626, znanych erudyt w- profesorw. Od roku 1653 do 1667, z powodu wojny i cza- sowego zaboru Poocka, szkoy i Kolegium nie istniay. O. Mikoaj Slaski, rektor poocki od roku 1667 167 1, zasta wszystko w rui- nie; potrzeba byo na nowo zabudowywa si, dawne odzyska upo- saenie, szkoy do ycia powoywa; z gorliwoci i energi zabrano si do pracy, ktrej owoce prdko day si widzie. Ot po tern no- wem dwigniciu si zajanieli w Poocku: O. Kazimierz Wijuk Ko- ja o w i c z , znakomity mwca i mistrz wymowy, zmary, jako rektor w Poocku w r. 1674; O. Lauksmin, take rektor poocki, znany lingwista, poeta ; O. Maksym Wojciechowski, sawny nauczyciel greki, do czego podrczniki uoy, zmary w Poocku w r. 1677 (a moe i wczeniej)').

Ale znowu posypay si now^e niepowodzenia: 9 stycznia 1682 r. by ogromny poar w miecie, przyczem Kolegium i szkoy do szcztu zgorzay; zanim nowych nie odbudowano, przeniesiono nauk do Eki- mania na czas jaki (bya tam szkka ju w XVI wieku, przez Je- zuitw zaprowadzona). W roku nastpnym O. Jan Sadkowski, prefekt szk, opatrzy bibliotek w nowe dziea*).

I z XVIII stulecia niewiele dostarczy moemy szczegw o szkoach w Poocku, zwaszcza z .pierwszej tego wieku poowy. T. z. wielka wojna pnocna daa si we znaki Kolegium; chocia nauki, jak si zdaje, nie byy przerwane, ale przeszkd do nich by-

i przesiedzia na tern wojewdztwie do r. 161 3: potem zamieszka w Krakowie, az znowu w r. 1621 mianowany wojewod smoleskim; w r. 1625 rozsta si z tym wiatem; z Krystyny Dbiskiej, zmarej pono w r. 1606, mia siedmioro dzieci: syna zmarego dzieckiem i sze crek (z tych cztery byy zakonnicami). Cf. Sapiehowie, I, s. 128 136.

>) Cf. O. Zaski, Jezuici w Polsce, II, s. 709 i studyum O. T. Wala T. J.

') Cf. O. Zaski, Jezuici w Polsce, II, ss. 675, 677, 699, 709.

") Z notatek O. Zauskiego.

GABRYEL LENKIEWICZ ISZ GBNKRAI^NY JBZUITW, -f I itychii ihlorw OO. jMulUw w K

- 15 -

walo dosy, zwaszcza gdy si Septentryoni w Polocku rozgocili; wanie dla jednego z tych goci, dla generaa Menszykowa przed- stawiony by przez modzie szkoln w r. 171 o dramat p. t Aleksan- der Wielki >).

Najdawniejsze w tym wieku spisy nauczycieli poockich, jakie mielimy w rku, pochodz z r. 1745. Pomidzy nauczycielami w tem Kolegium wtedy znajdujemy: O. Wojciecha Kociskiego i O. Jana Korsaka, ktrzy wykadali teologi , O. Stefana Wierzbickiego, profesora metafizyki i etyki; jako prefekci szk wymienieni: O. Ale- ksander Bakanowski i O. Maciej Dem by; O. Ignacy Brodow- ski dawa retoryk; o innych nauczycielach nie wzmiankowano.

W r. 1 75 1 przyby do Poocka na nauczyciela szk niszych sawny nastpnie astronom i profesor wileski, O. Marcin Poczo- but*), z ktrym si jeszcze spotkamy; w roku za 1746 sucha filo- zofii w Poocku Jakb Nakcyanowicz, przyszy profesor wszechnicy wileskiej'). Znamy jeszcze personel nauczycielski z r. 1776 1777*): O. Emanuel W e i g 1 i O. Jan Borkowski wykadali teologi, O. Antoni Byszkowski filozofi z O. Michaem Borowskim, uczcym nadto matematyki, O. Andrzej ebrowski by profeso- rem architektury, a O. Brzozowski retoryki i poetyki, po francusku i po niemiecku uczy O. Antoni Abramsberg, a gramatyki i ska- dni magister Wincenty Szyszko, nauczycielem infimy by ma- gister Jzef Korycki.

O programie i systemie nauczania w tej dobie mao take mamy wiadomoci. Magistrat poocki referowa w marcu 1778 r. wadzy wyszej o szkoach poockich*): jest szkoa w klasztorze ksiy Jezuitw w Poocku, w ktrej si ucz po acinie, po francusku, po niemiecku i wielu innych erudycyi, a uczniowie s ze szlachty tej gubemii i zagraniczni (z innych gubernii, czy z Polski ?) Nast- pnie rzd chcia wiedzie, ilu mieszczan pobiera nauk w szkoach; przy tej sposobnoci dowiadujemy si, e w Kolegium jezuickiem w Poocku (1785 r.) byo piciu ze sfery mieszczaskiej, naturalnie, nie mwic o innych stanach ).

W dwa lata pniej (1790 r.) znajdujemy tak o przedmiotach

>) Notatki o. St. Zaleskiego. ) Cf. O. Zaski, Jezuici w Polsce, III, s. 1150. ') O. Zauski, I, c. s. 1157. *) Manuskrypt w archiwum Jezuitw w Krakowie.

*) Cf. Sbomik materjaow dla istorii prov^Senia w Rosjiic, Petersburg, 1893, tom I, p. 884.

) Cf. Sbornik 1. c. p. 893.

16

wykadanych notatk, w szkoach polockich jezuickich *): uczyli j- zyka polskiego, rosyjskiego, aciskiego, niemieckiego, francuskiego, retoryki, poetyki, logiki, metafizyki etc, liczba uczniw i nauczycieli nieoznaczona .

Bardziej wyczerpujce sprawozdanie o tych szkoach jest w re- feracie naczelnikowi namiestnictwa poockiego w listopadzie 1796 r., M. opatinowi zoone*).

W I klasie wykadano: i) pocztki jzyka rosyjskiego i aci- skiego, 2) pocztki arytmetyki, 3) history biblijn, 4) geografi o czte- rech czciach wiata, 5) katechizm, 6) tmaczenie bajek Fedra, atwiejszych listw Cycerona, niektrych innych autorw, 7) nauk moraln, 8) ortografi etc.

Uczniw w tej klasie byo 6i*).

W klasie II i III takie byy przedmioty: i) jzyk rosyjski i a- ciski bardziej szczegowo, 2) pocztki jzyka francuskiego i nie- mieckiego, 3) nauka moralna o obowizkach czowieka wzgldem Boga, blinich i samego siebie, 4) historya powszechna monarchia asyryjska, perska, grecka i inne pozostae po N. Ch. 5) geografia Cesarstwo rosyjskie, rzymskie i tureckie, 6) tmaczenia z Juliusza Cezara, Korneliusza Nepota, niektre utwory Cycerona i Owidyu- sza etc. 7) arytmetyka uamki, proporcye, 8) katechizm o wierze, nadziei i mioci, 9) przy kocu roku nauka rymotwrstwa.

Uczniw w tych dwch klasach 66*).

W klasie IV uczono: i) cigu dalszego jzykw wyej wymie- nionych, 2) pocztkw algebry, 3) pocztkw geometryi teoretycznej i praktycznej, 4) poetyki i retoryki, 5) historyi rzymskiej, 6) geografii sferycznej i politycznej, 7) nauki moralnej o obowizkach dobrego chrzecianina i obywatela, 8) historyi naturalnej, 9) interpretacyi mw Cycerona, epigram Katula, Marciala i niektrych dzie Hora- cyusza, Wirgiliusza i Owidyusza etc.

Uczniw w tej klasie 51 *).

