• Nurt idealistyczny (Fichte, Schelling, Schiller, Hegel): 1. krytyka koncepcji rzeczy samych w sobie; cały świat jest konstytuowany przez ludzki umysł, a to, czego nie moŜe poznać, nie istnieje (→filozofia w pełni idealistyczna). 2. Schillerowska krytyka Kantowskiego podziału natury ludzkiej.

• Nurt pozytywistyczny (zaczynając od Comte’a, 3 pozytywizmy): agnostycyzm i fenomenalizm Kanta → dla człowieka istnieją tylko zjawiska (fenomeny); w poznaniu naukowym nie moŜemy wyjść poza doświadczalne zjawiska (fundamentalne twierdzenie pozytywistów).

Filozofia po KancieFilozofia po KancieFilozofia po KancieFilozofia po Kancie

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831)

• śył w złotym wieku literatury niemieckiej (Goethe, Schiller, Hölderlin) oraz w burzliwej epoce rewolucji francuskiej i okresie panowania i klęski Napoleona.

• Filozofia Kanta była dla niego „podstawą i punktem wyjścia nowszej filozofii niemieckiej”. Jednak chciał ją przewyŜszyć i nadać filozofii postać ostateczną.

„Zamknięta istota wszechświata nie ma w sobie siły zdolnej oprzećsię odwadze poznania”.

Podstawą przyjaźni Hegla z Schellingiem i Hölderlinem było

poczucie rozpadu ówczesnej kultury• Interesował ich przede

wszystkim rozłam, brak harmonijnego zestrojenia między człowiekiem a Bogiem, człowiekiem a przyrodą oraz człowiekiem i społeczeństwem.

• Hegel będzie pojmował to rozdwojenie jako „przejaw absolutu” i w ten sposób będzie próbował je znieść.

3 kluczowe idee filozofii Hegla

1. Rzeczywistość jest procesem historycznym, rozwój historii zaś jestprocesemcelowym.

2. Historia świata ma strukturę racjonalną(panlogizm) i kluczem do jej zrozumienia jest prawo dialektyki

3. Pojęcie alienacji

Historia jako proces celowy

• Filozofia dziejówHegla to nie tylko zarys dziejów powszechnych: od Chin, Indii i Persji, poprzez Grecję i Rzym, od feudalizmu i reformacji oraz do epoki Oświecenia i rewolucji francuskiej. To równieŜ„myślące rozwaŜanie” dziejów, traktujące je jako surowiec rozumnego procesu rozwoju świata.

• Wizja Ŝycia Makbeta a Hegel • Hegel a współczesna nauka o Ŝyciu

i historii. • Dla Hegla historia człowieka nie

jest bezsensownym kłębowiskiem zdarzeń.

„Dzieje powszechne to postęp w uświadomieniu wolności”

• Chiny i Indie to cywilizacje statyczne, leŜące „poza obrębem historii”.

• Właściwa historia dziejów zaczyna się wraz z państwem perskim. Jego podstawą jest ogólna zasada, prawo, obowiązujące rządzących i poddanych.

• świat grecki – wolność nie jest jeszcze w pełni rozwinięta (rola Sokratesa).

• Świat rzymski uznaje wolność indywidualną, ale to uznanie jest czysto formalne, prawne.

• Świat germański. Za najwaŜniejsze wydarzenie od czasów rzymskich uwaŜa Hegel reformację.

Wolność na poziomie subiektywnym i obiektywnym

• Hegel uwaŜał, Ŝe rewolucja francuska była wynikiem krytyki istniejącego porządku. Jej efektem był terror i tyrania. Na czym polegał błąd? Na próbie wcielenia w Ŝycie czysto abstrakcyjnych zasad filozoficznych bez uwzględnienia ludzkich skłonności oraz niezrozumienia roli rozumu.

• Konieczna do osiągnięcia rozwoju jest nie tylko „wolnośćsubiektywna”, to, by ludzkie rządzili się własnym sumieniem, ale równieŜ „wolność obiektywna”, to, by świat był zorganizowany w sposób rozumny.

Prawo dialektyki Prawo dialektyki Prawo dialektyki Prawo dialektyki jako prawo myślenia

• Historia świata ma strukturęracjonalną. Kluczem do zrozumienia jej jest prawo przemian – prawo dialektyki.

