Fotografie Tatr i Zakopanego 1859-1914 Photographs of … · 2012. 12. 14. · Wst´pOd czasu...

T

A

T

RY

Fotografie Tatr i Zakopanego 1859-1914

Photographs of Zakopane and the Tatras, 1859-1914

Tatry blok 2012 press_blok 12-06-12 14:17 Page 3

Wst´pOd czasu pierwszego wydania w 2002 roku album ten pozostaje ciàgle najwi´kszà

i najkompletniejszà prezentacjà dawnej fotografii tatrzaƒskiej i zakopiaƒskiej. Publikacja

zawiera 342 zdjćia z okresu mi´dzy 1859 a 1914 rokiem. Pierwszà dat´ wyznaczyły naj-

starsze znane fotografie autorstwa Walerego Rzewuskiego, drugà – cezura pierwszej

wojny Êwiatowej, zamykajàca de factowiek XIX w dziejach sztuki polskiej (a z nià fotogra-

fii), razem ze sztukà Młodej Polski (1891-1914).

Poczàtki i rozwój fotografii krajobrazowej, zwiàzane z wynalazkiem fotografii na papierze

(1850), datuje si´ w Polsce na 1852 rok. Kilka lat póêniej polscy pionierzy tego gatunku

wyruszyli w Tatry, niewiele ust´pujàc swoim zachodnioeuropejskim kolegom, fotografujà-

cym Alpy (Charles Marville –1853; bracia Bisson – 1855) czy Pireneje (John Stewart –

1853). Za pierwszego fotografa Tatr uznany jest Walery Rzewuski, który latem 1859 roku

wykonał kilka zdj´ç gór i scen z ˝ycia górali, znanych z drzeworytniczych reprodukcji

w „Tygodniku Ilustrowanym”; wićej oryginalnych zdj´ç stereoskopowych zachowało si´

z drugiej jego wyprawy w Tatry w 1861 roku, którà odbył przypuszczalnie na zaproszenie

Homolacsów – właÊcicieli dóbr zakopiaƒskich. W 1860 roku fotografowali w Tatrach

Marcin Olszyƒski i Melecjusz Dutkiewicz.

Od tych pierwszych sesji plenerowych zaczyna si´ rozwój polskiej fotografii górskiej,

a u˝ycie nowego medium do propagowania (reklamy) Tatr okazało si´ wa˝nym impulsem

w rozwoju turystyki. I o to te˝ chodziło ówczesnym gospodarzom naszych najwy˝szych

gór – Homolacsom, póêniej Ludwikowi Eichbornowi, a szczególnie Towarzystwu Tatrzaƒ-

skiemu, które zamawiało u zawodowych fotografów albumy najpi´kniejszych widoków,

ale te˝ zdjćia Êwietnych przewodników góralskich, bez których Tatr nie zwiedzano.

Fotografie – nabywane w kompletach lub pojedynczo – były pamiàtkami z wy-

cieczek i unikatowymi jeszcze w owym czasie, cenionymi obrazami majesta-

tycznej, górskiej natury.

W miar´ uprzyst´pniania gór kamera fotograficzna podà˝ała coraz to nowymi

trasami w głàb dolin, na przełćze i szczyty. Dzi´ki tej dokumentacji wiemy, jak

„dawniej po Tatrach chadzano”, jak wyglàdały tatrzaƒskie drogi i bezdro˝a, schroniska,

koleby i szałasy; jaki był ubiór i ekwipunek turystów i przewodników oraz pełen fantazji

i uroku styl tego w´drowania. Fotografowane było te˝ Zakopane – kamera rejestrowała

kultur´ góralskà, sceny uliczne i ˝ywiołowy rozwój wsi, zmieniajàcej si´ z sezonu na sezon

w sławny kurort.

W obrazowaniu tych wszystkich zjawisk fotografia dołàczyła do sztuk pi´knych – malar-

stwa, rysunku i grafiki (bywało, ˝e fotografowie byli malarzami, a malarze wspierali si´

fotografià) – przeÊcigajàc je wiarygodnoÊcià zapisu, nieznanà wczeÊniej skalà mo˝liwoÊci

powielania, a wkrótce równie˝ dost´pnoÊcià i masowoÊcià. Zdjćia Rzewuskiego, Dutkie-

wicza, Hermanna Vogla, Awita Szuberta, Stanisława Bizaƒskiego, Józefa Głogowskiego, czy

pierwszego w tym gronie fotoamatora, Walerego Eljasza, tworzà zbiór nie tylko najstar-

szych, ale cz´sto jedynych i niepowtarzalnych fotografii krajobrazów, ludzi i zdarzeƒ,

układanych niekiedy w narracj´ quasi-filmowà, jak na przykład w albumie z wyprawy na

Lodowy Kazimierza Buszczyƒskiego z 1901 roku.

Niecodzienne ujćia gór, równie˝ zimà, stały si´ z kolei domenà młodszego pokolenia

taterników. Ich z definicji amatorskie fotografowanie stało si´ poczàtkiem górskiej (czy

nawet w ogóle krajobrazowej) fotografii artystycznej. Mieczysław Karłowicz, Stanisław

Krygowski, Janusz Chmielowski, Roman Kordys, Władysław Pawlica „zdejmujà” Tatry

z miejsc nie dla ka˝dego dost´pnych, tworzàc unikatowe, cz´sto wybitne artystycznie

obrazy, nacechowane modernistycznym klimatem przełomu wieków. W ten kràg wpisuje

si´ tematycznie inna, ale jednak ÊciÊle zakopiaƒska twórczoÊç fotograficzna Stanisława

Ignacego Witkiewicza, zaliczana do historii awangardy Êwiatowej.

Introduction to the Second Edition

Since its first edition in 2002 this album has been the fullest and most comprehensive

presentation of vintage photographs of Zakopane and the Tatras. It contains 342

photographs taken in 1859 – 1914. The former date is marked out by the earliest known

photographs, made by Walery Rzewuski; while the latter date is the caesura set by the First

World War, effectively closing the 19th century in the history of Polish art and photography,

and the Młoda Polska period (1891–1914).

Landscape photography, which appeared in 1850 thanks to the invention of paper prints,

reached Poland in 1852. A few years later its Polish pioneers set out into the Tatras, not long

after their West European colleagues, Charles Marville and the Bisson brothers, started

photographing the Alps (1853 and 1855 respectively), or the Pyrenees (John Stewart, 1853).

Walery Rzewuski is recognised as the first to photograph the Tatras. In the summer of 1859

he took a few pictures of the mountains and generic scenes of the Górale highlanders which

were published as woodcut reproductions in the weekly Tygodnik Ilustrowany. More of his

stereoscopic photographs survive from his second Tatran expedition in 1861, on which he

probably embarked on the invitation of the Homolacs family, proprietors of Zakopane.

Meanwhile other photographers, Marcin Olszyƒski and Meletius Dutkiewicz, were

photographing the Tatras (1860).

Those first outdoor sessions mark the beginning of Polish mountain photography. The new

medium for the promotion of the Polish Tatras proved a salient factor enhancing tourism,

which is exactly what the Homolacs, and later Ludwig Eichborn, masters of the

mountain properties, wanted. The Tatra Society was especially interested in

photography, and commissioned albums of the finest views and of the best

local guides, hikers’ indispensable escorts. Visitors purchased sets of photos or

individual pictures as cherished souvenirs, in those days still rare images of the

majesty of Nature manifest in the mountains.

As more accessibility was granted, the camera took new paths: down into the

valleys, through the passes, up to the peaks. Thanks to these records we know how the

Tatras were hiked, what their highways and byways, their shelters and shepherds’ huts

were like, how hikers and guides dressed, what gear they took, and the fanciful style in

which they trekked. Photos were taken of Zakopane as well – its mountain culture, its street

life and the vibrant growth of the village as season by season it became more and more of

a popular resort.

As it registered all these images photography joined the fine arts – painting, drawing, and the

graphic arts. Painters would engage in photography, or use it as an ancillary, vying with each

other over accuracy and its unprecedented potential for reproduction which soon led to

mass availability and distribution. The pictures taken by Rzewuski, Dutkiewicz, Hermann

Vogel, Awit Szubert, Stanisław Bizaƒski, Józef Głogowski, or Walery Eljasz, the first amateur

to accede to the group, make up a collection not only of the earliest, but also absolutely

unique photographs of views, people, and events, arranged in a quasi-filmic narrative, as in

the album of Kazimierz Buszczyƒski’s 1901 Lodowy expedition.

Taking unusual pictures of the mountains, in winter as well, became the domain of young

climbers. Their work, amateur by definition, gave rise to highland (and generally landscape)

art photography. Mieczysław Karłowicz, Stanisław Krygowski, Janusz Chmielowski, Roman

Kordys, and Władysław Pawlica took photos of places which few could venture to reach,

creating unique tableaux, many of them outstanding works of art characterised by the

Modernist climate of the turn of the centuries. Parallel to their output, albeit on slightly

different subjects but still associated with Zakopane, was the photographic work of Stanisław

Ignacy Witkiewicz, accorded a place of note in the international history of the Avant Garde.


