EURO 2012 Szanse i zagrożenia dla Pomorza - zie.pg.gda.plkza/pliki/opracowania/Portugalia.pdf ·...

EURO 2012EURO 2012EURO 2012EURO 2012

Szanse i zagrożenia dla PomorzaSzanse i zagrożenia dla PomorzaSzanse i zagrożenia dla PomorzaSzanse i zagrożenia dla Pomorza Analiza przypadku EURO 2004 w Portugalii

pod redakcją Krystiana Zawadzkiego Gdańsk 2010Gdańsk 2010Gdańsk 2010Gdańsk 2010

Recenzja: Recenzja: Recenzja: Recenzja: dr hab. Julita Wasilczuk, prof. nadzw. Politechniki Gdańskiej Redaktor publikacji: Redaktor publikacji: Redaktor publikacji: Redaktor publikacji: dr inż. Krystian Zawadzki Redaktor prowadzący: Redaktor prowadzący: Redaktor prowadzący: Redaktor prowadzący: Justyna Łapińska Projekt okładki: Projekt okładki: Projekt okładki: Projekt okładki: Rafał Nastały Opracowanie graficzne i skład: Opracowanie graficzne i skład: Opracowanie graficzne i skład: Opracowanie graficzne i skład: Piotr Łapiński Copyright 2010 © by Wydział Zarządzania i EkonomiiCopyright 2010 © by Wydział Zarządzania i EkonomiiCopyright 2010 © by Wydział Zarządzania i EkonomiiCopyright 2010 © by Wydział Zarządzania i Ekonomii Politechniki GdańskiejPolitechniki GdańskiejPolitechniki GdańskiejPolitechniki Gdańskiej Wszystkie prawa zastrzeżone. Książka ani jej część nie może być przedrukowywana ani w żaden sposób reprodukowana lub odczytywana

w środkach masowego przekazu bez pisemnej zgody Wydziału Zarzą-dzania i Ekonomii Politechniki

Gdańskiej Opracowanie i druk: VM Media sp. z o.o. VM Group sp.k. ul.

Świętokrzyska 73, 80–180 Gdańsk Tel.: (058) 320 94 94, faks: (058) 320 94 60 www.viamedica.pl Gdańsk 2010 ISBN 978–83–62197–24–8 Publikacja dystrybuowana bezpłatnie.

Euro 2012, euro 2012, euro 2012, euro 2012, euro 2012,

Spis treści

Wprowadzenie 1 K. Zawadzki

Rozdział 1 5 Portugalia jako organizator Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej w 2004 roku 5 K. Zawadzki

1.1. Geneza wyboru Por tugalii na gospodarza EURO 2004 5 1.2. Zapotrzebowanie infrastrukturalne i jej przygotowanie w ramach EURO 2004 7 1.3. Przewidywane i rzeczywiste korzyści w związku z organizacją UEFA EURO 2004 w Por tugalii 11 1.4. Przewidywane i rzeczywiste koszty związane z organizacją EURO 2004 w Por tugalii 18

Rozdział 2 23 Ekonomiczne skutki organizacji EURO 2004 dla gospodarki Por tugalii — analiza najważniejszych wskaźników makroekonomicznych 23 M. Olczyk

2.1. Gospodarka Por tugalii — podstawowe informacje 23 2.2. Organizacja EURO a wzrost PKB 27 2.3. Inflacyjny wpływ EURO 2004 na gospodarkę Por tugalii 29 2.4. Analiza war tości indeksów giełdowych w czasie przygotowania i organizacji

Mistrzostw Europy w 2004 roku 32 2.5. EURO 2004 a budżet administracji centralnej 37 2.6. EURO 2004 jako szansa zwiększenia zatrudnienia w por tugalskiej gospodarce 38 2.7. Spowolnienie ekspor tu i wzrost impor tu jako skutek wysokiego popytu krajowego

w czasie przygotowania i organizacji mistrzostw 41 2.8. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych w okresie przygotowań do EURO 2004 44

Rozdział 3 46 Ocena skutków ekonomicznych organizacji EURO 2004 na poziomie makro i mezo — analiza input–output 46 M. Olczyk

3.1. Metodyka badań 46 3.2. Skutki ekonomiczne dla por tugalskiej gospodarki wynikające z inwestycji

infrastrukturalnych powiązanych z EURO 2004 52 3.3. EURO 2004 a wzrost w branży turystycznej 54 3.4. Wpływ EURO 2004 — promocja kraju jako miejsca przyszłych inwestycji

i wycieczek turystycznych 60 3.5. EURO 2004 a przychody w branży reklamowej 63

Rozdział 4 65 Wydatki związane z organizacją EURO 2004 i źródła ich finansowania 65 K. Zawadzki

4.1. Sposoby finansowania wielkoformatowych imprez spor towych na przykładzie Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 65

4.2. Wydatki infrastrukturalne związane z przygotowaniem EURO 2004 69 4.3. Źródła finansowania EURO 2004 w Por tugalii 74 4.4. Par tnerstwo publiczno-prywatne w Por tugalii i możliwości wykorzystania tej formuły

jako źródła finansowania EURO 2004 82

Rozdział 5 90 Wydatki związane z inwestycjami przeprowadzonymi w Bradze i Guimarães oraz źródła ich finansowania 90 E. Mazurek-Krasodomska

5.1. Porównanie regionu Minho-Lima z województwem pomorskim 90 5.2. Wydatki inwestycyjne i źródła ich finansowania w mieście Braga 93 5.3. Wydatki inwestycyjne i źródła ich finansowania w mieście Guimarães 101 5.4. Wydatki inwestycyjne i źródła ich finansowania w regionie Minho 107

Rozdział 6 111 Skutki realizacji EURO 2004 dla regionu Minho-Lima E. Mazurek-Krasodomska

111

6.1. Wpływ EURO 2004 na gospodarkę regionu 111 6.2. Wpływ na turystykę w regionie 121

Rozdział 7 132 Unormowania prawne ochrony środowiska naturalnego w Portugalii a działania przedsiębiorców związane z EURO 2004

132

M. Szpakowska, W. Szpakowski 7.1. Zagadnienia wprowadzające 132 7.2. Polityka środowiskowa Por tugalii 134

Ochrona przyrody 136 Odpady 138 Gospodarka wodno-ściekowa 140 Hałas 140

7.3. Współpraca publiczno-prywatna w zakresie ochrony środowiska 143 7.4. Podsumowanie 148

Rozdział 8 150 Środowisko naturalne a działania przedsiębiorców związane z EURO 2004 w regionie Minho-Lima w Por tugalii

150

W. Szpakowski 8.1. Wprowadzenie 150 8.2. Przygotowanie stadionów w regionie Minho–Lima do EURO 2004 151

8.2.1. Wymogi stawiane stadionom 151 8.2.2. Stadion w Bradze 152 8.2.3. Stadion w Guimarães 153

8.3. Klimat regionu Minho–Lima 154 8.4. Nadzwyczajne zdarzenia meteorologiczne 157 8.5. Sytuacja meteorologiczna podczas turnieju finałowego Mistrzostw Europy 2004 159 8.6. Zagrożenia dla środowiska naturalnego regionu Minho związane z przygotowaniem

i rozgrywaniem turnieju EURO 2004

161 8.7. Podsumowanie 165

Rozdział 9 167 Wnioski dla Polski i regionu Pomorza wynikające z organizacji Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej przez Por tugalię

167

K. Zawadzki Zakończenie 185 K. Zawadzki Bibliografia 187

Pozycje zwar te 187 Akty normatywne 189 Źródła internetowe 190

Wprowadzenie

Wielkoformatowe imprezy sportowe o globalnym charakterze, tzw. megaim-

prezy sportowe, takie jak Igrzyska Olimpijskie (IO), Mistrzostwa Świata czy Mi-

strzostwa Europy (EURO) w Piłce Nożnej odgrywają współcześnie znaczącą rolę

w rozwoju obszaru, na którym się odbywają. Ogromne zainteresowanie kibiców z

całego świata, z których zdecydowana większość uczestniczy w wydarzeniach

sportowych za pośrednictwem transmisji telewizyjnych, nie pozostaje bez wpły-

wu na gospodarkę danego regionu. Korzyści ekonomiczne, wzrost zatrudnienia,

poprawa infrastruktury sportowej i transportowej oraz ogólnoświatowa promocja

danego miejsca determinują zainteresowanie poszczególnych państw i miast

organizacją tego typu imprez.

Do niedawna większość megaimprez sportowych organizowały bogate kraje

uprzemysłowione. Wysokie koszty przygotowania takich przedsięwzięć, słaba

infrastruktura oraz brak odpowiednich umocowań prawnych sprawiała, iż orga-

nizacja takich wydarzeń pozostawała poza zasięgiem państw rozwijających się.

W XXI wieku nastąpiły pewne zmiany w tym zakresie. Z jednej strony kraje słabsze

gospodarczo świadome korzyści, jakie się z tym wiążą, chętniej zgłaszały swe kan-

dydatury. Z drugiej, instytucje odpowiedzialne za wybór gospodarza imprezy coraz

śmielej zaczęły stawiać na państwa uboższe lub transformujące swe gospodarki,

aby nadać impuls do ich rozwoju. Niespełna dekada przyniosła wiele przykładów

organizatorów wydarzeń sportowych, którzy potwierdzają panujący trend, w tym

między innymi: EURO 2004 w Portugalii, IO 2008 w Pekinie, decyzja dotycząca

organizacji Mistrzostw Świata w piłce nożnej w RPA w 2010 roku czy wreszcie

EURO 2012 w Polsce i na Ukrainie.

W kontekście organizacji turnieju finałowego przez Polskę i Ukrainę szczególnie

interesująca wydaje się analiza przypadku EURO 2004 i próba przeniesienia por-

tugalskich doświadczeń na grunt Polski. Pod wieloma względami obecna sytuacja

naszego kraju przypomina to, co było udziałem tego niewielkiego państwa z Półwy-

1

EURO 2012 — szanse i zagrożenia dla Pomorza

spu Iberyjskiego w okresie przygotowawczym przed Mistrzostwami Europy. Brak

lotnisk przystosowanych do odbioru zwiększonej liczby gości, nieodpowiadające

wymogom Unii Europejskich Związków Piłkarskich (UEFA, Union of European Foot-

ball Associations) stadiony, słabo rozwinięta sieć połączeń drogowych i kolejowych,

niedostatecznie przygotowane zaplecze teleinformatyczne to najważniejsze analogie.

Przyznanie w październiku 1999 roku EURO 2004 Portugalii było nie mniej-

szym zaskoczeniem od wyboru wspólnej inicjatywy Polski i Ukrainy do organizacji

turnieju mistrzowskiego w 2012 roku. Wówczas z grona trzech kandydatur: Portuga-

lii, Hiszpanii oraz wspólnego projektu Węgier i Austrii uznanie UEFA wzbudził pro-

jekt portugalski, ku wielkiemu zaskoczeniu powszechnych faworytów — Hiszpanów.

Inaczej niż w Polsce decyzję odnośnie przeprowadzenia EURO 2004 w Portugalii

tamtejsze społeczeństwo przyjęło sceptycznie. Narastały wątpliwości, iż niespełna

5 lat to za krótki okres, aby sprostać przygotowaniom trzeciej co do wielkości im-

prezy sportowej świata. Niepewność była potęgowana przez gnębiącą kraj recesję

i narastające problemy budżetowe. Mimo często wykorzystywanej w ostatnich

latach możliwości współorganizowania tego typu imprezy Portugalia ze względu

na swoje położenie geograficzne złożyła samodzielny wniosek, a po wyborze była

zmuszona samotnie stawić czoło przeciwnościom.

Historia pokazała, iż wszelkie obawy były bezpodstawne. Już po mistrzostwach

UEFA bardzo wysoko oceniła organizację i przebieg całego turnieju. Błędy, których

nie udało się uniknąć, nie wpłynęły na pozytywny obraz przedsięwzięcia. Do dziś

Mistrzostwa Europy z 2004 roku uznawane są za najlepszą imprezę EURO, jaka

kiedykolwiek miała miejsce. Miłe wspomnienia gości i rozbudowana na tę okazję

infrastruktura wpłynęły korzystnie na rozwój gospodarczy poszczególnych regio-

nów i wzrost atrakcyjności turystycznej kraju. Zgodnie podkreśla się, iż Portugalia

wykorzystała swą szansę i zrealizowała cały wachlarz postawionych sobie celów

natury ekonomicznej, sportowej, kulturowej i społecznej.

Polska stoi dziś przed podobną szansą. Organizacja części meczów EURO 2012

na terytorium naszego kraju rodzi wiele możliwości. Przede wszystkim odgrywa

rolę katalizatora ważnych przemian o charakterze infrastrukturalnym. Sam fakt

organizacji Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej nie daje jednak gwarancji sukcesu.

Przygotowania do EURO niosą za sobą liczne zagrożenia i obawy. Największym

przeciwnikiem organizatorów tego typu imprez jest czas, który może okazać się

niewystarczający do realizacji wszystkich planowanych zamierzeń. Sytuację po-

garszają dodatkowo mało elastyczny system prawny i biurokracja, które w zasad-

niczym stopniu wpływają na wydłużenie trwających procedur. Stąd dużą wagę

należy przywiązywać do istniejących barier natury prawnej, których eliminacja

jest warunkiem koniecznym powodzenia całego procesu przygotowań.

W niniejszym opracowaniu największe znaczenie przypisuje się zagadnieniom

ekonomicznym. Spośród dziewięciu rozdziałów, sześć poświęcono tej tematyce.

2

Wprowadzenie

W rozdziale pierwszym przybliżono stan i zapotrzebowanie infrastrukturalne

w Portugalii przed Mistrzostwami oraz oczekiwane korzyści i przewidywane za-

grożenia wiążące się z przygotowaniem tak dużej imprezy. Rozdziały drugi i trzeci

poświęcono ekonomicznym skutkom EURO 2004. W rozdziale czwartym podjęto

problematykę finansowania turnieju w Portugalii. Natomiast rozdziały piąty i szó-

sty obejmują analizę ekonomiczną i finansową przygotowania Mistrzostw Europy

w regionie Minho-Lima.

Dużym atutem jest jednak interdyscyplinarność monografii. Rozdziały siódmy

i ósmy podejmują niezwykle interesującą problematykę wpływu organizacji EURO

2004 na środowisko naturalne. Przeprowadzone badania były podstawą do sformu-

łowania wielu wniosków, które zebrano w ostatniej, dziewiątej części opracowania.

Pełnią one jednocześnie funkcję podsumowującą dla każdego z ośmiu wcześniej

przytoczonych rozdziałów. Zamierzeniem autorów było wskazanie szans i zagrożeń,

jakie wiązać się mogą z przygotowaniem tak dużej imprezy, opierając się na por-

tugalskich doświadczeniach. Jednocześnie podjęto próbę odpowiedzi na pytanie:

jaki będzie ogólny bilans korzyści i kosztów w związku z współorganizowaniem

tego sportowego wydarzenia dla Polski i regionu Pomorza.

W celu przeniesienia spostrzeżeń na grunt Polski, w szczególności na rejon

Pomorza, autorzy niniejszego opracowania skupili swoją uwagę na obszarze Minho-

Lima mieszczącym się w regionie Norte. Wybór tego miejsca nie był przypadkowy.

W dwóch miastach należących do obszaru Minho-Lima: Bradze i Guimarães odbyły

się w sumie cztery mecze w ramach EURO 2004. Także w Gdańsku planuje się ro-

zegranie czterech spotkań przy okazji Mistrzostw Europy w 2012 roku. Dodatkowo

oba regiony charakteryzują się zbliżonymi walorami turystycznymi ze względu na

interesujące zabytki oraz historię obfitującą w liczne, istotne dla poszczególnych

państw wydarzenia.

W tym celu wykorzystano wiele materiałów źródłowych opublikowanych

w językach angielskim, polskim i portugalskim. Duże znaczenie należy przypisać

spostrzeżeniom przekazanym polskiej grupie badawczej przez stronę portugalską w

osobie J. Cadima Ribeiro oraz F. Carballo-Cruz’a, którzy byli zaangażowani w

proces oceny EURO 2004 i wpływu tego wydarzenia na gospodarkę regionu

Minho-Lima.

Autorzy niniejszej monografii wyrażają nadzieję, iż opracowanie przysłuży się

bardziej efektywnemu przygotowaniu wielkoformatowej imprezy sportowej w Polsce i

przyczyni się do poprawy ogólnego bilansu korzyści i kosztów wynikających z jej

organizacji w regionie Pomorza.

Krystian Zawadzki

3

Rozdział 1

Portugalia jako organizator Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej w 2004 roku

K. Zawadzki

1.1. Geneza wyboru Portugalii na gospodarza EURO 2004

EURO jest marketingową nazwą finałowego turnieju Mistrzostw Europy w Piłce

Nożnej pozostającego na licencji Unii Europejskich Federacji Piłkarskich (UEFA,

Union of European Football Associations). To wydarzenie sportowe zalicza się do

największych na świecie zaraz po Igrzyskach Olimpijskich oraz Mistrzostwach

Świata w Piłce Nożnej. Znaczenie tej imprezy potwierdzają takie wielkości jak skala

przepływu turystycznego, liczba widzów na stadionach i przed telewizorami, wartość

przeprowadzonych inwestycji w zakresie infrastruktury sportowej, transportowej itp.

Podobnie jak dwa inne wspomniane wyżej wydarzenia sportowe, EURO odbywa

się co cztery lata i jest finalnym efektem dwuletniego okresu eliminacji, w któ-

rych uczestniczą wszystkie lub niemal wszystkie europejskie państwa. Jedynym

wyjątkiem od tej reguły jest reprezentacja kraju, w którym odbywa się impreza,

automatycznie dopuszczona do ścisłego finału. Ostatecznie w turnieju uczestniczy

16 drużyn. W przypadku Mistrzostw Europy w Portugalii runda kwalifikacyjna

rozpoczęła się już we wrześniu 2002 roku i objęła 50 drużyn narodowych podzie-

lonych na dziesięć grup po pięć zespołów każda1.

Organizacja tak znaczącej imprezy jest wielce prestiżowa. W przeciągu czte-

rech tygodni trwania EURO oczy całego świata skupione są na jednym miejscu,

w mediach przeważają programy sportowe, futbol znajduje się w centrum uwagi.

Z tak dużym zainteresowaniem idą w parze wielkie pieniądze. Wybór gospodarza

imprezy przez UEFA ma w związku z powyższym wymiar nie tylko sportowy, ale

również gospodarczy, polityczny i społeczny. W takich warunkach potrzeba rzą-

dowego wsparcia kandydatur państw stających w szranki o organizację Mistrzostw

pozostaje poza wszelką dyskusją.

Nie inaczej było w przypadku Portugalii. We wrześniu 1998 roku rząd tego kraju

oznajmił pełne poparcie dla federacji piłkarskiej, która zgłosiła portugalską kan-

1Kwalifikacje do turnieju finałowego uzyskiwali zwycięzcy poszczególnych grup oraz pięć drużyn zajmujących drugie miejsca z najwyższą liczbą punktów.

5


dydaturę. Udział rządu dawał UEFA gwarancję wypełnienia licznych zobowiązań

stawianych przed państwami goszczącymi tak dużą imprezę sportową. Obok Por-

tugalii zainteresowanie organizacją EURO 2004 wyraziło kilka innych europejskich

państw. Do ścisłego finału oprócz późniejszego zwycięzcy przeszła Hiszpania oraz

Austria i Węgry, które zgłosiły gotowość wspólnej realizacji tego przedsięwzięcia.

Portugalska Federacja Piłkarska oparła swoją kampanię na wyrazistej strategii

marketingowej, której przewodziło hasło: „Kochamy piłkę nożną”, Łączny jej koszt

zamknął się w kwocie 3 242 146 euro2. Założeniem tej strategii było z jednej strony

uwypuklenie portugalskiemu społeczeństwu znaczenia imprezy dla rozwoju kraju, z

drugiej zaś przekonanie innych narodowych federacji piłkarskich w Europie co do

słuszności kandydatury tego właśnie państwa. W celu pozyskania niezbędnego

wsparcia złożono wizytę w 75% narodowych związków piłkarskich i wyjaśniono

ideę portugalskiej kandydatury. W efekcie Portugalia zyskała dwie grupy sprzymie-

rzonych państw: państwa skandynawskie oraz kraje Europy centralnej i wschodniej.

W propagowaniu portugalskiej kandydatury pomocne okazało się zaangażowa-

nie znanych osobistości, które wyrażały swoje poparcie w środkach masowego prze-

kazu. Należy do nich zaliczyć śpiewaka operowego Luciano Pavarottiego, znanego

w Portugalii trenera Svena-Gorana Erikssona oraz piłkarskie gwiazdy światowego

formatu na czele z Ronaldo, Zidanem i Batistutą.

Częścią wspomnianej strategii było również podkreślanie ułomności pozosta-

łych kandydatur. W przypadku Hiszpanii wskazywano na fakt zgłoszenia kandyda-

tury tego kraju do organizacji innej megaimprezy sportowej — Igrzysk Olimpijskich

w 2008 roku. Przygotowanie do dwóch tak dużych wydarzeń w stosunkowo krótkim

czasie było zdaniem Portugalczyków niemożliwe do udźwignięcia przez kraj o ogra-

niczonym potencjale gospodarczym. Krytyce poddano także wspólną kandydaturę

Austrii i Węgier, wskazując na gospodarcze i kulturowe różnice pomiędzy tymi

dwoma krajami utrudniające ewentualną realizację tego przedsięwzięcia, a także

słabe wsparcie ze strony rządów obu państw.

