FONETYKA Ćwiczenia

Fonetyka – /in italiano: fonetica/ jeden z działów lingwistyki zajmujący się badaniem dźwięków mowy ludzkiej (zwanych głoskami) od strony ich artykulacji (tj. sposobu wytwarzania za pomocą narządów mowy), ich cech fizycznych /akustycznych/, ich odbierania, reakcji, jakie owe dźwięki wywołują w psychice człowieka. Ze względu na w/w dziedziny jej zainteresowania fonetyka dzieli się na: fonetykę artykulacyjną /articolatoria/, akustyczną /acustica/, audytywną /uditiva/.

Inne cechy foniczne /tj. związane z sposobem wymawiania dźwięków obejmują np.: akcent, intonację, ton głosu, rytm, tempo, (cechy prozodyczne) i leżą na pograniczu fonetyki i fonologii.

Fonetyka opisowa /inaczej synchroniczna/ dotyczy jednego języka i opisuje właściwości jego dźwięków, natomiast fonetyka porównawcza zajmuje się dwoma lub więcej językami.

Fonetyka diachroniczna interesuje się zmianami, ewolucją sposobu wymowy dźwięków danego języka.

Fonologia – /zwana też fonematyką/ nauka o systemach dźwiękowych języków. W odróżnieniu od fonetyki badającej właściwości fizyczne dźwięków, fonologia ustala, jaki system one tworzą i jak funkcjonują w języku. Dźwięki zostały wpisane w usystematyzowany rejestr abstrakcyjnych jednostek, które nazwano fonemami /fonemi/. Na terytorium obecnej Polski po raz pierwszy terminu tego użył Jan Baudouin de Courtenay.

Fonem to: „psychologiczny wzorzec dźwięku”; stanowi on najmniejszą jednostkę języka zdolną do różnicowania znaczenia /sam generalnie jest pozbawiony znaczenia, choć np. fonem /i/ w jęz. polskim i /e/ w jęz. włoskim posiadają swój sens. W tym przypadku jeden fonem to jeden morfem i jedno znaczenie.Każdy fonem ma swoje cechy dystynktywne, które odróżniają go od pozostałych fonemów.

Fonologia segmentalna zajmuje się samymi fonemami;

Fonologia suprasegmentalna analizuje jednostki wyższego rzędu takie jak: sylaba, wyraz, fraza, ton, akcent, długość wymowy, a także rytm i intonacja.

Ortofonia – zasady prawidłowej wymowy w danym języku;

Ortografia – zasady prawidłowe pisowni wyrazów i większych struktur.

Głoska /fono, suono/ to najmniejszy element jednolity dźwiękowy posiadający stałe cechy artykulacyjne i akustyczne, który jest fizyczną realizacja jakiegoś fonemu. Głoski dzielą się na samogłoski, czyli jednostki zgłoskotwórcze (mogą tworzyć sylabę), a także spółgłoski, półsamogłoski i półspółgłoski, niezgłoskotwórcze. Ponadto mogą być:

ustne /orali/ lub nosowe /nasali/; dźwięczne /sonore/ lub bezdźwięczne /sorde/;

podwójne – geminaty lub pojedyncze.

Głoska /fono/ a fonem /fonema/ – aby lepiej uchwycić różnicę między fonemem a jego fizyczną realizacją: dźwiękiem, głoską, można posłużyć się charakterystycznym przykładem różnej wymowy /r/. Fonem ten wymawiany jest albo bardzo wyraziście w sposób wibrujący apikalny /ʹmare/ albo w jęz. francuskim /ʹmaRe/. Pomimo tych różnych sposobów wymawiania tego samego fonemu, nie zmienia się znaczenie wyrazu. W tym przypadku napotykamy zwyczajnie dwa warianty realizacji tego samego fonemu, które nie powodują większych zakłóceń na po semantyczny.

W wypadku zamiany w wyrazie ‘mare’ fonemu /r/ na fonem /l/ zmienia się całkowicie słowo:mare → male

Wymiana fonemów, która powoduje utworzenie zupełnie innego słowa wskazuje na funkcję dystynktywną fonemów. Wyrazy różniące się między sobą tylko jednym fonemem nazywamy parami minimalnymi /coppia minima/:

dare → faremela → teladato → dado

MIĘDZYNARODOWY ALFABET FONETYCZNY

Ang.: International Phonetic Alphabet – IPAFr.: Alphabet phonétique international – API

Alfabet fonetyczny jest to system transkrypcji fonetycznej przyjęty przez Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne jako ujednolicony sposób przedstawiania głosek wszystkich języków. Składa się on z symboli alfabetycznych, niealfabetycznych, jak i z 30 znaków diakrytycznych /tj. dystynktywnych/.Alfabet ten jest wynikiem wieloletniej pracy fonetyków zrzeszonych w Association Phonétique Internationale (International Phonetic Association), założonym w 1886 r. w Paryżu przez m.in. Paula Edmunda Passy’ego, którego uznaje się za wynalazcę alfabetu do transkrypcji fonetycznej.Najnowsza wersja alfabetu została zaktualizowana w 2005 roku.

Zapis fonetyczny umieszczany jest w nawiasach kwadratowych [ ], natomiast do zapisu fonemicznego (fonologicznego) używa się nawiasów ukośnych / /.

Pierwsi włoscy dialektolodzy, wśród których należy wymienić Clemente Merlo i Isaia Ascoli nie używali API, lecz stosowali własny system do zapisu fonetycznego.Podobnie odmienny system zapisu jest używany dla języków słowiańskich.