Przedmioty klasy V: i) cig dalszy jzykw, 2) mechanika teo- retyczna i praktyczna, 3) architektura cywilna i wojskowa, 4) bali- styka i pyrotechnika, 5) hydraulika teoretyczna i praktyczna, 6) hi- storya naturalna; nadto wykadano niektre rzemiosa: stolarstwo, mularstwo etc.

Uczniw 7 ).

^) Sbornik 1. c. p. 123 et 199; podajemy wszystko w tlmaczeniu dokadnem, spis uczniw w oryginale alfabetycznym, podug imion, a nie nazwisk.

*) Patrz w przypisach na kocu rozdziau. *) Patrz tamie. *) Patrz tamie. *) Patrz tamie. } Patrz tamie.

17

W klasie VI byo: i) zakoczenie nauki jzykw, wyej wy- szczeglnionych, 2) logika, 3) ontologia, 4) etyologia, 5) psychologia, 6) kosmologia, 7) astronomia, 8) fizyka optyka, dyoptryka, ka- toptryka, 9) fizyka eksperymentalna, 10) geometry a sferyczna, 11) ma- tematyka wysza, 12) etyka, 13) historya naturalna etc.

Uczniw 9*).

Na teologii przechodzono teologi dogmatyczn, moraln, histo- ry kocieln, prawo kanoniczne i Pismo wite. Lista suchaczw teologii podana w przypisie na kocu rozdziau.

Nazwiska tych studentw wskazuj, e pomidzy nimi byli take Rosyanie, jakote, e synowie niemal wszystkich tamtejszych bardziej znanych, goniejszych rodzin szlacheckich ksztacili si w Kolegium poockiem.

Zestawiajc ten program nauk z przedmiotami wykadanemi np. w r. 1802*), znajdujemy niektre rnice: w klasie I, n i III wszystko prawie bez zmiany: w IV klasie w r. 1802 geometry! nie byo (tylko algebra), ale przechodzono poetyk (wycznie) i histo- ry Rosyi; w V klasie bya geometrya teoretyczna i praktyczna, retoryka i poetyka, historya rzymska, geografia o krlestwach*, nauka moralna (w r. 1796 bya ona w IV ki.); nie byo za wcale architektury, fizyki, mechaniki, ani nauki rzemios; na filozofii i teo- logii tak samo.

Pomidzy rokiem 1784 1800') bardziej znakomici profesorowie zasuguj na wyszczeglnienie.

Teologowie: O. Aloizy Rusnati, O. Bernard Scordialo, Micha Borowski*), Antoni Messerati, Micha Piotuch, Antoni Abramsperg, Jan Rauscher*), Ksawery Nowagk, Jzef Angiolini; z niektrymi z nich jeszcze si spotkamy.

Profesorowie filozofii i matematyki: O. Jan Natalis Magnani, O. Micha Piotuch, O. Jzef Angiolini, Piotr Estko, O. Ksawery No- wagk, O. Jzef Kamieski, Rajmund Brzozowski i inni; o nich jeszcze bdzie mowa potem.

Sawny nastpnie O. Gabryel Gruber w tych czasach dugo uczy tu mechaniki i architektury, a po nim wykada przedmioty

*) Patrz list w przypisach na kocu rozdziau. ) Sbomik 1. c. p. 575.

*) Podug katalogw wczesnych.

^) 1794 ^' ^ Potocku; vir columbinae simplicitatis ac relig^osae mansuetu- dinis -ezemplar.. celowa wiedz teologiczn i filozoficzn.

*) Z prowincyi austryackiej ; po kasacyi Jezuitw przyby na Biaoru i tam za- cz swoj dziaalno: yivat virtute nec eruditione ezimiae deconatur; f 1798 r. w Poocku.

AUKMU FOUMm. 2

i8

O. Mansvetus Skokowski, take bardzo biegy w architekturze i me chanice, i Jzef Poloski.

O. Kolumban Pfeiffer, znany jako profesor piewu i obrzdw kocielnych *).

Z pomidzy nauczycieli retoryki i czasami poetyki, odznaczali si: O. Jzef Korycki, O. Ludwik Rzewuski, gony potem O. Andrzej Czy, O. Jzef Mikuowski, Jan Lubsiewicz, Nikodem Municki, poeta Jzef Kamieski, Stanisaw Poniak, Norbert Korsak, magister Kle- mens Szpak, Jzef Zranicki take magister, Jzef Morelowski i t. d

Jako profesorowie poetyki wicej znani: magister Jan astow- ski, Wincenty Rypiski, Ludwik Grabczyski, Rafa Zubowicz, Jan Dargiewicz, Natalis Magnani *), Aloizy Soroka, Andrzej Lewoniewicz (sami magistrzy) i inni jeszcze.

Z powodzeniem wykadali gramatyk: O. Tadeusz Iwanowski Magister Longin Turyno, tene O. Andrzej Czy, magister Leon Ka sza, magister Wincenty Grski, Jzef Zranicki, Daniel Zyrkiewicz Jakb Chaniewski, przewanie magistrzy.

W infimie nauczali: magister Longin Turyno, Piotr Kamieski, Aloizy Puell*), Jan Dargiewicz, Jan Marcinkiewicz, Jzef Suryn, Mi- cha Goniprowski, Aleksander Eweichewicz, T. Maszewski, Jzef Po- niak i inni.

Jzyka francuskiego i niemieckiego, uczyli: O. Antoni Lustyg O. Antoni Szedler*), O. Mateusz Thein Oednoczenie nauczyciel hi- storyi naturalnej), P. Medard du Jardin, Dezydery Richardot, Jzel Zranicki, Norbert Korsak i t. d.

Jzyka rosyjskiego uczyli: magister Piotr Kamieski (ju w r. 1 788), Rafa Zubowicz, Leon Kasza, Wincenty Grski, Jzef Suryn, Jan Hrynkiewicz i inni.

Prefektami szk byli: O. Micha Borowski, Jzef Kamieski, Jan Lubsiewicz, Jakb Rogaliski, po lat kilka piastowali ten trudny urzd ku zadowoleniu wszystkich.

Z regensw konwiktu mog by wymienieni: O. Jakb Zarba

') Niemiec rodem, by w Rzymie; po kuracyi przyby na Biaoru; posiada 6 jzykw i ogromn erudycyc, f ^79^ r., majc lat 45.

) O. Natalis Magnani Woch, ur. 1747 r.; do zakonu wstpi 1763 r.; potem przyby na Biaoru; w Poocku uczy filozofii i poetyki i wychowywa syna Passeka, gubernatora; f w Poocku 1794 r.; tomaczy po wosku kazania Skargi, cf. Brown

) O. Al. Puell, Tyrolczyk, f w Poocku 1796 r., majc zaledwie lat 30.

*) Niemiec z prowincyi austryackiej ; po kasacyi mieszka jaki czas w Klagen- furt; potem przyjecha na Biaoru, by w Poocku instruktorem takie nowicyuszw Niemcw, f 1794 r., majc lat 50.

AMBONA W KOCIELE PO-JEZUICKIM W POOCKU DOT^D POZOSTAA,

i:

^

19

(uczy take po francusku), wieloletni pracownik gorliwy na tej ko- potliwej niwie, T. Iwanowski, O. Jzef Kamieski, O. Michat Borow- ski, O. Jan Lubsiewicz, Jzef awrynowicz, pomocnik regensa; w tyme charakterze wystpowa Dezydery Richardot, ktry i w p- niejszych czasach odznacza si w swojej dziaalnoci, jak to jeszcze zobaczymy.

Nadto byli tam oprcz tego prefekci kamer studenckich w kon- wikcie, majcy nadzr i opiek nad mieszczc si w nich modzie.

Katalogi spczesne wymieniaj kilku takich prefektw: O. To- masza Iwanowskiego (w r. 1788), speniajcego jednoczenie inne obowizki, Tomasza Maszewskiego, Michaa Goniprowskiego, uczcego razem po francusku.