Decyzja UEFA dotyczących wyboru Portugalii na gospodarza EURO 2004 zo-

stała ogłoszona w październiku 1999 roku. Akceptacja portugalskiej kandydatury

była pewnym wyłamaniem się federacji piłkarskich z panującego wówczas tren-

du polegającego na wyborze dwóch państw — współgospodarzy dużych imprez

piłkarskich. Zarówno Mistrzostwa Europy w 2000 roku (Belgia, Holandia), jak i

Mistrzostwa Świata w 2002 roku (Korea Południowa, Japonia) były organizowane w

taki właśnie sposób. Niosło to oczywiste korzyści dla zainteresowanych państw, w

tym o charakterze ekonomicznym i społecznym. Rozkład obciążeń finansowych

pomiędzy kraje przygotowujące megaimprezy sportowe zwiększał ponadto szanse

mniej zamożnych państw na ich organizację.

2C. Barros, Evaluating the regulatory procedure of host-country selections for the UEFA European championship: A case study of Euro 2004, European Sport Management Quarterly 2002, 2, s. 326.

6


Wybór Portugalii był jednak pewnym zaskoczeniem. Samodzielna kandydatura

tego peryferyjnego kraju Unii Europejskiej, borykającego się z recesją i pogarszają-

cym się stanem finansów publicznych nie była przez znawców tematu traktowana

poważnie. Znaczącym mankamentem był brak wymaganej przez UEFA infrastruk-

tury stadionowej, która zapewniałaby sprawne przeprowadzenie imprezy. Ponadto

zdaniem przeciwników pomysłu położenie geograficzne Portugalii na mapie Europy

nie gwarantowało intensyfikacji przepływu turystycznego w trakcie trwania turnie-

ju. Lokalizacja tego państwa na Półwyspie Iberyjskim w południowo-zachodnim

krańcu kontynentu, w dużej odległości od przeważającej części Europy stwarzała

zagrożenie ograniczonego zainteresowania ze strony turystów i możliwości po-

jawienia się problemów w zakresie zbytu biletów na mecze. Jeśli dodać do tego

niedostateczne przygotowanie dróg, lotnisk i taboru kolejowego, to jawił się obraz

kraju o znikomych szansach na ostateczny sukces.

Zdecydowanie większe szanse przyznawano Hiszpanii — krajowi z najsilniej-

szą ligą piłkarską świata, bogatymi klubami i dobrze przygotowanymi, dużymi

stadionami. Większość przesłanek przemawiała za wyborem drugiego kandydata

z Półwyspu Iberyjskiego. Stąd uznanie wyrażone ostatecznie przez UEFA na rzecz

Portugalii odebrano tam z pewnym niedowierzaniem. Potwierdzeniem może być

fakt, iż stacja telewizyjna TVE uznała niepomyślne wyniki głosowania za największą

porażkę sportową w Hiszpanii w 1999 roku.

1.2. Zapotrzebowanie infrastrukturalne i jego przygotowanie w ramach EURO 2004

Przed 2004 rokiem Portugalia miała pewne doświadczenia w zakresie organizacji

imprez sportowych, takich jak: Halowe Mistrzostwa Świata w lekkiej atletyce, Mi-

strzostwa Świata w kolarstwie szosowym, tenisowy turniej Masters czy Mistrzostwa

Europy w piłce ręcznej. Żadna z nich nie mogła się jednak równać pod względem

skali podjętych działań organizacyjnych czy zainteresowania z EURO 2004.

Dużym wyzwaniem organizacyjnym była natomiast wystawa EXPO, która

odbyła się w Lizbonie w 1998 roku. Pod względem skali inwestycji czy przepływu

turystycznego miała ona nawet większy efekt aniżeli organizacja EURO, jednak czas

jej trwania był nieporównywalnie dłuższy i wyniósł 4,5 miesiąca3.

Organizacja Mistrzostw Europy stanowi dla danego państwa ogromne wyzwa-

nie natury organizacyjnej i finansowej. Wybór UEFA oznacza konieczność przejęcia

zobowiązań przez gospodarza EURO w zakresie odpowiedniego przygotowania

imprezy. Wymogi europejskiej centrali są różnorodne i dotyczą wielu sfer, począw-

3Inwestycje zrealizowane w ramach EXPO’98 szacowane są na 1,75 mld euro (w cenach z 2004 roku), natomiast wydatki turystyczne wyniosły ponad 267 mln euro, zob. Avaliacao do Impacto Economico do EURO 2004. Relatorio Final, Instituto Superior de Economia a Gestao, Universidade Tecnica de Lisboa, Novembro 2004, s. 53.

7


szy od kwestii organizacyjnych, poprzez infrastrukturę stadionową, transportową,

turystyczną i noclegową, a skończywszy na szeroko pojętym bezpieczeństwie

uczestników imprezy4. Przygotowując się do EURO, należy mieć na względzie,

że w razie braku elementarnej infrastruktury sportowej, transportowej czy tury-

stycznej UEFA ma prawo odebrać przywilej przygotowania turnieju finałowego5.

Tylko spełnienie na czas określonych wymogów może uchronić organizatorów

przed kompromitacją na arenie międzynarodowej oraz utratą zaufania milionów

współobywateli.

Format organizacyjny Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej zakłada podział zadań

pomiędzy podmioty współorganizujące to wydarzenie. Ogólnie przyjęta zasada

stanowi o podziale pomiędzy dane państwo — odpowiedzialne za przygotowa-

nie obiektów sportowych i pozostałej infrastruktury oraz UEFA — przejmującej

odpowiedzialność za sprawy organizacyjne tak w fazie kwalifikacji, jak i w czasie

turnieju finałowego. Takie podejście gwarantuje rozdział kompetencji i umożliwia

określenie możliwych źródeł finansowania dla poszczególnych zadań.

W Portugalii w związku z organizacją EURO 2004 powołano dwie spółki celowe6:

— EURO 2004 S.A., odpowiedzialną za organizację i prawidłowy przebieg turnie-

ju, której udziałowcami były: UEFA (54,8%), Portugalski Związek Piłki Nożnej

(40,2%) oraz rząd portugalski (5%);

— Portugal 2004 S.A., odpowiedzialną za budowę lub przebudowę stadionów i dróg

dojazdowych, której udziałowcami były: rząd centralny (95%) oraz Portugalski

Związek Piłki Nożnej (5%).

Powołanie dwóch spółek było działaniem umyślnym. Dążono w ten sposób do

oddalenia obaw dotyczących nadania zbyt dużej wagi czynnościom związanym

z szeroko pojętą infrastrukturą w spółkach, których udziałowcem jest państwo. Takie

zagrożenie mogło wystąpić w przypadku ustanowienia jednej tylko spółki partner-

skiej, co mogłoby mieć negatywne konsekwencje dla organizacji samego turnieju.

Udział rządu i federacji piłkarskich był w obu spółkach diametralnie różny:

EURO 2004 S.A. ze zdecydowaną przewagą udziału federacji piłkarskich (95%) oraz

Portugal 2004 S.A., w której większościowy pakiet posiadał rząd. Nawet niewielki

udział wymienionych podmiotów w poszczególnych przedsięwzięciach gwaran-

tował im pozyskiwanie informacji na temat wszelkich czynności wykonywanych

w ramach zadań realizowanych przez spółki. Poza tym uczestnictwo UEFA w spółce

EURO 2004 S.A. umożliwiało przekazanie niezbędnego doświadczenia i wiedzy ze

strony Unii Europejskich Związków Piłkarskich na rzecz federacji portugalskiej7.

4Szczegółowe wymogi można znaleźć w dokumencie: UEFA European Football Championship Final Tournament 2012, Phase I Bid Requirements, www.uefa.com/newsfiles/279728.pdf z dnia 3 lutego 2010 roku. 5zob. więcej: K. Adamiec, EURO 2012 — wyzwania organizacyjne, Biuro Analiz Sejmowych, Infos nr 2008, 1, s. 4. 6S. Marivoet, UEFA EURO 2004 TM Portugal: The social construction of a sports mega-event and spectacle. The Sociological Review 2006, 54, s. 126–127. 7EURO 2008 SA Company Profile, EURO 2008 SA, Nyon, Switzerland, s. 5–6.

8


Przyjęty model koordynacyjny to model rozłożonej odpowiedzialności, gdzie UEFA

po raz pierwszy miało większościowy udział w firmie organizującej Mistrzostwa

Europy.

Warto podkreślić, iż przyjęcie takiego formatu organizacyjnego przyczyniło się

do powstania wielopłaszczyznowego modelu kontroli przedsięwzięć realizowanych

w związku z EURO 2004. Można w tym miejscu wskazać na kontrole sprawowane

przez8:

— promotorów publicznych, na których w rzeczywistości spoczywała odpowie-

dzialność za zarządzanie i nadzór nad pracami budowlanymi i modernizacyjny-

mi odpowiednich obiektów i w związku z tym wdrożenie procedur monitoringu i

kontroli wewnętrznej realizowanych inwestycji;

— spółkę Portugal 2004 S.A., przekładające się głównie na obsługę i kontrolę pro-

gramu budowy infrastruktur na EURO 2004 (stadionów i parkingów) oraz na

legalizację tej części wydatków przedstawioną przez promotorów, która miała

być finansowana przez administrację centralną;

— jednostkę organizującą to wydarzenie — UEFA;

— jednostki odpowiedzialne za dokonywanie rzeczywistych płatności — IND2

i CCR/CCN9;

— jednostkę odpowiedzialną za finansowanie dojazdów — Instytut Drogowy.

Największym wyzwaniem dla Portugalii było przygotowanie infrastruktury

stadionowej. Zgodnie z wymogami UEFA mecze na turnieju finałowym winny być

rozgrywane na minimum ośmiu nowoczesnych obiektach. Każdy ze stadionów musi

charakteryzować się minimalną pojemnością netto, zróżnicowaną w zależności od

fazy rozgrywek:

— faza grupowa — 30 tys. miejsc;

— faza pucharowa (ćwierćfinały oraz półfinały) — 40 tys. miejsc;

— mecz otwarcia oraz mecz finałowy — 50 tys. miejsc.

Dodatkowo pojemność przynajmniej 3 stadionów winna wynosić przynajmniej

40 tys. miejsc.

Poza stadionami wymogi UEFA regulują liczbę miejsc parkingowych. Jest ona

uzależniona od dwóch kryteriów — wielkości stadionu oraz położenia parkingu

względem obiektu stadionowego (tab. 1.1).

W związku z organizacją EURO 2004 przygotowano 10 stadionów, przy czym 7

z nich wybudowano, a 3 zmodernizowano na potrzeby turnieju (tab. 1.2). W więk-

szości przypadków nowe stadiony powstawały na miejscu starych, wysłużonych

obiektów. Sześć z nich stanowiło własność publiczną, pozostałe 4 znalazły się

w rękach prywatnych — pod zarządem najbardziej znanych portugalskich klubów

sportowych. Duża liczba klubów posiadających własne stadiony jest specyficzna

8Tribunal de Contas, Auditoria EURO 2004, Relatório no. 19/04 — 2a Secção, Maio 2004, s. 19. 9IND2 oraz CCR/CCN to Portugalskie Oddziały Bankowe.

9


Tabela 1.1. Wymagana przez UEFA liczba miejsc parkingowych przy stadionach przygotowanych w ramach EURO

Wyszczególnienie

Wymagana liczba miejsc parkin-

gowych na 1000 kr zesełek

Wielkość stadionu 30 000 40 000 50 000

W obrębie lub bezpośrednim sąsiedztwie stadionu

Autobusy 4,5 135 180 225 Samochody 35 1050 1400 1750 W bliskim położeniu stadionu Autobusy 9 270 360 450 Samochody 130 3900 5200 6500

Źródło: Dane UEFA.

Tabela 1.2. Infrastruktura stadionowa na EURO 2004 w Por tugalii

Nazwa stadionu/ /miasta

Budowa/przebudowa Pojemność Klub piłkarski

Stadiony publiczne

Estádio D. Afonso Henriques/ /Guimarães

Estádio Municipal

Przebudowa 30 146 Vitoria Guimaraes

de Braga/Braga Budowa 30 154 Spor ting Braga

Estádio Municipal de Aveiro/Aveiro

Budowa 30 970 SC Beira-Mar

Estádio Cidade de Coimbra/Coimbra

Przebudowa 30 210 Academia de Coimbra

Estádio Municipal de Leiria/Leiria Przebudowa 30.000 UD Leiria

Estádio Algarve/ /Algarve

Budowa 30 305

Stadiony prywatne

Louletano DC, SC Farense

Estadio da Luz/Lizbona Budowa 65 647 SL Benfica

Estádio José Alvalade/ /Lizbona

Budowa 50 528 Spor ting

Estádio do Bessa/Por to Budowa 30 000 Boavista FC

Estadio do Dragao/ /Por to

Budowa 50 399 FC Por to

Źródło: Opracowanie własne.

dla krajów Półwyspu Iberyjskiego. W pozostałych krajach regułą są obiekty stano-

wiące własność gminy, udostępniane na podstawie umowy użytkowania jednemu

lub kilku klubom z danej miejscowości.

Trzy największe obiekty, których pojemność przekraczała 50 tys. miejsc, znaj-

dowały się w rękach prywatnych. Były to dodatkowo stadiony lepiej wyposażone

niż te pozostające w gestii władz samorządowych.

10


Godne podkreślenia jest osiągnięcie przez wszystkie miasta wyznaczonego

celu związanego z budową i rozbudową stadionów — ukończenie prac zgodnie

z terminarzem UEFA, czyli sześć miesięcy przed rozpoczęciem Mistrzostw Europy.

Nieco trudniejsze okazało się natomiast zgodne z harmonogramem ukończenie

infrastruktury drogowej. Opóźnienia w tym względzie doprowadziły do rozbież-

ności w terminach ukończenia obiektów sportowych i dróg dojazdowych, co było

powodem szeregu niedogodności10. W tabeli 1.3 zamieszczono informacje dotyczące

przygotowania 6 stadionów publicznych oraz ich wykorzystania i rentowności już

po turnieju finałowym.

Wybór projektów architektonicznych i specjalistów został dokonany poprzez

zamówienie bezpośrednie, na mocy ustawy 15/2000 z 29 lutego 2000 roku. Nie

ustalono przy tym żadnych kryteriów, które mogłyby uzasadnić wybór projektan-

ta. Zasadniczo jako jedyne kryterium wyboru zastosowano rozeznanie techniczne

i prestiż zespołu projektowego. Większość zamawiających podmiotów publicznych

nie wymagała od projektantów jakiegokolwiek zabezpieczenia projektów, które

gwarantowałoby pokrycie kosztów wynikających z pominięć, błędów i nieścisłości w

projektach. W większości przypadków nie ustalono także żadnych mechanizmów

kontraktowych spoczywających na projektantach.

W kwestii zarządzania obiektami sportowymi władze miejskie stosowały różne

rozwiązania. W większości przypadków stadiony na mocy umowy były przekazy-

wane na rzecz rezydujących klubów sportowych. Zdarzały się jednak sytuacje,

w których obiekt trafiał w ręce firm prywatnych lub, tak jak w przypadku Estádio

Cidade de Coimbra, przedsiębiorstw miejskich.

1.3. Przewidywane i rzeczywiste korzyści w związku z organizacją UEFA EURO 2004 w Por tugalii

Megaimprezy sportowe mają znaczący wpływ na rozwój regionu, w którym się

odbywają. Tego typu wydarzenia cieszą się niezwykłą popularnością, przyciągając

całą rzeszę kibiców do obiektów sportowych, a przede wszystkim przed telewizory.

Pod względem liczby widzów piłka nożna jako dyscyplina sportowa nie ma sobie

równych. Zainteresowanie turniejami finałowymi EURO ustępuje jedynie spotka-

niom rozgrywanym w ramach Mistrzostw Świata.

Szacunki wskazują, iż każde kolejne Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej

przyciągają większą widownię. EURO 2004 nie odbiegało w tym względzie od

panujących trendów. W czasie turnieju finałowego Portugalię odwiedziło dodat-

kowe pół miliona turystów. W efekcie niemal o 100% wzrosły wpływy z tytułu

turystyki. Zgodnie z danymi UEFA transmisje telewizyjne EURO 2004 w Portu-

10zob. Tribunal de Contas, Auditoria EURO 2004, Relatório no. 19/04 — 2a Secção, Maio 2004, s. 17.

11


Tabela 1.3. Podstawowe informacje na temat koncepcji, budowy i wykorzystania stadionów publicznych przygotowanych w ramach EURO 2004

Faza koncepcji i budowy Zarządzanie obiektem po EURO 2004

Estádio D. Afonso Henriques/Guimarães

Projekt modernizacji wybrany na podstawie zamówienia bezpośredniego, na mocy Ustawy nr 15/2000 z 29 lutego 2000 roku. Koszt projektu 629 501 euro. Prace modernizacyjne zwiększały o ponad połowę liczbę miejsc na stadionie, co wymagało dogłęb- nych interwencji i badań istniejącego obiektu, cha- rakteryzujących się wysokim stopniem złożoności i nieprzewidywalności. W czasie realizacji prac wykryto błędy i pominięcia w projekcie, co odbiło się na kosztach całego przedsięwzięcia.

Estádio Municipal de Braga/Braga

Projekt zgłoszony do konkursu dotyczącego tzw. Nowego Parku Miejskiego wyłoniony na drodze zamówienia bezpośredniego, na mocy Ustawy 15/2000 z 29 lutego 2000 roku. Koszt całkowity projektu 3,735 mln euro, z czego 1,619 mln euro to projekt samego stadionu. Wykonanie prac związanych z budową stadionu wygenerowało dodatkowe koszty, których źródło stanowiły: niewystarczające badania o charakterze geologicznym i geotechnicznym, brak szczegółów budowlanych projektu zgłoszonego do konkursu, zmiany technik budowlanych oraz opóźnienia w dostarczaniu elementów projektu.


Projekt wstępny i projekt architektoniczny Stadionu Miejskiego w Aveiro wybrane poprzez zamówienie bezpośrednie, na mocy Ustawy 15/2000 z 29 lutego 2000 roku; jedynym kryterium było uznanie dla kompetencji projektanta. Konkurs na budowę stadionu został rozpoczęty, mimo iż elementy projektu wstępnego posiadały wiele nieścisłości i błędów. Opóźnienia w przekazaniu projektu architektonicznego miały negatywny wpływ na ukończenie projektów specjalistycznych i w konsekwencji na normalny przebieg prac, przedłużając ich ukończe- nie o 3 miesiące. Pomimo niewystarczającego określenia szczegó- łów projektu architektonicznego zapadła decyzja o rozpoczęciu prac na podstawie „ceny globalnej”.

Założenie władz miejskich, iż sukces kandydatury stadionu przyczyniłby się do korzyści, z których czerpałaby cała gmina. Urząd Miasta wziął na siebie odpowiedzialność za wykonanie prac związanych z modernizacją stadionu. Vitória Spor t Clube, właściciel obiektu, odpowiada za zarządzanie infrastrukturą i jej wyposażeniem i czerpie korzyści z wpływów pochodzących z udostępniania stadionu. Zawarcie umowy programowej pomiędzy Urzędem Miasta Braga a klubem Spor ting Clube de Braga, na mocy której oddano obiekt do dyspozycji klubu. Stadion jest integralną częścią własności miejskiej i nie wymaga się od Spor ting Clube de Braga jakichkolwiek opłat z tytułu jego użytkowania. Obowiązek wszelkich remontów i innych prac wykonywanych przy obiekcie spoczywa na Urzędzie Miasta jako właścicielu obiektu i klub nie jest zobowiązany do ponoszenia w związku z tym jakichkolwiek kosztów. Spor ting Clube de Braga ponosi jedynie koszty wynikające z bieżącego zarządzania obiektem. Zawarcie umowy o udostępnienie stadionu pomię- dzy firmą EMA i rezydującym w mieście klubem — Beira-Mar na okres 20 lat. W założeniu klub czerpie korzyści z tytułu wykorzystania stadionu w celach spor towych, jak również ponosi koszty związane z jego eksploatacją, któ- rych roczna war tość oscyluje wokół 600 tys. euro. Wpływy pozaspor towe, takie jak: wpływy z reklam, koncesji i umów handlowych, zasilają konto firmy EMA. Na EMA spoczywa także zarządzanie lożami, trybunami i wykupionymi miejscami na trybunach; w związku z tym firma EMA przekazuje klubowi Beira-Mar kwotę 500 tys. euro rocznie z tytułu sprzedaży miejsc w lożach i na trybunach (przekazywanie tej kwoty pozwala klubowi pokryć koszty związane z eksploatacją obiektu).

12


Tabela 1.3. Podstawowe informacje na temat koncepcji, budowy i wykorzystania stadionów publicznych przygotowanych w ramach EURO 2004 — kontynuacja

Faza koncepcji i budowy Zarządzanie obiektem po EURO 2004


Projekt modernizacji i powiększenia przyznany na podstawie zamówienia bezpośredniego zgodnie z Ustawą nr 15/2000 z 29 lutego 2000 roku. Koszt projektu 1,446 mln euro. W projekcie pojawiły się braki, przyczyniające się do konieczności wykonania prac nadprogramowych o różnych charakterystykach. Niektóre prace nadprogramowe wynikały ponadto z wymogów UEFA, narzuconych już po konkursie.

