Ćwiczenia Ćwiczenia duchoweduchowew filozofii w filozofii antycznejantycznej

Pojęcie ćwiczeń Pojęcie ćwiczeń duchowychduchowych

Ćwiczenie (gr. Ćwiczenie (gr. askesisaskesis) duchowe ) duchowe oznacza zewnętrzną lub wewnętrzną oznacza zewnętrzną lub wewnętrzną aktywność podejmowaną w celu aktywność podejmowaną w celu dokonania duchowej przemiany. dokonania duchowej przemiany.

Można podzielić ćwiczenia w Można podzielić ćwiczenia w rozmaity sposób – np. ćwiczenia rozmaity sposób – np. ćwiczenia fizyczne, ćwiczenia pamięci, fizyczne, ćwiczenia pamięci, wyobraźni, myślenia pojęciowego, wyobraźni, myślenia pojęciowego, ćwiczenia uwagi itd.ćwiczenia uwagi itd.

Relacja ćwiczeń do Relacja ćwiczeń do koncepcjikoncepcji

Współcześnie filozofia oznacza często Współcześnie filozofia oznacza często koncepcje koncepcje rzeczywistości tworzone rzeczywistości tworzone przez filozofów – poglądy, które można przez filozofów – poglądy, które można przyjąć, odrzucić, dyskutować z nimi. przyjąć, odrzucić, dyskutować z nimi.

W antyku obok koncepcji równie W antyku obok koncepcji równie ważne, jeśli nie ważniejsze, były ważne, jeśli nie ważniejsze, były ćwiczenia – ćwiczenia – robienie robienie pewnych rzeczy, pewnych rzeczy, dzięki którym można było osiągnąć dzięki którym można było osiągnąć cnotę, szczęście, dobre życie. cnotę, szczęście, dobre życie.

Ćwiczenia: szkoły Ćwiczenia: szkoły filozoficznefilozoficzne

Każda szkoła filozoficzna Każda szkoła filozoficzna wypracowywała charakterystyczne wypracowywała charakterystyczne dla niej ćwiczenia, uwarunkowane dla niej ćwiczenia, uwarunkowane koncepcjami człowieka. koncepcjami człowieka.

Oprócz tego można dostrzec Oprócz tego można dostrzec ćwiczenia uniwersalne, pojawiające ćwiczenia uniwersalne, pojawiające się w wielu szkołach, nawet się w wielu szkołach, nawet przeczących sobie na poziomie przeczących sobie na poziomie szczegółowych koncepcji. szczegółowych koncepcji.

Tradycja ustnaTradycja ustna

Ćwiczenia przekazywane były przede Ćwiczenia przekazywane były przede wszystkim w tradycji oralnej, z wszystkim w tradycji oralnej, z nauczyciela na ucznia. nauczyciela na ucznia.

Uczeń musiał osiągnąć odpowiedni Uczeń musiał osiągnąć odpowiedni poziom rozwoju duchowego, żeby poziom rozwoju duchowego, żeby zapoznać się z określonymi zapoznać się z określonymi praktykami. praktykami.

Jednocześnie, w tekstach filozoficznych Jednocześnie, w tekstach filozoficznych występują aluzje lub nawet konkretne występują aluzje lub nawet konkretne instrukcje ćwiczeń duchowych. instrukcje ćwiczeń duchowych.

PresokratycyPresokratycy

Mamy niewiele źródeł pisanych Mamy niewiele źródeł pisanych dotyczących ćwiczeń nauczanych dotyczących ćwiczeń nauczanych przez presokratyków. Pierre Hadot przez presokratyków. Pierre Hadot sugeruje, że mogły to być np. sugeruje, że mogły to być np. ćwiczenia oddechowe. Peter Kingsley ćwiczenia oddechowe. Peter Kingsley wspomina o praktyce „inkubacji” w wspomina o praktyce „inkubacji” w tradycji presokratycznej. tradycji presokratycznej.