15

TATRY

Ws

t´p

In

tro

du

cti

on

Cała ta spuÊcizna fotograficzna tworzy fascynujàce wizualne archiwum, o nieosiàgalnym

dla innych mediów stopniu nasycenia informacjà. Z ka˝dego niemal zdjćia czerpaç mogà

miłoÊnicy gór i turystyki, historycy Zakopanego i fotografii, antropologowie kultury,

a przede wszystkim przyrodnicy. Bo, chocia˝ mo˝e to dziwiç, Tatry wyglàdały wówczas

inaczej ni˝ dzisiaj. Lasy były przetrzebione rabunkowà gospodarkà drewnem, na skutek

nadmiernego wypasu owiec kosodrzewina nie obejmowała zwartymi zaroÊlami strefy

ponad górnà granicà lasu, a piargi u podnó˝y Êcian skalnych nie były pokryte roÊlinnoÊcià

halnà. Fotografie unaoczniajà skutki owej kilkusetletniej eksploatacji gospodarczej Tatr.

Obecnie – po ponad stu latach działaƒ na rzecz odnowy i ochrony lasów tatrzaƒskich,

zainicjowanych przez Władysława Zamoyskiego, a od lat pi´çdziesiàtych XX wieku pro-

wadzonych w ramach programu ochrony przyrody Tatrzaƒskiego Parku Narodowego –

wizerunek Tatr jest zupełnie inny. Najwi´ksze zmiany krajobrazowe dokonały si´ w pi´-

trze kosodrzewiny – zwłaszcza w Tatrach Wysokich, gdzie po czterdziestu latach od

zaprzestania wypasu pojawiły si´ zwarte zaroÊla. Widoczne na wielu dawnych zdjćiach

gołe, usypujàce si´ piar˝yska nad Morskim Okiem pokrywajà dzisiaj zaroÊla kosodrze-

winy, wierzby Êlàskiej i jarz´biny, a wy˝ej poło˝one partie ponownie opanowały bujne

murawy.

Z obszernego materiału, obejmujàcego ponad tysiàc prac kilkunastu fotografów, autorzy

starali si´ wybraç zdjćia najlepsze artystycznie, najciekawsze bàdê unikatowe. Pochodzà

one ze zbiorów Muzeum Tatrzaƒskiego im. dra Tytusa Chałubiƒskiego, Centralnej

Biblioteki Górskiej PTTK w Krakowie, z Musée Nicéphore Niépce w Chalon-sur-Saône

(które posiada zdjćia wykonane przez Benedykta Tyszkiewicza w Zakopanem) oraz

z kilku kolekcji prywatnych, w tym najwi´kszej, nale˝àcej w tamtym czasie do

Paƒstwa Zofii i Witolda Henryka Paryskich, a obecnie znajdujàcej si´ w zbiorach

OÊrodka Dokumentacji Tatrzaƒskiej im. Zofii i Witolda Henryka Paryskich

Tatrzaƒskiego Parku Narodowego.

We wdzićznej pamići autorów albumu pozostała współpraca z Panem

Paryskim – Jego ˝yczliwe wsparcie, fachowe wskazówki i bezinteresowne udost´pnienie

kolekcji.

Za zgod´ na opublikowanie zdj´ç w drugim wydaniu albumu autorzy i wydawca składajà

serdeczne podzi´kowania wymienionym instytucjom oraz kolekcjonerom prywatnym –

Paniom Ewie Franczak i Ewie ˚uławskiej oraz Panom Stefanowi Okołowiczowi i Henrykowi

Ràczce.

Osobne serdeczne podzi´kowania za współprac´ kierujemy do Pana Wiesława

Siarzewskiego, autora monografii najwa˝niejszych fotografów Tatr – Awita Szuberta i Sta-

nisława Bizaƒskiego, oraz – działajàcych pod jego szyldem – Józefa Głogowskiego,

Władysława i Kazimierza Bizaƒskich. Przy uprzejmej pomocy Pana Siarzewskiego wpro-

wadzone zostały korekty w datowaniu i autoryzacji niektórych zdj´ç oraz uzupełnienia

i poprawki w biogramach kilku fotografów.

Cennymi uwagami, zach´tà, wyrazami otuchy wspierało nas wiele osób urzeczonych

Tatrami, fenomenem Zakopanego, ale przede wszystkim fotografià, która, jak napisał

Roland Barthes, „niekoniecznie mówi, ˝e coÊ ju˝ nie istnieje, ale na pewno mówi: to było”.

Te re sa Ja błoƒ ska

Dy rek tor Mu zeum Ta trzaƒ skie go im. dra Ty tu sa Cha łu biƒ skie go

Pa weł Ska wiƒ ski

Dy rek tor Ta trzaƒ skie go Par ku Na ro do we go

Their photographic legacy is a fascinating visual archive charged with a volume of

information unattainable for other media. Virtually every photo offers a mine of information

for hikers and mountain enthusiasts, historians of Zakopane and of photography, cultural

anthropologists, and naturalists. Surprising as it might seem, in those days the Tatras didn’t

look like they do now. The forests had been thinned by overexploitation; excessive sheep-

grazing had made the belt of mountain pine above the forests patchy; and the scree at the

feet of the mountains was denuded of its vegetation. The photographs show the effects of

hundreds of years of overexploitation. Now, after over a century of efforts to restore and

protect the Tatran forests, initiated by Władysław Zamoyski and continued since the 1950s

on the Tatra National Park’s nature protection programme, it’s a very different picture. The

biggest changes have occurred in the mountain pine level, particularly in the High Tatras.

Four decades after the cessation of grazing a continuous stretch of vegetation has appeared.

The scree above Lake Morskie Oko, which the old photos show bare and loose, today is

overgrown by mountain pine, Salix silesiaca, and rowan, while the upper levels are again

under dense grass.

From over a thousand photographs we have tried to select the best artistically, the most

interesting, or the unique ones. They come from the collections of the Tatra Museum, the

PTTK central mountain library in Kraków, the Musée Nicéphore Niépce at Chalon-sur-Saône

which holds Benedykt Tyszkiewicz’s photographs of Zakopane, and a few private collections

including the largest, then belonging to Witold Henryk Paryski and his wife Zofia Paryska,

and now in the holdings of the Tatra National Park’s documentation centre. We

cherish grateful memories of Mr. Paryski’s assistance with the work for this

album – his benign encouragement, his professional advice, and his generous

permission for us to use his collection free of charge.

The authors and publishers wish to thank the above institutions and Ms. Ewa

Franczak, Ms. Ewa ˚uławska, Mr. Stefan Okołowicz, and Mr. Henryk Ràczka for

permission to use their collections in this album’s second edition.

Separate thanks are due to Mr. Wiesław Siarzewski, author of a monograph on the principal

photographers of the Tatras, Awit Szubert and Stanisław Bizaƒski, and the latter’s associates

Józef Głogowski and Władysław and Kazimierz Bizaƒski. Thanks to Mr. Siarzewski’s kind

assistance we have been able to correct the dates and attributions of some of the

photographs and amend some biographies.

We have received invaluable comments, encouragement and support from many people

under the spell of the Tatras, the Zakopane phenomenon, and above all of photography

itself, which, as Roland Barthes writes, “does not necessarily tell us that something no longer

exists, but it certainly tells us that it did exist.”

Teresa Jabłoƒska

Director of the Tatra Museum

Paweł Skawiƒski

Director of the Tatra National Park


6

Fotograf nieznany

6. Odpoczynek pod szczytem Ganku.

Zygmunt Jaworski z przewodnikami:

Klimkiem Bachledà i Tomkiem

Gàsienicà.

Wycieczka z 24 sierpnia 1898,

85 x 110 mm

Unknown photographer

6. A rest near the summit of Ganek.

Zygmunt Jaworski with guides Klimek

Bachleda and Tomek Gàsienica.

24 August 1898, 85 x 110 mm


17

TATRY

Cz

as

zn

ieru

ch

om

iały

T

ime

Sto

od

Sti

ll

Czas znie ru cho mia ły Anna Liscar, Stefan Okołowicz

Po glàd, ˝e re wo lu cyj ne zmia ny w na uce i sztu ce cz´ Êciej wy wo ły wa ne sà przez wy -

na laz ki ni˝ przez no we idee, praw dzi wy w przy pad ku od kry cia wie lu urzà dzeƒ

tech nicz nych, od nieÊç mo˝ na rów nie˝ do fo to gra fii. Wy da je si´ oczy wi ste, ˝e od -

kryw cy pro ce sów fo to gra ficz nych, jak i dal si wy na laz cy urzà dzeƒ, któ re stop nio wo

udo sko na la ły t´ dzi edzi n´, nie by li w sta nie prze wi dzieç przy szłych kon se kwen cji

swo ich dzia łaƒ. Do strze ga no to, co bar dziej kon kret ne, prak tycz nà stro n´ wy ko rzy -

sta nia „ob ra zu sło necz ne go”, jak okre Êla no na po czàt ku fo to gra fi´. U współ cze -

snych wy na la zek fo to gra fii wy wo łał po ru sze nie i skraj nie od mien ne re ak cje. Dla

jed nych sta ła si´ ma rze niem, dla in nych prze kleƒ stwem na wet.

Od cza su pierw sze go wzru sze nia „pier wot nà” for mà fo to gra fii, zdzi wie nia mo˝ li wo Êcià

za pi sa nia ob ra zu rze czy wi sto Êci, do obec nej chwi li, kie dy uÊwia da mia my so bie, jak bar -

dzo wszech obec ny ob raz fo to gra ficz ny zmie nił na sze pa trze nie na Êwiat, mi n´ ło sto kil ka -

dzie siàt lat. Ile do kład nie, za le y od te go, co uzna my za po czà tek fo to gra fii – czy od kry cie

Niépce’a (1822), czy wy na la zek Da gu er re’a (1839), czy pierwsze fotografie na pa pie rze

(1847-1851). NajwczeÊniejszà zna nà dzi siaj fo to gra fi´ Tatr wy ko na no w 1859 roku. Jej au tor

Wa le ry Rze wu ski i ko lej ni fo to gra fo wie zdej mu jà cy Ta try w la tach szeÊçdziesiàtych XIX

wieku nie Êwia do mie za po czàt ko wa li po wa˝ ny, od r´b ny dział fo to gra fii pol skiej na zwa ny

fo to gra fià ta trzaƒ skà.