Sowem, dozoru i pilnowania w szkoach poockich byo dosy, a gorliwo nauczycielska i pibie penienie obowizkw w wyso- kim stopniu.

4. Dziaalno pedagogiczna Kolegium poockiego od r. 1800 do 1812,

przed otwarciem Akademii.

W programie nauk w szkoach jezuickich w XIX wieku nie zaszy adne wane zmiany w owym czasie; wanie mamy o szko- ach poockich sprawozdanie z r. 1802*) do wyczerpujce.

Nauka, jak zwykle u Jezuitw, bya bezpatna; w konwikcie za za utrzymanie pacono. Konwiktorw takich w r. 1802 byo 30 i po- kojowcw przy nich, t j. sucych 17; swoim kosztem utrzymywali Jezuici 24 biednych studentw, od infimy a do retoryki wcznie; nadzr nad nimi mia jeden z Jezuitw i dwch uczniw klas wy- szych. Na koszcie Kolegium byo jeszcze t. zw. drugie seminaryum, w ktrem si znajdowao wwczas dziesiciu alumnw; nakoniec stu najbiedniejszym ze szlachty chopcom (do jakiej oni naleeli katego- ryi, nie mona z raportu wnioskowa), sierotom, dawano codziennie jedzenie, a take ksiki, papier, zaspokojenie innych ich potrzeb szkolnych, a nawet przyodziew; uczy ich czyta i pisa osobny wie- cki nauczyciel, wyznaczony przez Jezuitw w gmachu kolegialnym, zostajcy pod wadz prefekta szkolnego.

Ci za studenci, ktrzy w miecie mieszkali, byli pod dozorem t zw. dyrektorw, uczniw klas wyszych, za co od rodzicw tych studentw pac otrzymywali stosownie do zawartej umowy.

*) Sbormk materja2ov dla istorii provdc6nia w Rossii, Petersburg, 1839, tom I, s. 573.

*" ^

20

W pierwszych piciu klasach egzaminy odbywafy si kilka razy do roku w obecnoci rektora, prefekta i odnonych nauczycieli, a przy kocu roku szkolnego hywsl uroczysty publiczny egzamin, na kt- rym znajdowaa si zaproszona publiczno i dawano wtedy celuj- cym studentom rne nagrody.

Suchacze filozofii i teologii kilka razy do roku take zdawali spraw ze swojej wiedzy i pilnoci w naukach, za co rwnie od- znaczani zwykle bywali.

Osobnego budynku na szkoy (w tym czasie) jeszcze nie byo, a tylko na ten uytek cz Kolegium przeznaczono; za utrzymanie szk nie pobierano adnego wynagrodzenia i z dochodw Kolegium na to oono; muzea za, gabinety, rne zbiory pomocnicze przy wykadzie nauk znajdoway si take w murach kolegialnych i byy jego wasnoci.

Podrczniki, jakich si w szkoach trzymano, przewanie z dru- kami jezuickiej w Poocku pochodziy *). Waniejsze moemy tu wy- liczy.

Krtkie zebranie historyi witej, w ksigach Starego Testa- mentu zawartej, a do Narodzenia Chrystusa Pana, na klas I sz, w Poocku 1799 r. drukowane.

Katechizm mniejszy dla poytku wszystkich, zwaszcza dzieci, krtko zebrany dla klasy I szej, w Poocku drukowany.

Krtkie zebranie geografii naturalnej dla modzi szkolnej na klas Isz, w Poocku.

Arytmetyka na t klas o numeracyi, addycyi, subtrakcyi, multi- plikacyi, diwizyi, tak prostej, jako i skadanej.

Krtkie zebranie historyi o monarchiach: Assyryjskiej, Perskiej, Greckiej na klasy II g i III ci, drukowana w Poocku 1793 r.

Geografia o cesarstwach: Niemieckiem, Tureckiem etc. na klasy n-g i Illci. W Poocku (rok nigdzie niepodany).

Historya rzymska od zaoenia Rzymu a do naszych czasw, na IV- t' i V t klas. W Poocku drukowana.

Krtkie zebranie geografii powszechnej o pastwach europej- skich, o astronomii, polityce, etyce, ile te wchodz do geografii na IV- t i V-t klas, w Poocku 1790 r.

Ksika o obyczajnoci, drukowana w Poocku.

Alvari Emanuelis e soc. Jesu de distributione grammatica lin- guae Latinae libri tres, pro l-ma, Il-da et Ill-tia classe, typis impressi Polociae.

*) Cf. Sbornik 1. c. p. 577 57^*.

21

Praelectiones ex probatis autoribus selectae. scilicet: epistolae Ciceronis et Plinii, commentarius Julii Caesaris, Comelius Nepos, ele- giae P. Ovidii Nasonis, fabulae Phaedri etc. ad usum studiosae juven- tutis pro l-ma, Il-da et Ul-tia classe, Polociae 1800.

Arithmetica de fractionibus et proportionibus pro II- da et III tia classe, Polociae.

Institutiones styli utriusue, soluti et ligati ex optimis in utroue orationis genere scriptoribus pro IV classe, Polociae 1800.

Orationes Ciceronis pro IV et V classe, Polociae.

Qmnti Horatii Flacci odae, satyrae, epistolae pro rv et V classe, Polociae.

De arte rhetorica libri quinque, lectissimis veterum autorum exemplis illustrati pro V classe.

Elementa algebrae ex la Caille pro IV classe, Vilnae.

La grammaire francaise k Tusage des tudiants de la langue francaise, imprime k Polock avec rexplication polonaise.

Recueil des maximes morales et politiues, de fables et des contes pour rire, de reparties ingnieuses, de bons mots et de pen- ses d^histoire, de geographie et d^entretiens a Tusage des ^leves qui commencent k apprendre la langue francaise. A Polock.

Recueil des penses de Ciceron, de maximes morales, de peti- tes contes galement propres k amuser et k inspirer le goflt de la vertu des devoirs de Thomme de la religion en gnral... k Tusage de la jeune noblesse qui tudie la langue francaise. A Polock.

Polnisch-Deutsche Sprachlehre, in welcher die Regeln dieser Sprache, verschiedene Gesprilche, kurze Erzahlungen, Briefe, Fabeln und Satyren, nebst einem kleinen WOrterbuche enthalten sind ftir die studierende Jugend. Zu Polotzk.

Lehrreiche Gedanken mit kleinen Begebenheiten zur Bildung eines edlen Herzens in der Jugend. Zu Polotzk.

Podrczniki do gramatyki rosyjskiej byy drukowane w Peters- burgu po rosyjsku; wydana tam w r. 1801 gramatyka na I. klas uywana bya w Polocku.

Na pocztku XIX wieku ju zaczto wicej uywa czasu na odbywanie lekcyj (pniej ta liczba godzin jeszcze bardziej powik- szona zostaa), jak to widzimy z rozkadu lekcyj w r. 1802*). O trzy kwadranse na 8- m udawano si do kocioa na krtk modlitw i o godzinie 8- ej rozpoczynano nauki przedpoudniowe, trwajce w tym czasie do wp do 11 -ej, i tyle godzin mniej wicej powicano

*) Cf, >SbQniik< L c. p. 579,

22

na lekcye popoudniowe, od godziny i-ej zaczynajc; we wtorki i czwartki popoudniu zwykle nie bywao lekcyj, chyba e wypadao w tygodniu jakie wito uroczyste, w takim wypadku uczono si w te dni i popoudniu. Lekcye zwyczajnie osobnych przedmiotw trway p godziny, a najwicej trzy kwadranse, lecz byy i takie, na ktre przeznaczano tylko kwadrans; dawano je dawnym sposo- bem, tylko teraz liczba przedmiotw powikszya si, bo oprcz hi- storyi i geografii, wprowadzono wykad nauki moralnej, arytmetyki, troch nauk przyrodniczych, na katechizm wicej czasu obracano (jakemy to w innem zaznaczyli miejscu) i uczono jzykw nowoy- tnych: francuskiego, niemieckiego, rosyjskiego; polski zapewne razem z acin wykadano.