W pitagoreizmie tradycja była bardziej W pitagoreizmie tradycja była bardziej rozbudowana: ćwiczenia pamięci, rozbudowana: ćwiczenia pamięci, milczenie, dieta wegańska, posty, milczenie, dieta wegańska, posty, koncentracja, rachunek sumienia, koncentracja, rachunek sumienia, ćwiczenia myślenia (matematyka). ćwiczenia myślenia (matematyka).

SokratesSokrates

Z Sokratesem tradycja wiąże Z Sokratesem tradycja wiąże ćwiczenia w panowaniu nad sobą, ćwiczenia w panowaniu nad sobą, szczególnie komponent fizyczny: szczególnie komponent fizyczny: Sokrates niewiele jadł, nie upijał się Sokrates niewiele jadł, nie upijał się nigdy, potrafił znosić mróz bez nigdy, potrafił znosić mróz bez ciepłego ubrania, panował nad swoją ciepłego ubrania, panował nad swoją seksualnością (seksualnością (enkrateia enkrateia – jej pokaz w – jej pokaz w relacji z Alkibiadesem).relacji z Alkibiadesem).

W W Uczcie Uczcie Platon czyni aluzję do Platon czyni aluzję do praktyki uwagi, którą stosował praktyki uwagi, którą stosował Sokrates – stał wtedy bez ruchu, Sokrates – stał wtedy bez ruchu, skoncentrowany na swoim umyśle. skoncentrowany na swoim umyśle.

PlatonPlaton

Istnieją aluzje dotyczące ćwiczeń Istnieją aluzje dotyczące ćwiczeń koncentracji, być może związanych z koncentracji, być może związanych z oddechem (oddechem (FedonFedon).).

Najwięcej pisze Platon o dialektyce, Najwięcej pisze Platon o dialektyce, która była rozbudowanym systemem która była rozbudowanym systemem ćwiczeń w myśleniu pojęciowym, które ćwiczeń w myśleniu pojęciowym, które miały doprowadzić do umysłowego miały doprowadzić do umysłowego widzenia niematerialnych Form. widzenia niematerialnych Form.

Wspomina też o panowaniu nad Wspomina też o panowaniu nad treścią snów oraz o funkcji miłości treścią snów oraz o funkcji miłości erotycznej. erotycznej.

PlatonPlaton

Platon wspomina też o ćwiczeniu Platon wspomina też o ćwiczeniu „perspektywy kosmicznej” – dusza filozofa „perspektywy kosmicznej” – dusza filozofa wznosi się ponad ziemię i kontempluje wznosi się ponad ziemię i kontempluje kosmos, patrzy na sprawy ludzkie z wysoka i kosmos, patrzy na sprawy ludzkie z wysoka i dzięki temu nabiera dystansu, obcując z dzięki temu nabiera dystansu, obcując z bogami. bogami.

Symbolika „rozszerzania” duszy widoczna jest Symbolika „rozszerzania” duszy widoczna jest też w też w Państwie Państwie – np. w końcowym micie Era. – np. w końcowym micie Era.

Prawdopodobnie były tutaj dwa ruchy: do Prawdopodobnie były tutaj dwa ruchy: do wewnątrz i na zewnątrz, koncentracji i wewnątrz i na zewnątrz, koncentracji i ekspansji świadomości, ale mamy do ekspansji świadomości, ale mamy do czynienia jedynie z hipotezami. czynienia jedynie z hipotezami.

CynicyCynicy

Byli to filozofowie naśladujący sposób Byli to filozofowie naśladujący sposób życia Sokratesa, redukujący dyskurs życia Sokratesa, redukujący dyskurs filozoficzny do minimum. Starali się filozoficzny do minimum. Starali się żyć w sposób możliwie skromny i żyć w sposób możliwie skromny i zgodny z naturą – ich celem była zgodny z naturą – ich celem była cnota. Antystenes i Diogenes z cnota. Antystenes i Diogenes z Synopy. Synopy.