BUDOWA APARATU MOWY

W czasie wymawiania dźwięków prąd powietrza wydychany z płuc /polmoni/ jest modelowany przez ruchome i nieruchome narządy znajdujące się w kanale głosowym. W języku włoskim, podobnie jak prawie we wszystkich językach świata, dźwięki powstają w

momencie wydychania powietrza /espirazione/. Istnieją jednakże języki (w Afryce języki zulu), których pewne dźwięki wymawia się na wdechu /inspirazione/.

Układ narządów mowy łączy się pewnymi elementami z układem oddechowym. Dźwięki powstają przy udziale trzech grup narządów mowy:

1. aparatu oddechowego (płuca, przepona, tchawica, oskrzela);2. krtani z wiązadłami głosowymi;3. nasady (jamy gardłowej, nosowej, ustnej);

Powietrze z płuc przechodzi przez tchawicę /trachea/ do krtani /laringe/, gdzie napotyka pierwszą przeszkodę: struny głosowe /corde vocali/, tj. dwa pasemka tkanki łącznej stanowiące zakończenia fałdów głosowych. Najważniejsze położenia tych wiązadeł:

pozycja otwarta /posizione aperta/ - tworzy się wolna przestrzeń pomiędzy wiązadłami głosowymi umożliwiająca swobodny przepływ powietrza. Powstają wtedy głoski bezdźwięczne, np.: /p/, /t/, /k/, czyli szmery.

pozycja zsunięta /posizione accostata/ - wychodzące z płuc powietrze dostaje się do krtani, gdzie napotyka dwa sprężyste fałdy (wiązadła głosowe), gdy sa one zsunięte powietrze musi przecisnąć się pomiędzy nimi, wtedy struny głosowe wykonują ruch drgający, powodując powstanie spółgłosek dźwięcznych, np.: /b/, /d/, /g/ i wszystkich samogłosek. Efekt drgań strun głosowych można wyczuć, przykładając palce do szyi na wysokości krtani.

Po przejściu przez krtań powietrze wychodzi albo wyłącznie poprzez jamę ustną albo częściowo przez jamę nosową, tak iż głoski dzielimy na nosowe i ustne. Jest to uwarunkowane podniesieniem się albo opuszczeniem języczka na końcu podniebienia miękkiego.W pierwszym przypadku podniebienie miękkie /palato molle/ /tj. tylna, ruchoma część podniebienia zakończona języczkiem /ugola// podnosi się i opiera się o tylną część gardła /faringe/, zamykając tym samym dostęp do jamy nosowej. W drugim przypadku podniebienie miękkie obniża się i powietrze wychodzi także przez jamę nosową (nie tylko!).

Jednym z najistotniejszych elementów biorących udział w artykulacji jest język. Podstawową funkcję odgrywa on przy wymowie samogłosek. Barwa samogłosek zróżnicowana jest właśnie poprzez zarówno poziomy ruch języka (samogłoski przednie – tylne – środkowe ‘a’) jak i ruch względem osi pionowej (samogłoski wysokie – średnie – niskie).

Położenie języka względem innych narządów mowy, czyli dotykanie języka zębów, dziąseł, podniebienia wpływa na powstawanie dźwięków spółgłoskowych. Punkt zetknięcia się języka z innym narządem jamy ustnej biorącym udział w artykulacji to miejsce artykulacji, czyli jedno z kryteriów służących do opisu cech artykulacyjnych spółgłosek. Poza językiem w artykulacji pewnych głosek ważną funkcję pełnią wargi, które mogą mocno zbliżyć się do siebie (‘b’, ‘m’) albo jedna z nich do przednich zębów (‘f’).Podniebienie twarde natomiast wbrew swojej nazwie decyduje o miękkości niektórych głosek, ponieważ do niego zbliża się właśnie środkowa część języka w procesie artykulacji.

Klasyfikacja artykulacyjna dla spółgłosek obejmuje:

sposób artykulacji; miejsce artykulacji; tor przepływu powietrza, czyli sposób wykorzystania kanału ustnego i nosowego; dźwięczność i bezdźwięczność, czyli udział wiązadeł głosowych.

Klasyfikacja artykulacyjna dla samogłosek obejmuje:

stopień otwarcia jamy ustnej; położenie języka względem poziomej i pionowej osi jamy ustnej; udział warg w artykulacji – labializacja, czyli zaokrąglenie.

SAMOGŁOSKI /VOCALI/

W jęz. włoskim jest 7 samogłosek /vocali/, w transkrypcji oznaczanych przy pomocy 7 fonemów, a w zapisie graficznym odpowiada im pięć liter.

Jeśli powietrze przechodząc przez jamę ustną lub nosową nie napotka żadnej przeszkody tylko ścieśnienie, zwężenie to powstaje samogłoska.Wszystkie samogłoski są dźwięczne /sonore/; w jęz. włoskim są ustne.