Wy pra wa fur kà gó ral skà z Kra ko wa do Za ko pa ne go i ro bie nie zdj´ç w te re nie gór skim wià -

za ły si´ wów czas ze spo ry mi trud no Êcia mi i by ły przed si´ wzi´ ciem kosz tow nym. Fo to graf

mu siał opła ciç prze wod ni ków, a tak e tra ga rzy do no sze nia ci´˝ kie go sprz´ tu: du e go

apa ra tu ze sta ty wem i prze no Ênej ciem ni oraz szkieł i che mi ka liów do

przygotowania emulsji i wy wo ły wa nia szkla nych ne ga ty wów na miej scu, w gó -

rach. Te go wy ma ga ła sto so wa na wów czas me to da mo kre go ko lo dio nu. W cza sie

trwa jà cych nie raz wie le dni wy praw trze ba by ło zno siç nie wy go dy zwià za ne

z po by tem w gó rach, a fo to gra fo wa nie zi mà nie wcho dzi ło w ogó le w ra chu b´.

W tym sa mym 1859 ro ku, w któ rym dwudziestodwuletni Wa le ry Rze wu ski po raz pierw -

szy fo to gra fo wał Ta try, Char les Bau de la ire w ar ty ku le No wo cze sna pu blicz noÊç i fo to gra fia

wy zna czał fo to gra fii miej sce słu eb ne w sto sun ku do na uki i sztu ki, prze strze ga jàc:

„…bia da nam, je e li po zwo li my jej [fo to gra fii] we drzeç si´ w dzie dzi n´ te go, co nie do ty kal -

ne i co pły nie z wy obraê ni, tam, gdzie o war to Êci sta no wi du sza czło wie ka.”(…) i „…prze -

mysł, wdzie ra jàc si´ do sztu ki, sta je si´ jej Êmier tel nym wro giem”1. Sà dy Bau de la ire’a sfor -

mu ło wa ne zo sta ły w prze czu ciu za gro e nia praw dzi wej sztu ki przez no we, ła two pod le ga -

jà ce uma so wie niu me dium, w l´ ku, ˝e fo to gra fia b´ dzie usi ło wa ła wy przeç sztu k´ lub pod -

szy waç si´ pod nià, ˝e spro fa no wa ne mo gà zo staç re jo ny do st´p ne tyl ko dla wy braƒ ców.

Oba wy Bau de la ira mo˝ na, na płasz czyê nie naj wy˝ szych war to Êci du cho wych czło wie ka, od -

nieÊç do póê niej szych nie po ko jów Wit ka ce go, do ty czà cych de gra da cji sztu ki nie ty le przez

fo to gra fi´ – bo Wit ka cy sam fo to gra fo wał – ile przez du cha tech ni ki, wro gie go kul tu rze.

Jak pi sze Wan da Mos sa kow ska, „Sta tus fo to gra fa w dzie wi´t na sto wiecz nym spo łe czeƒ -

stwie nie był usta lo ny. Urz´ do wo uwa a no go za rze mieÊl ni ka, co uspra wie dli wia ły tech -

nicz ny oraz jed no znacz nie usłu go wy i han dlo wy aspek ty je go dzia łal no Êci, z dru giej zaÊ

stro ny ta sa ma pra ca wy ma ga ła wy ro bie nia i uzdol nieƒ ar ty stycz nych; ta kie te˝ by ły i aspi -

ra cje wie lu fo to gra fów…”2. Na przy kład wi leƒ ski fo to graf Alek san der Strauss ju˝ w la tach

szeÊçdziesiàtych XIX wieku pod pi sy wał si´ „Ar ty sta fo to graf”. W pierw szych la tach fo to -

gra fii za wód ten obie ra li naj cz´ Êciej lu dzie o wy kształ ce niu tech nicz nym, ale i zdol no -

Êciach pla stycz nych, rów nie cz´ sto ar ty Êci ma la rze. Po twier dza jà to za wo dy tech nicz ne

lub ar ty stycz ne pierw szych fo to gra fów ta trzaƒ skich: Wa le re go Rze wu skie go, Mar ci na Ol -

szyƒ skie go, Me le cju sza Dut kie wi cza i Awi ta Szu ber ta.

Ti me Sto od Still An na Li scar, Ste fan Oko ło wicz

The view that re vo lu tio na ry chan ge in the arts and scien ces is bro ught abo ut mo re

often by in ven tions ra ther than by new ide as – true for ma ny a tech no lo gi cal di sco ve ry

– al so holds for pho to gra phy. It se ems obvio us that the di sco ve rers of pho to gra phic

pro ces ses and the in ven tors of pho to gra phic ap plian ces who gra du al ly en han ced this

field we re not in a po si tion to fo re see the fu tu re con se qu en ces of the ir work. What

they did fo re see was the mo re con cre te, prac ti cal aspect of the ir ap pli ca tion of the

"sunlight image," as the pho to graph was cal led ori gi nal ly. The in ven tion of the pho to -

graph bro ught abo ut both exci te ment and dia me tri cal ly dif fe rent re ac tions among

the pe ople of the ti me. For so me it was a dre am, but even a cur se for others.

Over a cen tu ry and a half has elap sed sin ce the first exci te ment over the ear ly pho to gra phs

and won der at the po ssi bi li ty of ha ving a re cor ded ima ge of re ali ty, to now, when we think

just how much the ubi qu ito us pho to has trans for med the way we lo ok at the world.

The exact num ber of years will de pend on whe ther we ta ke Niépce’s di sco ve ry (1822) or

Da gu er re’s (1839), or pho to gra phy on pa per (1847-1851) as its star ting po int. The first

pho to graph of the Ta tras we know of to day was ma de in 1859. Its ma ker, Wa le ry Rze wu ski,

and sub se qu ent pho to gra phers ta king pic tu res of the Ta tras in the 1860s, we re not awa re

that they we re laun ching a se pa ra te and im por tant branch of Po lish pho to gra phy.

In tho se days an expe di tion from Kraków to Za ko pa ne by a hi gh lan der’s cart and ta king

pho to gra phs in the mo un ta ins was an expen si ve un der ta king, as so cia ted with con si de ra ble

dif fi cul ties. The pho to gra pher had to hi re the se rvi ces of gu ides, as well as of por ters to

car ry the he avy equ ip ment: a lar ge ca me ra and its stand, a por ta ble dar kro om

and the glass pla tes and che mi cals ne eded make the emulsion and pro cess

the ne ga ti ves on the spot, in the mo un ta ins. That’s what was re qu ired by the

wet col lo dion me thod used at the ti me. Du ring an expe di tion la sting se ve ral

days you had to put up with the in co nve nien ce of stay ing up in the mo un ta ins,

whi le win ter pho to gra phy was sim ply out of the qu estion.

In the sa me year, 1859, that the 22-year -old Wa le ry Rze wu ski was ta king the

first pho to gra phs of the Ta tra Mo un ta ins, Char les Bau de la ire was ascri bing pho to gra phy

an an cil la ry pla ce with re spect to art and scien ce. He war ned, “Woe to us, if we al low pho -

to gra phy to for ce its way in to the in tan gi ble and ima gi na ti ve, whe re man’s so ul de ter mi nes

va lu es… when in du stry tre spas ses on art it be co mes its mor tal ene my”1. Bau de la ire’s

opi nion was ut te red in fe ar of the po ten tial thre at to true art from the new me dium which

co uld so easi ly be re pro du ced on a mass sca le; in the con cern that pho to gra phy mi ght try

to oust art from its pla ce or ma squ era de as art, that are as ac ces si ble on ly to the cho sen

mi ght be pro fa ned. On the le vel of man’s su pre me spi ri tu al va lu es, Bau de la ire’s wor ries

may be com pa red to Wit ka cy’s anxie ty la ter over the de gra da tion of art not by pho to gra -

phy – for Wit ka cy was him self a pho to gra pher – but by the spi rit of tech no lo gy, in i mi cal

to cul tu re.

Ac cor ding to Wan da Mos sa kow ska, the pho to gra pher’s sta tus was ne ver es ta bli shed in

19th -cen tu ry so cie ty. Of fi cial ly he was con si de red a cra ft sman, as war ran ted by the tech ni -

cal and unam bi gu ously com mer cial and se rvi cing aspects of his ac ti vi ties; on the other

hand the sa me work cal led for an ar tist’s skills and expe rien ce, and such we re the aspi ra -

tions of ma ny a pho to gra pher.2 Al re ady in the 1860s the Vil nian pho to gra pher Wła dy sław

Alek san der Strauss was put ting the words “pho to gra phic ar tist” after his si gna tu re. In its

first years pho to gra phy was a pro fes sion often cho sen by pe ople with a tech ni cal tra ining

along si de a ta lent in art, and just as often they wo uld be pa in ters. This is shown by the

tech ni cal or art ca re ers of the first Ta tran pho to gra phers, Wa le ry Rze wu ski, Mar cin Ol szyƒ -

ski, Me le cjusz Dut kie wicz, and Awit Szu bert.