Diogenes ograniczał jedzenie, sen, Diogenes ograniczał jedzenie, sen, odrzucał wygody, ale np. za naturalną odrzucał wygody, ale np. za naturalną uważał masturbację. Antystenes wolał uważał masturbację. Antystenes wolał raczej umrzeć niż doznać rozkoszy. raczej umrzeć niż doznać rozkoszy.

Szkoły hellenistyczneSzkoły hellenistyczne

Szczególnie bogata tradycja ćwiczeń Szczególnie bogata tradycja ćwiczeń filozoficznych wiąże się z dwiema filozoficznych wiąże się z dwiema szkołami: stoicyzmem i epikureizmem, szkołami: stoicyzmem i epikureizmem, które uzyskały ogromną popularność które uzyskały ogromną popularność w początkach naszej ery. w początkach naszej ery.

Stoicy i epikurejczycy skupieni byli na Stoicy i epikurejczycy skupieni byli na osiągnięciu szczęścia wewnętrznego, osiągnięciu szczęścia wewnętrznego, niezależnego od okoliczności, głównie niezależnego od okoliczności, głównie poprzez pracę nad przekonaniami i poprzez pracę nad przekonaniami i nawykami myślowymi. nawykami myślowymi.

StoicyzmStoicyzm

Ćwiczenia fizyczne: za tradycją Ćwiczenia fizyczne: za tradycją sokratejską – dieta, mało snu, skąpe sokratejską – dieta, mało snu, skąpe ubranie, spanie na ziemi, znoszenie ubranie, spanie na ziemi, znoszenie bólu i niewygód, ogólna prostota bólu i niewygód, ogólna prostota życia. życia.

Ćwiczenia myśliĆwiczenia myśli

Stoicy uważali, że namiętności są Stoicy uważali, że namiętności są sądami lub ich skutkiem, więc za sądami lub ich skutkiem, więc za swój cel obrali przekształcenie swój cel obrali przekształcenie nawyków myślowych.nawyków myślowych.

Ćwiczenia polegały na nieustannej Ćwiczenia polegały na nieustannej zamianie nawykowych myśli na zamianie nawykowych myśli na świadome, logiczne i obiektywne świadome, logiczne i obiektywne sądy zakorzenione w stoickiej sądy zakorzenione w stoickiej koncepcji rzeczywistości. koncepcji rzeczywistości.

Ćwiczenia myśliĆwiczenia myśli

Ćwiczyli też panowanie nad Ćwiczyli też panowanie nad wyobraźnią, która pobudzała wyobraźnią, która pobudzała namiętności. Świadomy wybór namiętności. Świadomy wybór obrazów i podporządkowanie ich obrazów i podporządkowanie ich logicznym sądom o rzeczywistości. logicznym sądom o rzeczywistości.

Praemeditatio malorumPraemeditatio malorum. .

Ćwiczenia świadomości i Ćwiczenia świadomości i uwagiuwagi

Skupienie na chwili obecnej: Skupienie na chwili obecnej: robienie tylko tego, co w danej robienie tylko tego, co w danej chwili się robi. chwili się robi.

Oddzielanie teraźniejszego momentu Oddzielanie teraźniejszego momentu od przeszłości i przyszłości. Życie od przeszłości i przyszłości. Życie dniem dzisiejszym. dniem dzisiejszym.

Samoobserwacja – badanie swoich Samoobserwacja – badanie swoich reakcji, uczuć, myśli, nawyków, w reakcji, uczuć, myśli, nawyków, w celu systematycznego zmieniania celu systematycznego zmieniania ich. Rachunek sumienia. ich. Rachunek sumienia.