Klasyfikacja artykulacyjna dla samogłosek obejmuje:

1. stopień otwarcia jamy ustnej względem osi pionowej: samogłoski otwarte /aperte/ i zamknięte /chiuse/;

2. położenie języka względem poziomej osi jamy ustnej: samogłoski przednie /anteriori/ i tylne /posteriori/;

3. udział warg w artykulacji: zaokrąglone /arrotondate/ i niezaokrąglone /non arrotondate/.

przednie tylnezamknięte zamknięte

/i/ /u/ /e/ /o/

/ɛ/ /ɔ/

otwarte /a/ otwarte niezaokrąglone sam. zaokrąglone

środkowa

„é”, „ó” oznaczają warianty zamknięte tych samogłosek. Wyjaśnienie akcentów znajduje się w dalszej części skryptu. ad. 1 → stopień otwarcia:‘i’, ‘u’ → samogłoski zamknięte / chiuse/;‘e’, ‘o’ → sam. półzamknięte /semi-chiuse/;‘ε’, ‘ɔ’ → sam. półotwarte /semi-aperte/;‘a’ → sam. otwarta /aperta/;

ad. 2 → miejsce artykulacji: przednie / anteriori/: ‘i’, ‘e’, ‘ɛ’; tylne /posteriori/: ‘u’, ‘o’, ‘ɔ’; środkowe /centrale/: ‘a’

ad. 3 → udział warg / labializacja: samogłoski labializowane /zaokrąglone /arrotondate/: ‘u’, ‘o’, ‘ɔ’; nielabializowane / non arrotondate/: ‘e’, ‘ɛ’, ‘i’, ‘a’;

Najważniejsza różnica pomiędzy systemem samogłoskowym włoskim, a polskim dotyczy obecności samogłosek /e/ i /o/ otwartych i zamkniętych. Jest ona trudna do uchwycenia dla Polaków. Oba warianty zapisuje się graficznie za pomocą tych samych liter ‘e’ lub ‘o’.

Rozróżnienie między wariantem otwartym, czy zamkniętym dotyczy wyłącznie sylab akcentowanych. W pozostałych sylabach wystąpi zawsze wariant zamknięty danej samogłoski.

Wymowa e aperta i o aperta w wyrazach: bene, leggo, zero i forte, nove, zona przypomina polskie ‘e’: len, ten, szmer i odpowiednio polskie ‘o’ w koło, mocny, lot.

Warianty zamknięte ‘e’ i ‘o’ nie mają odpowiedników w języku polskim. Ich wymowa jest bardziej zwężona, w pierwszym wypadku zbliżona do wymowy ‘i’, ‘y’, w drugim jest pośrednia między ‘o’ a ‘u’: cera, francese, rete, sera, vela i dove, molto, sono, noi, dolore.

Rozróżnienie między ‘e’ a ‘o’ otwartym, zamkniętym zależy często od regionu. Na południu i w środkowych Włoszech głoski te są wymawiane, jako otwarte, a na północy przeważa tendencja do ich zamykania. W tym przypadku reguły charakteryzują się dużą płynnością. Istnieją pewne stałe reguły wyłącznie dotyczące pewnych charakterystycznych form fleksyjnych i końcówek.

W słownikach ‘e’ i ‘o’ otwarte oznacza się przy pomocy - ACCENTO GRAVE : (è, ò);

Natomiast ‘e’ i ‘o’ zamknięte przedstawione jest przy pomocy ACCENTO ACUTO: (é), (ó).Nad pozostałymi samogłoskami używa się wyłącznie pierwszego akcentu w celu zaznaczenia samogłoski akcentowanej. Nie są to akcenty graficzne, a jedynie wyrazowe.

- ‘e’ otwarte (è) pojawi się najczęściej w: w dyftongach –ie:

miele, piede, pieno; w przyrostkach: -edine, -efico, -ella, -ense, - ente, -enza, -erio, -esimo (liczebniki

porządkowe), -este, -estre: campanello, celeste, malefico, partenza, studente, trentesimo;

w formach gerundio i participio presente czasowników II i III grupy:leggendo, partendo, tenente;

w 1 i 3 osobie liczby pojedynczej i w 3 osobie l. mn. condizionale presente i w passato remoto czasowników przyjmujących końcówki: -etti, -ette, -ettero:prenderei, capirebbe, temetti;

- ‘e’ zamknięte (é) wystąpi zawsze na końcu wyrazów jednosylabowych: re, se, me

- ‘o’ otwarte (ò) pojawi się w: w dyftongu –uo:

buono, nuovo, uomo; w przyrostkach: -iolo, -occhio, -orio, -otto, -ozzo, -uolo:

cappotto, dormitorio, figliolo; w wielu wyrazach akcentowanych na III sylabę od końca:

geografo, termometro; na końcu wyrazu, kiedy ‘o’ opatrzone jest właściwym akcentem graficznym:

canterò, amò, però;

- ‘o’ zamknięte (ó) pojawi się w: sufiksach: -oce, -ogna, -oio, -ondo, -onte, -oso, -posto, -zione.

W jęz. włoskim nie istnieje ILOCZAS, czyli rozróżnienie samogłosek krótkich i długich.

SPÓŁGŁOSKI/CONSONANTI/

Spółgłoski powstają, kiedy kanał głosowy jest zamknięty lub częściowo zamknięty przez jeden z następujących organów mowy: język, wargi, zęby, podniebienie, języczek podniebienia miękkiego. W języku włoskim jest 21 spółgłosek, które w większości wymawiane są podobnie jak w jęz. polskim. Tym 21 spółgłoskom odpowiada 16 znaków graficznych-liter. Pozostałym odpowiadają dwuznaki lub trójznaki, czyli dwie lub trzy zestawione ze sobą litery oznaczające razem jedną głoskę.

Fonemy włoskie to: 21 spółgłosek, 7 samogłosek i 2 półsamogłoski.

Klasyfikacje spółgłosek przeprowadza się pod względem: miejsca artykulacji: wargowe /bilabiali/, wargowo-zębowe /labiodentali/, zębowo-

dziąsłowe /dentali-alveolari/, językowo-podniebienne /prepalatali e palatali/, gardlowe /velari/;

sposobu artykulacji: zwarte /occlusive/, zwarto-szczelinowe /affricate/, ciągłe /continue/ szczelinowe /costrittive/, wibrujące /vibranti/, boczne /laterali/;

udziału strun głosowych: dźwięczne /sonore/, bezdźwięczne /sorde/ pozycji podniebienia miękkiego: ustne /orali/, nosowe /nasali/.

