FORMA PIEŚNI

JEDNOCZĘŚCIOWA FORMA PIEŚNI

Jednoczęściowa forma pieśni jest złożona z jednego małego lub wielkiego okresu, w którym poprzednik i następnik łączą się na podstawie podobieństwa lub odmiany.

DWUCZĘŚCIOWA FORMA PIEŚNI

Dwuczęściowa forma pieśni powstaje przez połączenie dwóch okresów, z których drugi rozwija się motywicznie z pierwszym i łączy z nim na zasadzie wariantu.

TRZYCZĘŚCIOWA FORMA PIEŚNI (ABA)

Trzyczęściowa forma pieśni – część środkowa operuje odrębnym materiałem motywicznym.

KANON

Kanon – polifoniczna forma powstała w średniowieczu na gruncie muzyki ludowej; polega na ustawicznym imitowaniu się głosów przez cały ciąg utworu.

Poszczególne głosy kanonu opierają się na jednej linii melodycznej, ale wchodzą w różnych momentach przebiegu.

Literatura: kanony średniowieczne, występujące pod nazwami: rota, rondellus, caccia,

fuga, round itd. Summer is icumen in – 6-głosowy kanon wokalny, tzw. rota (z ok. 1310 r.) G. de Machault (XIV w.), Ballada nr 17 J. des Prés, Fuga trium vocum (kanon zagadkowy) G.P. Palestrina, Missa ad fugam in perpetuto canone M. Eckel, Kanon grupowy 16-głosowy (4 grupy kanoniczne 4-głosowe) H. Purcell, Kanony A. Caldara, Kanony G.Ph. Telemann, Kanony J.S. Bach, Musikalisches Opfer J.S. Bach, Kunst der Fuge J.S. Bach, Wariacje... J.J. Fux, Missa canonica J. Haydn, 24 kanony W.A. Mozart, 4 kanony zwierciadlane J. Brahms, 13 kanonów op. 113 na chór żeński

FUGA I INNE FORMY POLIFONICZNE

FUGA

Fuga (łac. ‘ucieczka’) – ustępy imitacyjne występują na przemian z innymi, swobodnie kontrapunktującymi.

ustępy są zwane epizodami

Pierwsze przeprowadzenie to ekspozycja fugi.Temat (tzw. dux – głos prowadzący) otrzymuje swą imitacyjną odpowiedź w głosie drugim (zwany comes – głos towarzyszący), po czym przechodzi przez wszystkie pozostałe głosy fugi.

Literatura: J.S. Bach, Wohltemperiertes Klavier (48 preludiów i fug) J.S. Bach, Kunst der Fuge J.S. Bach, Fugi organowe J.S. Bach, Fugi wokalne W.A. Mozart, Symfonia C-dur „Jowiszowa” (finał) L. van Beethoven, Fugi z sonat fortepianowych – B-dur, op. 106; As-dur,

op. 110 L. van Beethoven, Wielka fuga B-dur, op. 133 (na kwartet smyczkowy)

CHACONNE I PASSAGAGLIA

Oparte są na stale powtarzanej w basie frazie melodycznej, tzw. basso ostinato.

Literatura: J.S. Bach, Passacaglia c-moll (na organy) J.S. Bach, Chanconne d-moll z IV Sonaty (na skrzypce solo)

TOCCATA

Toccata – utwór na instrument klawiszowy, na przemian ustępy akordowe i pasażowe.

Literatura: J.S. Bach, toccaty organowe i klawesynowe

RONDO

Rondo w swej klasycznej postaci jest bardzo złożoną formą trzyczęściowej pieśni.Polega na przeplataniu jednego tematu głównego (lub całej grupy tematycznej), kilkakrotnie powracającego, innymi myślami, kontrastującymi z tematem i w rozmaity sposób przygotowującymi jego powrót.