• Jako prawo myśli, ma ją upłynnić, aby ustrzec przed przypadkowymi treściami oraz „śmiertelnym skostnieniem”.

• Jest umiejętnością myślenia przeciw samemu sobie, polemikąmyślenia z samym sobą, która sama siebie wytwarza, rozwija i wraca do siebie samej.

• Wakacje HeglaR. Magritte’a.

Prawo dialektyki jako prawo rozwoju rzeczywistości

• Rzeczywistość powstaje w nieustannym rozwoju (Heraklit!). KaŜda sytuacja zawiera w sobie elementy sprzeczne, które mają wpływ destabilizujący. Konflikt musi zostać rozwiązany poprzez powstanie nowej sytuacji, która zawiera kolejne konflikty. To jest racja bytu przemian.

• Dialektyczny proces rozwoju rzeczywistości składa się z 3 etapów: - tezy (początkowy stan rzeczy)- antytezy (teza wywołuje konflikt między siłami równowaŜącymi, ale sprzecznymi)- syntezy (konflikt między teząa antytezą ulega rozwiązaniu i przechodzi w nową sytuację, zawiera nowe konflikty i staje się początkiem nowej triady: tezy, antytezy i syntezy).

Wszystko się zmienia: idee, sztuka, nauka, religia, ekonomia, instytucje, społeczeństwo.

Wszystkie zmiany dokonują sięwedle modelu dialektycznego.

Ewangelista Absolutu• Wszystko, co dotyczy świata i

jego historii ma formę rozwoju czegoś niematerialnego. Proces rozwoju dotyczy GEIST – cośpośredniego między duchem a umysłem; ostateczna istota bytu.

• Historyczny proces, który tworzy rzeczywistość, to rozwój GEIST ku samoświadomości. Kiedy cel zostanie osiągnięty, wszystko, co istnieje, będzie jednością. Samoświadomą jednośćwszystkiego nazywał Hegel Absolutem (idealizm absolutny).

Zadanie Fenomenologii ducha

• Dzieje są postępem w uświadomieniu wolności, bo są koniecznym rozwojem ducha/umysłu (Geist).

• Co to jest w ogóle fenomenologia? Fenomen a byt.

• Heglowska fenomenologia ducha –nauka o tym, w jaki sposób duch/umysł jawi się samemu sobie.

• Cel filozofii Hegla: „rzeczywiste poznanie tego, co jest naprawdę”(absolut).

• Jak je osiągnąć? „Poznanie moŜna badać nie inaczej, jak tylko poznając”.

• 1 forma świadomości: „pewnośćzmysłowa” porządkuje przedmioty zgodnie z ich ogólnymi własnościami.

• 2: rozsądek nakłada na rzeczywistośćprawa fizyki Newtona.

• 3: samowiedza / samoświadomośćmoŜe rozwinąć się tylko w warunkach społecznej interakcji, w pracy nad przedmiotami materialnymi, formowaniu ich zgodnie z własnym wyobraŜeniem.

• W ten sposób przechodzimy od tego, jak duch / umysł poznajerzeczywistość do tego, jak duch / umysł konstruuje rzeczywistość.

Filozofia Hegla składa się z 3 części: logiki, filozofii przyrody i filozofii

ducha• KaŜda z tych części dzieli się na 3

elementy, w kaŜdym elemencie znajdują się 3 księgi, w kaŜdej księdze 3 części, w kaŜdej części 3 rozdziały.

• Ten trójkowy podział jest nie tylko cechą wykładu, ale równieŜcechą myślenia (teza-antyteza-synteza).

• Biografia podmiotu uniwersalnego: ducha, umysłu, Boga, idei.

Absolut to stan, w którym postęp osiąga swój kres

• Rozwój społeczeństwa. Sekwencję zmian moŜe zakończyć tylko brak konfliktu, który oznacza równieŜwolność człowieka. Będzie to stan Absolutu, w którym dalsze zmiany nie są potrzebne.

• Rozwój idei. Konflikt zostanie zlikwidowany, kiedy Geistpozna siebie jako ostateczną rzeczywistość, a wszystko to, co było mu dotąd obce, stanie się jego częścią, nie będącąz nim w konflikcie.

Pan i niewolnik, czyli jak człowiek dochodzi do samoświadomości?

• Problem samozachowaniaczłowieka w konkurencyjnej relacji z innymi (konflikt dwóch samoświadomości).