Obraz wewnętrznego Obraz wewnętrznego BogaBoga

Rozwojowi samoświadomości służyć Rozwojowi samoświadomości służyć miała idea Boga, który jest obecny w miała idea Boga, który jest obecny w każdym człowieku jako najwyższy każdym człowieku jako najwyższy Rozum. Cokolwiek robimy, Bóg zawsze Rozum. Cokolwiek robimy, Bóg zawsze na nas patrzy i jesteśmy Jego świątynią. na nas patrzy i jesteśmy Jego świątynią.

Przewodnik duchowy, mistrz, miał być Przewodnik duchowy, mistrz, miał być również taką eksterioryzacją również taką eksterioryzacją świadomości, jak również pomocnikiem świadomości, jak również pomocnikiem i wsparciem w rozwoju (np. Seneka i i wsparciem w rozwoju (np. Seneka i Lucyliusz). Lucyliusz).

Dogmata i sentencjeDogmata i sentencje

W tradycji hellenistycznych szkół W tradycji hellenistycznych szkół „dogmata” oznaczały proste prawdy „dogmata” oznaczały proste prawdy filozoficzne, które należało wchłonąć filozoficzne, które należało wchłonąć poprzez wielokrotne ich poprzez wielokrotne ich powtarzanie, odwoływać się do nich powtarzanie, odwoływać się do nich w trudnych chwilach – miały one w trudnych chwilach – miały one zastępować nawyki myślowe. zastępować nawyki myślowe.

Sentencje pełniły funkcję materiału Sentencje pełniły funkcję materiału do medytacji – były ekspresją do medytacji – były ekspresją dogmatów. dogmatów.

PisaniePisanie

Elementem ćwiczenia była też Elementem ćwiczenia była też medytacja pisana – prowadzenie medytacja pisana – prowadzenie swego rodzaju pamiętnika, w którym swego rodzaju pamiętnika, w którym należało przywoływać dogmata, należało przywoływać dogmata, ćwiczyć właściwe myślenie, śledzić ćwiczyć właściwe myślenie, śledzić swoje postępy. Najsłynniejszym swoje postępy. Najsłynniejszym przykładem jest dzieło Marka przykładem jest dzieło Marka Aureliusza. Aureliusza.

EpikureizmEpikureizm

Ćwiczenia fizyczne: Epikur stał na Ćwiczenia fizyczne: Epikur stał na zupełnie innym stanowisku wobec zupełnie innym stanowisku wobec ciała niż Zenon i Chryzyp. Epikur ciała niż Zenon i Chryzyp. Epikur uważał, że zaspokojenie ciała jest uważał, że zaspokojenie ciała jest podstawą szczęścia. Dlatego podstawą szczęścia. Dlatego preferował raczej relaksację, radość preferował raczej relaksację, radość płynącą z odczuwania żywego ciała i płynącą z odczuwania żywego ciała i umiarkowanego zaspokajania jego umiarkowanego zaspokajania jego potrzeb. potrzeb.

Jedzenie i picieJedzenie i picie

Według Epikura należało Według Epikura należało zachowywać umiar, ale po to, by zachowywać umiar, ale po to, by zwiększyć rozkosz. Stosował zwiększyć rozkosz. Stosował kilkudniowe głodówki, żeby tym kilkudniowe głodówki, żeby tym bardziej cieszyć się jedzeniem. bardziej cieszyć się jedzeniem. Prawdopodobnie smakowanie Prawdopodobnie smakowanie jedzenia było częścią ćwiczeń jedzenia było częścią ćwiczeń filozoficznych. filozoficznych.

SeksualnośćSeksualność

Epikur odradzał seks, chociaż Epikur odradzał seks, chociaż pozostawiał to do decyzji swych pozostawiał to do decyzji swych uczniów. Uważał, że umiejętność uczniów. Uważał, że umiejętność panowania nad swoimi panowania nad swoimi pragnieniami, jest konieczna do pragnieniami, jest konieczna do osiągnięcia szczęścia. osiągnięcia szczęścia.