Estádio Municipal de Leiria/Leiria

Główne prace poddane analizie przyznane na podstawie kryterium złożenia ofer ty najkorzystniejszej finansowo. Większa część prac nadprogramowych była wynikiem błędów i pominięć w projekcie. War tość tych prac w niektórych przypadkach była znacząca, projektant nie ponosił jednak żadnej odpowiedzialności za popełnione usterki.

Estádio Algarve/Algarve

Przedsięwzięcie jest zbiorowym projektem Urzędów Miasta Faro i Loulé. Określenie zespołu parametrów i wymogów technicznych oraz finansowych dla projektu w celu uzyskania propozycji najkorzystniejszej finansowo. Podstawowe prace budowlane (fundamenty i struktury trybun) wydłużone o ponad 7 miesięcy; przesunięcie zakontraktowanego terminu realizacji przedsięwzięcia o blisko 5 miesięcy. Podstawowy powód opóźnień — niedostępność terenu, na którym posadowiono obiekt. Zbyt późne narzucenie wykonawcy obowiązują- cych wymogów bezpieczeństwa poprzez wydanie Rozporządzenia nr 10/2001 już po rozpoczęciu realizacji projektu.

Utworzono Przedsiębiorstwo Miejskie jako jednost- kę zarządzającą obiektem. Celem Przedsiębiorstwa Miejskiego było promowanie spor tu, gwarantowanie częstego zajmowania obiektu, rozwijanie nowych możliwości biznesowych, gwarantowanie opłacalności i autonomii finansowej oraz prowadzenie atrakcyjnej działalno- ści społeczno-kulturalnej. Organizacja atrakcyjnych wydarzeń na stadionie w celu pokrycia kosztów inwestycji i kosztów operacyjnych. Stadionem zarządza firma Leirispor t EM. Przewiduje się otwarcie stadionu dla widowisk spor towych, rekreacyjnych i muzycznych. Stadion ma kluby/stowarzyszenia rezydujące, takie jak kluby lekkiej atletyki oraz Jednostkę Rezydującą — Futbol SAD, z którą firma Leirispor t zawarła umowę na użytkowanie stadionu, zarządzanie, organizację i promocję praw do organizacji meczów piłkarskich. Rentowność stadionu uzależniona od sprzedaży miejsc, lokali wynajmowanych pod bary, koncesji udzielanych restauracjom oraz Loży Klubowej, a także od wynajmowania miejsc reklamowych. Strefy Budynku Topo Nor te, które znajdują się powyżej murawy, wynajęte na usługi, handel, kina i lokale rekreacyjno-wypoczynkowe. Poza stadionem utworzono zespół infrastruktur, a mianowicie: kompleks spor towy, centrum kon- gresowo-targowe, zagospodarowaną strefę zieleni i ważny ośrodek zdrowia. Udostępnienie stadionu głównym drużynom piłki nożnej w regionie (kluby z niższych lig piłkarskich). Umożliwienie realizacji koncer tów, spektakli i innych wydarzeń o charakterze kulturalnym, poprzez wyposażenie stadionu w dwie czasowe trybuny. Odrzucona propozycja współfinansowania kosztów utrzymania kompleksu (2,8 mln w 2006 roku) przez 16 miast z regionu Algarve.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Tribunal de Contas, Auditoria EURO 2004, Relatório no. 19/04 — 2a Secção, Maio 2004, s. 21–37.

13


galii obejrzało łącznie 7,9 mld widzów na całym świecie przy średniej 153 mln

widzów na każdy z 31 meczów11. Sam tylko finał cieszył się zainteresowaniem

279 mln telewidzów, co dawało 157-procentowy wzrost w porównaniu z turnie-

jem rozgrywanym cztery lata wcześniej w Belgii i Holandii. Dodatkowo wpływy

z tytułu praw telewizyjnych i od sponsorów wyniosły 1,135 mld CHF. Tylko ze

sprzedaży miliona biletów organizatorzy pozyskali 130 mln CHF. Łączne przy-

chody w wysokości 1,31 mld CHF były ponad trzykrotnie wyższe od uzyskanych

podczas EURO 2000 w Belgii i Holandii12.

Tak duże przedsięwzięcie generuje zarówno szanse, jak i zagrożenia. Stąd

wszelkie szacunki dotyczące zasadności organizacji tego typu imprezy wymagają

porównania potencjalnych korzyści i kosztów, jakie się z tym wiążą. W Portugalii

wśród korzyści związanych z organizacją EURO wskazywano:

— pośrednie i bezpośrednie korzyści determinowane wydatkami turystów gosz-

czących w miastach — gospodarzach imprezy w czasie turnieju;

— pośrednie i bezpośrednie korzyści wynikające ze wzmożonego ruchu turystycz-

nego w miastach — gospodarzach imprezy po turnieju;

— budowę i rozbudowę infrastruktury transportowej i hotelowej oraz stadionów;

— promocję miast, regionów i kraju;

— korzyści natury psychologicznej, wynikające z faktu organizacji prestiżowej

imprezy sportowej;

— korzyści natury sportowej.

Największą uwagę zwracano przy tym na wzmożony napływ turystów zarówno w

trakcie, jak i po imprezie. W szczególności dotyczyło to osób, które nigdy nie

pojawiłyby się w danym miejscu, gdyby nie fakt organizowania na tym terenie

megaimprezy sportowej. Turystyka sportowa stała się w ostatnich latach bardzo

ważnym elementem sektora turystycznego ogółem, o czym mogą świadczyć najlep-

sze wskaźniki wzrostu w całej branży13. Rzeczywiste oszacowanie bezpośrednich i

pośrednich korzyści wynikających z napływu gości, głównie obcokrajowców,

wymaga przeprowadzenia wnikliwej analizy m.in.: ich zachowań, przyzwyczajeń

oraz skali i struktury wydatków.

Badania przeprowadzone w Portugalii w trakcie Mistrzostw Europy wskazują

na wystąpienie zarówno ilościowego, jak i cenowego efektu wywołanego przepły-

wem turystycznym na skutek organizacji EURO. Ogólny wzrost liczby noclegów

szacuje się na ponad 20%, podczas gdy średnia cena usług zwiększyła się o po-

nad 40%. Dużym sukcesem EURO 2004 była sprzedaż 94% wszystkich biletów.

W turnieju, w którym bierze udział 16 drużyn, nie wszystkie mecze cieszą się

równym zainteresowaniem kibiców. Choć frekwencja nie była stuprocentowa,

11http://www1.uefa.com/history/background/development/index.html z dnia 25 września 2009 roku. 12http://www.e2012.org/en/14_46.html z 21 kwietnia 2009 roku. 13J. Cadima Ribeiro, J. Viseu, T. Delalande, C. Rodrigues, UEFA Euro 2004 Visitor Analysis, University of Minho, December 2004, s. 2.

14


średnia 38,5 tysiąca widzów na mecz w fazie zasadniczej była znakomita, biorąc

pod uwagę, że w tej części rozgrywek jedynie na dwóch stadionach pojemność

przekraczała 30 tys. osób.

W trakcie samej imprezy turyści wydali prawie 104 mln euro (ryc. 1.1). Ponad

połowa wydatków została wygenerowana przez kibiców pozostających w Portuga-

lii dłużej niż jeden dzień. Wydatki reprezentacji narodowych oraz UEFA w celu

opłacenia pobytu sędziów, lekarzy, przedstawicieli kontroli antydopingowej itp.

stanowiły 33 mln euro. Najmniejsza wartość przychodów wywołanych przepły-

wem turystycznym w ramach EURO 2004 — 3 mln euro — została wygenerowana

przez turystów jednodniowych, którzy po obejrzeniu wybranego meczu opuszczali

terytorium Portugalii.

Nie mniej ważne wydają się długofalowe korzyści wynikające ze zmian infra-

strukturalnych. W zakresie infrastruktury drogowej Rephann i Isserman wskazują

na pozytywny wpływ rozbudowy sieci autostrad na zmniejszenie kosztów produkcji

oraz zwiększoną aktywność przemysłową w miastach14. W konsekwencji obniża-

nia kosztów produkcji należy spodziewać się spadku cen dóbr nabywanych przez

gospodarstwa domowe. Niższe ceny żywności, ubrań i innych dóbr powszechnego

użytku determinują zwiększenie poziomu dochodu do dyspozycji, co ostatecznie

przekłada się na poprawę jakości życia.

Organizacja Mistrzostw Europy przez Portugalię była doskonałym przyczyn-

kiem do promocji i poprawy wizerunku kraju. Fakt, iż tego typu impreza skupia

przez cały miesiąc uwagę całego świata na jednym państwie, został skwapliwie

Rycina 1.1. Wartość przychodów wywołanych przepływem turystycznym w ramach EURO 2004 [euro]

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Avaliacao do Impacto Economico do EURO 2004. Relatorio Final, Instituto Superior de Economia a Gestao, Universidade Tecnica de Lisboa, Novembro 2004, s. 50–51.

14T. Rephann, A. Isserman, New highways as economic development tools: an evaluation using quasi — experimental matching methods, Regional Science and Urban Economics 1994, 24, s. 723–750.

15


wykorzystany przez organizatora. Poza transmisjami meczów media przekazywały

wiele innych informacji, poszerzając ekspozycję kraju na arenie międzynarodowej.

Wśród środków masowego przekazu największe znaczenie przypisuje się telewizji.

Tylko na siedmiu największych rynkach piłkarskiej widowni telewizyjnej ponad

1,2 mld osób oglądało poszczególne spotkania w ramach EURO 2004 (ryc. 1.2).

Strategia promocji budowana przez rząd portugalski była zawczasu zaplanowana i

odbywała się dwutorowo. W pierwszym podejściu — zewnętrznym — chodziło o

budowę wizerunku Portugalii poza granicami kraju. Odwoływano się przy tym do

historycznej świetności państwa z jednoczesnym wskazaniem na postępującą

modernizację i otwartość. Drugie podejście — wewnętrzne — zostało nakierowane

na zaangażowanie społeczeństwa portugalskiego poprzez ukazanie znaczenia EURO

2004 dla promowania wizerunku kraju za granicą. W tym celu realizowano bezpre-

cedensowe inicjatywy, takie jak skierowany do narodu list otwarty wicepremiera

Portugalii, odpowiedzialnego za organizację imprezy.

Udział całego społeczeństwa w promowaniu marki „Portugalia” okazał się bardzo

trafiony. Dzięki umacnianiu własnej wartości oraz ogólnej mobilizacji wszystkich

Portugalczyków możliwe było przeniesienie obecnego w narodzie entuzjazmu na

przybyszów z zagranicy. Dzięki temu Portugalia została odebrana jako kraj ludzi

gościnnych, serdecznych i towarzyskich, co miało i prawdopodobnie nadal ma

wpływ na rozwój branży turystycznej i wzmocnienie jej rozpoznawalności.

Bez wątpienia najwięcej problemu stanowi oszacowanie korzyści natury

psychologicznej, takich jak duma narodowa czy prestiż. Można postawić tezę, iż

znaczenie tego typu korzyści jest większe w gospodarkach transformujących się

Rycina 1.2. Widownia telewizyjna na największych rynkach podczas EURO 2004 [mln]

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych UEFA.

16


niż w gospodarkach rozwiniętych, choć dotychczasowe badania nie wykazują,

aby w istotny sposób wpływały one na ogólny bilans szans i zagrożeń organizacji

EURO. Potwierdzeniem są wyniki uzyskane przez Barrosa, który wykorzystując

metodę wyceny warunkowej (Contingent Valuation Method), dążył do ustalenia

skali korzyści niematerialnych wygenerowanych w czasie portugalskiej imprezy

w 2004 roku15. W efekcie wskazał na znikome ich znaczenie, nieprzekraczające 1%

całkowitych kosztów organizacji turnieju finałowego.

Trudne do oszacowania są także korzyści natury sportowej. W odpowiedzi na

pytanie, jakie było oddziaływanie EURO 2004 na krajowy sport w Portugalii, po-

wołano specjalną grupę fokusową składającą się z działaczy sportowych z federacji

i klubów oraz nauczycieli akademickich. Dyskusja wewnątrz tego zespołu skupiła

się na trzech kwestiach, czyli16:

— wpływie EURO 2004 na rozwój sportu portugalskiego;

— warunkach wewnętrznego i zewnętrznego sukcesu międzynarodowych imprez

sportowych organizowanych w Portugalii;

— portugalskiej polityce organizacyjnej dotyczącej międzynarodowych imprez

sportowych.

Wskazując na korzyści związane z EURO 2004, podkreślano poprawę stanu

infrastruktury sportowej i w konsekwencji możliwość odnoszenia sukcesów na

poziomie wyczynowym. Organizacja EURO 2004 automatycznie umożliwiała wy-

stęp portugalskiej drużyny na turnieju finałowym, bez konieczności rozgrywania

meczów eliminacyjnych. Dało to najlepszym piłkarzom okazję do pokazania się

przed własną publicznością na dużych międzynarodowych zawodach, co stanowiło

zachętę i motywację do dalszego rozwoju dla młodych zawodników uprawiających

tę dyscyplinę sportu.

Analizując oddziaływanie portugalskiej imprezy na inne niż piłka nożna dys-

cypliny sportu, wskazywano także na pewne niekorzystne zjawiska. Przykładem

była likwidacja infrastruktury sportowej: bieżni lekkoatletycznych, sal sportowych

i basenów, które były zlokalizowane na terenie budowy przyszłych stadionów pił-

karskich. Przedstawiciele innych dyscyplin, jak również niższych lig piłkarskich

zwracali ponadto uwagę na ograniczony dostęp do źródeł finansowania i utrudnień

w prowadzeniu działalności w fazie poprzedzającej Mistrzostwa Europy.

Uznaje się, iż zarówno w czasie turnieju, jak i po EURO 2004 największe korzyści

ujawniły się w branży turystycznej. Efekty większego zainteresowania Portugalią są

również widoczne po mistrzostwach. Roczne wpływy z turystyki wzrosły po 2004

roku o 357 mln euro. Jest to wynik doskonałej promocji kraju. Relacje z meczów

15C. Barros, Evaluating the regulatory procedure of host-country selections for the UEFA European championship: A case study of Euro 2004, European Sport Management Quarterly 2002, 2, s. 321–349. 16Avaliacao do Impacto Economico do EURO 2004. Relatorio Final, Instituto Superior de Economia a Gestao, Universidade Tecnica de Lisboa, Novembro 2004, s. 68.

17


były transmitowane do ponad 200 krajów świata, a łączna długość trwania trans-

misji wyniosła 30 tys. godzin.

1.4. Przewidywane i rzeczywiste koszty związane z organizacją EURO 2004 w Por tugalii

Portugalczycy zdawali sobie doskonale sprawę z faktu, iż organizacja tak dużej

imprezy sportowej prócz spodziewanych korzyści niesie za sobą szereg zagrożeń,

które w łącznym rozrachunku mogą przeważyć na niekorzyść całego wydarzenia.

Wśród kosztów związanych z przygotowaniami EURO wskazywano koszty natury

ekonomicznej, w tym wydatki na:

— budowę i renowację obiektów sportowych;

— poprawę stanu infrastruktury transportowej, przede wszystkim drogowej i ko-

lejowej;

— bezpieczeństwo uczestników imprezy i kibiców;

— rozbudowę parku hotelowego.

Budowa i renowacja stadionów zgodnych z wytycznymi UEFA generuje wymier-

ne koszty. Często zapomina się jednak o tym, iż nie są to jedyne koszty związane

z infrastrukturą obiektów sportowych. Na części stadionów odbywa się zaledwie

kilka meczów w ramach rozgrywanego turnieju. Utrzymanie tak dużego obiektu

stanowi nie lada wyzwanie nie w trakcie, ale już po zakończeniu imprezy.

Część portugalskich miast padło ofiarą wymogów Unii Europejskich Związków

Piłkarskich dotyczących pojemności stadionów. W przypadku budowy tak dużych

i drogich obiektów wstępna analiza inwestycji winna opierać się na badaniu trendów

demograficznych, socjologicznych i gospodarczych, pozwalających określić tak klu-

czowe dla kosztów późniejszego utrzymania stadionu czynniki jak przewidywana

frekwencja na meczach17. Narzucone przez UEFA wymogi dotyczące pojemności

obiektu uniemożliwiają w rzeczywistości dostosowanie najważniejszych parame-

trów inwestycji do przyszłych potrzeb.

Portugalskie stadiony we wszystkich miastach — gospodarzach turnieju zostały

przekazane na rzecz klubów piłkarskich, które miały zapewnić ich wykorzystanie.

Z góry było wiadomo, że w kraju, w którym na mecze ligowe stawia się przeciętnie

około 6 tysięcy kibiców, będzie to zadanie bardzo trudne do wykonania. Stąd poja-

wiła się potrzeba poszukiwania pozasportowych źródeł przychodów.

Problem ten dotyczył w szczególności stadionów publicznych, których utrzy-

manie pozostawało w gestii władz miejskich. Większość z sześciu obiektów publicz-

nych stanowiła integralną część parków sportowych, co miało na celu zwiększenie

możliwości korzystania z tych obiektów, a zarazem ich większą rentowność oraz

17Uwarunkowania finansowania środkami UE projektów ważnych z punktu widzenia przygotowań do EURO 2012, Raport Deloitte dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007, s. 22.

18


spełnienie założeń o charakterze społecznym, poprzez promowanie sportu w mia-

stach — gospodarzach EURO 2004. Niektóre z przedsięwzięć zostały wyposażone

w elastyczne rozwiązania architektoniczne, mające na celu zwiększenie rentowności

obiektów, chociażby poprzez możliwość organizacji przedstawień, udostępnianie

przestrzeni handlowej czy organizację wydarzeń o charakterze kulturalnym18.

Mimo tych zabiegów część obiektów jest nierentowna, a generowane wpływy są

niewystarczające, aby pokryć koszty utrzymania stadionów. Pojawiają się przy tym

głosy, że podmiotami, które najwięcej skorzystały na całej bardzo kosztochłonnej

imprezie, były kluby piłkarskie.

W zakresie poprawy stanu infrastruktury transportowej doświadczenia Portu-

galii wskazują, iż obok oczywistych działań związanych z budową i rozbudową

dróg oraz linii kolejowych ważną składową kosztów było określenie komponentów

systemu zapewnienia transportu w trakcie EURO 2004. Szczególne znaczenie

przypisano w tym względzie przeniesieniu ciężaru z preferowanych przez społe-

czeństwo portugalskie przejazdów prywatnym samochodem na rzecz transportu

publicznego. Wymagało to podjęcia szeregu działań, mających w zamyśle podnieść

atrakcyjność publicznej formy transportu, a niosących za sobą wymierne koszty.

Należy do nich zaliczyć:

— zakup nowoczesnego taboru transportowego;

— wprowadzenie polityki cenowej, dzięki której korzystanie ze środków komunika-

cji publicznej było rozwiązaniem znacząco tańszym (redukcja cen za przejazdy);

— przeprowadzenie kampanii informacyjnej, nakłaniającej do korzystania z trans-

portu publicznego;

— zagwarantowanie systemu informacji o transporcie publicznym;

— budowa systemów „parkuj i jedź”;

— wydzielanie specjalnych pasów drogowych, przeznaczonych wyłącznie dla

autobusów;

— właściwe oznakowanie dojazdu do miast — gospodarzy oraz obiektów sportowych.

Bezpieczeństwo uczestników EURO oraz kibiców musi zostać zagwarantowane

przez władze i związki piłkarskie państw — gospodarzy imprezy. Jego zapewnienie

niesie za sobą wielomilionowe nakłady. Portugalczycy w tym celu zaangażowali

policję i wojsko. Każdorazowo na meczu czuwało 1000 policjantów. Samo ich

wyposażenie pochłonęło około 17 mln euro19. W okresie trwania Mistrzostw Eu-

ropy zaangażowano marynarkę wojenną do patrolowania portugalskich wybrzeży.

Dodatkowo podczas każdego meczu lotnictwo wyposażone w myśliwce F-16 oraz

natowskie AWACS kontrolowało przestrzeń powietrzną nad stadionami.

18Ciekawym przykładem jest stadion w Bradze, który ze względu na interesujące rozwiązania architektoniczne i nietuzinkowe położenie stał się jedną z największych atrakcji turystycznych miasta. Rzesza przyjezdnych wnosząca opłaty za zwiedzanie obiektu w istotny sposób wspomaga jego utrzymanie. 19zob. Uwarunkowania finansowania środkami UE projektów ważnych z punktu widzenia przygotowań do EURO 2012, Raport Deloitte dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007, s. 37.

19


W Portugalii szczególne znaczenie przypisywano analizie ryzyka związanego

z terroryzmem oraz przemocą na stadionach. W celu wyeliminowania niepożą-

danych gości, głównie kibiców notowanych w innych krajach za wybryki chuli-

gańskie, na miesiąc przed rozpoczęciem turnieju, po raz pierwszy od 1991 roku

wprowadzono pełne kontrole na granicach. Działanie takie umożliwiał zapis art.

2 Traktatu z Schengen, stanowiący o przywróceniu kontroli granicznych w wyjąt-

kowych sytuacjach. Ponadto podjęto decyzję o działaniu sądów 24-godzinnych,

które miały zapewnić natychmiastową deportację osób oskarżonych o wybryki

chuligańskie.