Jaka bya liczba uczcej si modziey w tych latach, nie mamy dokadnych z kadego roku wiadomoci, a niekiedy daty pochodzce z rnych rde s sprzeczne pomidzy sob.

1 tak w r. 1802 *) w Poocku wszystkich uczniw liczono 372; z tego u fary w szkce parafialnej 58, w klasie gimnazyalnej, w infimie 125, wiek ich od 7 do 21 lat, w II i III, t j. w gramatyce i syntaksie razem 64; majcych od 10 do 20 lat w IV, poetyce 51; od 11 do 24 lat; w V, retoryce 43, od 13 do 25 lat; w VI klasie na filozofii 28, od 14 do 26 lat; a na teologii 3 tylko, wiek ich podany pomidzy rokiem 20 i 28. Architektury wojskowej uczyo si 14, a cywilnej 18.

W nastpnym roku zwiedza szkoy poockie Wasyl S e w e r g i n, akademik petersburski, czonek honorowy Uniwersytetu wileskiego, wizytator szk na Biaej Rusi*).

Wiz3rtator przyby do Poocka 5, v. s. lipca (1803 r.) i bawi tam tydzie; wiadomoci jednake o tej wizycie znajduj si nie w wyej cytowanem dziele rosyjskiem, lecz w osobnem sprawozda- niu rkopimiennem, * z ktrego *) czerpiemy informacye o szkoach owoczesnych w Poocku.

Na koszcie Jezuitw wychowywao si 24 biednych chopcw ze szlachty pod dozorem dwch dyrektorw*; by nadto konwikt, gdzie pacono 100 rubli srebrem rocznie za utrzymanie zupene (na obiad dawano kon Wiktorom pi potraw, na kolcy cztery); w konwikcie Hylzenowsko-Szadurskich w jednym oddziale 33 uczniw pod trzema

*) Cf. Sbornik 1. c. p 575.

*) Wasyla Sewergina Zapiski puteestvia po Zapadfioj Rossii i Prodoienie la- pisok, 2 tomy. Petersburg 1803 1804; wiadomoci o Poocku w t. 11, p. 85.

') Orygina lej wizyty jest w Muzeum Czartoryskici w Krakowie; folio, str, 113, pisany jednym charakterem po rosyjsku, zawiera wizytacye szk gub. witebskiej i mohylowskiej.

' 23

dozorcami (na obiad maj 4 potrawy, na kolacy 3), oplata na rok po 80 rubli (zapewne srebrem) za kadego, z funduszw hylzenow- skich, na to przeznaczonych; w drugim oddziale 10 uczniw i jeden dozorca, tu pacono za kadego po 65 rubli; dwunastu ubogich uczniw oprcz tego utrzymywaa kasa hylzenowsko - szadurskich, dajc ka- demu na rok 50 rubli. Kady z konwiktorw powinien mie rejestr swoich rzeczy w dwch egzemplarzach: jeden ma by u regensa, a drugi u ucznia; co miesic odbywa si rewizya tych rzeczy; a- den z konwiktorw niema prawa trzyma u siebie pienidzy, ktre si skada u regensa i on prowadzi z nich rachunek; nie wolno te uczniom posiada broni palnej, ani prochu. Bez pozwolenia regensa nikt nie moe si oddala z konwiktu, za jego pozwoleniem czasem mona krewnych odwiedza, wychodzc ze sucym; bez wiedzy regensa nie wolno posya nigdzie sucego, ani pisa listw; kon- wiktorowie maj pilnie i z uwag sucha tego, co bywa czytane w refektarzu podczas jedzenia; nie wolno czyta ksiek bez apro- baty regensa; podczas nauki i zabawy naley zachowywa przystoj- no i powodowa si we wszystkiem wol zwierzchnikw.

Wszystkim obowizkom chrzeciaskim czyniono w zupenoci zado, stosownie do przepisw Jezuitw, ktrych moralno i gorli- wo jest bez zarzutu, jak to zaznacza wizytator, mwic take, e gosiciele sowa Boego odznaczaj si talentem i wiedz.

W niszych klasach uczono wycznie po polsku, a w wy- szych po acinie i po polsku. Sale do wykadw przeznaczone jasne, due, wysokie, czyste i porzdne; biblioteka ogromna, gabinety, wszelkie pomoce naukowe obfite i starannie utrzymywane, apteka i lekarz w Kolegium; ze strony konwiktw skarg nie byo adnych. Egzaminy, publiczne i prywatne, odbywaj si w porzdku, podug przyjtego oddawna sposobu. Oprcz feryj letnich uczniowie maj wakacye dwutygodniowe na Boe Narodzenie i tyle czasu wolnego na Wielkanoc. ^Nauczyciele i zwierzchnicy z Zakonu Jezuitw za- chowuj skromno i godno w postpowaniu, odpowiednie do swego stanu*.

W klasie I, infima, uczy O. Jzef yko, wykadajc tu acin z Alwara, cz pierwsz (gramatyka ta drukowana w Poocku 1794 n), history biblijn (podug podrcznika Krtkie zebranie historyi witej w ksigach Starego Testamentu, Poock, 1799), Katechizm (take poockie wydanie). Geografi o czterech czciach wiata (Krtkie zebranie geografii naturalnej dla modzi szkolnej w Poocku 1792 r.) tmaczon z aciny (z Praelectiones ex probatis auctoribus selectae ad usum stud. juvcntutis Polociae 1800), arytmetyk do dziele

24

nia; byl tu take dawany jzyk rosyjki z gramatyki wydanej w Pe- tersburgu dla szkl ludowych. Uczniw w tej klasie ii6*).

Klasy II i III gramatica, syntaxis: nauczycielem by O. Feliks Antoniewicz; przedmioty nastpujce: druga cz Al wara, tl- maczenia z ksiki Praelectiones et probatis auctoribus etc, Kate- chizm z podrcznika Piotra Kanizyusza, katechizm katolickie nauka (moralna) o powinnoci czowieka ku Bogu etc, historya powsze- chna z podrcznika: Krtkie zebranie historyi assyryjskiej, per- skiej, greckiej, take o cesarstwie Rosyjskiem i Krlestwie Pol- skiem, Polock 1793, geografia Rosyi podug ksiki dla szkt ludo- wych rosyjskich wydanej; arytmetyka uamki, proporcye, regua towarzystwa.

Nauki te wykadano po polsku, po acinie i po rosyjsku. Po- stpy uczniw do dobre. W klasie II byo uczniw 35, w HI 46, razem 8i*).

W klasie IV, Poesis, dawa lekcye O. Stanisaw Piotrowicz; uczono tu stylu w prozie i w wizanej mowie polskiej i aciskiej (Institutiones styli utriusue soluti et ligati ex optimis scriptoribus. Polociae 1800), tmacze Cycerona, pro Marcello, Wirgiliusza, Aeneid. Lib. VI, pocztki algebry (podug la Caille), geografii politycznej i matematycznej (wedug Krtkie zebranie geografii o pastwach europejskich*, Poock 1790), historyi Rosyi z ksiki rosyjskiej dla szk ludowych wydanej. Uczniw w tej klasie 5 1 ).

Klasa V. Rhetorica, pod przewodnictwem profesora O. Aleksan- dra Eweichiewicza; udzielano tu: retoryki (de arte rhetorica libri- quinque, Polociae 1790), tmaczenia z Cycerona, Horacyusza (wyda- nie do tego poockie z r. 1803), geometryi, historyi naturalnej, geo- grafii Europy, historyi rzymskiej (Krtkie zebranie historyi rzymskiej, Poock 1795). Postpy w retoryce dobre bardzo, a w innych przed- miotach do dobre, uczniw 44*).