Miejsce artykulacji to miejsce, w którym wydychane powietrze napotyka na przeszkodę ruchomą lub nieruchomą, to końcowe wymodelowanie dźwięku.Wyróżniamy fonemy:

Dwuwargowe → bilabiali; Wargowo-zębowe → labiodentali;

I fonemy, które powstają poprzez dotknięcie językiem innego organu w kanale głosowym lub jego odpowiednie ustawienie:

Zębowo-dziąsłowe → dentali alveolari; Prepalatalne /przednio-podniebienne/ → prepalatali; Podniebienne → palatali; Gardłowe / miekkopodniebienne → velari;

Ze względu na sposób artykulacji spółgłoski dzielą się na: Zwarte → occlusive, podczas ich wymowy dochodzi w kanale głosowym do zwarcia,

czyli jego zamknięcia. /wymawiając np. głoskę ‘p’ zamyka się na chwilę wargi/; Ciągłe → continue, mogą być wymówione w sposób ciągły, nieprzerwany podczas

jednej emisji powietrza z płuc. W ich przypadku nie zachodzi zwarcie w kanale głosowym, lecz jego zwężenie, jak np. w przypadku wymawiania spółgłoski ‘s’. Fonemy ciągłe dzielą się między sobą na trzy grupy:

1. szczelinowe → costrittive /zwane też fricative lub spiranti/, które dźwiękiem przypominają szum, szelest: ‘f’, ‘s’;

2. szczelinowe-boczne → laterali, powietrze przechodzi po bokach języka: ‘l’;3. wibrujące → vibranti, kiedy wierzchołek języka wpada w wibracje: ‘r’.

zwarto-szczelinowe → affricate, sposób wymawiania takich spółgłosek jest pośredni między zwartymi, a ciągłymi. Ich dźwięk jest wypadkową połączenia fonetycznego dwóch głosek: jednej zwartej, drugiej ciągłej: /ts/ = /t/ + /s/.

OPIS WŁOSKICH FONEMÓW – SPÓŁGŁOSEK

Poniżej przedstawione są włoskie fonemy i odpowiadające im litery. 'Użyta w przykładach transkrypcji pionowa kreska (') oznacza akcent wyrazowy, który stawia się przed sylabą akcentowaną.

/p/ → odpowiada literze ‘p’ w słowach: pallino, pallido, pure

/palʹlino/, /ʹpallido/, /ʹpure/ → occlusiva, bilabiale, orale, sorda;

/b/ → litera ‘b’ w słowach: botta, bello, buono;/'bɔtta/, /'bεllo/, /'bwɔno/

→ occlusiva, bilabiale, orale, sonora; ʹ

/ m/ → litera ‘m’ w słowach: mamma, motore, mare; /ʹmamma/, /moʹtore/, /ʹmare/

→ occlusiva, bilabiale, sonora, nasale;

/n/ → litera ‘n’ w wyrazach: nero, notte, nuotare;/ʹnero/, /ʹnɔtte/, /nwoʹtare/

→ occlusiva, dentale, sonora, nasale;

/ɲ/ → dwuznak ‘gn’ w wyrazach: gnocchi, signora, legno; /ʹɲɔkki/, /siɲʹɲora/, /ʹleɲɲo/

→ occlusiva, palatale, sonora, nasale;

/t/ → litera ‘t’ w wyrazach: tetto, tela, turco; /ʹtetto/, /ʹtela/, /ʹturko/

→ occlusiva, dentale, orale, sorda;

/d/ → litera ‘d’ w wyrazach: donna, duomo, disco; /ʹdɔnna/, /ʹdwɔmo/, /ʹdisko/

→ occlusiva, dentale, orale, sonora;

/k/ → odpowiada następującym zapisom graficznym: c + (a, o, u)ch + (e, i)q + (ua, ue, ui, uo) w wyrazach: casa, chicco, questo;

/ʹkaza/, /ʹkikko/, /ʹkwεsto/→ occlusiva, velare, sorda, orale

/g/ → odpowiada literom: g + (a, o, u)gh + (e, i) w wyrazach: gatto, ghiro, guinzaglio;

/ʹgatto/, /ʹgiro/, /gwintʹtsaʎʎo/→ occlusiva, velare, sonora;

/ts/ → litera ‘z’ w wyrazach: zio, mazzo, azione; /ʹtsio/, /ʹmattso/, /atʹtsjɔne/

→ affricata, alveolare, sorda;/dz/ → litera ‘z’ w wyrazach: zero, mezzo, zucchero;

/ʹzεro/, /ʹmεddzo/, /ʹdzukkero/→ affricata, alveolare, sonora;

/tʃ/ → odpowiada literom: ‘c+ (e, i)’ w wyrazach: cera, cena, camicia; /ʹtſera/, /ʹtſena/, /kaʹmitſa/

→ affricata, prepalatale, sorda;

/ʤ/ → odpowiada literom: ‘g + (e, i)’ w wyrazach: gesso, giro, Luigi;/ʹʤεsso/, /ʹʤiro/, /luʹiʤi/

→ affricata, prepalatale, sonora;

/f/ → litera ‘f’ w wyrazach: fare, Franco, muffa; /ʹfare/, /ʹfranko/, /ʹmuffa/

→ continua – costrittiva, labiodentale, sorda;