W odróżnieniu od wyżej wymienionych kosztów związanych z organizacją

EURO wydatki na rozbudowę bazy hotelowej ponoszą przede wszystkim inwestorzy

prywatni. Problem przygotowania infrastruktury hotelowej można rozpatrywać na

dwóch płaszczyznach, tj. wypełnienia wymogów UEFA co do odpowiedniej bazy

noclegowej dla drużyn uczestniczących w turnieju, sędziów, delegatów centrali

itp. oraz przyjęcia dużej rzeszy kibiców i przedstawicieli mediów. W przypadku

Portugalii baza składająca się z 2000 obiektów i około 254 tys. miejsc hotelowych

okazała się wystarczająca do zaspokojenia popytu wszystkich grup uczestniczących w

EURO 2004.

Zdawano sobie jednocześnie sprawę, że wymienione koszty nie zamykają długiej

listy zagrożeń, jakie mogą ujawnić się w okresie przygotowań, w czasie trwania

i po imprezie. Niektóre przyczyniają się do wzrostu wydatków, inne mogą zmniej-

szać skalę korzyści z tytułu organizacji EURO. Jednym z takich właśnie zagrożeń

jest tak zwany efekt wypychania (crowding out effect), zdefiniowany przez Baade

i Mathesona przy okazji Igrzysk Olimpijskich w Sydney w 2000 roku20.

Zgodnie z jego założeniami niektórzy turyści, planujący wizytę w regionie,

w którym odbywa się megaimpreza sportowa odwołują ją lub wybierają inny kie-

runek przeznaczenia. Z kolei mieszkańcy danego obszaru opuszczają miasto lub

ograniczają wydatki na czas trwania wydarzenia. Powodów takiego stanu rzeczy

jest wiele. Najczęściej wskazuje się na przeświadczenie o zatłoczonych drogach,

problemach komunikacyjnych i wzroście cen. Ponieważ duże imprezy sportowe

typu EURO prognozuje się z dużym wyprzedzeniem na przód, potencjalni przybysze

mają sporo czasu na ewentualną zmianę swoich planów turystycznych. Charak-

terystykę przepływu turystycznego w związku z organizacją Mistrzostw Europy

w Piłce Nożnej przedstawiono na rycinie 1.3.

W Portugalii efekt wypychania ujawnił się w niektórych regionach, takich jak

Algarve. Według badań liczba turystów odwiedzających ten region w 2004 roku

zmniejszyła się w porównaniu z 2003 rokiem o 8%21. Wiele osób pragnących od-

20R. Baade, V. Matheson, The quest for the cup: assessing the economic impact of the World Cup, Regional Studies 2004, 38, s. 346. 21Uwarunkowania finansowania środkami UE projektów ważnych z punktu widzenia przygotowań do EURO 2012, Raport Deloitte dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007, s. 49.

20


Rycina 1.3. Przepływy turystyczne w wyniku organizacji EURO

Źródło: H. Preuss, The economic impact of visitors at major multi-sport events, European Sport Management Quarterly 2005, 5, s. 288.

wiedzić Algarve przełożyło swoją wizytę na inny termin ze względu na organiza-

cję EURO 2004. Ich główne obawy dotyczyły braku miejsc hotelowych i wzrostu

stawek za noclegi.

21


Innym przykładem zagrożeń, które brano pod uwagę jako mogące wpłynąć na

ograniczenie potencjalnych korzyści z tytułu organizacji EURO, są ukryte koszty

hotelowe. Wskazywano w tym względzie na ryzyko wybudowania nowych hoteli

przez inwestorów zagranicznych, którzy z jednej strony będą dążyli do transferu

zysków poza granice danego państwa, z drugiej strony, na skutek zwiększenia podaży

miejsc hotelowych, mogą przyczynić się do upadku wielu rodzimych hotelarzy.

Duża część wymienionych korzyści i kosztów niesie za sobą wymierne skutki

ekonomiczne dla całego kraju. W dużej mierze są one determinowane wydatkami

na infrastrukturę w ramach przygotowywania megaimprez sportowych. Przykład

Portugalii wskazuje na ogólny wzrost produkcji, która niosła za sobą zwiększenie

zatrudnienia oraz przyrost wynagrodzeń. W efekcie podatki od czynników produk-

cyjnych związanych z EURO 2004 osiągnęły w latach 2002–2004 łączną wartość

57,5 mln euro.

W rozdziale drugim zostaną szczegółowo przybliżone ekonomiczne skutki

organizacji EURO 2004 dla portugalskiej gospodarki.

22

Rozdział 2

Ekonomiczne skutki organizacji EURO 2004 dla gospodarki Por tugalii

— analiza najważniejszych wskaźników makroekonomicznych

M. Olczyk

2.1. Gospodarka Portugalii — podstawowe informacje

Portugalia jest małym, najbardziej na zachód wysuniętym krajem Europy, z populacją

10,6 miliona osób, z czego ponad 50% (5,6 mln osób) jest aktywnych zawodowo.

Demograficzna koncentracja jest szczególnie duża na wybrzeżach, a zwłaszcza

wokoło dwóch miast Lizbony i Porto. Najważniejsze dane makroekonomiczne tego

kraju Półwyspu Iberyjskiego zawarto w tabeli 2.1.

Portugalia zaliczana jest do najbiedniejszych krajów Unii Europejskiej, notując

w 2009 roku PKB per capita na poziomie 15 176 euro, co plasuje ją jako 6. naj-

biedniejszy kraj wśród 27 krajów unijnych w 2009 roku. Również pod względem

konkurencyjności Portugalia znajduje się w trzeciej dziesiątce wśród unijnych gospo-

darek, zajmując na świecie 43. miejsce wśród 134 krajów analizowanych pod kątem

makrokonkurencyjności w Global Competitiveness Report 2008/2009. Do najbardziej

konkurencyjnych regionów w Portugali należą Évora, Lizbona i rejon Coimbry1.

Struktura gospodarki Portugalii, podobnie jak wielu unijnych krajów, zmieniła

się mocno na przestrzeni ostatnich lat. Szczególnie silnie rosło znaczenie sektora

usług. W 2008 roku rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo generowało zaledwie 2,5%

wartości dodanej (24% w 1960 roku), a przemysł, budownictwo i energetyka miały

24-procentowy udział w wartości dodanej i 29,3-procentowy udział w całkowitym

zatrudnieniu w Portugalii. Natomiast w sektorze usług pracowało aż 59,3% całej

pracującej populacji, tworząc 73,6% całkowitej wartości dodanej w portugalskiej

gospodarce. Ponadto w samym przemyśle w ciągu ostatnich piętnastu lat zaszły

dynamiczne zmiany. Portugalia jeszcze niedawno specjalizowała się w produkcji

wyrobów tekstylnych i obuwia. Na skutek dużego napływu do Portugalii bezpo-

1Gazeta „Público”z 30 września 2006.

23


Tabela 2.1. Podstawowe informacje o gospodarce Portugalii w latach 2004 i 2009

2004 2009

PKB w cenach rynkowych (mln euro)

PKB w cenach rynkowych (mln USD)

144,128 163,93

178,71 222,95

PKB per capita (euro) 13 724 15 176

PKB per capita (dolary amerykańskie)

17 018 20 639

Spożycie prywatne (mln euro) 92 323 108 944

Zmiana spożycia prywatnego (%, 100 = rok poprzedni)

2,5 –0,9

Spożycie publiczne (mln euro) 29 747 35 660

Zmiana spożycia prywatnego (%, 100 = rok poprzedni)

Inwestycja (nakłady brutto na środki trwałe) (mln euro)

2,6 1,7

32 581 30 835

Inwestycje (% PKB) 22,6 18,8

Populacja (mln osób) 10,6 10,65

Zatrudnienie (mln osób) 5,12 5,10

Bezrobocie (mln osób) 0,365 0,5

Stopa bezrobocia (% aktywnych zawodowo)

Stopa bezrobocia dla UE27 (% aktywnych zawodowo)

6,7 9,0

9,0 9,1

Deficyt budżetowy (% PKB) –5,5 –2,7

Dług publiczny (% PKB) 58,3 66,4

Saldo rachunków bieżących (mln euro)

Saldo rachunków bieżących (% PKB)

–11 112 –16 721

–7,6 –10,2

HCPI (zmiany roczne w %) 2,5 –1,0

HCPI dla EU27 (zmiany roczne w %)

2,3 1,0

Źródło: Basic data of Portugal, www. portugalglobal.pl; GEE — Gabinete de Estrategia e Estudes based on Instituto Nacional de Estatistica: Eurostat, European Economic Forecast, Economist Intelligence Unit forecast za lata 2004 i 2009.

średnich inwestycji zagranicznych (głównie do branży motoryzacyjnej) w latach

90. bieżąca produkcja przemysłowo nastawiona jest głównie na wytwarzanie sa-

mochodów, części samochodowych, wyrobów elektronicznych, farmaceutycznych

oraz nowych technologii.

Bezpośrednie inwestycje zagranicznie zmieniły nie tylko strukturę krajowej

produkcji, ale również wprowadziły na trwałe zmiany w strukturze handlu zagra-

24

Ekonomiczne skutki organizacji EURO 2004 dla gospodarki Portugalii

nicznego Portugalii. Obecnie siłą napędową portugalskiego eksportu są: maszyny

i narzędzia (19% w 2008 roku), pojazdy i ich części (12,8%), surowce (9%), odzież

(6,3%) oraz wyroby gumowe (6%).

Po stronie importu również dominują maszyny i urządzenia (18,3% w 2008

roku), paliwa (16,7%), pojazdy i ich części (13,1%), surowce (9,7%) oraz artykuły

role (9,1%). Utrzymujące się od wielu lat uzależnienie portugalskiej gospodarki od

importu paliw nadal pozostaje nierozwiązanym problemem.

Struktura geograficzna eksportu i importu jest typowa dla kraju — członka Unii

Europejskiej. W 2008 roku aż 75,1% wszystkich eksportowanych portugalskich

towarów i usług trafiało na rynek UE i niemal taki sam udział miały unijne kraje

w portugalskim imporcie (77,5% w 2008 roku). Jednak w ostatniej dekadzie zaob-

serwowano wyraźną tendencję do geograficznej dywersyfikacji w wywozie Portu-

galii. Chodzi o rosnący udział w eksporcie Portugalii krajów trzecich, szczególnie

Angoli, która znalazła się w 2008 roku w pierwszej piątce największych odbiorców

portugalskich towarów i usług (patrz ryc. 2.1).

Do bieżących najważniejszych i trudnych do rozwiązania problemów portu-

galskiej gospodarki zalicza się: wysoki poziom zadłużenia publicznego (ponad

66% PKB), duży udział sektora publicznego w życiu gospodarczym oraz wysoki

poziom korupcji. Pomimo tego wiele międzynarodowych koncernów ulokowało

tutaj swoje filie, jak chociażby: Siemens Portugalia, Volkswagen Autoeuropa, Qi-

monda Portugalia, IKEA, Nestle Portugalia, Microsoft Portugalii, Unilever czy Da-

Rycina 2.1. Dziesięciu największych odbiorców portugalskiego eksportu w 2008 roku (%)

Źródło: Obliczenia i opracowanie własne na podstawie Eurostatu.

25


none Portugalia. Również wiele rodzimych firm portugalskich w ostatnich dwóch

dekadach z sukcesem dokonało międzynarodowej ekspansji. Wystarczy wymienić

takie przedsiębiorstwa jak: Sonae, Amorim, Sogrape, EFACEC, Portugal Telecom,

Jeronimo Martins, Cimpor Unicer, Millennium bcp, Lactogal, Sumol + Compal,

Delta Kawiarnie, Derovo Critical Software, Galp Energia, przemysł perfumeryjny,

Grupode Mello José, Nutrinveste, Valouro, Renova, Teixeira Duarte, Soares Da Costa,

Portucel Soporcel, Simoldes, Iberomoldes i Logoplaste.

Od 1986 roku Portugalia jest członkiem Unii Europejskiej. Członkowstwo

w UE, głównie z uwagi na napływ funduszy strukturalnych oraz dynamicznie

rozwijającą się wymianę międzynarodową między członkami Unii, przyczyniło

się do stabilnego wzrostu gospodarczego i rozwoju społecznego kraju. Po okresie

recesji w 1993 roku Portugalia weszła na ścieżkę jeszcze szybszego wzrostu, notu-

jąc tempo wzrostu gospodarki znacznie powyżej średniej unijnej (3,3-procentowy

średnioroczny wzrost realnego PKB w latach 1994–2000). U progu XXI wieku

Portugalia była krajem o silnym wzroście, niskim bezrobociu, spadających stopach

procentowych, ale jednocześnie ze znacznie „rozdmuchanym budżetem”. W celu

zakwalifikowania się do Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW) Portugalia zgodziła

się na podjęcie reform strukturalnych, mających na celu zmniejszenie jej deficytu

budżetowego i zapewnienie stabilności kursu walutowego. Efektem tych działań

było wprowadzenie od stycznia 2002 roku do portugalskiego obiegu waluty euro.

Począwszy od 2000 roku do dnia dzisiejszego, w Portugalii mamy do czynienia

z trwałym spadkiem dynamiki wzrostu gospodarczego. Przykładowo w 2006 roku

wzrost portugalskiego PKB był nie tylko najniższy w Unii Europejskiej, ale rów-

nież w całej Europie. W ostatniej dekadzie takie kraje jak: Czechy, Grecja, Malta,

Słowacja czy Słowenia wyprzedziły Portugalię pod względem PKB na mieszkańca.

Ponadto portugalski PKB spadł gwałtownie z ponad 80% średniej UE-25 w 1999

roku do 70% w 2007 roku, między 2002 a 2007 rokiem liczba bezrobotnych wzrosła

o 65% (tj. z 270 500 bezrobotnych w 2002 roku do 448 600 bezrobotnych w 2007

roku). Wyniki gospodarcze Portugalii zostały podsumowane w 2007 roku w „The

Economist” jednym zdaniem, określając tę gospodarkę jako „nowy chory człowiek

Europy”2. W grudniu 2009 roku agencja ratingowa Standard and Poor’s obniżyła

długookresową ocenę kredytową dla Portugalii ze „stabilnej” do „negatywnej”, z

uwagi na niski poziom konkurencyjności i brak zdolności do wzmocnienia fi-

nansów publicznych i zmniejszenia długu.

Sumarycznie najlepiej ocenić poziom rozwoju gospodarczego Portugalii,

korzystając z jednego z syntetycznych wskaźników konkurencyjności, takich

jak Global Competitiveness Index (GCI). Indeks ten określa zdolność badanych

krajów do zapewnienia długookresowego wzrostu gospodarczego i jest rezul-

tatem corocznego badania porównawczego warunków rozwoju gospodarczego

2A new sick man of Europe, The Economist z dnia 14.04.2007.

26


przeprowadzanego przez Światowe Forum Ekonomiczne. Przy wyliczaniu łącznej

wartości tego indeksu wykorzystuje się szereg czynników ilościowych i jakościo-

wych (jak np. jakość instytucji publicznych, innowacji, edukacji itp.) do pomiaru

konkurencyjności gospodarczej każdego kraju, tj. obliczany jest na podstawie

dokładnie 90 czynników, z czego 2/3 to czynniki miękkie pochodzące z sondażu

przeprowadzanego wśród tysięcy dyrektorów ze wszystkich badanych krajów.

Wyliczany indywidualnie co roku dla każdego ze 133 analizowanych krajów Global

Competitiveness Index, publikowany jest w Globalnym Raporcie Konkurencyjności

Global Competitiveness Report.

W 2009 roku Portugalia zajęła 43. miejsce w Global Competitiveness Report za

większością krajów UE, Szwajcarią i krajami skandynawskimi. Co jednak ważne,

Portugalia nie pogorszyła swojej pozycji w ciągu ostatnich dwóch lat. Analiza

głównych komponentów indeksu GCI wskazuje, że silną stroną portugalskiej go-

spodarki są: stabilizacja polityczna (niska podatność na terroryzm i przestępczość

zorganizowaną), infrastruktura transportowa oraz ramy prawne w gospodarce.

Najgorzej natomiast są oceniane wskaźniki makroekonomiczne dotyczące deficytu

budżetowego i wskaźniki odnoszące się do jakości systemu edukacji. Według Global

Competitiveness Report 2009 trzy główne czynniki niesprzyjające rozwojowi portu-

galskiej gospodarki to: nieskuteczny sektor publiczny, zbyt restrykcyjne przepisy

prawa pracy oraz zbyt duża liczba pracowników zatrudnionych przy wykonywaniu

prostych prac.

Przedstawione powyżej podstawowe informacje o portugalskiej gospodarce

pozwolą, zdaniem autorki, lepiej ocenić ekonomiczne skutki organizacji tak dłużej

imprezy, jaką są niewątpliwie Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej.

2.2. Organizacja EURO a wzrost PKB

W większości krajów, którym przyznaje się organizację dużych imprez sportowych,

oczekuje się wzrostu dynamiki PKB. Wzrost ten to przede wszystkim skutek inwe-

stycji w infrastrukturę sportową i transportową w okresie poprzedzającym imprezę

oraz efektów mnożnikowych wywołanych przez rosnące obroty branży budowlanej,

turystycznej, gastronomicznej, hotelarskiej zarówno w okresie poprzedzającym,

jak i w trakcie trwania imprezy. Analizując więc wpływ organizacji EURO 2004

na dynamikę portugalskiego PKB, warto zwrócić uwagę na dwa okresy: pierwszy

etap — poprzedzający imprezę, w trakcie którego wdrożono program budowy lub

przebudowy infrastruktury sportowej i dojazdów do stadionów (tj. od 2001 roku

do początku 2004 roku), oraz drugi etap, zbieżny z czasem trwania samej imprezy,

w którym odbyły się mecze (od 12 czerwca do 4 lipca 2004 roku), a także okres po

nim następujący.

27


Analiza danych w tabeli 2.2 pozwala wysnuć wniosek, iż „efektu EURO” nie

należy przeceniać. Dwa lata przed imprezą EURO 2004 portugalska gospodarka roz-

wijała się w tempie podobnym do innych krajów strefy euro. W roku 2003 pomimo

kumulacji inwestycji związanych z imprezą Portugalia znalazła się w dole cyklu

koniunkturalnego. Rok później mieliśmy do czynienia z ożywieniem gospodarczym

w całej strefie euro, stąd trudno określić, w jakim stopniu wzrost PKB w Portugalii

był skutkiem organizacji EURO 2004, a w jakim efektem oddziaływania impulsów

koniunkturalnych. Wobec tego autorka postanowiła przyjrzeć się, czy wzrost PKB

towarzyszył innym krajom europejskim, organizującym duże imprezy piłkarskie w

ostatniej dekadzie (tab. 2.3).

Oprócz Holandii we wszystkich krajach — organizatorach piłkarskich Mi-

strzostw Świata lub Europy nastąpił wzrost PKB w roku imprezy, ale również spadek

produktu krajowego brutto w roku następnym. Takiego scenariusza można się więc

spodziewać również w przypadku Polski.

W przypadku organizacji dużych imprez sportowych siłą napędową wzrostu

PKB jest zwiększenie nakładów inwestycyjnych w zakresie infrastruktury drogowej i

sportowej. Wartość inwestycji powiązanych z EURO 2004 wynosiła 964,4 mln

euro, spośród czego około 3/4 (680,7 mln euro) zostało przeznaczone na budowę

lub przebudowę stadionów, zaś pozostała kwota na drogi dojazdowe (166,2 mln

euro) i inne inwestycje, tj. obiekty o charakterze pozasportowym, które zostały

Tabela 2.2. Stopa wzrostu PKB Portugalii i strefy euro w okresie 2002–2006

2002 2003 2004 2005 2006 Por tugalia 0,8 –0,8 1,5 0,9 1,3 Strefa euro 0,9 0,8 2,1 1,6 2,8 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.

Tabela 2.3. Stopa wzrostu PKB Belgii, Holandii i Niemiec w 2-letnim okresie poprzedzającym i następu- jącym po imprezie sportowej

EURO 2000 Belgia i Holandia

1998 1999 2000 2001 2002 Holandia 3,9 4,7 3,9 1,9 0,1 Belgia 1,7 3,4 3,7 0,8 1,5 Strefa euro 2,8 2,9 3,8 1,9 0,8 MŚ 2006 Niemcy

2004 2005 2006 2007 2008 Niemcy 1,2 0,8 3,2 2,5 1,3 Strefa euro 2,1 1,7 3,0 2,7 0,6 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.

28


Rycina 2.2. Roczne stopy wzrostu realnego PKB, spożycia indywidualnego (C), spożycia publicznego (G) oraz inwestycji (I) w Portugalii w latach 1999–2006 (100 = rok poprzedni)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.

zrealizowane w obrębie stadionów przed rozpoczęciem imprezy (117,5 mln euro)3.

Wydana kwota stanowiła około 1% PKB rozłożone na 3 lata.

Jak kształtowała się stopa wzrostu inwestycji na tle stopy wzrostu PKB, kon-

sumpcji i spożycia publicznego w okresie 1999–2006, pokazano na rycinie 2.2.

Okazuje się, że pomimo kumulacji wydatków na infrastrukturę sportową i do-

jazdy do stadionów w latach 2002 i 2003 w tym okresie w Portugalii zanotowano

ujemną stopę wzrostu kapitału brutto. Organizacja turnieju nie pozwoliła na odwró-

cenie silnych negatywnych tendencji koniunkturalnych, dlatego też interpretując

skutki ekonomiczne EURO 2004, należy pamiętać o tym, że skutki ekonomiczne

EURO 2004 powinny być rozumiane w kontekście stagnacji popytu wewnętrznego,

w tym w szczególności inwestycji. Głównym czynnikiem wzrostu gospodarczego

Portugalii w roku imprezy, czyli 2004, była konsumpcja i spożycie publiczne.