Pre zen to wa ne w al bu mie fo to gra fie Rze wu skie go to stereoskopowe zdj´cia za ko piaƒ skich

Kuê nic, przed sta wia jà ce m.in. kuê nic ki dwór w cza sach, kie dy wła Êci cie la mi dóbr za ko -

piaƒ skich by li Kle men ty na i Edward Ho mo lac so wie, Do li n´ Ko Êcie li skà i Pi´ ciu Sta wów

Pol skich oraz do lin ki re glo we. W wy bo rze te ma tów fo to gra fii byç mo e do ra dza li Ho mo la -

cso wie, stàd zdj´ cia dwo ru, za kła du hut ni cze go w Kuê ni cach i Ja wo rzy nie Spi skiej. Kra kow -

ski dzien nik „Czas” z 12 wrze Ênia 1861 roku od no to wał jed nà z wy praw Rze wu skie go. „Zna -

ny fo to graf Wa le ry Rze wu ski wró ciw szy w tych dniach z kil ku ty go dnio wej wy -

ciecz ki w Ta try przy wiózł znacz nà iloÊç zdj´ tych z ar ty stycz nà traf no Êcià w Ko Êcie -

li skach, Za ko pa nem i przy le głych oko li cach fo to gra fii do ste reo sko pów. Za mie rzał

on w ro ku przy szłym uzu peł niç cud ny zbiór wi do ków gór na szych, co raz licz niej

przez kra jow ców i cu dzo ziem ców zwie dza nych”.

Oko ło ro ku 1860 Me le cjusz Dut kie wicz na zle ce nie słyn ne go, wie deƒ skie go za -

kła du Lu dwi ka An ge re ra ro bił zdj´ cia w Kar pa tach, w tym tak˝e w Zakopanem

i prawdopodobnie w Tatrach. Z tej wy pra wy za cho wa ły si´ je dy nie dwie fo to gra fie,

jedna – ucho dzà ca za naj star szy wi dok Za ko pa ne go, przed sta wia jà ca Na wsie, czy li cen -

trum ów cze snej wsi z ko Êcio łem pw. Êw. Kle men sa i gó ral ski mi cha łu pa mi oraz druga –

z widokiem Kuênic. Nie wia do mo, ile i ja kie jesz cze zdj´ cia wy ko nał.

JedenaÊcie lat póê niej, w ro ku 1871, ów cze sny wła Êci ciel dóbr za ko piaƒ skich, Lu dwig Eich -

born, ber liƒ czyk, chcàc roz re kla mo waç Za ko pa ne i Ta try, za pro sił nie miec kie go fo to gra fa,

pro fe so ra Her ma nna Wil hel ma Vo gla z Ber li na. Je go ta trzaƒ skie pra ce uka za ły si´ w tym

sa mym ro ku w Ber li nie, ja ko zło o ny z 18 fo to gra fii al bum Die ho he Ta tra.

W la tach siedemdziesiàtych XIX wie ku za czàł fo to gra fo waç po po łu dnio wej stro nie Tatr

Ka rol Di vald. Gdy w ro ku 1873 po wsta ło W´ gier skie To wa rzy stwo Kar pac kie, stał si´ je go

ak tyw nym człon kiem. Za ch´ co ny przez wspo mnia nà or ga ni za cj´, przygotował w ro ku

1873 se ri´ 30 ta trzaƒ skich fo to gra fii, a w ro ku 1876 dal szà, na któ rà zło y ło si´ 40 zdj´ç. Ka -

rol Di vald wy da wał al bu my fo to gra fii głów nie z Tatr Sło wac kich (wów czas w´ gier skich),

cho cia˝ nie omi nàł i pol skiej stro ny, gdzie fo to gra fo wał Mor skie Oko. Zdj´ cia pre zen to wa -

ne w al bu mie po cho dzà z wy da wa nych w la tach sie dem dzie sià tych i póê niej tek: Ama gas

Tátrából. Aus der ho hen Ta tra oraz A Közpon ti Kárpátok ból. Aus den Cen tral Kar pa then

(1876, 1879).

Za ło o ne w ro ku 1873 To wa rzy stwo Ta trzaƒ skie ju˝ w pierw szych la tach swo jej dzia łal no -

Êci do ce ni ło zna cze nie fo to gra fii dla pro pa go wa nia pi´k na Tatr. Dzi´ ki Wa le re mu El ja szo -

wi, kra kow skie mu ma la rzo wi i ry sow ni ko wi, wy bit ne mu dzia ła czo wi To wa rzy stwa i au to -

ro wi pierw szych prze wod ni ków po Ta trach, za an ga o wa no do zdej mo wa nia wi do ków ta -

trzaƒ skich zna ne go fo to gra fa z Kra ko wa, Awi ta Szu ber ta.

Ze spra woz daƒ To wa rzy stwa Ta trzaƒ skie go wy ni ka, ˝e w la tach 1876-1878 Awit Szu bert

wy ko nał 59 zdj´ç w Ta trach. W czasopiÊmie „Fo to graf Polski” z 1932 roku Alek san der Ma -

cie sza pi sał o Szu ber cie: „W póê niej szych wy ciecz kach, w la tach 1877 i 1878, po słu gi wał

si´ na mio tem gu mo wym i ta kà˝ ciem nià prze no Ênà, co da ło mu mo˝ noÊç 10-14 dni prze -

by waç w gó rach. Do Za ko pa ne go co dzieƒ 2 lu dzi po sy łał po pro wian ty. Słu y li mu za prze -

wod ni ków: J´ drzej Wa la oj ciec i syn, Woj ciech Gà sie ni ca Gład czan, Ba chle da, Woj ciech

Roj, bra cia P´k so wie i in ni”3.

Awit Szu bert w wy bo rze te ma tów zasi´gał rady Wa le re go El ja sza, co po twier dza je go ko -

re spon den cja. Fo to gra fo wał Za ko pa ne i słyn ne do li ny Ko Êcie li skà i Strà y skà. Wy pra wiał

si´ rów nie˝ w wy ej po ło o ne par tie Tatr: na Ha l´ Gà sie ni co wà, do Mor skie go Oka i Do li -

ny Pi´ ciu Sta wów Pol skich. W latach póêniejszych wszedł na Krzy˝ ne, Za wrat, Czer wo ne

Wier chy, aby fo to gra fo waç wi do ki pa no ra micz ne. Nie omi nàł tak e ch´t nie od wie dza nej

przez pol skich tu ry stów „w´ gier skiej stro ny”: Do li ny Bia łej Wo dy, gdzie zdjàł ma low ni czà

gru p´ pa ste rzy jur gow skich, Do li ny Zim nej Wo dy i Szczyrb skie go Je zio ra. Na za mó wie nie

The pho to gra phs by Rze wu ski we pre sent in this al bum are his stereoscopic pictures of the

country manor at Kuênice near Zakopane at the time when Kle men ty na and Edward Ho mo -

lacs we re owners of the Za ko pa ne es ta te; the Ko Êcie li ska Val ley, Do li na Pi´ ciu Sta wów Pol -

skich (the Val ley of the Fi ve Po lish Tarns), and the mo un ta in gul lies. Per haps Ho mo lacs and

his wi fe ac ted as his ad vi sers in the cho ice of sub jects, and hen ce the pic tu res of the ir

ho use, and the me ta l -works at Kuê ni ce and Ja wo rzy na Spi ska. On 12th Sep tem -

ber 1861 the Cra co vian da ily Czas pu bli shed a re port on one of Rze wu ski’s

expe di tions. “Ha ving just re tur ned from an expe di tion of se ve ral we eks to the

Ta tras, the wel l -k nown pho to gra pher Wa le ry Rze wu ski has bro ught back

a con si de ra ble num ber of art ful ly ac cu ra te ste reo sco pic pho to gra phs of Ko Êcie -

li ska, Za ko pa ne, and its envi rons,” the pa per wro te, “next year he in tends to

sup ple ment his won der ful col lec tion of pic tu res of our mo un ta ins, which mo re

and mo re pe ople from Po land and abro ad are vi si ting.”

Aro und 1860 Me le cjusz Dut kie wicz, who was com mis sio ned by Lu dwig An ge -

rer’s Vien ne se ate lier to ma ke pho to gra phs of the Car pa thians, ca me to the Ta tras. Only

two photographs have su rvi ved from this expedition: one re pu ted to be the ear liest view

of Za ko pa ne, showing Na wsie, what was then the vil la ge cen tre with St. Cle ment’s Church

and the hi gh lan ders’ cot ta ges. We don’t know how ma ny and what other pic tu res he to ok.

Eleven years later, in 1871, the Ber li ner Lu dwig Eich born, then pro prie tor of the lo cal es ta -

te, wan ted to ad ver ti se Za ko pa ne and the Ta tras, and in vi ted the Ger man pho to gra pher

Pro fes sor Her mann Wil helm Vo gel from Ber lin. Vo gel’s work in the Ta tras was pu bli shed in

the sa me year in Ber lin in an al bum of 18 pic tu res en ti tled Die ho he Ta tra.

In the 1870’s Ka rol Di vald star ted his pho to gra phic work on the so uthern si de of the Ta tras.

When the Hun ga rian Car pa thian so cie ty was fo un ded in 1873 Di vald be ca me an ac ti ve

mem ber. En co ura ged by this or ga ni sa tion, in the sa me year he took a se ries of 30 Ta tran

pho to gra phs, and ano ther 40 in 1876. The pic tu res in his al bums we re chie fly of the Slo vak

Ta tras, which then be lon ged to Hun ga ry, but he al so to ok so me pho to gra phs on the Po lish

si de, in c lu ding La ke Mor skie Oko. His work re pre sen ted in this al bum co mes from the

col lec tions A magas Tátrából. Aus der hohen Tatra, and A Közpon ti Kárpátok ból. Aus den

Cen tra l -Kar pa then, pu bli shed in 1876 and 1879.