Schematy: A-B-A1-B-A A-B-A-C-A A-B-A-C-A-B1-A A-B-A-C-A-D-A itp. A-B-A-C-A-D..., typowy dla francuskiej muzyki klawesynowej XVIII wieku

Temat główny – ritornel (lub refren)

Myśli poboczne – epizody (inaczej kuplety)

Rondo starofrancuskie: F. Couperin, ronda w Suitach klawesynowych J.-Ph. Rameu, ronda klawesynowe ze zbioru Pièces de clavecin

Rondo klasyczne: J. Haydn – finały Sonat na fortepian:

o e-moll (wg wyd. Petersa nr 2)o C-dur (nr 5)o D-dur (nr 7)

J. Haydn, finał Koncertu D-dur na fortepian (Rondo All’ungherese) W.A. Mozart, Ronda D-dur i a-moll na fortepian W.A. Mozart, finał serenady Eine kleine Nachtmusik L. van Beethoven, Ronda C-dur I G-dur, op. 51 na fortepian L. van Beethoven, finały wielu sonat na fortepian, m.in.:

o A-dur, op. 2 nr 2o Es-dur op. 7o D-dur op. 7

Rondo romantyczne i nowsze: C.M. Weber, finał Sonaty C-dur, op. 27 na fortepian C.M. Weber, Rondo brillante Es-dur, op. 62 na fortepian N. Paganini, finały Koncertów na skrzypce D-dur op. 6, h-moll na fortepian F. Chopin, Ronda na fortepian B. Woytowicz, Rondo rustico z 12 etiud na fortepian (nr 6)

SONATA, SYMFONIA, KONCERT, UWERTURA

Klasyczna forma sonaty kształtowała się w XVII i XVIII wieku.

Do jej powstania przyczyniły się różne formy dawniejsze, np. canzona, sonata da chiesa, czyli sonata kościelna, w końcu XVIII wieku składała się z czterech części: adagio – allegro – grave – allegro, oraz sonata da camera o budowie suity. Wzajemna wymiana elementów tych form oraz wpływy form innych, jak np. uwertury włoskiej i francuskiej, doprowadziły do powstania w połowie XVIII wieku formy już bardziej zbliżonej do sonaty. Dokonała się ona w twórczości Haydna i Mozarta w połowie XVIII wieku. Mówimy zatem oddzielnie o sonacie staroklasycznej lub przedklasycznej oraz o sonacie klasycznej, takiej jaka skrystalizowała się u klasyków wiedeńskich, a potem podlegała dalszemu rozwojowi.

Formy allegra sonatowego nie należy utożsamiać z sonatą, która jest formą cykliczną, tj. składa się z kilku zamkniętych w sobie i oddzielnych części, wiążących się w całość cyklu. Allegro sonatowe tworzy I część cyklu sonatowego. Opiera się ono w zasadzie na szeroko rozbudowanej trzyczęściowej formie pieśni.

Allegro sonatowe składa się z trzech części organicznie ze sobą powiązanych: ekspozycji, przetworzenia i repryzy. Zasadą tej formy jest dualizm tematyczny, tj. kontrast dwóch tematów, które w rozmaitym ustosunkowaniu wzajemnym przewijają się przez ekspozycję, przetworzenie i repryzę.

Ekspozycja – wprowadza słuchacza w materiał tematyczny utworu, przedstawia mu dwa zasadnicze tematy całości. Tematy te mogą mieć formę dwu- lub trzyczęściowej małej pieśni, tzn. być całą grupą tematyczną. Oba tematy kontrastują ze sobą tonacją i ogólnym charakterem.

Pomiędzy obu tematami rozwija się łącznik – ustęp przejściowy, niesemantycznie, motywicznie niekiedy zależny od tematu pierwszego i modulujący do tonacji tematu drugiego.

Ponieważ ekspozycja jest zwykle powtarzana, występujący po drugim temacie ustęp zwany epilogiem, czasem bardzo obszerny, nawiązuje do początkowej ekspozycji.