2.3. Inflacyjny wpływ EURO 2004 na gospodarkę Por tugalii

Z analizy w punkcie 2.1. wiadomo, iż gospodarka portugalska w 3-letnim okresie

poprzedzającym imprezę nie w pełni wykorzystywała swoje zdolności produkcyjne.

W takiej sytuacji trudno mówić o presji na wzrost cen, zarówno cen dóbr produkcji

3W kwocie tej nie uwzględniono inwestycji znajdujących się w fazie realizacji lub mogących powstać w przyszłości poza obrębem stadionów, które mogłyby zostać zrealizowane tylko dzięki rozwiązaniom urbanistycznym skupionym wokół nowych kompleksów sportowych.

29


budowlano-montażowej, cen dóbr konsumpcjach czy płac. Czy faktycznie dodatko-

wy popyt wewnętrzny związany z organizacją EURO nie wywołał presji inflacyjnej?

Analiza rocznych procentowych zmian indeksu HICP wskazuje, że począwszy

od 2002 roku w Portugali obserwowano wyraźną spadkową tendencję wzrostu

cen, czyli od średniego wzrostu cen na poziomie 4,4 % (w stosunku do roku po-

przedniego) w 2001 roku do 2,5% w 2004 roku (w stosunku do 2005 roku). Warto

podkreślić, że w latach 2000–2005 inflacja w strefie euro pozostawała w zasadzie

na niezmiennym poziomie (patrz ryc. 2.3).

Aby odpowiedzieć na pytanie, ceny jakich produktów i usług rosły zadecydo-

wały najwolniej w latach 2000–2004, warto przyjrzeć się głównym komponentom

indeksu HICP (tab. 2.4).

Ponieważ na lata 2002–2004 w Portugalii przypadł okres znacznego zmniejszenia

popytu zarówno konsumpcyjnego, jak i inwestycyjnego, najmocniej na spadek po-

ziomu wskaźnika HICP miały wpłynęły zmniejszenie tempa wzrostu cen żywności

nieprzetworzonej (aż o 8,7 punktu procentowego między 2001 a 2002 rokiem) oraz

spadek poziomu wzrostu cen surowców z wyłączeniem nośników energii. Dwa

najbardziej zmienne komponenty wskaźnika HCIP, czyli żywność nieprzetworzona

i ceny energii, zmieniały się w analizowanym okresie w odwrotnych kierunkach,

tj. wspomniana już silna tendencja spadkowa tempa wzrostu cen żywności nie-

przetworzonej była kompensowana silną dynamiką wzrostu cen energii. Wzrost

cen energii wynikał przede wszystkich z dużych wzrostów cen ropy naftowej na

rynkach międzynarodowych, mając tym samym silny wpływ inflacyjny na większość

Rycina 2.3. Zharmonizowany indeks cen konsumpcyjnych dla Portugalii i strefy euro w latach 2000–2005 (dane roczne; 100 = rok poprzedni)


30


Tabela 2.4. Wskaźnik HICP i ważniejsze jego składniki w Portugalii w latach 2000–2005 (% rocznych średnich zmian)

2000 2001 2002 2003 2004 2005 HCIP 2,8 4,4 3,7 3.3 2,5 2,1 Żywność nieprzetworzona

2,5 8,9 0,2 2,1 0 –0,5

Żywność przetwo- rzona

1,4 3,1 3,8 3,1 2,8 0,8

Usługi 4 4,7 5,9 4,6 3,9 2,5 Ceny energii 6,1 5,2 1,2 4,9 5,4 10 Ceny surowców z wyłączeniem nośników energii

1,5 2,5 3,1 1,8 0,8 1

Źródło: Obliczenia i opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.

gospodarek światowych. Pozostałe dwie składowe zharmonizowanego indeksu cen

konsumpcyjnych, tj. ceny usług i ceny żywności przetworzonej w latach 2002–2004,

choć rosły znacznie (tj. średnio o 4,8% w przypadku usług i o 2,3% w przypadku

żywności), to tempo tego wzrostu słabło z roku na rok. Należy zwrócić uwagę, iż

dynamika wzrostu żadnego z komponentów indeksu HICP (z wyjątkiem cen ener-

gii) nie wzrosła w 2004 roku w porównaniu z 2003 rokiem. Pozwala to wysunąć

hipotezę, że organizacja EURO 2004 (szczególnie w 3-letnim okresie przygotowań)

nie miała znaczącego wpływu na poziom cen w Portugalii.

Autorka podjęła się sprawdzenia, czy w trakcie trwania imprezy wystąpiły

jakieś impulsy inflacyjne.

Analiza miesięcznych procentowych zmian wskazuje, iż regularnie w Portu-

galii w miesiącach letnich ceny rosną najbardziej, czyli około 1% w stosunku do

miesiąca poprzedniego. Jednak w czerwcu 2004 roku dynamika wzrostu cen w Por-

tugalii wyłamała się ponad dotychczasowy trend, czyli była wyższa o 0,5 punktu

procentowego. Co ważne, w lipcu 2004 ceny spadły w stosunku do czerwca 2004

roku aż o 1,1%, co świadczy o krótkookresowym inflacyjnym impulsie związanym

z organizacją EURO 2004 (ryc. 2.4).

Oczywiście należy zadać sobie pytanie, wzrost cen jakich towarów lub usług

spowodował takie właśnie zwiększenie wartości indeksu HICP w czerwcu 2004

roku. Szczegółowa analiza składowych komponentów indeksu HICP wskazuje, że

powodem był wzrost cen usług hotelowych. Podniosły się one o 30,7% w czerwcu

(licząc rok do roku) i o 6,2% w całym roku (patrz ryc. 2.5).

Reasumując, organizacja EURO 2004 w Portugalii nie wpłynęła na wzrost

cen w okresie przygotowań do imprezy. W trakcie mistrzostw jedynie ceny usług

hotelowych wzrosły znacząco, lecz po zakończeniu EURO 2004 ekonomiczne od-

działywanie tego impulsu szybko wygasło.

31


Rycina 2.4. Zharmonizowany indeks cen konsumpcyjnych dla Portugalii w latach 2001–2005 (dane miesięczne; 100 = miesiąc poprzedni, zmiany w %)


Rycina 2.5. Zharmonizowany indeks cen konsumpcyjnych dla usług hotelowych w Por tugalii (zmiany w %; 2004 rok do 2003 roku)


2.4. Analiza wartości indeksów giełdowych w czasie przygotowania i organizacji Mistrzostw Europy w 2004 roku

Badając wpływ organizacji EURO 2004 na rynki kapitałowe w Portugalii, należy

wyróżnić trzy okresy. Po pierwsze, zbadać wpływ ogłoszenia decyzji o przyzna-

niu organizacji Mistrzostw Europy Portugalii na giełdę w Portugalii. Po drugie,

przeanalizować, jak kształtował się indeks 20 największych portugalskich spółek w

3–4-letnim okresie przygotowawczym na tle tendencji na giełdach światowych

(indeks PSI 20, Portugal Stock Index). W końcu po trzecie, określić, czy w okresie

trwania samej imprezy nastąpiły znaczące wzrosty portugalskiego indeksu, które

można by przypisać EURO 2004.

32


Decyzję o organizacji Mistrzostw Europy w 2004 roku w Portugalii ogłoszono

12 października 1999 roku. Czy miała ona ekonomiczny wpływ na notowania na

portugalskiej giełdzie zaprezentowano w tabeli 2.5.

Analiza dziennych zmian portugalskiego indeksu PSI 20 wskazuje, iż decyzja o

przyznaniu organizacji EURO 2004 nie wpłynęła na portugalską giełdę ani w dniu

ogłoszenia, ani w ciągu kilku kolejnych dni. Indeks PSI ulegał spadkowi, będąc

jak większość europejskich giełd pod wpływem lekkiej korekty w dół na giełdzie

amerykańskiej.

Analizując zmiany indeksu PSI 20 na tle zmian wybranych indeksów świato-

wych jak francuskiego CAC 40 czy amerykańskiego S&P 500 w okresie przygotowań

od imprezy, tj. od 2001–2004 roku, można wnioskować o braku wpływu organi-

zacji EURO 2004 na giełdę w Lizbonie (ryc. 2.6–2.8). Przez cały rok 2001 i 2002

przetoczyły się przez wszystkie giełdy światowe fale spadku, dotykając również

portugalską giełdę. Można było oczekiwać, iż wartości spółek, których przyszłe

potencjalne zyski związane będą z organizacją tak dużej imprezy sportowej w Por-

Tabela 2.5. Wartość i dzienne zmiany indeksów PSI 20 i S&P 500 w okresie 12.10.1999–20.10.1999

PSI 20 wartość

PSI 20 zmiana %

S&P 500 wartość

S&P 500 zmiana %

12.10.99 10 126,86 –0,12 1 313,04 0,63 13.10.99 10 038,17 –0,88 1285,55 –2,09 14.10.99 10 000,11 –0,38 1283,42 –0,17 15.10.99 9906,28 –0,94 1247,41 –2,81 18.10.99 9801,14 –1,06 1254,13 0,54 19.10.99 9881,81 0,82 1261,32 0,57 20.10.99 9929,42 0,48 1289,43 2,23 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z platformy www.bolsapt.com.

Rycina 2.6. Wartości indeksu PSI 20 w latach 2002–2009

Źródło. Opracowanie własne na podstawie danych z www.bolsapt.com.

33


Rycina 2.7. Wartości indeksu CAC 40 w latach 2002–2009


Rycina 2.8. Wartości indeksu S&P 500 w latach 2002–2009


tugalii, przełożą się pozytywnie na przełamanie tendencji spadkowej indeksu

PSI 20. Tak się jednak nie stało.

Od marca 2003 roku na wszystkich giełdach rozpoczął się czteroletni okres

wzrostu indeksów, w tym również na analizowanej giełdzie portugalskiej. Tak więc

EURO 2004 odbywało się w okresie wzrostowym na światowym rynku kapitało-

wym. Można więc śmiało stwierdzić, że kształtowanie się indeksu PSI 20 w czasie

przygotowań do EURO 2004 było w przeważającej mierze wynikiem tendencji

światowych na rynkach kapitałowych, a w szczególności wypadkową czynników

o charakterze fundamentalnym dla gospodarki światowej.

Na koniec autorka przeanalizowała, czy w trakcie trwania samej imprezy, czyli

od 12.06.2004 do 04.07.2004, odnotowano krótkotrwały wzrost indeksu PSI 20,

który można by przypisać EURO 2004 (ryc. 2.9–2.12).

Od 14 czerwca 2004 roku przez dwa tygodnie na giełdach europejskich obser-

wowano wzrosty przeplatane małymi korektami w dół, w tym również na giełdzie

34


Rycina 2.9. Wartości indeksu PSI 20 w okresie 10.06.2004–06.07.2004

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z platformy www.euroinwestor.com.

Rycina 2.10. Wartości indeksu CAC 40 w okresie 10.06.2004–06.07.2004


w Lizbonie. Jednak od 28 czerwca 2004 roku w Europie (a kilka dni wcześniej

w Stanach Zjednoczonych) główne indeksy giełdowe notują trwałą tendencję spad-

kową, która mimo trwającego w Portugalii EURO 2004 dotknęła również głównego

indeksu na tamtejszej giełdzie. A więc można wnioskować, iż w trakcie EURO 2004

w Portugalii nie wystąpił żaden znaczący impuls na rynek kapitałowy w tym kraju.

Reasumując, organizacja tak dużej imprezy sportowej, jaką są Mistrzostwa

Europy w Piłce Nożnej, i związane z nią duże inwestycje (głównie infrastruk-

35


Rycina 2.11. Wartości indeksu DAX w okresie 10.06.2004–06.07.2004


Rycina 2.12. Wartości indeksu Dow Jones w okresie 10.06.2004–06.07.2004


turalne) nie znalazły odbicia w wartości indeksu PSI 20 na giełdzie w Lizbo-

nie ani w okresie przygotowań do EURO 2004, ani w trakcie trwania imprezy.

W długim okresie o wartości indeksu PSI 20 decydowały czynniki o charakterze

fundamentalnym dla gospodarki światowej. O „efekcie EURO” na portugalskim

rynku kapitałowym możemy mówić tylko w kontekście wzrostów cen akcji por-

tugalskich spółek sektora budowlanego, które realizowały inwestycje związane

z EURO 2004.

36


2.5. EURO 2004 a budżet administracji centralnej

Zorganizowanie EURO 2004 było również nie lada wyzwaniem dla portugalskiego

budżetu. Całkowite wydatki i przychody administracji centralnej, poniesione i otrzy-

mane zarówno w fazie kandydowania, jak i w fazie przygotowania do Mistrzostw

przedstawiono w tabeli 2.6.

Wśród wydatków najwięcej środków publicznych, tj. prawie 51% całości w kwo-

cie 104 674 350 euro, zostało przeznaczonych na współudział w budowie stadionów i

parkingów. Wsparcie to stanowiło aż 1/4 kwoty niezbędnej dla sfinansowania

wszystkich inwestycji związanych ze stadionami EURO 2004. Drugim kierunkiem

wsparcia publicznego była budowa dojazdów, na które wydano 65,13 mln euro, co

stanowiło 32% całości wydatków publicznych związanych z EURO 2004. Pozostałe

Tabela 2.6. Przychody i wydatki portugalskiej administracji centralnej związane z EURO 2004 (euro)

Przychody Wydatki

FAZA 1: Kandydatura

FAZA 2: W trakcie imprezy

Przychody państwa (OE)

INWESTYCJA

IND — Kandydatura EURO 2004 — FPF

Wydatki państwa

(OE) INWESTYCJA

1 745 800

QCA III-FEDER/CCR Działanie „spor t”

IEP — QCA III-FEDER

(Dojazdy) BIEŻĄCE

PODATKI

IRC/IRS/INNE

VAT (5%)

VAT (19%)

Ubezpieczenie społeczne

Emisja monety upamiętniającej EURO 2004 (escudo 2001)

Emisja monety upamiętniającej EURO 2004 (EURO 2003/2004)

25 828 545 25 022 925 4 851 313 13 474 146 8 701 730 4 284 602 4 284 602 417 743 14 273 725

IDP-PIDDAC EURO 2004 (2001/2004) IDP — PRODED (2002/2004) PIDDAC CCR (Działanie „spor t”) IEP-PIDDAC (2002/2004) ICEP — Promocja Por tugalii EURO 2004 BIEŻĄCE Zakładanie i funkcjonowanie spółek EURO 2004, S.A. Zakładanie i funkcjonowanie spółek Por tugalia 2004 S.A. Audyt zewnętrzny Ocena skutków Dzierżawa Pawilonu Atlantyckiego (IBC/MPC) Działania towarzyszące

73 676 730 5 169 075 25 828 545 65 134 952 18 074 623 2 327 494 5 411 471 95 000 180 000 1 128 779 7 085 511

Razem 96 854 729 Razem 205 857 980

Źródło: Avaliacao do Impacto Economico do EURO 2004. Relatorio Final, Instituto Superior de Economia a Gestao, Universidade Tecnica de Lisboa, Novembro 2004, s. 35.

37


Tabela 2.7. Przychody, wydatki i deficyt budżetowy w Portugalii w latach 2000–2004 (mln euro)

2000 2001 2002 2003 2004 Przychody budżetowe 49133,8 51844,3 56031,9 58964,1 62173,3 Wydatki budżetowe 52659,1 57360,1 59895,9 62977,5 66718,5 Deficyt budżetowy –3525,3 –5515,8 –3864 –4013,4 –4545,2 Deficyt budżetowy jako % PKB

–2,9 –4,3 –2,9 –2,9 –3,2

Źródło: INE, Rachunki Narodowe za lata 2000–2004.

17% środków publicznych (w kwocie 36 mln euro) wydatkowano na promocje

EURO 2004 i działania towarzyszące imprezie, jak na przykład założenie spółek.

Przychody publiczne, które bezpośrednio wiązały się z organizacją EURO

2004, nie były już tak imponujące. Ponad połowa wszystkich przychodów to środ-

ki pozyskane z funduszy unijnych głównie na budowę stadionów (25,8 mln euro)

i dróg dojazdowych (25,02 mln euro). Z własnych wygenerowanych przychodów

budżetowych związanych z EURO 2004 najważniejsza pozycja to 14,7 mln euro z

emisji pamiątkowych monet.

Reasumując, suma przychodów związanych z EURO 2004 zamknęła się kwotą

96 854 729 euro, co w zestawieniu z całkowitą kwotą wydatków w wysokości 205

857 980 euro daje ostateczny koszt organizacji finałów EURO 2004 dla portugal-

skiej administracji centralnej w wysokości 109 003 251 euro. Czy to dużo? Nie,

kwota ta stanowi zaledwie 0,18% średnich rocznych wydatków budżetowych za

lata 2000–2004 i nie miała prawie żadnego wpływu na stan finansów państwa

(tab. 2.7). W analizowanych latach deficyt budżetowy kształtował się bowiem

niezmiennie na poziomie około 3% PKB, przekraczając ten poziom jedynie

w 2001 roku (wskutek wzrostu wydatków socjalnych) i nieznacznie w 2004 roku

(wskutek spadku wpływów podatkowych od zakupów aut osobowych i produktów

ropopochodnych).

2.6. EURO 2004 jako szansa zwiększenia zatrudnienia w portugalskiej gospodarce

Z organizacją dużej imprezy sportowej, wymagającej kilkuletnich przygotowań,

jej organizatorzy wiążą spore nadzieje na wzrost zatrudnienia, szczególnie w sek-

torach bezpośrednio związanych z obsługą imprezy (tj. budownictwo, turystyka,

hotelarstwo, gastronomia czy handel detaliczny).

Analizując w pierwszej kolejności zmiany poziomu zatrudnienia w Portugalii

w latach 2000–2004, warto zauważać, iż w okresie najsilniejszego osłabienia ko-

niunktury gospodarczej (tj. od początku 2000 roku do połowy 2002 roku) zatrudnie-

nie w gospodarce rosło (ryc. 2.13). W okresie tym w Portugalii znalazło zatrudnienie

38


Rycina 2.13. Zatrudnienie w gospodarce Portugalii w latach 2000–2004 (w tys. osób, dane kwartalne)


aż 192,1 tysiąca osób, co daje wzrost rzędu 3,86% w ciągu półtora roku. Czy można

przypisać go inwestycjom związanym z EURO 2004? Na pewno tak, gdyż wzrost

ten skorelowany był pozytywnie z dodatnią stopą wzrostu inwestycji prywatnych

w tym okresie.

Począwszy od trzeciego kwartału 2002 roku do końca 2003 roku, nastąpił

gwałtowny spadek zatrudnienia, pomimo faktu, iż realizacja większości rządo-

wych inwestycji infrastrukturalnych przypadała na rok 2003 i początek roku 2004.

W roku imprezy, czyli w 2004, zatrudnienie powoli rosło — roczna stopa wzrostu

zatrudnienia za rok 2004 wyniosła 0,5%.

W kontekście powyższego autorka starała się odpowiedzieć na pytanie,

w jakich działach gospodarki nastąpiły największe zmiany zatrudnienia, które

można by przypisać EURO 2004. W budownictwie zatrudnienie rosło najsilniej

między drugim kwartałem 2001 a trzecim kwartałem 2002 roku, a przyrost ten

wyniósł aż 40,6 tysięcy miejsc pracy. Zwiększającemu się zatrudnieniu w tym

sektorze towarzyszyła dodatnia stopa wzrostu inwestycji prywatnych, co może

wskazywać na zależność wzrostu zatrudnienia od inwestycji związanych z EURO

2004. Następnie w budownictwie nastąpił trwający aż do końca 2004 roku spa-

dek zatrudnienia (ryc. 2.14).

Zdecydowanie najsilniejszy i najbardziej widoczny wpływ organizacji EURO

2004 na zatrudnienie w portugalskiej gospodarce odnotowano w sektorze usług

(ryc. 2.15). Właściwie w całym okresie przygotowań do imprezy i w roku imprezy

zatrudnienie w tym sektorze gospodarki rosło (z wyjątkiem dwóch kwartałów na

przełomie 20002/2003 roku), co jest głównie wynikiem wspomnianej wcześniej

zwiększającej się roli sektora usług w portugalskiej gospodarce. Jednakże w roku

imprezy, czyli 2004, zatrudnienie w usługach wzrosło aż o 3%, a w Portugalii za-

notowano najwyższy od 2000 roku poziom zatrudnienia w tym sektorze.

39


Rycina 2.14. Zatrudnienie w budownictwie w Portugalii w latach 2000–2004 (w tys. osób, dane kwartalne)


Rycina 2.15. Zatrudnienie w usługach w Portugalii w latach 2000–2004 ( w tys. osób, dane kwartalne)


EURO 2004 oddziaływało z różną siłą na poszczególne branże usługowe,

jednak w każdej z nich najsilniejszy wpływ EURO odnotowano w roku imprezy.

W ciągu pierwszych trzech kwartałów 2004 roku w usługach hotelarskich i gastro-

nomicznych zatrudnienie wzrosło o prawie 5%, osiągając swój najwyższy poziom

od dwóch lat (ryc. 2.16).

W handlu hurtowym i detalicznym bardzo znaczący wzrost zatrudnienia

nastąpił już w trzecim kwartale 2003 roku (o 3,42%) i utrzymywał się na bardzo

wysokim poziomie przez ponad rok (ryc. 2.17).