The Po lish Ta tra So cie ty, To wa rzy stwo Ta trzaƒ skie, which was fo un ded in 1873, qu ic kly

appreciated the im por tan ce of pho to gra phy for the pro mo tion of the Ta tras. Thanks to

Wa le ry El jasz, a Cra co vian ar tist and one of the So cie ty’s most di stin gu ished cam pa igners

and com pi lers of the first Ta tran gu ide bo oks, the wel l -k nown pho to gra pher Awit Szu bert

of Kraków was en ga ged to ta ke pic tu res of Ta tran land sca pes.

The So cie ty’s re cords show that in 1876-1878 Szu bert to ok 59 pho to gra phs of the Ta tras.

In Fotograf Polski in 1932 Alek san der Ma cie sza de scri bed Szu bert as fol lows, “In his la ter

expe di tions, in 1877 and 1878, he used a rub ber tent and a si mi lar por ta ble dar kro om,

which al lo wed him to spend 10 to 14 days up in the mo un ta ins. He wo uld send two men

in to Za ko pa ne eve ry day for pro vi sions. J´ drzej Wa la Se nior and Ju nior, Woj ciech Gà sie -

ni ca Gład czan, Ba chle da, Woj ciech Roj, the P´k sa bro thers, and so me other Hi gh lan ders

ac ted as his gu ides.”3

Szu bert cho se his sub jects on the ad vi ce of Wa le ry El jasz, as his cor re spon den ce shows.

He pho to gra phed Za ko pa ne and the Ko Êcie li ska and the valley Dolina Strà˝yska. He al so

went up in to the hi gher parts, the Ha la Gà sie ni co wa alpine me adow, La ke Mor skie Oko,

and the Val ley of the Fi ve Po lish Tarns. In later years he clim bed Krzy˝ ne, Za wrat, and Czer -

wo ne Wier chy to ta ke pa no ra mic views. He al so at ten ded to the “Hun ga rian si de”, which

was po pu lar with Po lish hi kers, the “Whi te Wa ter Val ley“, whe re he to ok a pic tu re of so me

hi gh land she pherds, and a valley and lake. The Tatra So cie ty com mis sio ned him to

pho to graph a gro up of “Za ko pa nians”, with Le opold Âwierz and the best Ta tran gu ides.


From 1876 Szu bert’s pic tu res star ted ap pe aring in a se ries special of al bums: Al bum wi do ków

ta ta rzaƒ skich (1876), Wi do ki z Tatr i Pie nin (1878), Wi do ki Tatr i Pod ha la (1879), and Al bum

wi do ków ta trzaƒ skich (1901). In 1889, 1891-1893, and 1896-1901 the Ta tra So cie ty pu bli -

shed his pho to gra phs in a se ries of he lio gra phic col lec tions.

Ano ther per son Walery Eljasz tried to interest in Tatran photography in the 1880s was his

clo se friend Sta ni sław Bi zaƒ ski. A list of pho to gra phic views of the Ta tras ma de by Jó zef

Gło gow ski for Bi zaƒ ski’s ate lier has su rvi ved in El jasz’s pa pers from the col lec tions of

Wi told Pa ry ski. This de ta iled sche du le in di ca tes that all the pic tu res si gned by Sta ni sław

Bi zaƒ ski and sub se qu en tly pu bli shed in his al bums had in fact be en ta ken by Gło gow ski,

who was in his employ. Be twe en Au gust 19th and 30th 1889 he ma de 86 pho to gra phs, in

the area of Ha la Gà sie ni co wa, the Val ley of the Fi ve Po lish Tarns, La ke Mor skie Oko, the

Whi te Wa ter and the valley Dolina KoÊcieliska, Ma ła Łà ka (Small Me adow), and the po pu -

lar mo un ta in gul lies – the Strà y ska, Bia łe go, and Za Bram kà. In Za ko pa ne Gło gow ski pho -

to gra phed El jasz’s ho use at Sta ra Po la na, Fa ther Jó zef Sto lar czyk, and the gu ides. Not much

is known abo ut Gło gow ski. His na me ap pe ars in the li sts of as si stants em ploy ed in the Cra -

co vian pho to gra phic stu dios in 1911. By that ti me the Bi zaƒ ski fa mi ly no lon ger had an ate -

lier, and Gło gow ski was em ploy ed by Pretzl in the He lios Stu dio. In his bo ok on the hi sto -

ry of Po lish pho to gra phy Alek san der Ma cie sza men tions a Jó zef Gło gow ski he met in the

1930s, who was then one of the ol dest Cra co vian pho to gra phers.

After Bi zaƒ ski’s de ath in 1890 the stu dio pu bli shed ano ther two col lec tions of the Ta tras

in 1900, Wi do ki Tatr w fo to gra fiach Sta ni sła wa Bi zaƒ skie go fo to gra fa w Kra ko wie

(50 photographs), and Wi do ki z Tatr (20 photos). He lio gra phic col lec tions of the Bi zaƒ ski

pho to gra phs we re is su ed by the Ta tra So cie ty in 1890, 1891, 1893, 1894, and 1901. The Bi zaƒ -

ski pic tu res cre ate an im pres sion of ori gi nali ty and se em to re flect the pho to gra pher’s per so -

nal pre fe ren ces, or perhaps Eljasz's suggestions. Most of them had a “dia go nal” com po si tion

in an ap pro xi ma te ly squ are lay out. The photographer was fa sci na ted by wa ter and the

roc ky stret ches of the mo un ta ins. He to ok pic tu res from va rio us lo ca tions of the wa ter fall

ter ra ces of Wo do grz mo ty Mic kie wi cza waterfall, and of the mo un ta in stre ams in the Whi te

Wa ter and the valley Dolina KoÊcieliska with the ir hu ge bo ul ders in the fo re gro und.

The photographer al so pho to gra phed pla ces which had not be en po pu lar

sub jects be fo re, such as the outflow of La ke Mor skie Oko and the valley

Dolina Małej Łàki.

The re is a pre va lent, tho ugh mis gu ided opi nion that the extant 19th -cen tu ry

pho to gra phs of Za ko pa ne and the Ta tras pre sent a re cord of just abo ut eve ry -

thing that hap pe ned in the area in tho se years. Per haps when we lo ok at the se

in tri gu ing views we are mi sled in to be lie ving such sto ries.

If we com pa re the da tes when they we re ma king the ir pho to gra phs – 1859 and

1861 for Rze wu ski; 1860, Melecjusz Dutkiewicz; Her mann Vo gel in 1871, Di vald

from aro und 1873; Szu bert around 1871-78, 1881 and la ter; Stanisław Bi zaƒ ski,

1885, and Gło gow ski for Bi zaƒ ski, 1889 – we shall see that the ir col lec tions we -

re cre ated over in te rvals of se ve ral years but the ir sub ject ran ge was li mi ted.

They ca me to Za ko pa ne for short stays with the aim of pho to gra phing just

views of the Ta tras, Kuê ni ce, or the vil la ge it self, per haps the Hi gh lan ders. Tho se

we re the sub jects that we re ta ken in tho se days; that’s what was con si de red in te re sting.

The ir pho to gra phs we re sta te - o f -the - art in terms of con tem po ra ry tech no lo gy; the idea in

the se ear ly pic tu res was to ob ta in a fa ith ful re pro duc tion of the sub ject, which is in va lu -

able for us to day. They had no fo re bo dings that they we re pho to gra phing land sca pes

which wo uld so on be un der go ing chan ge. The ir views of the Ta tras are pho to gra phs of

a sub li me ar ti stic qu ali ty; it is not so much the cho ice of sub ject as the ir ke en po wer

19

TATRY

Cz

as

zn

ieru

ch

om

iały

T

ime

Sto

od

Sti

ll

To wa rzy stwa Ta trzaƒ skie go sfo to gra fo wał gru p´ „Za ko pia nów” z Le opol dem Âwie rzem

i pierw szo rz´d nych prze wod ni ków ta trzaƒ skich. Od ro ku 1876 zdj´ cia Szu ber ta uka zy wa -

ły si´ w specjalnie przygotowanych te kach za ty tu ło wa nych Al bum wi do ków ta trzaƒ skich

(1876), Wi do ki z Tatr i Pie nin (1878), Wi do ki Tatr i Pod ha la (1879), Al bum wi do ków ta trzaƒ -

skich (1901). W la tach 1889, 1891-1893, 1896-1901 To wa rzy stwo Ta trzaƒ skie wy da wa ło je go

zdj´ cia w se riach he lio gra wiur.