/v/ → litera ‘v’ w wyrazach: vedo, vedova, vivere; /ʹvedo/, /ʹvedova/, /ʹvivere/

→ continua- costrittiva, labiodentale, sonora;

/s/ → odpowiada literze ‘s’ występującej: na początku wyrazu przed spółgłoską bezdźwięczną: studente, studio

/stuʹdεnte/, /ʹstudjo/ na początku wyrazu przed samogłoską: sera, sale;

/ʹsera/, /ʹsale/ wewnątrz wyrazu, kiedy poprzedza ją spółgłoska: falso, corsa;

/ʹfalso/, /ʹkorsa/→ continua-costrittiva, alveolare, sorda;

/z/ → odpowiada literze ‘s’ uzytej: przed spółgłoskami dźwięcznymi: bisbigliare, snello;

/bizbiʎʹʎare/, /ʹznεllo/ pomiędzy dwoma samogłoskami: crisi, esempio;

/ʹkrizi/, /eʹzεmpjo/→ continua-costrittiva, alveolare, sonora;

/ʃ/ → odpowiada zapisowi:sc + (e, i)sci + (a, o, u) w wyrazach: scena, sciame, sceriffo;

/ʹſεna/, /ʹſame/, /ſeʹriffo/→ continua-costrittiva, prepalatale, sorda;

(jej dźwięczny odpowiednik /ʒ/ nie istnieje w języku włoskim)

/r/ → litera ‘r’ w wyrazach: rampa, rapido, illustre;/ʹrampa/, /ʹrapido/, /ilʹlustre/

→ continua – vibrante, alveolare, sonora;

/l/ → litera ‘l’ w wyrazach: lampada, bello, male;/ʹlampada/, /ʹbεllo/, /ʹmale/

→ continua – laterale, alveolare, sonora;

/ʎ/ → odowiada trójznakowi:gl (+ i)gli + (a, o, u) w wyrazach: moglie, taglio, gli;

/ʹmoʎʎe/, /ʹtaʎʎo/, /ʎi/→ continua-laterale, palatale, sonora

W pozycji międzysamogłoskowej pięć fonemów: /ʎ/, /ɲ/, /ſ/, /ts/, /dz/ wymawia się dłużej lub mocniej, jest to zjawisko polegające na samoistnym podwojeniu się tych głosek, choć zapis graficzny nie oddaje tego zjawiska. W transkrypcji zapisujemy je wtedy podwójnie:

Dlatego też zapisujemy: /ʹfoʎʎa/, /siɲʹɲora/, /ʹmεddzo/, /ʹbiʃʃa/, /atʹtsjone/

PÓŁSAMOGŁOSKI / PÓŁSPÓŁGŁOSKI/SEMIVOCALI / SEMICONSONANTI

Półsamogłoski / półspółgłoski to głoski pośrednie między dźwiękiem spółgłoskowym, a samogłoskowym. W języku włoskim wyróżniamy dwie półspółgłoski zwane też półsamogłoskami w zależności od pozycji w sylabie (półspółgłoski występuje przed samogłoską, półsamogłoska zamyka sylabę):

/j/ → zwaną ‘jod’;

/w/ → zwaną ‘uau’;

Te półspółgłoski tworzą tzw. DYFTONGI, czyli jednostki sylabowe utworzone z ‘i’ lub z ‘u’ pozbawionych akcentu i z innej samogłoski, która po nich lub przed nimi następuje. Wymowa ich przypomina polskie /j/ i /ł/: miotła, jajko, płot, płatek.

Dyftongi wstępujące / dittonghi ascendenti/ - półspółgłoska poprzedza samogłoskę: Piano, piede, piuove, quando, questo, qui

Dyftongi zstępujące /dittonghi discendenti/ - samogłoska występuje przed półsamogłoską:Pneumatico, Mauro, poi, się, fai, altrui, auto;/j/ i /w/ nazywają się PÓŁSAMOGŁOSKAMI właśnie w dyftongach zstępujących, natomiast w dyftongach wstępujących są określane jako PÓŁSPÓŁGŁOSKI.

Tryftongi /trittongo/ to połączenie w jednej sylabie półspógłoski /j/ lub /w/, samogłoski zazwyczaj akcentowanej i półsamogłoski zamykającej sylabę: suoi, guai, miei.

Rozziew / hiatus /iato/ - kiedy dwie samogłoski sąsiadujące ze sobą nie tworzą dyftongu, lecz wymawiane są oddzielnie, tworząc dwie niezależne sylaby. Rozziew występuje po przedrostku ri-:pa-e-se, cor-te-o, spi-a, pa-u-ra, ri-u-nio-ne, ri-a-ve-re

Dyftongi ruchome / dittonghi mobili/ - dyftongi /wò/ i /jε/ tracą półspółgłoski /w/ i /j/, kiedy akcent przesuwa się na inną sylabę:muovere → movimentosuono → sonoroscuola → scolarobuono → bontà

DZIELENIE WYRAZU NA SYLABY /SILLABE/

Sylaba (zgłoska) to fonem albo grupa fonemów wymawianych niezależnie i odrębnie podczas jednej emisji głosu. Każda sylaba musi zawierać jedną samogłoskę. Sylaba może być otwarta – zakończona samogłoską lub zamknięta – spółgłoską. Podział na sylaby służy również do właściwego przenoszenia wyrazu do nowego wiersza. Wyraz złożony z jednej sylaby nazywa się monosylabicznym /monosillabo/, natomiat tez złożony z dwóch lub więcej sylab wielosylabowym /polisillabo/. Nie wolno w jęz. włoskim rozdzielać dowolnie sylaby i przenosić jej części w niewłaściwy sposób do nowego wiersza.