• Człowiek zmaga się z samym sobą, walczy o uznaniez innymi ludźmi oraz z przyrodą. Natrafia na konkurujące z nim zachowanie innego człowieka, dochodzi do „walki na śmierć i Ŝycie”. Ten, kto lęka sięśmierci, podporządkowuje siętemu, kto się jej nie boi i ma odwagę ryzykować Ŝycie.

• Staje się niewolnikiem, a ten, kto zaryzykował, panem. W oczach pana niewolnik jest tylko rzeczą, a nie niezaleŜną świadomością, ale to właśnie on pracując w świecie zewnętrznym kształtuje przedmioty, przekształca je w cośtrwałego.

• Dzięki pracy, niewolnik staje sięcoraz bardziej świadom swej świadomości, widzi ją przed sobąjako coś obiektywnego, odkrywa, Ŝe ma swój własny umysł. I w ten sposób przewyŜsza pana.

Przez pojęcie alienacji Hegel rozumiał zjawisko, gdy coś, co jest faktycznie częścią nas, wydaje sięnam wrogie i obce.

Człowiek w procesie budowania cywilizacji tworzy róŜnego rodzaju instytucje, reguły i idee, które następnie go krępują.

Hegel uwaŜał, Ŝe zarówno w świecie duchowym, jak i materialnym stan alienacji jest siłąmotoryczną dla dalszych przemian dialektycznych.

Pojęcie alienacji wykorzysta później Karol Marks

Twórcza działalność jednostki jest zaleŜna od ducha czasuducha czasuducha czasuducha czasu

• Jednostka unoszona wraz z prądem historii, nie ma moŜliwości wpływania na proces zmiany. Człowiek nawet w sprawach indywidualnej kreatywności pozostaje pod wpływem Zeitgeist (twórczośćBeethovena).

• Nie moŜna uniezaleŜnić sięod procesu dialektyki, wypaść ze strumienia historii

Kult państwa• Hegel wywarł wpływ na politykę.

Opowiadał się na państwem prawa. Racjonalnym społeczeństwem była dla niego monarchia konstytucyjna.

• Odrzucał wysuwane przez rewolucję francuską postulaty suwerenności ludu i powszechnego parlamentu. Napisał nawet rozprawę wymierzoną w angielskąreformę parlamentarną.

• Sprzeciwiał się prawu wyborczemu, uwaŜał, Ŝe emocjonalny i arbitralny wybór nie jest aktem wolnym. Jesteśmy wolni tylko wtedy, gdy nasz wybór opiera się na rozsądku.

• Odrzuca równieŜ kosmopolityzm, gdyŜ państwo prawa – wyrastając na gruncie narodu – urzeczywistnia się tylko w konkretnych państwach.

• Krytykował teorię A. Smitha, zgodnie z którą kaŜdy pracuje, aby się wzbogacić, ale w ten sposób równieŜ przyczynia się do pomyślności ogółu. Hegel uwaŜał, Ŝe zachęcając ludzi do dbania wyłącznie o swoje interesy, system gospodarczy nie pozwala im sięczuć częścią większej całości.

Hegel nie miał na myśli wolności w politycznym sensie, w którym suwerenność

ludu jest składnikiem wolnego społeczeństwa

Chodzi mu o wolnośćw głębszym, metafizycznym sensie, zgodnie z którym wybór wolny oznacza wybór racjonalny, a racjonalność z kolei to zgodność z uniwersalnymi zasadami.

Hegel jako intelektualny patron nazizmu i komunizmu?

• Urzędowy filozof?• Z jednej strony, przedstawiciele tzw. prawicy

heglowskiej uwaŜali Hegla za filozoficznego prekursora niemieckiego nacjonalizmu (idealizacja monarchii konstytucyjnej).

• Z drugiej strony, myśl Hegla była waŜna dla lewicy heglowskiej, dla której Prusy po 1830 roku były dalekie od ideału i potrzebowały zmiany w kierunku osiągnięcia Absolutu. NajwaŜniejszą postacią lewicy heglowskiej byłKarol Marks.

• Myśl Hegla naleŜy wliczyć w antyliberalnynurt my śli politycznej (jego zdaniem, indywidualistyczne koncepcje wolności sąpłytkie i ograniczone; jednostka realizuje siebie tylko jako część państwa).