Klasa VI. Philosophia, podzielona na dwa oddziay o dwch pro- fesorach. O. Ksawery N o w a gk i Antoni P u e 1 1. W I oddziale byo studentw 16, a w II 10, razem 26; postpy w naukach (z dziedziny przedmiotw przyrodniczych, astronomii, matematyki wyszej, logiki, metafizyki i t p.) byy do dobre.

Klasa Vn. Theologia take posiadaa dwch profesorw: O. Aloi- zego Rusnatiego i O. Nikodema Munickiego, suchaczw przedmio-

') Patrz list w przypisach. ) Patrz tamie. ') Patrz tamie. *) Patrz tamie.

- 25 -

tw teologicznych trzech, ktrych nie byo podczas wizyty, wskutek czego egzaminu nie byo.

Architektury cywilnej uczy O. Jzef Pooski, wykadajc j, jak twierdzi wizytator, w jzyku rosyjskim, podug podrcznika rosyjskiego dla szk ludowych (tego ju nie moemy zrozumie!! Bo przecie w Rosyi w szkoach ludowych architektury wcale nie wy- kadano); postpy do dobre, suchaczy 9 *). Architektury wojskowej dawa lekcye Delasser, wiecki, majcy czterech uczniw.

Jzyk rosyjski wykada O. S u r y n, majcy 25 uczniw niezbyt zaawansowanych podug wizytatora w tym jzyku; przy egzaminie wiedza ich okazaa si nieszczeglnie; odznaczyo si tylko ii").

Po niemiecku w wyszym oddziale 10 studentw uczy O. Czer- ski, postpy byy sabe ; w niszym u O. Antoniewicza 30 uczniw, ktrzy rwnie mao co umieli wedug sw wizytatora.

Lepiej sta jzyk francuski, wykadany take w dwch oddzia- ach przez dwch nauczycieli O. Borowskiego iO. Chanie w- s k i e g o majcych *).

Przy farze bya szkka dla pocztkujcych, w ktrej uczono czyta i pisa po polsku i po acinie; uczniw 51.

A zatem razem uczcej si modziey podczas tej wizyty 372.

Wiadomoci o tym roku mamy jeszcze z innego rda*).

Tam powiedziano, e w r. 1803 w Kolegium poockiem byo klas 7 (naturalnie z teologi), profesorw 14, studentw 379; na kosz- cie zupenym Jezuitw w konwikcie 24 (jak i w roku poprzednim), a funduszowych w konwikcie hylzenowskim jak i pierwej 55 uczniw, z ktrych 33 modziecw zostawao pod opiek trzech dozorcw i za kadego pacono ze sumy hylzenowskiej 80 rubli rocznie; 10 uczniw dozorowano przez jednego za opat 65 rubli od ka- dego; trzecia kategorya najbiedniejszych skadaa si z 12 studen- tw, na ich utrzymanie dawano 600 rubli rocznie, czyli e na tych wszystkich 55 uczniw oono z funduszu Hylzena 3.890 rubli rocznie*). Musimy jednake o powstaniu jego powiedzie.

*) Patrz list w przypisach. ) Patrz tamie.

) Pod jzykiem niemieckim wizytator notuje: Daje si tu takie i historya gre- cka. P. Sewerginowi pisownia polska widocznie nie bya dokadnie znana i z tego powodu niektre nazwiska pisane laciskiemi literami, nie day si dokadnie odczyta.

*) Cf. iSbornikc, tom II, s. 677 i 685. Jest tu mowa o drugiej 1803 r. akade- mickiego poowie, dlatego i liczby inne.

*) Po Sewerginie wizytatorami szk biaoruskich byli: X. praat Kundzicz w r. 1804, Micha Zyberk-Plater 1806 r., Ludwik Plater 1807 r., Cejss 1808 r., Kru- siski 1809 ^n Marcin Zaleski h, Lubicz w r. 18 10, 181 1 i 18 12.

- 26 -

By rd inflancko polski Htilsen von Ecklov h. wlasnefi:o, u nas pospolicie Hylzenami zwany; z tego rodu Jzef, kasztelan inflancki, 1760 r., potem wojewoda miski 1767 n, w kocu mcislawski 1769 r., (syn Jana Augusta, take wojewody miskiego i Konstancyi z domu Broel Platerw) onaty z Teres Potock w r. 1761 (potem si z nim rozwioda i polubia smutnej pamici Szymona Kossakow- skiego), umar w Rzymie w r. 1786 bezdzietnie jedyny syn jego Jan Jerzy opuci ten wiat bezpotomnie jeszcze wczeniej) i na trzy lata przed mierci w Paryu sporzdzi testament*), zapisawszy cay swj majtek, 8.000 poddanych pci mskiej, swoim siostrzecom Szadurskim *), aby poow dochodu z tych majtnoci obracali na edukacy szlachty, na szpitale, wspomaganie ubogich wocian i t p. Moe na mocy jakiego rodzinnego ukadu, spadkobierc zosta tylko Jzef Szadurski, zabrawszy ogromny owiejski majtek jego i stawszy si wykonawc testamentu; ot ten fundusz na ubogich uczniw zwano odtd funduszem Hylzenowsko-Szadurskich. Wykona- nie ostatniej woli wojewody Hylzena, jak si zdaje, weszo w ycie dopiero w r. 1796 ). Najdawniejsz wzmiank o hylzenowskim kon- wikcie w Poocku znajdujemy w r. 1803, czy ju wczeniej tam istnia, nie ma na to wyranych wiadectw, w cigu kilku lat spo- tykamy w raportach szkolnych poockich lady tego konwiktu. W r. 181 1 w Poocku na tym funduszu byo 50 uczniw*). Czy cae to stypendyum przeniesiono do szk dominikaskich w Zabiaach (take w gubernii witebskiej), o tem pewnych nie posiadamy wiado- ci. Nadto na koszcie Hylzenowsko-Szadurskich utrzymywano w pa- rafialnej szkce w Owieju, 60 uczniw i 22 dziewczynki w klasztorze Sistr Miosierdzia w Owieju, ale w r. 1820 na tym funduszu byo 33 uczniw szk jezuickich w Uwadzie, jakto niej obaczymy. W r. 1835 Ignacy Szadurski zgodzi si przenie ten fundusz z gimnazyum zabia- skiego do gimnazyum w Witebsku, aby tam z tego 40 uczniw za 5.000 rubli utrzymywano, a wskutek tego szkoy w Zabiaach prdko po- tem zamknito zupenie (byy one przez zakonnikw zarzdzane).

*) Dzieje Dobroczynnoci, Wilno 182 1, p. 1025 et sq.

*) Ciotka rodzona Jzefa Hylzena, Karolina, iona Jana Franciszka Szadurskiego h. Cioek, pana na Puszy, Zielonpolu, Matnowie etc, miaa jednego syna Jana, ona- tego z Dorot Szczytwn h. Jastrzbiec, z tego maiestwa byli: Jzef Szadurski, szambelan St. Augusta, marszaek gubernialny witebski 1814 18 17 r. i Ksawery, kt- rym dobra Hylzena sie dosta-y. Jzef Szadurski mia syna Ignacego, takie marszaka witeb. 1835 1838, ostatniego z tej linii, a od Ksawerego potomkowie istniej.

") Cf. Sbornik, rasporjaenij po minist. narodn. prosv6fi., tom II, 238.

) Raporty z r. 1 8 1 1 od Uniw. wile. skadane ; Muzeum Czartor. nowe paki.

)

27 -

Nastpnie mamy wiadomoci o szkoach polockich z , 1805 *). Mieciy si one jeszcze w gmachu kolegialnym; nauczycieli byo 15, uczniw 441, z tych 20 opucio szkoy w cigu roku; na koszcie klasztornym 49, poywienie w kolegium majcych 40, ubranie i je- dzenie od Jezuitw pobierajcych 78, na funduszu hylzenowskim 67. Biblioteka, gabinety, zbiory naukowe pomocnicze, wszystko byo w ko- legium, infima miaa osobnego nauczyciela, II klasa poczona z III, IV za i V znowu osobno; filozofia i teologia byy wykadane jak pierwej.