Podział włoskich wyrazów na sylaby /divisione in sillabe/ musi przebiegać zgodnie z następującymi zasadami:

samogłoska stojąca na początku wyrazu, po której następuje jedna spółgłoska stanowi niezależną sylabę: a-ni-ma, i-so-la, o-li-vo;

podwójne spółgłoski /lub spółgłoski wzmocnione, np. „cq”/ dzielą się na dwie niezależne sylaby: bel-lo, al-ler-gi-a, am-maz-za-re, ap-pren-de-re, ac-qua, ac-qui-sto;

grupy spółgłoskowe tworzą jedną sylabę wtedy, kiedy mogą znaleźć się na początku innego dowolnego wyrazu. Zasada nierozdzielania dotyczy też tzw. s impura: grupy spółgłoskowe: ma-dre (bo „dramma”), ma-gro (bo „grosso”), mi-cro-bo (”cresta”); s impura: mo-stra, e-sta-te;

niepodzielne pozostają wszystkie dyftongi i tryftongi: bi-na-rio, buo-no, que-sto, miei, buoi;

rozdziela się samogłoski tworzące rozziew /iato/: pa-u-ra, flu-i-do, vi-a-le; trzeba jednakże pamiętać, że w tekstach pisanych nie przenosi się raczej do nowego wiersza samogłoski tworzącej rozziew, przeważa zapis: pau-ra;

nie rozdziela się graficznych dwuznaków i trój znaków takich jak „gn”, „gli”, „sci”, „ch”, gdyż stanowią one jedną spółgłoskę: se-gno, mon-ta-gna, lu-glio, fa-scia, mac-chi-na.

Przenoszenie wyrazów z apostrofem zazwyczaj odbywa się następująco: nel-l’albergo, quel-l’ente.

LITERY ALFABETU WŁOSKIEGO

A a (a) B b (b) C c (ci) D d (di) E e (e) F f (effe)

G g (gi) H h (acca) I i (i) L l (elle) M m (emme) N n (enne)

O o (o) P p (pi) Q q (qu) R r (erre) S s (esse) T t (ti)

U u (u) V v (vu o vi) Z z (zeta)

GEMINATY /CONSONANTI DOPPIE/ - bardzo częstym zjawiskiem w języku włoskim jest obecność podwójnych spółgłosek. W pisowni podwojeniu mogą ulec prawie wszystkie spółgłoski oprócz: ‘gli’, ‘gn’, ‘sc(i)”. Wymowa ich polega na przedłużeniu lub wzmocnieniu pojedynczej spółgłoski i bynajmniej nie powinna odpowiadać dwukrotnemu powtórzeniu danej spółgłoski.

Accrescere, affetto, aggettivo, avverbio, razza, nonno, loggia, caccia: /akʹkreʃʃere/, /afʹfetto/, /aʤʤetʹtivo/, /avʹverbjo/, /ʹratstsa/, /ʹnɔnno/, /ʹlɔʤʤa/, /ʹkaʧʧa/. Podwojenie ‘q’ → często spółgłoska ‘q’ jest podwojona w pisowni przez ‘c’: acqua, acquedotto, acquisto, lecz należy pamiętać o wyjątkach, takich jak: soqquadro (podwojenie przez ‘q’), aquila (brak podwojenia), itd. W pisowni nigdy nie ulega podwojeniu ‘h’.

*Włosi z północy często mają tendencję do pojedynczego wymawiania geminat, np.: belo, bruto, cavalo, afeto; wprost przeciwnie sytuacja zarysowuje się w południowej i środkowej Italii, gdzie podwaja się nawet pojedyncze spółgłoski: sabbato, viggile, dommenica.

AKCENT WYRAZOWY /ACCENTO DELLE PAROLE/

Akcent wyrazowy polega na mocniejszym wymówieniu jednej sylaby w wyrazie, a w szczególności odpowiedniej samogłoski. Sylaba akcentowana /tonica/ jest w taki sposób wyróżniona spośród pozostałych nieakcentowanych /atone/. w języku włoskim akcent jest ruchomy /mobile/, czyli nie pada zawsze na tę samą sylabę (w języku polskim akcent jest stały i prawie zawsze dotyczy przedostatniej sylaby).

W języku włoskim większość wyrazów to parole piane, czyli wyrazy akcentowane na przedostatnią sylabę /penultima sillaba/, podobnie jak w języku polskim:nozione, canto, lavoro, intermezzo, mangiare, ecc.

Niemniej istnieje duża grupa słów akcentowanych na III sylabę od końca, tzw. parole

sdrucciole:mobile, modulo, termometro, celebre;

Spotykamy też wyrazy akcentowane na IV sylabę od końca: bisdrucciole. Są to najczęściej czasowniki w III osobie l. mnogiej:capitano, scivolano;

Niektóre formy czasownikowe (np. trybu ‘imperativo’) tworzą zbitki z zaimkami enklitycznymi w rezultacie czego akcent może padać nawet na V sylabę od końca. Takie połączenia to wyrazy nazywane: trisdrucciole:recitamelo, comunicamelo, ordinamelo;

Wyrazy akcentowane na ostatnią sylabę, gdzie akcent zaznacza się graficznie to parole tronche: città, università, virtù, caffè, perché, itd.