Reasumując, pozytywny wpływ EURO 2004 na zatrudnienie w portugalskiej

gospodarce widoczny był we wzroście zatrudnienia w budownictwie w okresie 3-

i 2-letnim poprzedzającym imprezę i w sektorze usług w roku imprezy, w którym

odbywał się turniej.

40


Rycina 2.16. Zatrudnienie w hotelach i restauracjach Portugalii w latach 2000–2004 (w tys. osób, dane kwartalne)


Rycina 2.17. Zatrudnienie w handlu hurtowym i detalicznym Portugalii w latach 2000–2004 (w tys. osób, dane kwartalne)


2.7. Spowolnienie eksportu i wzrost importu jako skutek wysokiego popytu krajowego w czasie przygotowania i organizacji mistrzostw

Oczekuje się, iż organizacja dużej imprezy sportowej wpłynie silnie na wzrost

popytu krajowego, tj. na sumę spożycia i akumulacji. W okresie przygotowań do

imprezy o wzroście popytu krajowego decyduje głównie zwiększenie popytu inwe-

stycyjnego, pociągające za sobą często wzrost importu. Natomiast w roku trwania

imprezy oczekiwany jest znaczący wzrost spożycia prywatnego, co spowoduje, iż

producenci będą kierować swoje towary głównie na chłonny rynek wewnętrzny,

co z kolei przełoży się na spowolnienie eksportu. Wszystko to może skutkować

pogorszeniem bilansu handlowego kraju — organizatora imprezy. Czy faktycznie

41


mielimy do czynienia z tym zjawiskiem w przypadku organizowania Mistrzostw

Europy w Portugalii?

Przede wszystkim należy przypomnieć, iż pomimo znacznych nakładów na

infrastrukturę sportową i dojazdy do stadionów w latach 2002 i 2003 w Portugalii

zanotowaną ujemną stopę wzrostu kapitału brutto. Pozwala to postawić tezę, że

przygotowania do organizacji EURO 2004 odbywały się w warunkach stagnacji

popytu wewnętrznego i nie wpłynęły negatywnie na bilans handlowy Portugalii.

W celu potwierdzenia lub odrzucenia tej hipotezy autorka przeanalizowała po-

ziom eksportu, importu i saldo bilansu handlowego Portugalii w latach 2000–2004

(ryc. 2.18).

W głównym okresie przygotowań do imprezy (tj. lata 2000–2003) saldo wymiany

handlowej prawie nie uległo zmianie, czyli na koniec pierwszego kwartału 2000

roku wynosiło 1,4 mld dolarów, a na koniec czwartego kwartału 2003 roku 1,42 mld

dolarów. Pozwała to potwierdzić powyższą hipotezę o braku wpływu organizacji

EURO 2004 na bilans handlowy Portugalii w latach 2000–2003.

Inaczej przedstawiała się sytuacja w roku trwania imprezy. W 2004 roku głów-

nym czynnikiem wzrostu popytu krajowego było spożycie prywatne i publiczne.

Wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych wzrosły w analizowanym roku

o 2,5% w stosunku do roku poprzedniego, a spożycie publiczne o 2,6%. Warto

Rycina 2.18. Eksport, import oraz saldo wymiany handlowej Portugalii w latach 2000–2004 (dane kwartalne, mld dolarów amerykańskich)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych OECD.

42


zauważyć, iż w 2004 roku po raz pierwszy od czerwca 2002 roku stopa wzrostu

importu była większa od stopy wzrostu eksportu. Sytuacja ta utrzymywała się przez

cały rok 2004. Pogorszenie bilansu handowego Portugalii w roku imprezy było więc

wynikiem osłabienia tempa wzrostu eksportu, czyli dynamika wzrostu eksportu była

średnio o 2,95 punktu procentowego niższa od tempa wzrostu importu (ryc. 2.19).

Pozostaje tylko stwierdzić, czy ujemny bilans handlowy Portugalii w 2004 roku

był efektem oddziaływania organizacji EURO 2004 na handel zagraniczny tego

kraju, czy być może był to wynik zmian w światowej koniunkturze. Rok 2004 był

bardzo dobry dla światowej gospodarki w porównaniu z kilkoma ostatnimi latami.

Według szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego światowy wzrost

gospodarczy kształtował się na poziomie 5,0% (w stosunku do roku poprzedniego),

a tempo wzrostu krajów UE wyniosło 2,4%. Choć gospodarka unijna rozwijała się

w wolniejszym tempie niż gospodarka światowa, to sytuacja ta sprzyjała rosnącej

dynamice portugalskiego eksportu. Wynika to z faktu, że prawie 80% wywozu

Portugalii kierowane jest na rynki unijne, w tym 50% do trzech krajów, czyli do

Hiszpanii, Niemiec i Francji. Właśnie spośród krajów UE-15 najwyższy wzrost

gospodarczy w 2004 roku odnotowano we Francji (2,5% w stosunku do roku po-

przedniego) i w Hiszpanii (2,7% w stosunku do roku poprzedniego) i to głównie za

sprawą silnego wzrostu popytu krajowego w tych krajach. Pomimo tego w 2004 roku

notowano słabszy wzrost dynamiki portugalskiego eksportu, co może świadczyć

o koncentracji działalności gospodarczej rodzimych producentów na odradzającym

się rynku wewnętrznym.

Rycina 2.19. Kwartalne stopy wzrostu eksportu i importu w Portugalii w latach 2000–2004 (%, 100 = rok poprzedni)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych OECD.

43


Patrząc z drugiej strony, dynamikę portugalskiego importu w 2004 roku na pew-

no wzmacniały rosnące ceny ropy naftowej, będące wynikiem niepewnej sytuacji

w Zatoce Perskiej. Jest to szczególnie ważne, ponieważ import paliw płynnych

stanowi średnio około 1/5 całego importu tego kraju. Jednak również w kolejnych

latach, gdy ceny ropy naftowej rosły, dynamika eksportu potrafiła przewyższać

znacznie dynamikę importu (np. w latach 2006–2007) lub dynamiki te były sobie

równe (np. III kwartał 2008–IV kwartał 2009). Ponadto szczegółowa analiza im-

portu Portugalii w 2004 roku, przeprowadzona przez Banco de Portugal, wskazuje

na silny wpływ wzrostu wolumenu, a nie cen ma wzrost wartości portugalskiego

importu w tymże roku.

Resumując, w 2004 roku koniunktura na rynkach światowych sprzyjała zarówno

wzrostowi portugalskiego eksportu (efekt ilościowy), jak i wzrostowi importu (efekt

cenowy), a jednak dynamika importu znacznie przewyższyła dynamikę eksportu.

Może to świadczyć o wpływie organizacji EURO 2004 na zanotowanie ujemnego

bilansu handlowego Portugalii w roku imprezy.

2.8. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych w okresie przygotowań do EURO 2004

Według metodologii OECD na bezpośrednie inwestycje zagraniczne składa się

napływ kapitału w formie zakupów udziałów i akcji, kapitał wnoszony aportem,

reinwestowane zyski oraz wzrost innych należności i zobowiązań (w tym kredy-

tów i pożyczek). Tak otrzymaną sumę koryguje się o odpływy związane ze spłatą

zobowiązań wynikających z zadłużenia oraz ze zbyciem części udziałów.

Portugalia jest postrzegana przez inwestorów zagranicznych jako atrakcyjna

lokalizacja inwestycji bezpośrednich. Napływają tu głównie inwestycje z krajów

Unii Europejskiej: z Wielkiej Brytanii, Niemiec, Francji, Holandii, Hiszpanii, Belgii

i Finlandii. Cechą charakterystyczną napływających do Portugalii bezpośrednich

inwestycji zagranicznych jest niski poziom inwestycji ze Stanów Zjednoczonych

oraz bardzo wysoki z Hiszpanii.

Struktura sektorowa bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest właściwa

dla gospodarek opartych na produkcji przemysłowej i na rosnącym udziale sektora

usług. W 2006 roku co trzecie (34%) euro zainwestowane w formie bezpośrednich

inwestycji zagranicznych w Portugalii było lokowane w przemyśle, niewiele mniej,

bo 26%, zasilało sektor usług (turystycznych, handlowych, naprawczych). Trzecim

najbardziej popularnym miejscem alokacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych

był rynek nieruchomości (24%), a czwartym usługi finansowe (7%).

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Portugalii rosły intensywnie na po-

czątku lat 90, osiągając wysokie poziomy w latach 1993 i 1994 dzięki inwestycji

Volkswagena — największej inwestycji w Portugalii. W połowie lat 90. nastąpił

44


Rycina 2.20. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Portugalii w latach 1996–2004

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Banco de Portugal.

znaczny spadek bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Zdecydowany przełom

nastąpił w pierwszych latach XXI wieku. Absolutny rekord rocznego napływu

bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Portugalii padł w 2003 roku i wyniósł

ponad 32 mld euro (ryc. 2.20). Następne lata przynoszą niewielki, ale stały spadek

inwestycji zagranicznych. Ten niekorzystny trend utrzymywał się również w pierw-

szej połowie 2006 roku.

Oczywiście podstawowym pytaniem jest, czy znaczny napływ bezpośrednich

inwestycji zagranicznych w 2003 roku związany był z mającą się odbyć za rok

imprezą? W tym celu autorka przeprowadziła wnikliwą sektorową analizę napły-

wających inwestycji, która zaprzeczyła istnieniu takiego związku. W 2004 roku

o zanotowanym przez Portugalię poziomie bezpośrednich inwestycji zagranicz-

nych zadecydował napływ kapitału głównie do instytucji finansowych, związany

z przeprowadzanym przez banki procesem sukurytyzacji.

45

Rozdział 3

Ocena skutków ekonomicznych organizacji EURO 2004 na poziomie makro i mezo

— analiza input–output

M. Olczyk

3.1. Metodyka badań

Przygotowanie i organizacja Mistrzostw Europy w Portugalii niewątpliwie wpłynęły

na działalność przedsiębiorstw, zachowania gospodarstw domowych oraz wielu

instytucji państwowych. Choć oszacowanie ekonomicznego wpływu organizacji

dużej imprezy sportowej jest zadaniem trudnym, to jednak możliwym. Organizacja

każdego tak dużego wydarzenia sportowego implikuje szereg efektów bezpośrednich i

pośrednich w gospodarce. Przez efekty bezpośrednie rozumie się wzrost produk-

cji, zatrudnienia, wartości dodanej, wywołany zwiększeniem popytu finalnego,

wynikającym głównie ze wzrostu inwestycji infrastrukturalnych i wzrost popytu

na usługi turystyczne. Efekty pośrednie to wzrosty produkcji, a co się z tym wiąże

zwiększenie zatrudnienia, wartości dodanej w sektorach powiązanych z tymi dzia-

łami gospodarki, w których wystąpiły efekty bezpośrednie.

Dla potrzeb oceny poszczególnych skutków organizacji EURO 2004 zastosowano

w tym opracowaniu wielobranżowy model gospodarki portugalskiej oparty na syste-

mie input–output. Model ten, co ważne, umożliwia dokonanie regionalizacji skutków,

poprzez przyjęcie określonych hipotez dotyczących struktury produkcji regionalnej.

Uproszczony schemat oceny analizy skutków EURO 2004 przedstawiono na rycinie 3.1.

Podstawy teoretyczne do analizy wpływów zwiększonego popytu na gospodarkę,

wynikającego w tym przypadku z organizacji dużej imprezy sportowej, dał Leontief1,

amerykański uczony, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 1973 roku.

Jego analiza przepływów międzygałęziowych, bazująca na macierzach zależności

między poszczególnym sektorami w gospodarce, znana jest również jako analiza

input–output (input-output analysis). W celu graficznej prezentacji znalezionych

w gospodarce zależności Leontief wykorzystał tablicę nakładów i wyników produk-

cji, której klasyczna struktura została przedstawiona na rycinie 3.2.

1W. Leontief, Input-Output Economics, wyd. 2, Oxford University Press, New York, Oxford 1986.

46

Ocena skutków ekonomicznych organizacji EURO 2004 na poziomie makro i mezo

Rycina 3.1. Schemat oceny makroekonomicznych i regionalnych skutków organizacji EURO 2004

Żródło: Avaliacao do Impacto Economico do EURO 2004. Relatorio Final, Instituto Superior de Economia a Gestao, Universidade Tecnica de Lisboa, Novembro 2004, s. 42.

Rycina 3.2. Struktura tablicy input–output

Źródło: B.Wixted, N.Yamano, C. Webb: Input-output analysis in an increasingly globalised world. Application of OECD’s harmonized internationals table, OECD working paper 2006/07, s. 8.

47


Pierwszą część tablicy stanowi kwadratowa macierz transakcji (domestic inter-

mediate matrix) prezentująca interakcje między krajowymi dostawcami (zgrupo-

wanymi w wierszach) i odbiorcami (zgrupowanymi w kolumnach), jakie zachodzą

w procesach produkcyjnych w gospodarce. Inaczej patrząc, macierz ta przedstawia

popyt pośredni (produkcyjny) w danej gospodarce, czyli wydatki poszczególnych

sektorów na surowce, materiały i usługi.

Część tablicy oznaczona numerem 2, znajdująca się poniżej macierzy trans-

akcji, zawiera w wierszach wartość importu dóbr i usług pośrednich i związaną

z nią wartość wszelkich dotacji pomniejszonych o podatki (podatki netto). Suma

wierszy części pierwszej i drugiej tablicy input–output daje całkowitą wartość na-

kładów (dóbr pośrednich) w cenach zakupu wykorzystanych w procesie produkcji

w danej gospodarce.

W trzeciej części tablicy znajduje się wartość dodana każdego sektora, infor-

mująca jednocześnie o pozostałych kosztach produkcji. Wartość dodana stanowi

sumę wynagrodzeń, nadwyżki operacyjnej brutto oraz podatków (minus subsydia)

związanych z produkcją.

Czwarta część klasycznej tablicy input–output, zwana macierzą krajowych

inwestycji (domestic invesstment matrix), obrazuje popyt finalny na poszczególne

produkty, czyli na tę część produktów, które zostały wyprodukowane, a nie wyko-

rzystane w procesie produkcji jako dobra pośrednie. Na popyt finalny składa się

(opisane w kolumnach) spożycie indywidualne, spożycie ogólnospołeczne, eksport

minus import, nakłady inwestycyjne oraz wydatki przedsiębiorstw związane ze

zmianą stanu zapasów. Należy pamiętać, iż u podstaw koncepcji input–output leży

założenie, że popyt finalny jest egzogeniczny do sektorów produkcyjnych, tzn. nie

zależy od poziomu produkcji w tych sektorach.

Piątą i ostatnią część analizowanej tablicy stanowi macierz popytu importo-

wego (imported investment matrix), w której znajduje się wartość importowanych

dóbr finalnych wraz z subsydiami (pomniejszonymi o podatki) związanymi z tymi

towarami. Cześć numer 4 i 5 tablicy input–output stanowią razem całkowity popyt

finalny w gospodarce w cenach zakupu.

Przykład wypełnionej już tablicy input–output przedstawiono w tabeli 3.1.

Analiza tabeli 3.1 wskazuje, iż suma wszystkich wierszy w macierzy transakcji

i macierzy krajowych inwestycji obrazuje popyt całkowity (zarówno odbiorców

produkcyjnych, jak i finalnych) na produkcję w danym kraju i wynosi ona w poka-

zanym przykładzie 435 953 jednostek pieniężnych (j.p.). Natomiast suma kolumn

macierzy transakcji w połączeniu z macierzą wartości dodanej i wartościami

importu dóbr i usług pośrednich (cześć 2 tablicy) pokazuje wartość całkowitą pro-

dukcji w gospodarce. W tym wypadku ona również wynosi 435 953 j.p., dlatego

że wartość całkowitego zużycia produkcji każdego sektora (która notabene równa

jest całkowitemu popytowi na produkcję danego sektora) musi być równa wartości

48

Dostawcy

Rolnictwo

Górnictwo

Rękodzieło

Usługi komunalne

Budownic-

Usługi two Konsump- cja indy- widualna

Konsump- cja rządowa

GFCF

Eksport

Wartość całkowita produkcji

2731 3 8260 36 59 615 962 62 567 8568 21 863

4 282 2013 3979 188 60 28 0 210 5528 12 292

3322 291 40 218 480 8004 16 999 16 896 2340 8573 113 777 210 900

983 53 2400 4395 85 3458 6184 14 439 238 18 249

121 70 565 135 14103 9509 405 530 33 974 832 60 244

2884 1078 28 400 1404 9339 106 994 126 180 87 409 16 752 55 512 435 953

1779 1029 71 117 1878 7572 33 964 24 189 1 085 17 771 81 863

129 67 497 706 249 8651 22 908 –152 10 233 0

11 953 2873 153 470 13 013 39 599 180 250 197 752 91 288 88 519 266 318

9910 9419 57 430 5236 20 645 255 703

21 863 12 292 210 900 18 249 60 244 435 953

49

Tabela 3.1. Przykładowa tablica input–output

Odbiorcy

Rolnictwo

Górnictwo

Produkcja

Usługi komunalne

Budownictwo

Usługi

Import

Podatki netto

Całkowite wykorzystanie

Wartość dodana

Wartość całkowita produkcji

Źródło: B. Wixted, N. Yamano, C. Webb: input–output analysis in an increasingly globalised world. Application of OECD’s harmonized internationals table, OECD working paper 2006/07, s. 9.

produkcji wytworzonej przez ten sektor. Oczywiście taka równość występuję tylko

wtedy, kiedy suma popytu finalnego równa jest sumie wartości dodanej i wartości

importu dóbr i usług pośrednich.

Na bazie wypełnionej tablicy input–output wylicza się tzw. mnożniki input–out-

put. Powalają one określić, jak zmiany w popycie finalnym wpłyną na produkcję

w poszczególnych sektorach, a te z kolei na zmiany w wydatkach konsumpcyjnych,

w zatrudnieniu czy w wydatkach importowych. Do najważniejszych mnożników

input–output należą: mnożnik produkcyjny, dochodowy i mnożnik zatrudnienia2.

Pierwszy z nich, mnożnik produkcyjny, zwany inaczej prostym mnożnikiem produk-

cji albo mnożnikiem modelu Leontiefa, pozwala określić, o ile wzrośnie produkcja

danego sektora na skutek wzrostu popytu finalnego o jedną jednostkę (np. o 1 mln

złotych). Przykładowo, jeśli mnożnik produkcyjny dla rolnictwa wyniósłby np. 1,81,

to oznacza, że wzrost popytu finalnego na produkty rolne o 1 mln zł wywoła wzrost

produkcji równy 1,81 mln zł. Będzie się na niego składać zarówno bezpośredni

wzrost produkcji artykułów rolnych, jak i wzrost produkcji branż powiązanych

z rolnictwem (np. zwiększenie produkcji opakowań do produktów rolnych)3. Drugi i

trzeci mnożnik należą do grupy mnożników czynników produkcji, zwanych też

mnożnikami rezultatów produkcji czy prostymi mnożnikami czynnika produkcji. I

tak, mnożnik dochodowy ocenia, w jakim stopniu wzrost produkcji danego sektora,

wynikający z przyrostu popytu finalnego na produkty tego sektora, pociągnie za

sobą wzrost dochodów ludności w całej gospodarce. Z kolei mnożnik zatrudnienia

wskazuje, jak wzrost popytu finalnego na produkty danego sektora wpłynie na

wzrost zatrudnienia w całej gospodarce.

Organizacja finałów EURO 2004 w Portugalii niosła za sobą szereg impulsów

do dodatkowego wzrostu popytu finalnego w gospodarce portugalskiej, który z ko-

lei oddziaływałby na zwiększenie produkcji w wielu sektorach gospodarki oraz

na wzrost zatrudnienia i wartości dodanej. Można wyróżnić trzy źródła wzrostu

popytu związanego z organizacją EURO 2004, czyli:

— wydatki inwestycyjne związane z budową nowych stadionów lub z przebudową

istniejących obiektów wraz z dojazdami do nich i infrastrukturą wokół tych

obiektów;

— wydatki konsumpcyjne turystów przez cały okres pobytu na imprezie;

— wydatki marketingowe i promocyjne prowadzone przez organizatorów, inwe-

storów oraz inne zainteresowane podmioty.

W celu dokonania oceny wszystkich tych oddziaływań na gospodarkę Por-

tugalii zastosowano model input-output statyczny, wielobranżowy, jednoroczny, z

określaniem jednoczesnym, z 49 pierwotnymi gałęziami działalności, które

2Więcej na temat sposobów wyliczania poszczególnych mnożników input–output patrz: Ł. Tomaszewicz: Metody analizy input– output, PWE, Warszawa 1994, s. 73–77. 3Pełnych informacji o tym, w której branży wzrost popytu na artykuły rolne wywoła wzrost produkcji i jak silny będzie to wzrost, dostarcza tzw. macierz pełnych nakładów.

50

zostały przekształcone w 17 gałęzi działalności, zgodnie z metodologią INE

(nomenklatura NPCCN17 95). Macierz wykorzystana do wyliczenia mnożników

modelu była macierzą produkcji krajowej, według cen bazowych z 1999 roku

(ostatnie dostępne dane).

Model umożliwił symulację oddziaływania wzrostów egzogenicznych popy-

tu w odniesieniu do działalności gospodarczej na poziomie krajowym, zarówno

w ujęciu globalnym, jak i według poszczególnych gałęzi działalności. Poza od-

działywaniami ekonomicznymi na poziomie krajowym uwzględniono również

oddziaływania ekonomiczne na poziomie regionalnym z rozbiciem na NUTS 2.