Przetworzenie – operuje elementami obu tematów, rozbija je na motywy, przeciwstawia je sobie, a głównie przechodzi modulacyjnie przez rozliczne tonacje. Niekiedy w punkcie największego odchylenia modulacyjnego wprowadza zupełnie nowy temat.

Repryza – wraca do tonacji głównej i do obu tematów, które jednak teraz są utrzymane w tej samej tonacji. Może kończyć się kodą, która wprowadza nieraz nowy temat lub też rozwija w charakterze przetworzenia, co nadaje jej bardziej samoistny charakter.

Schemat:

I. Ekspozycja:a. temat pierwszy w tonacji głównejb. łącznik modulującyc. temat drugi w tonacji dominanty lub paralelid. epilog

II. Przetworzenie: element pierwszy i drugi tematu, ewentualnie nowy temat, modulacje

III. Repryzaa. temat pierwszy w tonacji głównejb. łącznik modulującyc. temat drugi w tonacji głównejd. koda

Koncert

Cykl sonatowy tworzy podstawę formy solistyczno-orkiestrowej, tj. koncertu.

Koncert klasyczny – 3 części: allegro sonatowe, adagio, allegro.

Dla budowy koncertu charakterystyczna jest wirtuozowska kadencja przed końcem allegra sonatowego.

WARIACJE

Cykl wariacyjny składa się z licznych, krótkich ustępów w nieokreślonej ilości, z których każdy opera się na tym samym temacie, wariacyjnie zmienianym.

Wariacje to forma w zasadzie czysto instrumentalna, właściwa utworom solowym, kameralnym i orkiestrowym. Występuje bardzo często jako pierwsza, druga lub ostatnia część cyklu sonatowego, kwartetu lub nawet symfonii.

SUITA

Wykształcona w swej zarodkowej postaci w XX wieku. Przeważnie jest cyklem utworu o charakterze tanecznym (pavana, gagliarda, saltarello itp.).

W XVII w.: allemande, courante, sarabande, gigue.

Z czasem suita wchłonęła formy nietaneczne (preludium, rondo, air itd.).

FORMY TAŃCÓW

Tańce wchodzące w skład suity barokowej:

1. w takcie nieparzystym

a. powolne: sarabande – taniec pochodzenia hiszpańskiego w takcie 3/2

lub 3/4, poważnym z akcentem na drugiej, słabej części taktu, o charakterystycznym rytmie (ćwierćnuta, ćwierćnuta z kropką, ósemka + ćwierćnuta, półnuta)

loure – takt 6/4, forma 2-częściowa, charakterystyczna figura rytmiczna: ćwierćnuta z kropką, ósemka, ćwierćnuta; taniec francuski

b. umiarkowane: menuet – takt 3/4, elegancki, lekki, pierwotnie 2-częściowy,

potem 3-częściowy, z triem w środku i drugim menuetem na końcu; pochodzenie francuskie

siciliana – takt 6/8 lub 12/8, charakter pastoralny, pochodzenie sycylijskie

chaconne – takt 3/4, charakter poważny, całość oparta na basso ostinato, podobny charakter ma passacaglia

polonaise – takt 3/4, charakter poważny, pochodzenie polskie

c. szybkie: courante – takt 3/4, 3/2 lub 6/4, rytm charakterystyczny

(ósemka, ćwierćnuta + ćwierćnuta z kropką) gagliarda – takt 3/4, forma 2- lub 3-częściowa, charakter

skoczny, taniec francuski saltarello – takt 3/8, 6/8, bardzo żywy, skoczny, rytmika

punktowana: ósemka z kropką, szesnastka, ósemka, pochodzenie włoskie

passepied – takt 3/8, forma 3-częściowa, niekiedy w suicie występuje dwa razy

2. w takcie parzystyma. powolne:

pavana – takt 4/4, forma 2-częściowa, charakter bardzo poważny, nieustalonego pochodzenia

nieco sybsza odmiana w takcie 2/4 to passamezzo intrada (entrée) – takt 4/4, charakter marszowy, przeważnie