Ćwiczenia myśleniaĆwiczenia myślenia

Epikur, podobnie jak stoicy, dążył do Epikur, podobnie jak stoicy, dążył do wykorzenienia błędnych nawyków wykorzenienia błędnych nawyków myślowych, tyle że zupełnie innych. myślowych, tyle że zupełnie innych. Np. za szkodliwą uważał wiarę w Np. za szkodliwą uważał wiarę w zaświaty czy karę bożą. Cztery zaświaty czy karę bożą. Cztery najbardziej znaczące grupy przekonań najbardziej znaczące grupy przekonań ujął w tetrafarmakon – poczwórne ujął w tetrafarmakon – poczwórne lekarstwo: śmierć nas nie dotyczy, lekarstwo: śmierć nas nie dotyczy, bogów nie trzeba się bać, dobro łatwo bogów nie trzeba się bać, dobro łatwo osiągnąć, zła nie trudno uniknąć. osiągnąć, zła nie trudno uniknąć.

DogmataDogmata

Ważną funkcję pełniły też dogmata – Ważną funkcję pełniły też dogmata – należało je często powtarzać, należało je często powtarzać, samemu i wspólnie z innymi samemu i wspólnie z innymi towarzyszami, żeby utrwalały się w towarzyszami, żeby utrwalały się w umyśle. Epikur zachęca – rozmyślaj umyśle. Epikur zachęca – rozmyślaj o tym i rozmawiaj dzień i noc. o tym i rozmawiaj dzień i noc. Również panowanie nad snami, Również panowanie nad snami, podobnie jak stoicy, było częścią podobnie jak stoicy, było częścią treningu – mędrzec był szczęśliwy treningu – mędrzec był szczęśliwy również we śnie (świadome również we śnie (świadome śnienie?). śnienie?).

Lukrecjusz – perspektywa Lukrecjusz – perspektywa kosmicznakosmiczna

W poemacie rzymskiego poety W poemacie rzymskiego poety epikurejskiego, Lukrecjusza, obecne epikurejskiego, Lukrecjusza, obecne jest też ćwiczenie perspektywy jest też ćwiczenie perspektywy kosmicznej – pisze on o rozkoszy, kosmicznej – pisze on o rozkoszy, jaką mu daje kontemplowanie jaką mu daje kontemplowanie nieskończoności kosmosu. Być może nieskończoności kosmosu. Być może był to element ćwiczeń był to element ćwiczeń epikurejskich. epikurejskich.

Rola mistrzaRola mistrza

Epikur był czczony przez swych Epikur był czczony przez swych uczniów. Starali się żyć tak, jakby on uczniów. Starali się żyć tak, jakby on na nich cały czas patrzył. Mistrz był na nich cały czas patrzył. Mistrz był więc zwierciadłem i stróżem duszy więc zwierciadłem i stróżem duszy ucznia, podobnie zapewne w relacji ucznia, podobnie zapewne w relacji przyjacielskiej. Epikur uważał, że przyjacielskiej. Epikur uważał, że najlepiej rozwijać się duchowo we najlepiej rozwijać się duchowo we wspólnocie, a nie samotnie. wspólnocie, a nie samotnie.

Życie tu i terazŻycie tu i teraz

Podobnie jak w stoicyzmie, Podobnie jak w stoicyzmie, podstawową umiejętnością filozofa podstawową umiejętnością filozofa było życie w chwili obecnej. było życie w chwili obecnej. Przeszłość była używana tylko Przeszłość była używana tylko świadomie, a przyszłość ignorowana świadomie, a przyszłość ignorowana jako przypadkowa i nieprzewidywalna. jako przypadkowa i nieprzewidywalna. Mędrzec koncentrować miał swoją Mędrzec koncentrować miał swoją uwagę na tym, co się dzieje teraz, na uwagę na tym, co się dzieje teraz, na swoim ciele, ponieważ w ten sposób swoim ciele, ponieważ w ten sposób uzyskiwał spokój i wewnętrzną uzyskiwał spokój i wewnętrzną rozkosz istnienia. rozkosz istnienia.