W roku nastpnym*) by ju ukoczony dom murowany oso- bno na szkoy, i drugi, w ktrym si mieciy gabinety, laboratorya i rnego rodzaju zbiory; w bibliotece miao by 20.000 tomw, liczba uczszczajcej modziey znowu podobno ta sama 411, a w cigu roku opucio szkoy 31; na koszcie klasztornym 39, y- wionych od Kolegium 79, w konwikcie hylzenowskim 68.

O frekwencyi szk poockich z r. 1807 niedokadne mamy szczegy*). Uczniw 309 (a moe i 369, bo niewyranie napisano); opucio szkoy 41, w konwikcie Hylzenowsko - Szadurskich 78, na koszcie Jezuitw 53, jedzenie i ubranie od nich majcych 63; osobny by przeoony szk niszych, a osobny dla wyszych.

Z tego samego roku posiadamy sprawozdanie o Poocku wizy- tatora P 1 a t e r a. Ludwik Broel Plater wizytowa w poowie dru- giej 1807 r.*) zakady naukowe biaoruskie i o szkoach jezuickich w Poocku takie poda wiadomoci:

W Poocku klasa jest sidma, w ktrej ucz teologii, a kada z siedmiu klas ma osobnego nauczyciela; jzyki za francuski i nie- miecki maj kady po dwch osobnych, z ktrych jeden uczy po- czynajcych, a drugi postpujcych; s te osobni nauczyciele dla matematyki, fizyki i architektury. Uczniw wszystkich w tym roku

*) Akta kuratora wydziau naukowego wileskiego w Muzeum XX. Czartory- skich w Krakowie, Nr 81.

) Cf. Muzeum Czartoryskich, Nr. 50. ) Cf. tamie, Nr. 56.

*) Ludwik Broel Plater, niewiadomo dlaczego przez Rosyan Longinem na- rwany, syn Kazimierza i Augusty Ogiskiej, ur. 1775 r. w Kraslawiu w Inflantach, a umar w Psarskiem w Poznaskiem w r. 1846; mia on udziat w powstaniu Ko- ciuszkowskiem, by czonkiem honorowym Uniwersytetu wileskiego, inspektorem lasw rzdowych, a po utworzeniu Kongreswki zosta sekretarzem stanu, potem kasztela- nem; po powstaniu w r. 1831 zamieszka w dobrach swoich poznaskich; pracowa takie na polu literackiem. W znanem rosyjskiem czasopimie Soinenie o uspechach narodn. provesCenja, Petersburg, 1808, Nr. XXI, p. 423 et sqq., podana ta wizyta po rosyjsku: my za korzystalimy z oryginau polskiego, w ktrym jest wicej szcze- gw, znajdujcego si w Muzeum Czartoryskich w Krakowie.

28

szkolnym znajduje si 317 (jednake okazuje si 327), midzy tymi ze szlachty 311, ze stanu duchownego religii grecko - unickiej 4, z mieszczan 12.

W klasie I uczniw, chodzcych na lekcy e publiczne, 78, sposo- bicych si pryivatnie lub w szkole pocztkowej od 00. Jezuitw utrzymywanych 43. W klasie II uczniw 59, w klasie III 36, w kla- sie IV 32, w klasie V 51, w klasie VI 15, w klasie Vn 3 (z tego rachunku za wypada uczniw 317). Tak znaczna liczba uczniw w szkole Jezuitw polockich pochodzi z nastpujcych przyczyn: i) konsyliarz stanu Szadurski utrzymuje na funduszu hylzenowskim 61 szlacheckich ubogich dzieci i 4 dla nich dozorcw domowych; 2) Kolegium 00. Jezuitw polockich edukuje na swoim koszcie 24 take ubogiej szlachty, chowajc dla nich dwch dozorcw; 3) to Kolegium, utrzymujc 16 modzi szlacheckiej przy muzyce kocielnej, uatwia im sposobno do nauki; 4) nakoniec Kolegium, dajc ubogim uczniom raz na tydzie jedzenie w furcie, a potrzebniejszym i odzie- nie, i chowajc dla nich trzech dozorcw, ktrzy poczynajcych ucz czyta, pisa i sposobi do suchania lekcyj publicznych, utrzy- muje tym sposobem 62 modziey. Og uczniw na rnych fundu- szach z dozorcami wynosi 172. Prcz tego ma Kolegium w osobno wystawionych murach konwikt, do ktrego za opat przyjmuje: byo w nim tego roku (t. j. 1807) osb 41. Biblioteki i gabinetw szkoa niema, te, ktre si w klasztorze znajduj, nale do Kolegium. Bi- blioteka skada si z kilku tysicy ksig w rnych naukach tak dawnych jak i nowych; zbir klasykw aciskich i greckich, histo- rykw, naturalistw i encyklopedye w rnych edycyach, szczeglnie ten skad literacki zbogacaj bardzo; odpowiada jemu sala ozdobiona i wygodnie urzdzona.

Oprcz tego zasuguje na uwag muzeum, na kilka gabinetw podzielone, laboratoryum chemiczne, modele architektoniczne, kolek- cye podw natury, medalw i innych staroytnoci, nakoniec zbir may obrazw; celuj pomidzy tem: i) kolekcya kruszczw nie tak liczb gatunkw, jak wyborem interesujca, pomnaa jej warto dozr uczonego X. Ricca, nauczyciela historyi naturalnej; szkoda tylko, e z tak piknego zbioru i tak wiatego, sami jedni klerycy korzystaj; 2) gabinet instrumentw mechanicznych interesuje liczb i doskonaoci narzdzi, po wikszej czci w Poocku sporzdzo- nych; 3) sala architektoniczna wygodnie dla rysowania urzdzona i jak najobficiej we wszystkie do tej nauki cigajce si modele, ksiki, rysunki i sztychy opatrzona. To ostatnie zaprowadzenie tem si jeszcze od innych rni, e i szkoy z niego korzystaj, Kole-

29

gium posiada drukarni, w ktrej dotd drukoway si wszystkie ksiki, uywane do nauki w szkoach 00. Jezuitw*.

W r. 1808 byo studentw w Polocku 318 *), z tych szkoy uko- czyo 5 ; konwiktorw patnych mieli 48, na funduszu hylzenowskim 62, swoim kosztem utrzymywao Kolegium 41.

Znamy te celujcych uczniw w tjrm czasie ).

W rok potem zanotowano, e szkoy poockie liczyy uczniw 326*), taka sama ilo podana w r. 18 10. W roku za 181 1 byo ich 345, a 16 ukoczyo. Mamy dokadne wiadomoci o szkoach po- ockich i naukach tam wykadanych ze Zbioru nauk na r. 18 10, ktry tu dosownie zaczamy:

Zebranie nauk, z ktrych uczniowie szk Po- o c k i c h XX. Jezuitw dadz dowd rocznego po- stpkiL W Poocku Roku 18 10 Mca Lipca 23 Dnia.

Klasa I. i) Nauka chrzeciaska: o Wierze, o Modlitwie Pa- skiej, o Przykazaniach Boskich i kocielnych.

2) Gramatyki polsko aciskiej, cz I- sza: o omiu czciach mowy, o spadkowaniu imion rzeczowych i przymiotnych, o czasowa- niu sw foremnych i nieforemnych, o Skadni, Stopniowaniu, Ro- dzajach.

3) atwiejsze Listy Cycerona, tako wypisy moralne z klasycz- nych Autorw tmaczy bd z rozbieraniem stosownem do tej klasy.

4) Historya wita krtko zebrana od Stworzenia wiata do Na- rodzenia Chrystusa Pana. T z aciskiego na polski jzyk wyka- da i swemi sowy opowiada bd.