wstęp do suity

b. umiarkowane: allemande – takt 4/4, forma 2-częściowa, niekiedy oparta

na technice imitacyjnej, w ruchu szesnastkowym, często zaczyna się odbitką, charakter spokojny, pochodzenie niemieckie

gavotte – takt alla breve, z odbitką o regularnej budowie 2--taktowej, forma pierwotnie 2-częściowa, potem 3-częściowa z triem kontrastowym w środku, tj. drugim gawotem lub ustępem opartym na leżącej w basie kwincie pustej, tzw. á la musette; pochodzenie francuskie

c. szybkie: bourée – takt alla breve, forma 2-częściowa, charakter żywy,

pochodzenie francuskie rigaudon – takt alla breve, tempo szybkie, rytm z odbitką,

pochodzenie francuskie

W nowszych czasach wchodzą w skład suity takie tańce jak walc, w takcie 3/4, o płynnej melodyce i charakterystycznym akompaniamencie. Taniec ten (powstały w Austrii z ludowego ländera) usamodzielnił się jako forma muzyki solistycznej (F. Chopin). Ujmowany bywa też w ramy cyklów (J. Strauss, Lanner). Odgrywa głównie wielką rolę w operetce.

TAŃCE LUDOWE

Ludowe tańce polskie: mazurek – takt 3/4, w tempie szybkim, charakterystyczny akcent na II lub III

części taktu polonez – takt 3/4, oparty na układach rytmicznych: na początku okresów:

ósemka, szesnastka, szesnastka + 4 ósemki, na końcu zdań lub okresów: 4 szesnastki + ćwierćnuta, ósemka, pauza ósemkowa

polonez ludowy („polski”, „wielki”, „pieszy”, „chodzony”) – oparty na różnych układach rytmicznych, takt 3/4

krakowiak – takt 2/4, w tempie żywym, charakterystyczny rytm synkopowany: 4 ósemki + ósemka, ćwierćnuta z akcentem, ósemka

Tańce innych krajów: polka – taniec czeski, takt 2/4, tempo szybkie, czasem zawrotne,

charakterystyczne rytmy fandango – taniec hiszpański w takcie trójdzielnym 3/8 lub 3/4, w tempie

umiarkowanym lub żywym bolero – taniec hiszpański w takcie ¾, w tempie umiarkowanym szybkim

o charakterystycznym rytmie towarzyszących kastanietów: ósemka, triola szesnastkowa, ósemka, triola szesnastkowa, ósemka, ósemka, ósemka, triola szesnastkowa, ósemka, triola szesnastkowa, triola szesnastkowa, triola szesnastkowa

czardasz – taniec węgierski złożony z części powolnej lassu oraz części szybkiej friska, w takcie dwudzielnym, o rytmie zmiennym i szybkim tempie o charakterystycznym zakończeniu fraz: ósemka, ósemka, szesnastka, szesnastka, szesnastka, szesnastka, ósemka, pauza ósemkowa

trepak – taniec ukraiński, takt parzysty, rytm: ćwierćnuta, ósemka, ósemka, ćwierćnuta, ósemka, ósemka, ósemka, ósemka, ósemka, ósemka

hopak – taniec ukraiński, zbliżony do kozaka, skoczny, takt parzysty, rytm: ósemka, ósemka, akcentowana ćwierćnuta, ósemka, ósemka, akcentowana ćwierćnuta

tarantela – taniec neapolitański, takt 6/8, bardzo szybkie tempo, o zawrotnej, ruchliwej melodyce

PROGRAMOWOŚĆ

Treść w muzyce przeważnie jest tylko jakimś bardzo ogólnym zamysłem wyrazowym, choć bywa i tak, że utwór związany jest z jakąś zupełnie konkretną treścią utwór programowy.