Wa le ry El jasz w la tach osiemdziesiàtych XIX wieku próbował rów nie˝ zainteresowaç fo to -

gra fo wa niem Tatr za przy jaê nio ne go z nim Sta ni sła wa Bi zaƒ skie go. W za pi skach El ja sza,

w zbio rach po Wi tol dzie Pa ry skim, za cho wał si´ „Spis zdj´ tych we fo to gra fii wi do ków ta -

trzaƒ skich przez Józefa Gło gow skie go dla za kła du St. Bi zaƒ skie go”. Do kład ny, da to wa ny

spis wi do ków wska zy wał by, ˝e wszyst kie zdj´ cia do wy da nych póê niej al bu mów, au to ry -

zo wa ne przez Sta ni sła wa Bi zaƒ skie go, wy ko nał Gło gow ski, którego zatrudniono do tego

zadania. Od 19 do 30 sierp nia 1889 ro ku wy ko nał on łàcz nie 86 zdj´ç. Fo to gra fo wał w re -

jo nie Ha li Gà sie ni co wej, Do li ny Pi´ ciu Sta wów Pol skich, Mor skie go Oka, Do li ny Bia łej Wo -

dy, Ko Êcie li skiej, Ma łej Łà ki i po pu lar nych do li nek re glo wych: Strà y skiej, Bia łe go, Za

Bram kà. W Za ko pa nem Gło gow ski sfotografował ksi´dza Jó ze fa Sto lar czy ka i prze wod ni -

ków oraz dom El ja sza na Sta rej Po la nie. O Gło gow skim nie wie le wia do mo. Na zwi sko jego

po ja wia si´ w spi sie po moc ni ków za trud nio nych w kra kow skich za kła dach fo to gra ficz -

nych w ro ku 1911. Wów czas Bi zaƒ scy nie pro wa dzi li ju˝ za kła du, a Gło gow ski pra co wał

u Pret zla w za kła dzie „He lios”. Alek san der Ma cie sza w Hi sto rii fo to gra fii pol skiejwy mie nia

Jó ze fa Gło gow skie go, z któ rym miał kon takt w la tach trzydziestych dwudziestego wie ku,

ja ko jed ne go z naj star szych wów czas fo to gra fów kra kow skich.

Po Êmier ci Bi zaƒ skie go w 1890 roku za kład przy go to wał i wy dał w 1900 roku dwie te ki

zdj´ç: Wi do ki Tatr w fo to gra fiach Sta ni sła wa Bi zaƒ skie go fo to gra fa w Kra ko wie (50 zdj´ç)

iWi do ki z Tatr (20 zdj´ç). W la tach 1890, 1891, 1893, 1894, 1896, 1901 zdj´ cia ta trzaƒ skie

z za kła du Bi zaƒ skie go po ja wi ły si´ rów nie˝ ja ko he lio gra wiu ry wy da ne przez To wa rzy -

stwo Ta trzaƒ skie. Fo to gra fie z te ki Bi zaƒ skie go ro bià wra e nie ory gi nal nych uj´ç, po dyk to -

wa nych byç mo˝e oso bi sty mi upodo ba nia mi fo to gra fa lub sugestiami Walerego Eljasza.

Au tor kom po nu je zwy kle „po prze kàt nej”, w for ma cie zbli o nym do kwa dra tu. Fa scy nu je

go wo da i ska li ste par tie gór; fo to gra fu je w ró˝ nych miej scach pro gi Wo do grz mo tów Mic -

kie wi cza i gór skie po to ki w do li nach Bia łej Wo dy czy Ko Êcie li skiej, z ogrom ny mi ka mie nia -

mi, oto cza ka mi na pierw szym pla nie. Fo to gra fu je rów nie˝ miej sca do tàd nie b´ -

dà ce po pu lar ny mi te ma ta mi, jak wy pływ z Mor skie go Oka, Do li n´ Ma łej Łà ki.

Zna na jest nie słusz na opi nia, ˝e na za cho wa nych dziewi´tnastowiecznych fo to -

gra fiach ta trzaƒ skich i za ko piaƒ skich zo sta ło utrwa lo ne nie mal wszyst ko, co zda -

rzy ło si´ w Ta trach i pod Ta tra mi w tam tych la tach. Mo˝ li we, ˝e oglà da jàc su ge -

styw ne fo to gra fie ta trzaƒ skie, ule ga my ta kie mu złu dze niu. Cz´ sto te˝ to, co wie -

my, mo e od dzia ły waç na to, co oglà da my. Po rów nu jàc da ty, kie dy fo to gra fo wa li:

Walery Rze wu ski (1859 i 1861), Marcin Ol szyƒ ski (1860), Melecjusz Dut kie wicz

(1860), Her mann Vo gel (1871), Ka rol Di vald (od ok. 1873), Awit Szu bert (od lat

1871-1878, 1881 i póê niej), Stanisław Bi zaƒ ski (1885) i Jó zef Gło gow ski dla Bi zaƒ -

skie go (1889) zo ba czy my, ˝e ze sta wy zdj´ç po szcze gól nych fo to gra fów po wsta -

wa ły w kil ku let nich od st´ pach cza so wych i ich te ma ty ka by ła ogra ni czo na. Przy -

je˝ d˝a li do Za ko pa ne go na krót kie po by ty, z za mia rem sfo to gra fo wa nia tyl ko wi do ków ta -

trzaƒ skich, Kuê nic czy sa mej wsi, ewen tu al nie gó ra li – ta kie te ma ty si´ wte dy fo to gra fo wa -

ło, to uzna wa no za cie ka we.

By ły to fo to gra fie na naj wy˝ szym po zio mie tech ni ki, a ide´ tych wcze snych zdj´ç sta no wi -

ło wia ry god ne przed sta wie nie wy bra ne go te ma tu, co dzi siaj jest dla nas nie zmier nie cen -

ne. ÓwczeÊni fotografowie nie prze czu wa li, ˝e fo to gra fu jà pej za e, któ re nie dłu go zmie nià


8


INajstarsze zdj´cia Zakopanego i Kuênic

Fotografie stereoskopowe Tatr Walerego Rzewuskiego

Fotografie Tatr Hermanna Vogla i Karola Divalda

The earliest photographs of Zakopane and Kuênice

Stereoscopic photographs of the Tatras by Walery Rzewuski

Photographs by Hermann Vogel and Karol Divald


Zakopane, a large

and extensive village,

a recently founded

parish (in 1847)

with a newly built

church, close up

to the north side

of the Tatras,

has became a regular

summer centre

for holidaymakers

coming here to tour

the mountains

and drink the ˝´tyca

ewe’s milk,

and for those

wanting to rest

in the delightful

countryside.

Walery Eljasz, 1874

„Zakopane,

wieÊ bardzo

rozległa, z Êwie˝o,

bo w roku 1847

ufundowanym probostwem

i nowo zbudowanym

koÊciółkiem,

pod samymi Tatrami

od północnej strony,

stała si´ stałym

letnim siedliskiem goÊci

przybywajàcych tu

dla zwiedzenia gór,

dla picia ˝´tycy

lub szukajàcych

wytchnienia wÊród

uroczej przyrody.

Walery Eljasz,

1874

Awit Szubert

9. Droga do Zakopanego,

lata 1876-1878, 140 x 220 mm

9. The road to Zakopane,

1876-1878, 140 x 220 mm

Najstarsze zdj´cia Zakopanego i Kuênic

The earliest photographs of Zakopane and Kuênice

9


39

TATRY

cz

´Ê

ç I

p

art

I

Awit Szubert

10. Giewont ze Skibówek,

lata 1876-1878, 135 x 215 mm

10.Mount Giewont viewed from Skibówki,

1876-1878, 135 x 215 mm

10


Awit Szubert

11. Giewont z Równi Krupowej,

lata 1876-1878, 145 x 220 mm

11. Mount Giewont viewed from Równia

Krupowa, 1876-1878, 145 x 220 mm

Melecjusz Dutkiewicz

12. Najstarsza znana fotografia

Zakopanego z ul. KoÊcieliskà i koÊciołem

pw. Êw. Klemensa, 1860, 210 x 170 mm

12. The earliest known photograph of

Zakopane, with ulica KoÊcieliska and

St. Clement's Church, 1860, 210 x 170 mm

Dawniej jeêdziło si´ do Zakopanego furà z samego Krakowa, gdzie od pierwszych dni czerwca poczàwszy,

wi´ksza cz´Êç rynku kleparskiego bieliła si´ płótnami t. zw. budek góralskich. Tam po raz pierwszy widziało

si´ górali w serdakach, w kapeluszach z „kostkami”, w obcisłych portkach z białego sukna z niebieskimi

lampasami, w skórzanych kierpcach na nogach, z fajeczkami w ustach. Był to widok dla Warszawiaków

zwłaszcza tak nowy, ˝e targujàc si´ z furmanami o cen´ wózka do Zakopanego, czynili to w sposób

sielankowy raczej, ni˝ kupiecki. Ferdynand Hoesick, 1939

In ol den ti mes one co uld ta ke a cart to Za ko pa ne from Cra cow. From the first days of Ju ne, Kle parz Mar ket

in Cra cow wo uld fill up with the whi te ca nvas ho ods of the hi gh lan ders’ wa gons. One wo uld see hi gh lan ders

the re, in the ir she ep skin wa ist co ats and coc kle - shell hats, in the ir ti gh t -fit ting, whi te wo ol len bre eches with

blue gal lo ons, le ather san dals on the ir fe et, and pi pes in the ir mo uths. Espe cial ly for Var so vians this was

a si ght so new that when they had to hag gle with the car ters over the fa re to Za ko pa ne, they wo uld do so

in an idyl lic, ra ther than in a mer can ti le way. Ferdynand Hoesick, 1939

11


41

TATRY

cz

´Ê

ç I

p

art

I

12


Walery Rzewuski

21. Kuênice, widok w kierunku Nosala,

lata 1859-1861, 84 x 72 mm

21. Kuênice, view in the direction of Nosal,

1859-1861, 84 x 72 mm

22. Dzier˝awiona przez Homolacsów huta

w Jaworzynie Spiskiej,

lata 1859-1861, 85 x 72 mm

22. The metalworks at Jaworzyna Spiska,

a Homolacs leasehold,

1859-1861, 85 x 72 mm

Hermann Vogel

23. Kuênice, widok w kierunku Nosala,

1871, 132 x 198 mm

23. Kuênice, view in the direction of Nosal,

1871, 132 x 198 mm

Awit Szubert

24. Młot Anny w Kuênicach,

lata 1876-1878, 137 x 220 mm

24. The Anna hammer, Kuênice,

1876-1878, 137 x 220 mm

21

22


47

TATRY

cz

´Ê

ç I

p

art

I

23

24


Fotografie stereoskopowe Tatr Walerego Rzewuskiego

Stereoscopic photographs of the Tatras by Walery Rzewuski

Kto raz wstàpi w tajemniczà Tatrów gł´bi´, kto raz odetchnie lekkim, wonnym ich powietrzem, kto

zapozna si´ z tym najpoczciwszym w Êwiecie ludem, pod ich opiekà i w ich cieniu wzrosłym, ten

niezawodnie zostawi tam połow´ serca; bo te wspaniałe szczyty, te czarujàce doliny, rozkoszne

polany, bystre potoki jakiÊ niepoj´ty wpływ wywierajà na całà istot´ człowieka,

wabià i przywiàzujà do siebie tak silnie, ˝e t´sknimy za nimi jakby za drogà sercu osobà.