NUTS (skrót od francuskiego Nomenclature des Unites Territoriales Statistique, an-

gielskiego Nomenclature of Units for Territorial Statistics) to system kodowania roz-

winięty w Unii Europejskiej dla potrzeb identyfikowania statystycznych jednostek

terytorialnych. Jego podstawowym celem jest rozwiązanie problemu różnorodności

podziałów administracyjnych krajów członkowskich UE i nieuniknionych zmian

tych podziałów, co zagraża dostępności i porównywalności danych statystycznych

w przestrzeni i czasie. Podział NUTS bardzo często nie odpowiada podziałowi

administracyjnemu kraju. Istnieją trzy poziomy NUTS, z których najważniejsze

są NUTS 2 oraz NUTS 3. Służą one bowiem do identyfikacji obszarów kwalifiku-

jących się do wsparcia w ramach polityki strukturalnej UE. Na poziomie NUTS 2

przedmiotem wsparcia są obszary problemowe o niskim poziomie rozwoju, a na

poziomie NUTS 3 obszary wymagające restrukturyzacji plus regiony przygraniczne.

W sprawie klasyfikacji NUTS określa się minimalne i maksymalne progi populacji

dla jednostek poszczególnych poziomów, i tak dla NUTS 2 jest to od 800 000 do 3

000 0000 osób, a dla NUTS od 150 000 do 800 000 osób. Metodologia zastosowana

w tym opracowaniu do regionalizacji opierała się na następujących założeniach

dotyczących NUTS 2: po pierwsze, zakłada się, że współczynniki techniczne (jak

również współczynniki zatrudnienia i podatków) krajowe utrzymują się na stałym

poziomie dla każdego z NUTS 2, po drugie, rozdzielono wzrost popytu końcowego

(egzogeniczny) na NUTS 2, zgodnie z dystrybucją (znaną w ramach opracowania)

tegoż popytu końcowego wygenerowanego przez imprezę na poszczególne NUTS 2.

Na koniec analizy badania skutków ekonomicznych organizacji EURO 2004

wyliczono współczynniki zatrudnienia i podatków, zgodnie ze zwyczajową me-

todologią modeli input-output, umożliwiając w ten sposób wyliczenie skutków

imprezy oddziałujących na zatrudnienie i przychody z tytułu podatków. Warto

nadmienić, iż tablica przepływów międzygałęziowych daje także możliwość

wyznaczenia innych wskaźników potrzebnych do oceny i porównania efektyw-

ności ekonomicznej poszczególnych gałęzi. Jest to na przykład zysk jednostkowy,

jednostkowa wartość dodana poszczególnych gałęzi oraz jeden z najważniejszych

wskaźników, mianowicie rentowność gałęzi, będąca stosunkiem zysku do sumy

kosztu.

51

3.2. Skutki ekonomiczne dla portugalskiej gospodarki wynikające z inwestycji infrastrukturalnych powi ązanych z EURO 2004

EURO 2004 to impreza sportowa, która odbyła się w ośmiu portugalskich miejsco-

wościach, co przełożyło się na ekonomiczne oddziaływanie imprezy aż na cztery

regiony w Portugalii. W wydatkach na budowę lub adaptację infrastruktury spor-

towej i dojazdowej ekonomiści upatrywali głównych bodźców do dodatkowego

wzrostu PKB czy zatrudnienia. Organizacja EURO 2004 w Portugalii wymagała

budowy/przebudowy 10 stadionów, wybudowania dróg do tych stadionów oraz

budowy/modernizacji zaplecza sportowo-handlowego na/lub w obrębie obiektów

sportowych. Całkowita wartość poczynionych inwestycji o charakterze infrastruk-

turalnym powiązanych z EURO 2004 wyniosła 964 429 397 euro, z czego na inwe-

stycje stadionowe i parkingowe wydano 680 771 303 euro, na inwestycje związane

z dojazdami 166 151 240 euro, a na inne inwestycje 117 506 854 euro.

Najwięcej, bo aż 45% inwestycji strukturalnych, zrealizowano w Regionie Pół-

nocnym (tab. 3.2). Na region ten przypadło aż 70% wszystkich środków inwesty-

cyjnych wydatkowanych na drogi dojazdowe. Najmniej, bo niecałe 5% wszystkich

inwestycji strukturalnych, przypadło na region Algarve.

Jak dodatkowy egzogeniczny popyt inwestycyjny w wysokości 964,4 mln euro

przełożył się na wyniki gospodarki portugalskiej zaprezentowano w tabeli 3.3. Spo-

wodował on dwukrotnie wyższy niż wartość samych inwestycji wzrost produkcji,

z czego 60% przypadło na rok poprzedzający samą imprezę. Jeśli przeanalizować

udział wartości dodatniej w PKB w poszczególnych latach, to można wnioskować, iż

wydatki infrastrukturalne podniosły PKB Portugalii zaledwie o 0,5%. Warto jednak

przypomnieć, iż wzrost ten, choć mały, jest znaczący, gdyż nastąpił w czasie, gdy

portugalska gospodarka znajdowała się w fazie spadkowej cyklu koniunkturalnego.

Impreza EURO 2004 pozwoliła ponadto na utrzymanie 39,3 tysięcy miejsc pracy,

a wpływy podatkowe od nakładów inwestycyjnych przekroczyły kwotę 57 mln euro.

Tabela 3.2. Całkowite wydatki inwestycyjne związane z organizacją EURO 2004 (euro) w podziale na cztery regiony

Region Inwestycje stadionowe i parkingowe

Inwestycje w drogi dojazdowe

Inne inwestycje Inwestycje razem

Północ 283 453 917 117 387 414 43 156 931 443 998 262

Centrum 148 756 737 22 272 433 21 377 551 192 406 721

Lizbona i Dolina Tagu

210 598 660 22 430 958 48 559 728 281 589 346

Algarve 37 961 989 4 060 435 4 412 644 46 435 068

Suma 680 771 303 166 151 240 117 506 854 964 429 397


52

Tabela 3.3. Skutki ekonomiczne wynikaj ące z inwestycji infrastrukturalnych powi ązanych z EURO 2004 (mln euro)

2002 2003 2004 Suma Wzrost produkcji (mln euro/rok)

381,2 1143,6 381,2 1906,1

Zatrudnienie powiązane ze wzrostem produkcji (osoby/rok)

7873 23 618 7873 39 363

War tość dodana brutto (mln euro/rok)

138,8 416,3 138,8 693,9

Udział war tości dodanej w PKB (%)

0,11 0,32 0,11 0,54

Wynagrodzenia (mln euro/rok)

74,1 222,3 74,1 370,5

Podatki od nakładów inwestycyjnych (mln euro/rok)

11,5 34,5 11,5 57,5


Rokiem najsilniejszego oddziaływania wydatków infrastrukturalnych na wzrost

produkcji, zatrudnienia i wartości dodanej był rok 2003.

Skutki ekonomiczne programu inwestycyjnego zostały rozdzielone na wszyst-

kie cztery regiony. Jak już wcześniej wspomniano zastosowano taki sam mnożnik

inwestycyjny dla wszystkich regionów, bowiem założono, iż struktury produkcyjne

branży budowlanej każdego regionu nie różnią się od siebie w istotnym stopniu.

Poza tym stwierdzono, że roboty związane z budową stadionów były wykonywane

przez lokalne firmy.

Wyniki rozdzielenia ekonomicznych efektów wzrostu popytu inwestycyjnego

na poszczególne regiony przedstawiono w tabeli 3.4.

Analiza tabeli 3.4 pozwala stwierdzić, iż największe korzyści (wzrost produkcji,

zatrudnienia, wartości dodanej) przypadają na region, w którym kwota wydatków

inwestycyjnych była największa. Najsilniejsze oddziaływanie regionalne odnoto-

wano więc w Regionie Północnym, na który przypada aż 46% wszystkich efektów.

Co ważne, analiza tabeli 3.5 wskazuje po raz kolejny, iż rokiem, w którym ekono-

miczne oddziaływanie organizacji imprezy było najsilniejsze, był rok poprzedzający

imprezę.

Reasumując, inwestycje w infrastrukturę (budowę stadionów, dróg dojazdowych,

obiektów towarzyszących turniejowi) wywołały wzrost: produkcji o 1906,1 milionów

euro, zatrudnienia o 39 363 osób, wartość dodanej o 93,9 milionów euro, wynagro-

dzeń o 370,5 milionów euro oraz odsetek od inwestycji w EURO 2004 w przyroście

kapitału brutto: o 0,61% w 2002 roku, o 1,99% w 2003 i o 0,65% w 2004 roku. Cało-

ściowy wkład inwestycji infrastrukturalnych do PKB wyniósł 0,11% w 2002, 0,32%

53

Tabela 3.4. Skutki ekonomiczne wynikaj ące z inwestycji infrastrukturalnych powi ązanych z EURO 2004 w podziale na poszczególne regiony (mln euro)

Oddziaływanie

Suma 2002–2004

Północ Centrum Lizbona i Dolina Tagu

Algarve

Wzrost produkcji powiązanej z EURO 2004 (mln euro/rok)


War tość dodana brutto (mln euro/rok)

Wynagrodzenia (mln euro/rok)


877,5 380,3 556,5 91,8 18 122 7853 11 493 1895 319,4 138,4 202,6 33,4

170,6 73,9 108,2 17,8

26,5 11,5 16,8 2,8


Tabela 3.5. Skutki ekonomiczne wynikaj ące z inwestycji infrastrukturalnych powi ązanych z EURO 2004 w Regionie Północnym w latach 2002–2004 (mln euro)

Oddziaływanie 2002 2003 2004

Wzrost produkcji powiązanej z EURO 2004 (mln euro/rok)


175,5 526,5 175,5

3624 10 873 3624

War tość dodana brutto (mln euro/rok) 63,9 191,7 63,9

Wynagrodzenia (mln euro/rok) 34,1 102,3 34,1


5,3 15,9 5,3

Źródło: Avaliacao do Impacto Economico do EURO 2004. Relatorio Final, Instituto Superior de Economia a Gestao, Universidade Tecnica de Lisboa, Novembro 2004, s. 44–45.

w 2003 i 0,11% w 2004 roku. Odniesienie wartości inwestycji infrastrukturalnych

związanych z EURO 2004 do wartości portugalskiego PKB w poszczególnych latach

pokazuje, iż ekonomicznego „efektu EURO” nie należy przeceniać.

3.3. EURO 2004 a wzrost w branży turystycznej

Organizacja EURO 2004 miała zdecydowanie największy wpływ na branżę turystycz-

ną. Wynikał on ze wzrostu popytu na usługi turystyczne, będący z kolei efektem

znacznego zwiększenia liczby turystów przybywających do Portugalii. Analiza da-

54

Rycina 3.3. Różnica w liczbie pasażerów przylatuj ących do Portugalii z krajów uczestniczących w fazie finałowej mistrzostw (dany miesiąc 2004 roku do analogicznego miesiąca 2003 roku)

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Aeroportos de Portugal S.A.

nych dotyczących liczby pasażerów, którzy przybyli na główne portugalskie lotniska

(Lizbona, Porto i Faro) w czerwcu 2004 roku, wskazuje na 17,1-procentowy wzrost

(licząc rok do roku), co się przełożyło na 8,5-procentowe zwiększenie przylotów

turystów w skali całego roku. Sama tylko liczba turystów z krajów, których drużyny

narodowe brały udział w końcowej fazie mistrzostw, wzrosła w czerwcu 2004 roku

o 19,1%, licząc rok do roku i o 6,4% w skali całego roku (ryc. 3.3).

Jest to przyrost znaczący, jeśli odniesie się go do wzrostu liczby nocy spędzonych

przez turystów w czerwcu 2004 roku w Portugalii. Według danych Portugalskiego

Głównego Urzędu Statystycznego (INE) liczba nocy spędzonych przez cudzoziem-

ców podczas mistrzostw wzrosła w czerwcu 2004 roku zaledwie o 3% w stosunku

do roku poprzedniego, a w skali całego roku spadła o 1%. Większa liczba pasażerów,

którzy przybyli do Portugalii na mistrzostwa, w porównaniu z liczbą spędzonych

przez nich nocy, wskazuje na krótkookresowy charakter turystycznych pobytów

związanych z EURO 2004.

EURO 2004 wpłynęło niewątpliwie na saldo rachunku usług turystycznych,

oddziałując tym samym na saldo usług (ryc. 3.4).

Eksport turystyczny w 2004 roku wzrósł o 30,2%, licząc czerwiec do czerwca,

a o 7,7% w całym 2004 roku. Oprócz przyciągnięcia większej liczby zagranicznych

turystów Mistrzostwa Europy miały również wpływ na przywóz usług turystycznych

przez rezydentów. W czerwcu 2004 roku import usług turystycznych spadł o 4,1%,

licząc czerwiec do czerwca, przy 4,4% wzrostu w skali całego roku.

Podstawową metodą badania wpływu organizacji dużej imprezy sportowej

na branżę turystyczną jest oszacowanie wydatków osób przyjeżdżających na tę

imprezę, traktowanego jako dodatkowy popyt konsumpcyjny. W przeciwieństwie

do poprzedniego podrozdziału, czas analizy może obejmować tylko czas trwania

Mistrzostw Europy, czyli od 12 czerwca do 4 lipca 2004 roku. Istnieje kilka spo-

sobów na obliczenie sumy wydatków poczynionych przez gości w czasie trwania

55

Rycina 3.4. Portugalski eksport i import usług turystycznych w 2004 roku (% zmiany, rok do roku)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Banco de Portugal.

imprezy, w tym dwie z nich są najbardziej popularne. Pierwsza polega na obliczeniu

wydatków gości na podstawie następującego iloczynu:

Liczba gości ¥ liczba dni pobytu ¥ średni wydatek dzienny

Tak otrzymany iloczyn stanowi wartość popytu dodatkowego. Oczywiście, aby

metoda dała dokładne i prawidłowe wyniki, należy dysponować wiarygodnym sposo-

bem służącym do ustalenia liczby przyjezdnych oraz średniego okresu pobytu. Druga

metodologia polega na obliczeniu dodatkowej liczby noclegów dla nierezydentów

w hotelach i podobnych obiektach w czasie trwania imprezy w różnych miejscowo-

ściach, w których odbywał się turniej, lub pobliskich. Następnie liczbę tę mnoży się

przez średni dzienny wydatek. Oczywiście wybór metody do oszacowania dodat-

kowego popytu zależy w znacznym stopniu od dostępności danych statystycznych.

W niniejszym opracowaniu wzrost przychodów branży turystycznej obliczono

jako iloczyn średniego wydatku jednego turysty oraz dodatkowej liczby noclegów

dla nierezydentów w hotelach i podobnych obiektach w czasie trwania imprezy

w różnych miejscowościach, w których odbywał się turniej, lub miejscowościach

pobliskich. Należy przy tym pamiętać, że średni wydatek turysty może być kwotą

nieoszacowaną z uwagi na fakt, iż turyści przyjeżdżający dla sześciu zespołów gra-

jących w finałowej części pochodzili z krajów, w których obowiązuje waluta euro.

Wydając więc euro w Portugalii, powiększali w ten sposób wartość spożycia prywat-

nego w tym kraju, a nie wartość wydatków nierezydentów.

Liczba noclegów powiązanych z EURO 2004 została oszacowana jako róż-

nica między stanem ustalonym a tendencją w miesiącach analogicznych, nato-

56

Tabela 3.6. Całkowite wydatki nierezydentów podczas EURO 2004 (więcej niż 1 dzień pobytu)

Region Liczba noclegów Średni wydatek/dzień

Całkowity przychód

(euro/1 dzień) (mln euro) Północ 113 867 165,26 18,8 Centrum 56 980 113,17 6,4 Lizbona i Dolina Tagu 150 413 184,36 27,7 Algarve 122 680 121,07 14,9 Suma 443 940 152,72 67,8 Źródło: Avaliacao do Impacto Economico do EURO 2004. Relatorio Final, Instituto Superior de Economia a Gestao, Universidade Tecnica de Lisboa, Novembro 2004, s. 48.

miast średni wydatek jednego turysty to wynik stosunku między przychodami a

noclegami, określony na podstawie informacji Generalnej Dyrekcji Turystyki

(DGT). Metodologia ta nie obejmuje turystów spoza EURO 2004, którzy mogli-

by przybyć do Portugalii w okresie trwania imprezy, jednak nie uczynili tego z

różnych powodów, np. wyższych cen, tłoku w miastach i niechęci w stosunku do

imprez tego typu. Szacowany w ten sposób wzrost przychodów zwany jest więc

efektem netto.

Wartość całkowitych wydatków nierezydentów wyniosła 67,8 mln euro. Podział

tej kwoty na cztery portugalskie regiony przedstawiono w tabeli 3.6.

Całkowite przychody w branży turystycznej w okresie trwania imprezy w czte-

rech badanych regionach wyniosły około 168,2 mln euro, tak więc wydatki turystów

przyjeżdżających do Portugalii na EURO 2004 stanowiły aż 40% wymienionej kwoty.

Odsetek ten był zapewne o kilka punktów wyższy, biorąc pod uwagę to, że sondaż

przeprowadzony przez INE (Główny Urząd Statystyczny Portugalii) nie obejmował

wszystkich wydatków dokonywanych przez turystów (tj. wydatków dokonywanych

poza badanymi obiektami).

Aby określić, w jakim stopniu wzrost cen usług turystycznych, a w jakim

zwiększenie liczby sprzedanych noclegów wpłynął na odnotowaną dodatkową

kwotę przychodów turystycznych w analizowanych regionach, wyliczono dwa

efekty, tj.: efekt ilościowy i efekt cenowy. Ten pierwszy liczony jest jako procent

zmiany liczby noclegów wobec tendencji zaobserwowanej dla czerwca w ciągu 3

ostatnich lat, drugi zaś to procent zmiany średniej ceny za jeden pokój w odniesieniu

do czerwca 2003 roku. Wielkość efektów ilościowego i cenowego dla przychodów

turystycznych związanych z EURO 2004 w Portugalii zaprezentowano w tabeli 3.7.

Średnio liczba noclegów w czterech badanych regionach wzrosła o 1/5 w sto-

sunku do średniej trzyletniej tendencji, najbardziej jednak, bo prawie o 50%, w Re-

gionie Północnym. Natomiast cena noclegów w czasie portugalskiej imprezy była

wyższa średnio aż o 40% w porównaniu z 2003 rokiem, przy czym największy, bo

aż o 3/4, wzrost cen odnotowano na północy Portugalii.

57

Tabela 3.7. Przychody turystyczne z EURO 2004 — efekt ilościowy i cenowy (%)

Region Efekt ilościowy (%) Efekt cenowy (%) Północ 47,16 75,54 Centrum 22,65 36,45 Lizbona i Dolina Tagu 26,56 40,47 Algarve –15,77 10,40 Suma 20,15 40,71 Źródło: Avaliacao do Impacto Economico do EURO 2004. Relatorio Final, Instituto Superior de Economia a Gestao, Universidade Tecnica de Lisboa, Novembro 2004, s. 49.

Na wzrost przychodów w turystyce portugalskiej miały wpływ, oprócz wydat-

ków turystów przebywających w Portugalii więcej niż jeden dzień, również wydatki

kibiców przyjeżdżających na mecze swojej reprezentacji w ramach specjalnie przy-

gotowanych wycieczek, jak również wydatki samych uczestników i organizatorów

imprezy. Przychody turystyczne od tej grupy turystów, związane z EURO 2004

zestawiono w tabeli 3.8.

Całkowite wydatki tzw. „uczestników wycieczek” szacowane są na 3 mln euro,

natomiast członkowie UEFA, reprezentacje narodowe wydały dodatkowo około 33

mln euro. W sumie całkowite przychody z turystyki osiągnięte w trakcje trwania

EURO 2004 obejmują kwotę 103,4 mln euro. Podział tej kwoty na poszczególne

regiony zaprezentowano na rycinie 3.5.

Zdecydowanie najwięcej przychodów w turystyce generowały Lizbona i Doli-

na Tagu oraz Region Północny. Warto zwrócić uwagę, iż znaczna część wydatków

niepodlegających regionalizacji to wydatki organizatorów imprezy, poczynione w

przeważającej większości w Lizbonie.

Oczywiście należy tak jak w przypadku inwestycji infrastrukturalnych, zadać

sobie pytanie, jak dodatkowy popyt w kwocie 103,4 mln euro wpłynął na wzrost

produkcji, zatrudnienia i wynagrodzeń w gospodarce portugalskiej. Szacowane

Tabela 3.8. Całkowite przychody z wycieczek związanych z EURO 2004, organizowanych dla kibiców piłkarskich

Region Liczba uczestników Średni wydatek (euro) Suma przychodów

wycieczek (mln euro) Północ 12 320 79,49 1,0 Centrum 914 54,43 0,5 Lizbona i Dolina Tagu 11 681 88,68 1,0 Algarve 7748 58,23 0,5 Suma 32 662 70,21 3,0 Źródło: Avaliacao do Impacto Economico do EURO 2004. Relatorio Final, Instituto Superior de Economia a Gestao, Universidade Tecnica de Lisboa, Novembro 2004, s. 50.

58

Rycina 3.5. Całkowite przychody z turystyki związane z EURO 2004 (mln euro)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Avaliacao do Impacto Economico do EURO 2004. Relatorio Final, Instituto Superior de Economia a Gestao, Universidade Tecnica de Lisboa, Novembro 2004, s. 50.

ekonomiczne efekty wynikające ze wzrostu przychodów turystycznych związanych z

EURO 2004 zestawiono w tabeli 3.9.