FORMY SWOBODNE

POEMAT SYMFONICZNY

Poemat symfoniczny – utwór na orkiestrę symfoniczną, nawiązujący do jakichś określonych treści literackich, przeważnie jednoczęściowy, często forma allegra sonatowego. Może mieścić się w formie ronda, a nawet wariacji.

technika motywów przewodnich wprowadzona do symfonii przez H. Berlioza

BALLADA

Ballada – obszerna jednoczęściowa forma o charakterze epicznym, niekiedy o pierwiastkach dramatycznych; występują w niej liczne, kontrastujące ze sobą grupy tematyczne.

RAPSODIA

Rapsodia – forma szeregująca liczne ustępy o odmiennej tematyce, dość swobodnie powiązanej ze sobą.

SCHERZO

Scherzo – forma pierwotnie mniejsza, trzyczęściowa występująca na miejscu menueta w cyklu sonatowym; później usamodzielniona, rozszerza swe rozmiary staje się poematem fortepianowym o dość zmiennym charakterze; w środku występuje zwykle trio, spokojniejsze w nastroju niż otaczające je części.

FANTAZJA

Fantazja – forma swobodna, niekiedy zbliżona do allegra sonatowego, niekiedy zaś do ronda; zmienna tonalność, posiada liczne tematy kontrastujące.

NOKTURN

Nokturn – utwór krótki o lirycznym charakterze. Pierwotnie ilustrował nastroje wieczoru czy nocy ( nastrojowy charakter).

CAPRICCIO

Capriccio – rytmicznie wyraziste, w nastroju zmienne, niekiedy zbliżone do scherza.

LEGENDA

Legenda – spokojny, epicko-liryczny, baśniowy charakter.

HUMORESKA

Humoreska – forma krótka, rytmicznie ożywiona, charakter wesoły, niekiedy groteskowy.

BARKAROLA I GONDOLIERA

Barkarola i gondoliera – pieśni gondolierów weneckich, później samoistne formy instrumentalne.

ROMANCE

Romance – utwór o rozlewnej, sentymentalnej melodyce i treści nastrojowej.

BERCEUSE

Berceuse – kołysanka instrumentalna o charakterze wybitnie lirycznym; takt i akompaniament ilustrują niekiedy ruch kołyski.

ELEGIA

Elegia – utwór o żałosnym, poważnym, ale nie dramatycznym wyrazie.

BURLESKA

Burleska – utwór o elementach komicznych zawierających liczne kontrasty.

ETIUDA

Etiuda – utwór służący rozwijaniu technicznej biegłości wykonawcy, często operujący jednym zwrotem figuracyjnym lub akordowym; ma niekiedy wysoce artystyczne formy (np. etiudy Chopina)

IMPROMPTU

Impromptu – improwizacyjna forma o kontrastujących tematach.

PRELUDIUM

Preludium – pierwotnie wstęp do jakiegoś większego utworu, u Bacha zwykle łączony z fugą, później na ogół utwór niezależny. Od Chopina preludia łączone bywają w cykle.

MOMENT MUSICAL

Moment musical – swobodna, często trzyczęściowa forma.

BAGATELLE

Bagatelle – krótki, lekki utwór o pogodnym nastroju.

***

Muzyka ilustracyjna – szczególna odmiana muzyki programowej, której zadaniem jest podkreślanie środkami muzycznych zjawisk pozamuzycznych (w teatrze, balecie, filmie, w akompaniamencie do pieśni).

PIEŚŃ

Pieśń – forma wokalna, wykonywana głosem ludzkim.

zwrotkowa przekomponowana deklamacyjna orkiestrowa masowa popularna

Przykłady dawnych gatunków wokalnych i wokalno-instrumentalnych, zaliczanych do rodzaju pieśni w szerokim rozumieniu tego określenia odnaleźć można w twórczości trubadurów i truwerów (XII-XIII w.), minnesängerów (XIII-XIV w.), meistersingerów (XV-XVI w.) oraz włoskich i niemieckich monodystów XVII w. (G. Caccini, J. Peri, S. Landi, J. Staden, H. Albert, A. Krieger), a także w formach polifonicznych, jak:

ballada (G. de Machant, G. Dufay) ballata (F. Landino) frottola (B. Tromboncino) caccia (J. da Bologna) chanson (G. de machant, G. Dufay, J. Obrecht, J. Ockegheim, F. Landino) rondeau (G. de Machant, G. Dufay, G. Binchois) madrygał (XIV w. – J. da Bologna, F. Landino; XVI w. J. Arcadelt, A. Willaert,