Maria Steczkowska, 1858

Whoever enters the mysterious depth of the Tatras just once, whoever takes a breath of their light,

fragrant air, whoever meets that most decent folk in the world nurtured in their care and in their

shade, will undoubtedly leave half his heart there; for all those splendid summits, those charming

vales, delightful meadows, those swift streams exert an incomprehensible effect on the entire

human person; they enchant and attract us so strongly that we miss them as if they were a dear

person. Maria Steczkowska, 1858

25. Dolina KoÊcieliska w okolicy Pisanej

Skały, 1861, 84 x 71 mm

25. The valley Dolina KoÊcieliska in the

area of Pisana Skała rock, 1861, 84 x 71 mm

26. Dolina Strà˝yska przy Kominach,

1861, 85 x 72 mm

26. The valley Dolina Strà˝yska near

Kominy, 1861, 85 x 72 mm

27. Siklawa w Dolinie Strà˝yskiej,

1861, 80 x 70 mm

27. The Siklawa waterfall in the valley

Dolina Strà˝yska, 1861, 80 x 70 mm

28. Dolina za Bramkà, 1861, 85 x 72 mm

28. The valley Dolina za Bramkà,

1861, 85 x 72 mm

25


49

TATRY

cz

´Ê

ç I

p

art

I

26

27

28


29

30

31


51

TATRY

cz

´Ê

ç I

p

art

I

29. Dolina za Bramkà, 1861, 84 x 72 mm

29. The valley Dolina za Bramkà,

1861, 84 x 72 mm

30. Wywierzysko Bystrej na Kalatówkach,

1861, 84 x 72 mm

30. The Bystra Spring on Kalatówki

meadow, 1861, 84 x 72 mm

31. Dolina Pi´ciu Stawów Polskich,

1861, 80 x 71 mm

31. Valley of the Five Polish Tarns,

1861, 80 x 71 mm

32. Dolina KoÊcieliska przy Raptawickiej

Turni, 1861, 85 x 77 mm

32. The valley Dolina KoÊcieliska near the

Raptawicka Turnia fell, 1861, 85 x 77 mm

33. Skała Pisana w Dolinie KoÊcieliskiej,

1861, 84 x 71 mm

33. Pisana Rock in the valley

Dolina KoÊcieliska, 1861, 84 x 71 mm

34. Szałasy na Polanie Pysznej w Dolinie

KoÊcieliskiej, 1861, 83 x 72 mm

34. Huts on the Polana Pyszna alpine

clearing in the valley Dolina KoÊcieliska,

1861, 83 x 72 mm 32

33

34


Fotografie Hermanna Vogla Photographs by Hermann Vogel

35. Hala Królowa, 1871, 140 x 195 mm

35. The Hala Królowa mountain meadow,

1871, 140 x 195 mm

36. Dolina KoÊcieliska koło Bramy

Kraszewskiego, 1871, 182 x 142 mm

36. The valley Dolina KoÊcieliska near

the Brama Kraszewskiego pass,

1871, 182 x 142 mm

35


53

TATRY

cz

´Ê

ç I

p

art

I

36


Giewont jest prawdziwym królem tej okolicy; z całego łaƒcucha najbardziej

naprzód wysuni´ty, wydaje si´ najwy˝szym, najlepszym ze wszystkich turni.

Mieszkaƒcy Zakopanego nazywajà go ojcem, majà dla niego jakieÊ szczególne

powa˝anie. Szczerbina jego słu˝y im za zegar; gdy słoƒce nad nià si´ wzniesie,

jest właÊnie południe. Maria Steczkowska, 1858

Giewont is the real king of the area; jutting out furthest forward of the entire range,

it seems the highest, the best of all the fells. The inhabitants of Zakopane call

Giewont their father and they hold it in a special kind of respect. Its ridge serves

them for a sundial; when the sun rises over it it’s exactly midday.

Maria Steczkowska, 1858

37 38


55

TATRY

cz

´Ê

ç I

p

art

I

37. Polana Strà˝yska, 1871, 196 x 151 mm

37. The Strà˝yska clearing,

1871, 196 x 151 mm

38. Wywierzysko Bystrej na Kalatówkach,

1871, 195 x 147 mm

38. Bystra Spring on Kalatówki meadow,

1871, 195 x 147 mm

39. Dziki las w okolicy Wywierzyska

Bystrej, 1871, 142 x 200 mm

39. Forest near Bystra Spring,

1871, 142 x 200 mm

39


40. Wielki Staw w Dolinie Pi´ciu Stawów

Polskich, 1871, 127 x 203 mm

40. The Great Tarn, Valley of the Five

Polish Tarns, 1871, 127 x 203 mm

40


57

TATRY

cz

´Ê

ç I

p

art

I

Fotografie Karola Divalda Photographs by Karol Divald

41. Morskie Oko, ok. 1873, 115 x 160 mm

41. Lake Morskie Oko, c. 1873, 115 x 160 mm

41


42. Wielki Wodospad w Dolinie Małej

Zimnej Wody, ok. 1873, 162 x 124 mm

42. The Great Waterfall in the valley

Dolina Małej Zimnej Wody, c. 1873,

162 x 124 mm

43. Wodospad w Dolinie Małej Zimnej

Wody, ok. 1873, 163 x 124 mm

43. Waterfall in the valley Dolina Małej

Zimnej Wody, c. 1873, 163 x 124 mm

Na południowych stokach Tatr zbierał widoki Karol Divald fotograf z Preszowa, i te sprzedaje na W´grzech

(w Kie˝marku, w Szmeksie) (…) Po Niemczech rozeszło si´ ju˝ du˝o fotografii Tatr zdj´tych z natury

przez Dr. Hermanna Vogla z Berlina… Walery Eljasz, 1881

Divald, a photographer from Presov, took views of the southern slopes of the Tatras; and he is selling them in Hungary

(in Kie˝mark and Schmecks)… Many photographs of the Tatras made directly from nature by Dr. Hermann Vogel of

Berlin have already been distributed throughout Germany. Walery Eljasz, 1881

44. Łomnicka Koleba w Dolinie Małej

Zimnej Wody. Nad nià urwiska Łomnickiej

Grani, ok. 1873, 162 x 123 mm

44. Łomnicka Shelter in the valley Dolina

Małej Zimnej Wody, and the ridge

Łomnicka Graƒ, c. 1873, 162 x 123 mm

42 43


59

TATRY

cz

´Ê

ç I

p

art

I

44


45


61

TATRY

cz

´Ê

ç I

p

art

I

45. Valley of the Five Tarns of Spisz.

Left to right: Czerwona Ławka, Mały

Lodowy, Kopa Lodowa, Lodowy,

c. 1873, 123 x 161 mm

46. The tarn Długi Staw in the valley

Dolina StaroleÊna, and the peaks

of Mały Jaworowy and Jaworowy,

c. 1873, 124 x 162 mm

Awit Szubert

47. Dolina Białego (fragment),

ok. 1891

47. The valley Dolina Białego (detail),

c. 1891

45. Dolina Pi´ciu Stawów Spiskich.

Od lewej: Czerwona Ławka, Mały Lodowy,

Kopa Lodowa, Lodowy,

ok. 1873, 123 x 161 mm

46. Długi Staw w Dolinie StaroleÊnej

z Małym Jaworowym i Jaworowym,

ok. 1873, 124 x 162 mm

46


251

TATRY

Sp

is t

reÊ

ci

Co

nte

st

Spis treÊci

Wst´p 14

Czas znie ru cho mia ły Anna Liscar, Stefan Okołowicz 17

Ta try na daw nej fo to gra fii Ja cek Kol bu szew ski 27

I

Najstarsze zdj´cia Zakopanego i Kuênic 38

Fotografie stereoskopowe Tatr Walerego Rzewuskiego 48

Fotografie Tatr Hermanna Vogla 52

Fotografie Tatr Karola Divalda 57

II

Fotografie Awita Szuberta 64

Przewodnicy 88

III

Wycieczki „bez programu” 94

Fotografie Tatr Józefa Głogowskiego dla Zakładu

fotograficznego Stanisława Bizaƒskiego 106

Panoramy 126

Wycieczka na Lodowy 130

IV

„Tatry straciłyby niezawodnie połow´ swojego uroku

bez swoich mieszkaƒców…” 140

V

Stacja Klimatyczna 168

Styl zakopiaƒski 180

… potwornoÊç ludzkich prze˝yç na tle

pi´knoÊci natury… 188

VI

Taternictwo i narciarstwo wysokogórskie 204

Biogramy fotografów 245

Literatura w wyborze 250

èródła cytatów 250

Contest

Introduction 14

Ti me Sto od Still Anna Liscar, Stefan Okołowicz 17

The Ta tras in Vin ta ge Pho to gra phs Ja cek Kol bu szew ski 27

I

The earliest photographs of Zakopane and Kuênice 38

Stereoscopic photographs of the Tatras by Walery Rzewuski 48

Photographs by Hermann Vogel 52

Photographs by Karol Divald 57

II

Photographs by Awit Szubert 64

Guides 88

III

Unplanned expeditions 94

Józef Głogowski's Tatran photographs for Stanisław Bizaƒski's

photographic Studio 106

Panoramic views 126

Expedition up Lodowy Mountain 130

IV

”The Tatras would certainly lose half their charm

were it not for their inhabitants…” 140

V

The Health Resort 168

The Zakopane Style 180

… the dreadfuless of human experience against

a background of natural beauty… 188

VI

High-altitude climbing and skiing 204

Biographies of the photographers 245

Selected reference materials 250

Sources of quotes 250

202

166

138

92

62

3636

62

92

138

166

202


Wybór, układ i opracowanie fotografii – Teresa Jabłoƒska, Anna Liscar, Stefan Okołowicz