Carpe diemCarpe diem

Epikurejskie Epikurejskie carpe diemcarpe diem, które głosił , które głosił Horacy, nie oznaczało poszukiwania Horacy, nie oznaczało poszukiwania przyjemności i niezważania na przyjemności i niezważania na konsekwencje, ale świadome konsekwencje, ale świadome rozkoszowanie się chwilą obecną rozkoszowanie się chwilą obecną (dniem dzisiejszym), bez wybiegania (dniem dzisiejszym), bez wybiegania w przyszłość. Epikur nauczał: „nie w przyszłość. Epikur nauczał: „nie należy psuć tego, co jest, należy psuć tego, co jest, pożądaniem tego, czego tu nie ma”. pożądaniem tego, czego tu nie ma”.

WdzięcznośćWdzięczność

Epikurejczycy ćwiczyli też ogólną Epikurejczycy ćwiczyli też ogólną wdzięczność za każdą chwilę życia i wdzięczność za każdą chwilę życia i starali się doceniać każdy moment. starali się doceniać każdy moment. Wdzięczność nie była skierowana do Wdzięczność nie była skierowana do bogów, ale – „w przestrzeń” – była bogów, ale – „w przestrzeń” – była też elementem kształtowania też elementem kształtowania szczęśliwości. szczęśliwości.

Rola ciała w medytacji szkół Rola ciała w medytacji szkół hellenistycznychhellenistycznych

Systemy duchowe Dalekiego Wschodu Systemy duchowe Dalekiego Wschodu rozwinęły szczegółowe postawy ciała rozwinęły szczegółowe postawy ciała korzystne do medytacji i koncentracji. W korzystne do medytacji i koncentracji. W Grecji prawdopodobnie nie było czegoś na tę Grecji prawdopodobnie nie było czegoś na tę skalę, ale wydaje się, że spokojna postawa skalę, ale wydaje się, że spokojna postawa ciała była czymś oczywistym dla Greków (np. ciała była czymś oczywistym dla Greków (np. stojący wiele godzin Sokrates czy siedzący w stojący wiele godzin Sokrates czy siedzący w milczeniu Pitagoras). Zachował się obraz milczeniu Pitagoras). Zachował się obraz siedzącej w zamkniętymi oczami i prostym siedzącej w zamkniętymi oczami i prostym kręgosłupem epikurejki Leontion. Horacy i kręgosłupem epikurejki Leontion. Horacy i Epitet (stoicy) oraz Pirron (sceptyk) zalecają Epitet (stoicy) oraz Pirron (sceptyk) zalecają też medytację podczas spokojnego spaceru też medytację podczas spokojnego spaceru na łonie przyrody. na łonie przyrody.

Praktyczny eklektyzm szkół Praktyczny eklektyzm szkół hellenistycznychhellenistycznych

Choć założenia epikureizmu i stoicyzmu Choć założenia epikureizmu i stoicyzmu sobie przeczyły, często sposób życia był sobie przeczyły, często sposób życia był taki sam. Seneka sugeruje, że można do taki sam. Seneka sugeruje, że można do woli korzystać z ćwiczeń proponowanych woli korzystać z ćwiczeń proponowanych przez Epikura, jeśli się jest stoikiem. przez Epikura, jeśli się jest stoikiem.

Do takich elementów wspólnych należało: Do takich elementów wspólnych należało: ograniczenie pragnień, prostota życia, ograniczenie pragnień, prostota życia, koncentracja na chwili obecnej, zmiana koncentracja na chwili obecnej, zmiana nawyków myślowych, samoobserwacja, nawyków myślowych, samoobserwacja, rola mistrza duchowego, dogmata rola mistrza duchowego, dogmata filozoficzne. filozoficzne.