5) Wytmacz, co s karty geograficzne i jakie ich uycie; to Europy, Azyi, Afryki i Ameryki podzia powszechny oka.

6) Arytmetyka o pierwszych czterech dziaaniach w liczbach prostych i skadanych.

Nakoniec uka charaktery.

Klasa II i m. i) Nauka chrzeciaska: o Skadzie Apostol- skim, o Nadziei, o Powinnociach sprawiedliwoci chrzeciaskiej.

2) Gramatyki aciskiej, cz Il-ga: o Rzdzie omiu czci mowy; cz Ill-cia: o Notni czyli Prozodii.

*) Muzeum Czartoryskich, Nr 61.

) Kalendarzyk polityczny na rok 1809. Na wydziale Uniw. wile., Wilno u Za- wadzkiego. Patrz list w przypisach.

) Cf. Muzeum Czartoryskich 1. c. i raport z r. 1811 w nowych pakach.

30

3) Korneliusza Neposa, Bajek Fedra ksigi cztery, wypisy mo- ralne z klasycznych pisarzw wykada bd na polski jzyk, czy- nic rozbir stosowny do swej klasy. Wiadomoci waniejsze lub pikniejsze dziel tych czstki po polsku lub po acinie wlasnemi sowy powiedz.

4) Dzieje Monarchii Asyryjskiej i Perskiej; Historya Pastwa Rosyjskiego, zwaszcza blisza naszych czasw.

5) Geografia o Pastwie Rosyjskiem, o Turcyi Europejskiej i Azyatyckiej, czc staroytn geografi tej czci.

6) Arytmetyka w uamkach prostych i dziesitkowych, o Pro- porcyi prostej, odwrotnej i skadanej, o Regule Towarzystwa.

Nakoniec oka charaktery i na domowe roboty naznaczane tlmaczenia.

Klasa IV. i) Prawida stylu wolnego: o Peryodach, Listach, Chryach; Stylu za wizanego o poezyi w powszechnoci i jej ozdo- bach, w szczeglnoci o Epigramatach, Bajkach, Odach, Elegiach, Sielankach, Satyrach, Komedyach, Tragedyach i Epopei.

2) Dwie pierwsze ksigi Wirgiliusza, wybrane Ody Horacyusza, Sarbiewskiego i w innych rodzajach pikniejsze rytmotwrcw kla- sycznych wzory tmaczy bd, czynic stosowne do tej klasy uwagi.

3) Mytologia o bokach mniejszych i wikszych i o bohaterach polskim lub aciskim jzykiem opowiadana bdzie.

4) Historya grecka od pocztkw Grecyi do zamiany jej na prowincy rzymsk.

5) Historya naturalna o powszechnym podziale zoologii, czyli nauki o zwierztach; w szczeglnoci o gromadzie zwierzt sscych i podziale ich na rzdy, rodzaje i gatunki.

6) Geografia: o Anglii, Danii, Szwecyi, Prusiech, Czechach, W- grzech, Ksistwie Warszawskiem w szczeglnoci. Rysowane przez si pastwo tych karty geograficzne oka.

7) Algebra: o pierwszych czterech dziaaniach i uomkach alge- braicznych. O porwnaniach stopnia pierwszego. Zagadnienia sobie uczynione przez algebr rozwi.

Roboty domowe w stylu wolnym i wierszem, w polskim i a- ciskim jzyku przeczytaj

Klasa V. i) Prawida wymowy: o trzech szczeglniej cz- ciach: wynalezieniu, rozoeniu i ozdobnem wyraeniu wynalezio- nych dowodw. O dwojakich miejscach krasomwskich, z ktrych

31

si dowody czerpaj, o rodzajach rozumowania, o piciu czciach mowy krasomwskiej.

2) Rozbir mw Cyceronowych za prawem Maniliusza i za Kw. Ligariuszem z okazaniem sztuki onych i piknoci.

3) Historya rzymska od pierwiastkw jej a do cesarzw za- chodnich polskim lub aciskim jzykiem wlasnemi sowy opowia- dana bdzie.

4) Historya naturalna o rolinach, o wielorakich czciach ro lin, o skadzie i ksztacie tych czci, o ukadzie rolin wedug Linneusza.

5) Geografia: o Portugalii, Hiszpanii, Francyi, Szwajcaryi, Wo- szech, Niemczech w szczeglnoci, czci na tablicy one rysujc, czci na atlasikach przez si robionych okazujc gwniejsze czci tych pastw.

6) Geometrya teoryczna: o liniach kty czynicych, o wasno- ciach linii, gdy paszczyzn zamykaj, o liniach proporcyonalnych. Do teoryi praktyka czona bdzie.

Czyta bd roboty domowe w stylu wolnym w polskim i a- ciskim jzyku, ukazujc, z jakich zrzde czerpali dowody mwek swoich, i jakiemi ie figurami ozdobili; wierszem przekadane pik- niejsze opisania z ksig Wirgiliusza, pieni Horacego i wasnej roboty.

Co si tyczy oddziau nauk wyszych: Logiki, Metafizyki, Fi- zyki, Chemiii, wyszej stosowanej Matematyki, ten w przyzwoitym sobie czasie, wedug osobno z tych nauk drukowanych materyi, po- pisy odby. Dla dogodzenia jednak chciom publicznoci, niektre ciekawe, rwnie jak poyteczne z Fizyki i Chemii dowiadczenia oka i wytmacz.

Z pomidzy trzech czci, stanowicych nauk Architektury, ktre s: mocno, wygoda i ozdoba kadej budowy, szczeglniej zastanawia si bd nad trzeci czci, ukazujc prawa, na kt- rych zachowaniu pikno architektoniczna zaley.

Jzyk rosyjski.

Prawida gramatyki. Cz Historyi witej z aciskiego na rosyjski jzyk tmaczy, i to lub co si zada, na tablicy pisa, bajki Chemnitzera na pami opowiada bd.

Jzyk francuski.

Prawida gramatyki. Pi Epoch Historyi rzymskiej z pol- skiego na francuski jzyk wykada i owe swojemi sowy po fran-

32

cuzku opowiada bd; to lub co si zada na tablicy napisz. Ksik francuzk jakkolwiek sobie dan tlmaczy gotowi. Wla- snemi sowy opowiedz ciekawsze anekdoty.

Jzyk niemiecki.

Prawida gramatyki. History Persk, Greck i Polsk w pol- skim jzyku napisan wykada bd na niemiecki; gotowi co si zada po polsku, pisa po niemiecku na tablicy. Opowiada bd ciekawe historyjki wlasnemi sowy.

Uczcy si jzykw oka charaktery i domowe przekadania z jednego jzyka a drugi.

Rysunki.

Uczniowie rozmaitych klas do rysunkw przykadajcy si, ile w onych postpili, w wasnorcznych rysunkach oka.

Teraz wymienimy niektrych goniejszych, bardziej znanych profesorw poockich pomidzy r. 1800 i 1812, uwzgldniajc przed- mioty wykadane przez nich, chocia oni czsto zmieniali katedry, przechodzc od jednego fachu do drugiego.

Zaczynamy od dziedziny nauk teologicznych w szerszym za- kresie.

Ot spotykamy tu O. Aloizego R u s n a t i '), ktry si urodzi 1 75 1 r., wstpi do Zgromadzenia 1768, a luby wykona w r. 1786, z powodzeniem dugo wykadajcego rne czci teologii, w r. 18 18 zastajemy go jeszcze w Poocku.