O. Di Lassa, L. Marenzio, G. da Venosa, C. Monteverdi, w Anglii W. Byrd, w Niemczech H.L. Hassler)

niemiecka pieśń wielogłosowa (H. Finck, M. Issac, L. Seufl, J.H. Schlein) chorał protestacyjny (J. Walther)

Przykłady: F. Chopin – 19 pieśni op. 74 M. Glinka – ok. 80 pieśni S. Moniuszko – ponad 300 pieśni M. Karłowicz – op. 1, 3, 4 M. Musorgski S. Wiechowicz W. Lutosławski K. Szymanowski

OPERA

Opera – forma muzyczno-teatralna.

Tekst opery nazywamy librettem.

Opera 1780-1900:

W.A. Mozarto 1780-81 Idomeneoo 1782 Uprowadzenie z seraju (singspiel)o 1786 Wesele Figarao 1787 Don Juano 1790 Cosi fan tutteo 1791 Czarodziejski flet

L. van Beethoveno 1805 Fidelio

K.M. Webero 1821 Wolny strzeleco 1826 Oberon

R. Wagnero 1843 Holender tułaczo 1845 Tahnhäsero 1850 Lohengrino 1865 Tristan i Izolda (dramat muzyczny)o 1868 Śpiewacy norymberscyo 1876 Pierścień Nibelungao 1882 Parsifal

G. Bizeto 1863 Poławiacze pereło 1875 Carmen

J. Offenbacho 1881 Opowieści Hoffmanna (opera komiczna)

G. Rossinio 1816 Cyrulik sewilski (opera komiczna)o 1929 Wilhelm Tell

G. Verdio 1851 Rigolettoo 1853 Traviatao 1871 Aidao 1887 Otello

o 1893 Falstaff (opera komiczna)

G. Puccinio 1896 Cyganeriao 1900 Tosca

S. Moniuszkoo 1858 Halkao 1865 Straszny dwór

Opera XX wieku: C. Debussy

o 1902 Peleas i Melizanda

R. Strausso 1905 Salomeo 1909 Elektrao 1911 Kawaler srebrnej róży

M. Ravelo 1911 Godzina hiszpańskao 1925 Dziecko i czary

G. Gershwino 1935 Porgy and Bess

L. Różyckio 1917 Eros i Psyche

K. Szymanowskio 1926 Król Roger

Operetka:

J. Offenbacho 1858 Orfeusz w piekleo 1864 Piękna Helenao 1866 Życie paryskie

J. Strausso 1883 Noc w Wenecjio 1886 Baron cygański

A. Sullivano 1885 Mikado

F. Leháro 1905 Wesoła wdówka

J.D. Kerno 1928 Statek komediantów

BALET

Balet – forma muzyczno-sceniczna.

Przykłady:

P. Czajkowskio 1876 Jezioro łabędzieo 1888 Śpiąca królewnao 1892 Dziadek do orzechów

L. Różyckio 1921 Pan Twardowski

K. Szymanowskio 1826 Harnasie

FORMY MUZYKI RELIGIJNEJ

CHORAŁ GREGORIAŃSKI

Chorał gregoriański – zbiór melodii jednogłosowej na cały rok kościelny.

MSZA MUZYCZNA

Msza muzyczna missa brevis (krótka) missa solemnis (uroczysta) requiem (żałobna)

Typowe części: Kyrie Gloria Credo Sanctus Benedictus Agnus Dei

Często pojawiają się też inne części, np.: Introitus Graduale Offertorium

Communio

INNE

motet hymn psalm oratorium pasja kantata