W pisowni, poza jasno określonymi przypadkami, akcentu się nie zaznacza. Obowiązkowe zaznaczenie akcentu dotyczy następujących wyrazów:

1. parole tronche;2. w niektórych jednosylabowcach: già, può, ciò;3. w niektórych jednosylabowcach, aby odróżnić je od ich homonimów, które

mają inne znaczenie, np.: dà /verbo/ ------------ da /preposizione/ è /verbo/---------------- e /preposizione/là /avverbio/ ------------- la /articolo/

né /cong./ --------- ne /particella/sé /pronome/ ---------- se /cong./

sì /affermazione/ ----- si / pronome riflessivo

W jęz. włoskim akcent pełnie też funkcję dystynktywną w przypadku wyrazów o takiej samej pisowni /homografy/, lecz o innym znaczeniu. W takich przypadkach nie ma konieczności

zaznaczenia akcentu graficznie, choć niekiedy pomaga on uniknąć złej interpretacji danego słowa, np.:

princìpi / prìncipi ancóra / àncoratendìne / tèndine compìto / còmpitosubìto / sùbito seguìto / séguito

W języku włoskim istnieją następujące akcenty graficzne: Y /accento acuto/ → stosuje się do ‘o’ i ‘e’ zamkniętych; Z/accento grave/ → stosuje się do ‘o’ i ‘e’ otwartych i pozostałych samogłosek

akcentowanych; ˆ /accento circonflesso/ → obecnie rzadko używany. Stosuje się do zaznaczenia ‘i’

liczby mnogiej rzeczowników zakończonych w l. poj. na –io, aby odróżnić je od ich homonimów lub homografów szczególnie w liczbie mnogiej, np.:

principio → principî prìncipe → prìncipiomicidio → omicidî omicìda → omicìdi

Istnieją mało popularne lub mniej znane wyrazy, których akcent jest często mylony przez samych Włochów. Do tej grupy należą na przykład:

Forma corretta Forma sbagliataedìlecosmopolìtaleccornìapersuadérerubrìcalavòro

èdilecosmopòlitaleccòrniapersuàdererùbricalàvoro

FONETYKA MIĘDZYWYRAZOWA/FONETICA SINTATTICA/

Klityki /clitici/ Elizja /elisione/ Apokopa /apocope/ Podwojenie fonoskładniowe /raddoppiamento sintattico/

KLITYKI /clitici/Klitykami nazywamy wyrazy nieakcentowane jedno lub dwusylabowe, które łączą się akcentowo z sąsiednim wyrazem (samodzielnym) posiadającym swój własny akcent. Elementy te dzielą się na dwie grupy ze względu na ich miejsce w wypowiedzeniu w stosunku do wyrazy akcentowanego. Tak więc proklityki będą występowały przed wyrazem samodzielnym, natomiast enklityki po nim.

Proklitykami są:o rodzajniki określone i nieokreślone: il cane /ilʹkane/, un ragazzo /unraʹgattso/;o przyimki i połączenia rodzajników określonych z przyimkami /preposizioni

articolate/: con Maria /konmaʹria/, allʹamica /allaʹmika/;o zaimki nieakcentowane /pronomi atoni/: mi, ti, ci, vi, lo, la, li, le, si i ich kombinacje:

mi si, ti ci, glielo, me lo, itd.: me lo devi dare /meloʹdeviʹdare/ ; o partykuły: ci, ne, vi: Ci sono io /ʧiʹsono ʹio/ ;o jednosylabowe przymiotniki: bel, gran, san: un bel ragazzo /unbelraʹgatstso/.

Z wyżej wymienionych elementów enklitykami mogą być wyłącznie zaimki występujące w połączeniu z formami czasowników, takimi jak: imperativo, gerundio, participio passato, infinito: vattene! /ʹvattene/, lavorandoci /lavoʹrandoʧi/, conoscendoti /konoʃʹʃɛndoti/, sedutosi /seʹdutosi/, alzarsi /alʹtsarsi/, essersi lavato /ʹɛssersi laʹvato/;

Wymawiając klityki z samodzielnymi wyrazami nie należy robić żadnej przerwy pomiędzy słowami. Muszą one tworzyć jeden ciąg foniczny, „jedno słowo”:Una signora /unasiɲʹɲora/,Bel gatto /bεlʹgatto/

Elizja /elizione/ - polega na wypadnięciu ostatniej samogłoski nieakcentowanej pod wpływem pierwszej samogłoski kolejnego słowa. W pisowni zaznacza się elizję przy pomocy apostrofu. W jęz. polskim zjawisko to określa się mianem „wyrzutni”:

o obowiązkowa elizja zachodzi w rodzajnikach lo, una, la przed samogłoskami w liczbie pojedynczej i w przymiotnikach: quello, bello:Un’attrice /unatʹtriʧe/, unʹacqua /uʹnakkwa/, lʹamico mio /laʹmiko ʹmio/, lʹindirizzo /lindiʹritstso/, quellʹaquila /kwelʹlakwila/, bellʹamica /bellaʹmika/;

o Często eliduje się przyimek di przed wyrazami rozpoczynającymi się samogłoską w liczbie pojedynczej: d’inverno /dinʹvɛrno/, d’amore /daʹmore/, d’oro /ʹdɔro/;

Apokopa /apocope, troncamento/ - zjawisko to polega na wypadnięciu ostatniej samogłoski lub całej sylaby pod wpływem sąsiedniego wyrazu, który rozpoczyna się samogłoską lub dowolną spółgłoską oprócz tzw. s – impura, z, gn, x, ps:bel ragazzo /belragatstso/ – bello studente /ʹbɛllo stuʹdɛnte/

o Ponadto do wypadnięcia ostatniej nieakcentowanej samogłoski lub sylaby może dojść tylko wtedy jak poprzedzają ją litery: r, l, n i rzadziej m.