Synny O. Jzef A n g i o 1 i n i (brat Kajetana, Aloizego i Fran- ciszka, rwnie Jezuitw) take by profesorem w Poocku. O. Jzef, talentami i wielostronn nauk przewyszajcy swych braci, urodzi si w Placencyi 1747 r. i we Woszech wstpi do Zgromadzenia, ale opuci ojczyzn, aby mdz dalej by czynnym w swoim Zakonie; przybywszy na Biaoru, uczy w Poocku naprzd filozofii, a potem teologii; jeszcze si z nim spotkamy, zaznaczywszy tylko, e wy- kady jego, obu tych fachw, w swoim czasie bardzo byy cenione.

O. Ksawery Nowagk, nieznany bliej, odznaczy si w tych latach na katedrze teologii moralnej, ktr te wykada O. Nikodetn M u n i c k i (ur. 1765 r. w Upickiem, wstpi do Zakonu 1781 r., w 1789

*) Wiadomoci o tych profesorach czerpiemy z Browna 9 Biblioteki pisarcw Towarzystwa Jezusowego*, Pozna, 1862, przekad Wl. Kiejnowskiego, albo z od- nonych katalogw Jezuickich.

33

uczyni profesy czterech lubw f w Polocku 1805 r.) przez trzy lata; znany te ze swoich utworw poetycznych (np. Poltawa, wydana 1803 n), drukowanych i pozostaych w rkopisach; by on biegy w jzykach staroytnych i dokadnie zna kilka nowoytnych.

O. Wincenty Tywankiewicz (ur. 1762 r., przyjty do za- konu 1781, luby wykona 1798, y jeszcze w r. 1818 w Orszy); jako profesor dogmatyki wyrnia si wielk wiedz i umiejtnoci przenoszenia onej w umysy suchaczy swoich.

O. Rajmund Brzozowski (o nim jeszcze bdzie mowa), sawny profesor prawa kanonicznego, ktre posiada gruntownie.

Na katedrach filozofii, razem z matematyk i naukami przyro- dniczemi, jeszcze moe wicej byo wybitnych profesorw.

Tene sam O. R. Brzozowski uczy Idlka lat filozofii i matema- tyki z wielk gorliwoci i poytkiem, jak te wyej ju wspomniany O. W. Tywankiewicz.

O. Aloizy Landes (ur. r. 1767, do zakonu wstpi 1787, luby zoy 1800, y jeszcze w Witebsku 18 18 r., f 1850 n), syn z ja- snego wykadu nauk filozoficznych.

O. Jzef Powolny i O. Micha Leniewski (przyszed na wiat 1776 r., zakonnikiem zosta w r. 1791, luby wykona 1810 n), dobrze wykadali przedmioty matematyczne, filozoficzne i fizyk.

Matematykiem by O. Jakb Condrau, rodem z Szwajcaryi, na Biaorusi w r. 1805 zosta Jezuit, umar ju w Tarnopolu w r. 1836.

Stanisaw Piotrowicz z zamiowaniem uprawia fizyk (ur. 1 780 t 1826).

O. Franciszek Ricca, Woch (ur. 1755 j w Poocku, 1809), nauk przyrodniczych by profesorem.

Pomidzy profesorami retoryki zasuguj na wyszczeglnienie:

O. Jzef Morelowski (ur. r. 177 1, wstpi do zakonu 1790 r., t 1845 w Starej wsi) uczy humaniorw wieck modzie 6 lat, a 4 zakonn; w poezyi aciskiej i wymowie bardzo celowa; pisa wiele udatnych wierszy, ktrych znaczna cz drukowana bya w swoim czasie (ukada te poezye po rosyjsku), a w manuskrypcie pozostay jego: 0 poezyi lirycznej i o prawidach poezyi .

O. Jzef Suryn (ujrza wiato dzienne w r. 1773, do Towarzy- stwa Jezusowego przyjty 1793, wiat ten poegna w Tarnopolu w r. 1832), krtki czas odznacza si na polu pedagogicznem, bo prze- bywa dugo jako misyonarz i przeoony w Astrachaniu (gdzie si jeszcze z nim spotkamy); w znanem czasopimie Miesicznik poocki nie mao jest artykuw jego; pozostawi rkopis: 0 wychowaniu modziey*.

AUOEMU ntocu. 3

34

O.Jan Zranicki (urodzi si w r. 1786, w r. 1818 tyl jeszcze i by w Romanowie), nalea take do goniejszych profesorw reto- ryki razem z O. Polikarpem Smolakiem, o ktrym nie znamy szczegw biograficznych.

O. Jzef yko (przyszed na wiat w r. 1782, do Zgromadzenia przyjty r. 1799, w 18 18 by jeszcze w Odessie) i O. Jzef at - kowski na katedrze retoryki celowali picknemi wykadami.

Poetyka miaa take zdolnych przedstawicieli. Do nich nale: O. Andrzej Lewonowicz (ur. w r. 1 7 74, w r. 1 8 1 8 y jeszcze), Win- centy Raciborski (o nim jeszcze bdzie mowa), wyej wspomniany O. Jan Zranicki (i o tym jeszcze w swojem miejscu powiemy), O. Augu- styn Czarnocki (ur. r. 1788, f w Rzymie 1847), ktrego utwory poe- tyczne drukowane byy w miesiczniku poockim, O. Koronat Che- c h o w s k i i niektrzy jeszcze inni. Obie klasy gramatyki (grammatica media et syntaxis) rwnie te miay dobrych profesorw, w liczbie ich s: O. Wincenty aszkiewicz (luby zakonne wykona 1809 r.) O.Ignacy Chody ki ewicz (ur. r. 1781, w r. 1813 y jeszcze), O.Ka- zimierz Reutt (ur. r. 1782, w r. 18 18 by w Czeczersku), O. Karol Kochanowski, O. Mikoaj B u d z k o, O. Jzef kowski i inni.

Z nauczycieli w infimie wymieni naley: Jzefa Poniaka, Samuela R a h o z , Mikoaja Brikmana, a take uczyli w tej klasie: Karol Kochanowski, Augustyn Czarnocki i Ignacy Chodykiewicz.

Po francusku uczyli pomidzy innymi: O. Kornel Everbrock ur. r. 1784, t w Rzymie r. 1836), O. Piotr F^orget (przyszed na wiat w r. 1767, wstpi do nowicyatu r. 1805), C>. Emanuel Se bille (w no- wicyacie w tym samym czasie, ur. w r. 1776), O. Ludwik Plos, a take sawny O. Jan Filip Roothaan (ur. w r. 1785, f 1853), pniejszy genera Zakonu, o ktrym jeszcze bdziemy mieli sposobno mwi.

Niemiecki jzyk wykadali: O. Antoni Jann (ur. w r. 1784, w r. i8i8 by w Odessie), O. Franciszek Ksawery A sum (przyszed na wiat r. 1784, w r. 181 8 by w Mcisawiu), O. Jakb Pi er ling, jednoczenie znakomity architekt i rysownik (niej bdzie jeszcze o nim mowa), O. Marceli Huszniewicz (ur. w r. 1784, do Zakonu wstpi w r. 1801), O. Stanisaw Piotrowski i inni.

Grecki jzyk, jako nadobowizkowy, wykadany by przez O. Ma- teusza T h e i n a , jednoczenie profesora fizyki *).

Lekcye jzyka rosyjskiego udzielane byy przez wymienionego

*) o. M. Thein urodzi si na pocztku r. 1737, do Zg^romadzenia wstpit w r. 1755, luby uroczyste wykonat w r. 177 1; naucza po wielu kolegiach (dtugo by w Mohylowie) i nakoniec Bogu ducha odda dniu 30 styczniu 1805 r* ^ Kolegium mo- hylowskiem.

- 35 -

ju O. Marcelego Hluszniewicza, Wincentego uszkiewicza, jako te przez O. Bonifacego Krukowskiego (ur. w r. 1777, nowi- cjat zacz w r. 1 797, w r. 1 8 1 8 by w Rzymie), O. Justyna C h o d y k i e- wicza, Ignacego Chmielewskiego, Jzefa Sury na i innych.

6. Spory Jezuitw z Uniwersytetem wileskim.

Jak