Konsultacja – Witold Henryk Paryski

Koncepcja i opracowanie graficzne – Lech Majewski

Redakcja – Teresa Jabłoƒska, Joanna Kułakowska-Lis

Tłumaczenie – Teresa Bałuk-Ulewiczowa

Korekta – Bogdana Kłeczkowa, Joanna Kułakowska-Lis, Adrian Smith

Współpraca przy przygotowaniu materiału ilustracyjnego – Monika Patyczek

Fotografie pochodzà ze zbiorów:

MUZEUM TATRZA¡SKIEGO IM. DRA TYTUSA CHAŁUBI¡SKIEGO

10, 12, 14, 15, 25, 28, 33, 34, 41-46, 49, 51, 54, 55, 60, 64, 66, 68, 70, 76, 78-80, 95-97, 99, 100, 120-122, 125, 127-131, 135-139,

141 (a, b, c), 143, 146, 150, 151, 155, 158-165, 169, 172, 176-184, 188, 189, 191, 192, 197, 198, 201, 202, 204-206, 208-212,

214-216, 219-221, 223-233, 236, 245, 340, 341

ZOFII RADWA¡SKIEJ-PARYSKIEJ I WITOLDA H. PARYSKIEGO (OBECNIE W OÂRODKU DOKUMENTACJI TATRZA¡SKIEJ

IM. ZOFII I WITOLDA HENRYKA PARYSKICH TATRZA¡SKIEGO PARKU NARODOWEGO)

6-9, 11,13, 16-24, 26, 27, 29-32, 35-40, 47, 50, 52, 53, 56-59, 62, 63, 65, 67, 69, 71-75, 77, 81-94, 98, 101-119, 123, 124,

126, 132-134, 140, 142 (a, b, c), 144, 145, 147, 152-154, 156, 157, 166-168, 170, 171, 173-175, 186, 187, 190, 193-196, 199,

200, 203, 207, 213, 222, 261-266, 268, 269, 271-275

CENTRALNEJ BIBLIOTEKI GÓRSKIEJ PTTK W KRAKOWIE

1-5, 260, 276-283, 286-309, 311, 312

VILLE DE CHALON-SUR-SAÔNE, FRANCE, MUSÉE NICÉPHORE NIÉPCE W CHALON-SUR-SAÔNE

148, 149

EWY FRANCZAK I STEFANA OKOŁOWICZA

61, 185, 217, 218, 234, 235, 237-244, 246-259, 267

HENRYKA RÑCZKI

270

EWY ˚UŁAWSKIEJ

325, 327

Ponadto wykorzystano fotografie opublikowane w „Pami´tniku Towarzystwa Tatrzaƒskiego”,

w rocznikach 1906, 1908-1911 i 1914: 336-339, 342 oraz w „Taterniku” w rocznikach 1908-1912: 328-335

Fotografia na okładce: Walery Eljasz, Widok z Nosala na Kuênice Zakopiaƒskie, fragment, 1893

Przygotowanie do druku – Jacek Jutrzenka / JML, Warszawa

Druk – OZGraf, Olsztyƒskie Zakłady Graficzne SA

© copyright by BOSZ

© copyright photographs by Muzeum Tatrzaƒskie and Tatrzaƒski Park Narodowy

© copyright photographs by the owners

Wydanie drugie

˚adna cz´Êç niniejszej publikacji nie mo˝e byç wykorzystywana bez pisemnej zgody właÊcicieli zdj´ç i wydawców.

Wydawca – BOSZ

38-622 Olszanica 311

Biuro: ul. Przemysłowa 14, 38-600 Lesko

tel. + 48 13 469 90 00, 469 90 10

fax + 48 13 469 61 88

[email protected]

www.bosz.com.pl

ISBN 978-83-7576-162-7

Współwydawca – Muzeum Tatrzaƒskie im. dra Tytusa Chałubiƒskiego

34-500 Zakopane, ul. Krupówki 10

tel. +48 18 201 52 05, 201 29 35

tel/fax. +48 18 206 38 72

[email protected]

www.muzeumtatrzanskie.pl

ISBN 83-914913-3-1

Składamy serdeczne podzi´kowania Dyrekcji Tatrzaƒskiego Parku Narodowego

w Zakopanem za współprac´ przy drugim wydaniu albumu.

Pami´ci Zofii Radwaƒskiej-Paryskiej i Witolda Henryka Paryskiego

Selection, arrangement, and editing of photographs – Teresa Jabłoƒska, Anna Liscar, Stefan Okołowicz

Consultant – Witold Henryk Paryski

Graphic design – Lech Majewski

Editors – Teresa Jabłoƒska, Joanna Kułakowska-Lis

Translation – Teresa Bałuk-Ulewiczowa

Proof-reading – Bogdana Kłeczkowa, Joanna Kułakowska-Lis, Adrian Smith

Material selection Assistant – Monika Patyczek

The photographs come from the following collections:

MUZEUM TATRZA¡SKIEGO IM. DRA TYTUSA CHAŁUBI¡SKIEGO

10, 12, 14, 15, 25, 28, 33, 34, 41-46, 49, 51, 54, 55, 60, 64, 66, 68, 70, 76, 78-80, 95-97, 99, 100, 120-122, 125, 127-131, 135-139, 141 (a,b,c),

143, 146, 150, 151, 155, 158-165, 169, 172, 176-184, 188, 189, 191, 192, 197, 198, 201, 202, 204-206, 208-212, 214-216, 219-221,

223-233, 236, 245, 340, 341

ZOFIA RADWA¡SKA-PARYSKA & WITOLD H. PARYSKI

6-9, 11,13, 16-24, 26, 27, 29-32, 35-40, 47, 50, 52, 53, 56-59, 62, 63, 65, 67, 69, 71-75, 77, 81-94, 98, 99, 101-119, 123, 124, 126, 132-134,

140, 142 (a,b,c), 144, 145, 147, 152-154, 156, 157, 166-168, 170, 171, 173-175, 186, 187, 190, 193-196, 199, 200, 203, 207, 213, 222,

261-266, 268, 269, 271-275

THE PTTK CENTRAL MOUNTAIN LIBRARY, KRAKÓW

1-5, 260, 276-283, 286-309, 311, 312

VILLE DE CHALON-SUR-SAÔNE, FRANCE, MUSÉE NICÉPHORE NIÉPCE, CHALON-SUR-SAÔNE

148, 149

EWA FRANCZAK AND STEFAN OKOŁOWICZ

61, 185, 217, 218, 234, 235, 237-244, 246-259, 267

HENRYK RÑCZKA

270

EWA ˚UŁAWSKA

325, 327

Some photographs were previously published in “Pami´tnik Towarzystwa Tatrzaƒskiego” – vol. 1906, 1908-1911 and 1914:

336-339, 342 and in “Taternik” – vol. 1908-1912: 328-335

Cover photograph: Walery Eljasz, View of Kuênice Zakopiaƒskie from Mount Nosal, part, 1893.

Pre-press – Jacek Jutrzenka / JML, Warszawa

Printed by – OZGraf, Olsztyƒskie Zakłady Graficzne SA

© copyright by BOSZ

© copyright photographs by Muzeum Tatrzaƒskie and Tatrzaƒski Park Narodowy

© copyright photographs by the owners

Second Edition

No part of this publication may be reproduced without the prior written permissiom of both the photographs

copyright owners and the above publishers of this book.

Publisher – BOSZ

38-622 Olszanica 311

Office: ul. Przemysłowa 14, 38-600 Lesko

tel. + 48 13 469 90 00, 469 90 10

fax + 48 13 469 61 88

[email protected]

www.bosz.com.pl

ISBN 978-83-7576-162-7

Co-Publisher – Muzeum Tatrzaƒskie im. dra Tytusa Chałubiƒskiego

34-500 Zakopane, ul. Krupówki 10

tel. +48 18 201 52 05, 201 29 35

tel/fax. +48 18 206 38 72

[email protected]

www.muzeumtatrzanskie.pl

ISBN 83-914913-3-1

We would like to thank the Management of the Tatra National Park,

Zakopane, for their help in the making of this album.

In Memoriam Zofia Radwaƒska-Paryska and Witold Henryk Paryski

T

A

T

RY

T

A

T

RY


Fotografie Tatr i Zakopanego 1859-1914 Photographs of … · 2012. 12. 14. · Wst´pOd czasu...

Documents

Transcript of Fotografie Tatr i Zakopanego 1859-1914 Photographs of … · 2012. 12. 14. · Wst´pOd czasu...