quel signore, nessun amico, suor Maria;o Apokopa jest obowiązkowa z wyrazami uno, alcuno, nessuno, ciascuno, buono, bello,

santo, grande (fakultatywnie):un fiore /unʹfjore/, alcun modo /ʹalkunʹmɔdo/, ciascun duomo /ʹʧaskun ʹdwɔmo/, nessun prete /ʹnessun ʹprɛte/, bel negozio /belneʹgɔtstsjo/, san Michele /sanmiʹkɛle/, gran casa /granʹkaza/.

o Często też może wypaść ostatnia samogłoska lub sylaba w wyrazach: frate, suora:Fra Luigi /fraluʹiʤi/, suor Teresa /sworteʹresa/;

o Apokopy nie zaznacza się żadnym znakiem graficznym z wyłączeniem form trybu rozkazującego: di’ (dire), fa’ (fare), sta’ (stare), da’ (dare), va’ (andare);

o Apokopa i elizja różnią się między sobą tym, że do elizji dochodzi wyłącznie, kiedy zderzą się dwie samogłoski, natomiast apokopa zachodzi głównie przed spółgłoskami:buon’amica /bwonaʹmika/ (elisione);

buon dottore /bwondotʹtore/ (troncamento);

Raddoppiamento fonosintattico/ - W języku włoskim istnieją elementy przeważnie jednosylabowe lub mocno akcentowane, w obu przypadkach zakończone samogłoską, które powoduje mocniejsze wymówienie pierwszej spółgłoski kolejnego wyrazu. Zjawisko to można zaobserwować szczególnie w regionalnych i dialektalnych odmianach jęz. włoskiego w południowych regionach Włoch. Często spółgłoska ulegająca podwojeniu znajduje się wtedy w pozycji międzysamogłoskowej, tworząc grupę rytmiczną.Elementy powodujące podwojenie fonoskładniowe to:

Wyrazy jednosylabowe – mocne /monosillabi forti/, posiadające akcent graficzny: è, già, né, più, sì,

Wyrazy jednosylabowe tzw. mocno akcentowane, ale pozbawione akcentu graficznego: ho, ha, so, sto, tre, blu, gru, re; fu, fa, qua, qui, va, tu, me, te;

Niektóre wyrazy nieakcentowane: a, che, chi, da, di tra, ma, o; e, no, se, su, Wielosylabowe wyrazy zakończone akcentem graficznym: città, così, finì, parlò,

scriverò; Niektóre wielosylabowe przyimki i przysłówki /typy prefiksalnego/ z akcentem na

przedostatniej sylabie: come, contro, dove, sopra, ogni, qualche;Tre cani - /trek’kani/; A casa - /akʹkaza/, È buono - /ɛbʹbwɔno/, qualche volta /ʹkwalkevʹvɔlta/, città vecchia /ʧitʹtavʹvekkja/, io o te /ʹio otʹte/, itd.

Współczesne zasady ortograficzne biorą pod uwagę podwojenie fonoskładniowe tylko wtedy, kiedy dwa wyrazy tworzą złożenie (forme composte), jak w przykładach: cosiddetto, soprattutto, sopravvento, contraccolpo, contravvenzione, vacci,dillo, davvero, lassù, sebbene, ossia, ecc.

INTONAZIONE / INTONACJA

Intonacja /intonazione/ to zjawisko prozodyczne dotyczące zmian tonu głosu w trakcie mówienia polegające na odchyleniach w dół (intonacja opadająca) lub w górę (wznosząca) od tzw. tonu podstawowego, neutralnego. Mona j określić mianem melodii, modulacji głosu, by uwydatnić pewną treść informacyjną.

Intonacja wyrazowa / intonazione lessicale/, czyli wyróżnienie właściwej sylaby wyrazu (akcent wyrazowy).

Intonacja zdaniowa /intonazione sintattica/, czyli linia melodyczna wypowiedzi polegająca na wyróżnieniu pewnej jej części składowej lub całego wypowiedzenia.Intonacja zmienia się w zależności od rodzaju wyrażanej treści, intencji i ładunku emocjonalnego mówiącego. Na ogólną formę i brzmienie intonacji zdaniowej składają się też środki parajęzykowe /tratti paralinguistici/, do których należą: szybkość mówienia, przerwy, pauzy, przyspieszenie, wydłużenia i przyciski, głębokość, natężenie, barwa głosu.Ze względu na intencję osoby mówiącej intonacja zdania może być:

opadająca (kadencja) właściwa dla wypowiedzeń twierdzących i rozkazów; wznosząca (antykadencja) właściwa dla większości pytań; równa (progrediencja) bez wyraźnego spadku lub podwyższenia tonu

charakterystyczna dla wypowiedzi urwanych

Bibliografia: Canepari L., Introduzione alla fonetica, Einaudi, Torino, 1979;

Canepari L., Manuale di pronuncia italiana,

Costamagna L., Pronunciare l’italiano, Edizioni Guerra, Perugia, 1996;

Dardano M. e Trifone P., La nuova grammatica della lingua italiana,

Zanichelli, Bologna, 1997;

Gruszczyński W., Bralczyk J., Słownik gramatyki języka polskiego, WSiP,

Warszawa, 2002;

Tagliavini C., La corretta pronuncia italiana, Libraria Capitol, Bologna, 1965;

Widłak S., Gramatyka języka włoskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa,

2002;

FINE