Wzrost produkcji towarów i usług z branży turystycznej szacowany jest na

około 184 mln euro, co stanowi niecałe 10% wzrostu produkcji zainicjowanego

przez inwestycje o charakterze infrastrukturalnym. Dzięki organizacji EURO 2004

Tabela 3.9. Skutki ekonomiczne wzrostu przychodów turystycznych, związanych z EURO 2004 (mln euro)

Suma Północ Centrum Lizbona i Dolina Tagu

Algavre Wydatki niepodlegające regionalizacji

Wzrost produkcji

183,8 36,3 11,8 52,9 27,4 55,4

Zatrudnienie powiązane z euro

4547 897 292 1310 678 1370

War tość dodana brutto

81 16 5,2 23,4 12,1 24,4

Wynagrodzenie 41 8,1 2,6 11,8 6,1 12,3 Podatki od nakładów inwestycyjnych

4,2 0,8 0,3 1,2 0,6 1,3


59

utrzymano ponad 4,5 tys. miejsc pracy w turystyce, z czego prawie 1/3 przypadała

na Lizbonę wraz z Doliną Tagu. Wydaje się, że tak jak na inwestycjach infrastruk-

turalnych najwięcej zyskał Region Północny, tak największe korzyści z wzrostu

dochodów w branży turystycznej, wynikających z organizacji EURO 2004, miała

Lizbona i Dolina Tagu.

Reasumując, EURO 2004 spowodowało 40-procentowy wzrost przychodów

z turystyki w czerwcu 2004 roku. Skutki ekonomiczne tego wzrostu to przyrost

produkcji o 183,8 mln euro, zatrudnienia o 4547 osób, wartości dodanej o 81 mln

euro i wynagrodzeń o 41 mln euro. Należy podkreślić, że pozytywne skutki ekono-

miczne w turystyce w większości przypadków dużych imprez sportowych, w tym

EURO 2004, mają charakter krótkoterminowy. Potwierdza to m.in. większa liczba

pasażerów (wzrost o 17,1% w czerwcu 2004 roku), którzy przybyli do Portugalii

na Mistrzostwa, w porównaniu z liczbą spędzonych przez nich nocy (wzrost o 3%

w czerwcu 2004 roku).

Ponadto należy zauważyć, iż dynamika wzrostu produkcji i związane z nią

zwiększenie zatrudnienia, wartości dodanej, podatków wynikające z organizacji

dużej imprezy sportowej zależą głównie od wielkości dodatkowego popytu finalne-

go o charakterze egzogenicznym. Przykład Portugalii pokazuje, że o pozytywnym

ekonomicznym wpływie na gospodarkę decydują głównie wydatki infrastrukturalne

związane z imprezą, natomiast ożywienia w branżach hotelarskiej, gastronomicznej,

turystycznej nie mają już tak znaczącego przełożenia.

3.4. Wpływ EURO 2004 — promocja kraju jako miejsca przyszłych inwestycji i wycieczek turystycznych

UEFA European Football Championship™ jest znaną na rynku marką i przyciąga

bardzo dużą widownię na całym świecie. Wielkoformatowe wydarzenie sportowe,

jakim było niewątpliwie EURO 2004, stało się więc dla Portugalczyków wspaniałą

okazją do promocji swojego kraju.

Oczywiście warunkiem sine qua non do osiągnięcia korzyści z promocji

Portugali przed i w trakcie mistrzostw było sprawne zorganizowanie samej im-

prezy. Można śmiało stwierdzić, iż EURO 2004 było sukcesem organizacyjnym, na

który składały się dwa główne czynniki. Po pierwsze, sam model organizacji

turnieju zebrał pochwały ze strony UEFA. Chodzi o nowatorski model organiza-

cyjny, tj. stworzono organizację, która poza UEFA zrzeszała również Portugalski

Związek Piłki Nożnej i organy państwowe, przyjmując nazwę Spółka EURO 2004

S.A. Spółka ta była odpowiedzialna za organizację samej imprezy. Ponadto do

sprawowania nadzoru nad budową i przebudową stadionów będących arenami

finałów Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2004, jak również obiektów uzupeł-

niających i dodatkowych zawiązano spółkę Portugal 2004 z większościowym

60

udziałem państwa portugalskiego i symbolicznym udziałem Portugalskiego

Związku Piłki Nożnej. Właściwy nadzór sprawowany przez tę spółkę umożliwił

ukończenie na czas zarówno budowy stadionów, jak i bezpośrednich dojazdów

do nich oraz innych obiektów towarzyszących i uzupełniających. Zapropono-

wany przez Portugalię model organizacyjny stał się wzorcowym dla przyszłych

organizatorów, w tym również dla Polski w organizacji EURO 2012. Po drugie,

warto wspomnieć o ocenionym bardzo wysoko poziomie przygotowań do EURO

2004 z zakresu bezpieczeństwa. Brak poważniejszych incydentów sprawił, że

Portugalia przekazała na zewnątrz swój wizerunek kraju bezpiecznego zarówno

obcokrajowcom, którzy odwiedzili ten kraj, jak i telewidzom z całego świata,

którzy oglądali transmisje telewizyjne z turnieju.

Wizerunek Portugalii związanej z turniejem EURO 2004 promowany był nieja-

ko dwutorowo. Po pierwsze, była to promocja za granicą, skupiona na utrwaleniu

wizerunku Portugalii oraz jej oferty w dziedzinie turystyki i handlu. Po drugie,

działania promocyjne miały na celu uwrażliwi ć społeczeństwo portugalskie na

doniosłość pozytywnego wizerunku kraju w kontekście ekonomicznym, kultural-

nym i sportowym oraz, co ważne, umocnić poczucie własnej wartości i mobilizacji

wśród Portugalczyków.

Głównym kanałem promowania wizerunku Portugalii poprzez EURO 2004 były

transmisje telewizyjne (mecze, zdjęcia, wiadomości z Portugalii). Impreza ta objęła

swoim zasięgiem bardzo szeroką publiczność (tab. 3.10).

Liczba widzów oglądających EURO 2004 była większa w porównaniu z widow-

nią poprzednich edycji piłkarskich Mistrzostw Europy. W stosunku do EURO 2000

liczba telewidzów wzrosła o 20%. W fazie grupowej przyrost był jeszcze większy,

bo wyniósł 26%. Począwszy od fazy ćwierćfinałowej, mimo wyeliminowania repre-

zentacji krajów o największej liczbie ludności i wielkich ambicjach sportowych,

przyrost wyniósł 6%. Wystarczy tylko wspomnieć, iż około 1 287 220 078 osób

oglądało mecze finałowej fazy turnieju na siedmiu głównych rynkach, takich jak:

Francja, Niemcy, Włochy, Holandia, Portugalia, Hiszpania i Wielka Brytania. Meczem,

który przyciągnął najwięcej telewidzów, było spotkanie finałowe Grecja – Portugalia

(78 542 300 widzów). Liczba biletów sprzedanych bezpośrednio przez Spółkę EURO

2004 S.A. wraz z biletami wprowadzonymi do obrotu za pośrednictwem poszczegól-

nych federacji narodowych wyniosła 847 420.

Dzięki tak dobrze zorganizowanej imprezie i szeroko zakrojonej promocji

Portugalia mogła oczekiwać wymiernych efektów swych działań promocyjnych.

Uniwersytet Algarve przeprowadził sondażowe badanie dotyczące wizerun-

ku Portugalii pośród dziennikarzy zagranicznych obsługujących turniej. Wśród

oczekiwanych aspektów związanych z imprezą i zasługujących na wyróżnienie

respondenci wskazywali przede wszystkim: dobrą organizację, warunki na stadio-

nach, media centers, przyjęcie kibiców. Portugalia była odbierana jako kraj ludzi

61

Tabela 3.10. Widownia telewizyjna w czasie EURO 2004 z uwzględnieniem każdego meczu

Mecz Data Widownia (osoby)

Por tugalia – Grecja 12 czerwca 33 788 900 Hiszpania – Rosja 12 czerwca 36 918 000 Francja – Anglia 13 czerwca 63 739 340 Szwajcaria – Chorwacja 13 czerwca 22 501 600 Dania – Włochy 14 czerwca 36 535 840 Szwecja – Bułgaria 14 czerwca 34 748 300 Czechy – Łotwa 15 czerwca 24 863 700 Niemcy – Holandia 15 czerwca 63 417 740 Grecja – Hiszpania 16 czerwca 30 991 500 Rosja – Por tugalia 16 czerwca 42 759 740 Chorwacja – Francja 17 czerwca 49 575 500 Anglia – Szwajcaria 17 czerwca 36 900 120 Bułgaria – Dania 18 czerwca 24 080 500 Włochy – Szwecja 18 czerwca 50 504 900 Łotwa – Niemcy 19 czerwca 38 974 200 Holandia – Czechy 19 czerwca 43 115 800 Rosja – Grecja 20 czerwca 4 984 300 Hiszpania – Por tugalia 20 czerwca 54 053 260 Chorwacja – Anglia 21 czerwca 43 667 000 Szwajcaria – Francja 21 czerwca 21 794 780 Dania – Szwecja 22 czerwca 12 253 700 Niemcy – Czechy 23 czerwca 43 596 400 Włochy – Bułgaria 23 czerwca 46 813 200 Holandia – Łotwa 23 czerwca 18 186 300 Por tugalia – Anglia 24 czerwca 68 080 603 Francja – Grecja 25 czerwca 50 718 600 Szwecja – Holandia 26 czerwca 44 453 473 Czechy – Dania 27 czerwca 45 620 500 Por tugalia – Holandia 30 czerwca 64 725 200 Grecja – Czechy 1 lipca 56 314 782 Grecja – Por tugalia 4 lipca 78 542 300 Razem 1 287 220 078 Żródło: Avaliacao do Impacto Economico do EURO 2004. Relatorio Final, Instituto Superior de Economia a Gestao, Universidade Tecnica de Lisboa, Novembro 2004, s. 49.

gościnnych, oferujący wysoką jakość usług, dobrą gastronomię, ciekawe zabytki

oraz znaczną liczbę imprez kulturalnych towarzyszących EURO 2004.

62

Jednym z najczęściej wykorzystywanych mierników oceny efektywności działań

promocyjnych na poziomie makro są zmiany w The Anholt Nation Brands Index.

Jest to pierwszy na świecie ranking badający wartość marki narodowej krajów.

Niestety, poziom tego indeksu nie był mierzony dla Portugalii w 2004 roku, co

uniemożliwia jego wykorzystanie w tej analizie. Dla przykładu po Mistrzostwach

Świata 2006 roku Niemcy poprawiły swój zewnętrzny wizerunek, tj. awansowały z

5. miejsca w 2005 roku na 2. miejsce w 2006 roku w The Anholt Nation Brands

Index. Nie tylko kraje, ale również miasta mogą udowodnić swoją wartość na rynku

w wyniku organizacji dużych międzynarodowych imprez sportowych. Pozytywnym

przykładem jest Sydney, które od Igrzysk Olimpijskich w 2000 roku cieszyło się

poprawą wizerunku i awansowało na 2. miejsce w rankingu CBI Anholt (City Brands

Index). Niestety, żadne z portugalskich miast nie było badane w CBI w 2004 roku.

3.5. EURO 2004 a przychody w branży reklamowej

Nie należy zapominać, że transmisje meczów, wiadomości, wywiadów, relacji

z EURO 2004 były niepowtarzalną szansą dla wielu producentów do reklamy

swoich produktów, a co się z tym wiąże świetną okazją do wzrostu przychodów

w portugalskiej branży reklamowej. Potencjalne przychody z reklam z tak dłużej

imprezy są często trudne do oszacowania, głównie z uwagi na dużą niepewność

wynikającą z trzech czynników.

Po pierwsze, ich wartość zależy w znacznym stopniu od sukcesów organizacyj-

nych gospodarzy. Sukces organizacyjny jest bowiem wzajemnie sprzężony z suk-

cesem gospodarczym. Jeśli impreza sportowa okazuje się dobrze zorganizowana,

reklamodawcy chętnie korzystają z możliwości promocji swoich towarów i usług,

co potęguje wrażenie sukcesu organizacyjnego w kraju i zagranicą. I odwrotnie, jeśli

wysiłki organizatorów nie znajdują publicznego uznania, zamówienia reklamowe

są małe, co spotęguje w mediach negatywne wrażenie o samej imprezie.

Po drugie, o potencjalnym wzroście przychodów reklamowych decyduje sto-

pień atrakcyjności turnieju dla miłośników piłki nożnej. Najbardziej atrakcyjne

są zawsze te mecze, w których uczestniczy własna drużyna narodowa, a więc

atrakcyjność poszczególnych meczów można mierzyć poprzez wartość wizerunku

poszczególnych zespołów krajowych. Jeśli własna drużyna narodowa nie kwalifi-

kuje się do kolejnych faz turnieju, poziom zainteresowania widza z danego kraju

znacząco spada, a tym samym poziom dochodów mediów zwykle się obniża. War-

to zwrócić również uwagę na związek między oczekiwaniami, co do sportowego

wyniku poszczególnych drużyn, a przychodami z reklam. Okazuje się bowiem,

iż czym większe prawdopodobieństwo, że dana drużyna wygra mistrzostwa, tym

niższy poziom zainteresowania ze strony widza, a co się z tym wiąże — mniejsze

przychody reklamowe przedsiębiorstw medialnych.

63

Po trzecie, zainteresowanie ze strony reklamodawców dużą imprezą sportową

zależy w dużej mierze od liczby wielkich imprez w roku. Jeśli jest ich zbyt wiele,

powoduje to zmniejszenie poziomu oglądalności, które może mieć negatywny

wpływ na dochody z reklam.

Metoda input–output, z wykorzystaniem macierzy z podziałem na 17 podsta-

wowych gałęzi, nie pozwala na określenie wzrostu przychodów w samej tylko

branży reklamowej związanych z turniejem. Wartość ta została jednak oszaco-

wana przez spółkę TNS SPORT. Wartość reklam telewizyjnych, wyemitowanych

w trakcie trwania EURO 2004, została wyliczona na 113 mln euro. Natomiast

wartość reklam w prasie drukowanej, na bilbordach, na stadionach, które emi-

towano w trakcie imprezy, wynosi według TNS SPORT 290 mln euro. W sumie

całkowite dochody branży reklamowej podczas Mistrzostw Europy 2004 zamknęły

się w kwocie 410 mln euro.

64

Rozdział 4

Wydatki związane z organizacją EURO 2004 i źródła ich finansowania

K. Zawadzki

4.1. Sposoby finansowania wielkoformatowych imprez sportowych na przykładzie Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej

Organizacja Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej wymaga nietuzinkowych nakładów

finansowych. Skala wydatków jest tak duża, iż trudno sobie wyobrazić sytuację,

w której finansowanie tego typu imprezy następowałoby z jednego źródła. Szcze-

gólne znaczenie przypisuje się sprawnemu przygotowaniu obiektów sportowych.

Bez nich organizacja imprezy nie byłaby możliwa, nawet jeśli wszystkie pozostałe

zobowiązania zostałyby przygotowane na czas. Choć odpowiedzialność za budo-

wę lub rozbudowę stadionów spoczywa na miastach — gospodarzach turnieju,

podkreśla się ograniczone możliwości budżetowe jednostek samorządowych i po-

trzebę wsparcia finansowego ze strony budżetu państwa, funduszy unijnych oraz

podmiotów prywatnych.

Środki budżetowe pełnią najczęściej funkcje gwarancyjną i kontrolną. Z jed-

nej strony umożliwiają one domknięcie potencjalnej luki finansowej i ograniczają

ryzyko inwestycyjne związane z projektem. Ich partycypacja jest ważna z punktu

widzenia inwestorów prywatnych, którzy uzależniają swój udział od gwarancji

finansowych danych przez państwo. Z drugiej strony przekazywanie środków

budżetowych w formie dotacji celowych w ramach kontraktów wojewódzkich

daje władzom centralnym możliwość sprawowania efektywnej kontroli w zakresie

prowadzonych prac i ich postępu1. Wykorzystanie tego źródła finansowania wią-

że się jednak z pewnymi zasadniczymi ograniczeniami. Wynikają one nie tylko

z chronicznych deficytów budżetów centralnych większości państw i niechęci

do ich powiększania, ale także z pewnych restrykcji określonych przepisami UE

w zakresie sprawowanej pomocy publicznej.

Z istotnymi ograniczeniami wiąże się również wykorzystanie funduszy unij-

nych. Obecnie obowiązujące regulacje prawne UE w dużym stopniu utrudniają

1Uwarunkowania finansowania środkami UE projektów ważnych z punktu widzenia przygotowań do EURO 2012, Raport Deloitte dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007, s. 23.

wykorzystanie tego źródła do sfinansowania budowy lub rozbudowy stadionów2.

Duże ryzyko związane z finansowaniem unijnym, niepewność co do pozytywnego

zaopiniowania w sprawie pozyskania środków ze strony Komisji Europejskiej czy

możliwość odkładania ostatecznej decyzji w czasie sprawiają, iż opisywane źródło

finansowania jest wykorzystywane w stosunkowo niewielkim stopniu3.

Z racji ograniczonego dostępu do środków budżetu państwa oraz pochodzących z

funduszy unijnych ciekawym rozwiązaniem jest wykorzystanie kapitału prywat-

nego do finansowania wielkoformatowej imprezy sportowej. Dużą wagę przywiązuje

się w tym względzie do współpracy pomiędzy inwestorami prywatnymi i jednost-

kami administracji publicznej w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP).

Zgodnie z zieloną księgą Komisji Europejskiej PPP definiuje się jako „formę

współpracy pomiędzy organami publicznymi a podmiotami prywatnymi, której

celem jest zapewnienie finansowania, budowy, renowacji, zarządzania, utrzymania

infrastruktury lub świadczenia usług”4. Wdrożenie tego rozwiązania podlega kilku

zasadom, z których najważniejsze to:

— stosunkowo długi termin realizacji projektu inwestycyjnego;

— konieczność zaspokojenia potrzeb zbiorowości zdefiniowanych przez sektor

publiczny;

— częściowe lub całkowite finansowanie przedsięwzięcia inwestycyjnego przez

sektor prywatny;

— stosowny podział ryzyka, przy czym ryzyko związane z określonym aspektem

realizacji projektu alokuje się z zasady na stronę mającą większy wpływy na

zarządzanie daną dziedziną.

Już wymienione powyżej zasady stanowią o zaletach wykorzystania PPP. Przede

wszystkim udział wkładu finansowego prywatnego partnera oznacza ograniczenie

wydatków ze środków publicznych, co owocuje większą liczbą przeprowadzanych

inwestycji. Następuje rozkład ryzyka i przeniesienie odpowiedzialności pomiędzy

realizujące daną inwestycję podmioty. Z reguły następuje obniżenie całkowitych

kosztów inwestycyjnych dzięki możliwości wniesienia know-how przez niepu-

blicznego partnera oraz większej efektywności i lepszej jakości obsługi w sektorze

prywatnym.

Partnerstwo publiczno-prywatne niesie jednak pewne zagrożenia. Taki model

zamówień publicznych wymaga bardzo dokładnego przygotowania procedur

przetargowych, w ramach których konieczne jest jasne, ścisłe i wyczerpujące

zdefiniowanie potrzeb oraz wymogów funkcjonalnych infrastruktury lub usługi,

2W szczególności chodzi o Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1080/2006 z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, art. 5 oraz Rozporządzenie Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 r. ustanawiające przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności. 3Fundusze unijne w większym zakresie można wykorzystać do inwestycji w infrastrukturę towarzyszącą w postaci projektów uzbrojenia terenu czy budowy dróg dojazdowych do obiektów sportowych niż do samej budowy czy rozbudowy stadionów. 4COM 327/2004 z dnia 30 kwietnia 2004 roku.

66

jaka ma się stać przedmiotem partnerstwa, co niejednokrotnie nie jest łatwe do

uwzględnienia w procesie przetargowym5. W przypadku każdego projektu należy

ocenić, czy partnerstwo faktycznie stanowi wartość dodaną dla określonej usługi

lub robót publicznych w porównaniu z innymi możliwościami, na przykład za-

warciem bardziej tradycyjnych umów.

Przykłady megaimprez sportowych ostatnich lat wskazują na możliwość za-

stosowania kilku rodzajów finansowania z udziałem środków pozyskanych od

inwestorów prywatnych, w tym6:

— sponsoringu;

— łączenia inwestycji stadionowej w pakiet;

— bezpośrednich inwestycji prywatnych.

Chętnie wykorzystywanym źródłem finansowania stał się w ostatnich latach

sponsoring. Na dużych obiektach sportowych odbywają się ważne imprezy, nie-

koniecznie o charakterze sportowym. Wydarzenia te przyciągają tysiące fanów

na stadiony i wiele milionów przed telewizory. To właśnie ten fakt skwapliwie

wykorzystują podmioty prywatne. Jednym z przykładów sponsoringu jest umiesz-

czenie logo i marki firmy w nazwie stadionu7. Innym jest uzyskanie wyłączności

na sprzedaż różnego rodzaju dóbr, w tym artykułów spożywczych na terenie

obiektu sportowego. Trzeci rodzaj umów sponsoringowych polega na sprzedaży

tzw. sky boxów oraz miejsc biznesowych na stadionie, często jeszcze przed fak-

tycznym wybudowaniem obiektu. Ten rodzaj sponsoringu w przypadku wielu

znanych obiektów sportowych generuje nawet połowę wszystkich przychodów

przezeń uzyskiwanych8.

Łączenie inwestycji stadionowej w pakiet, jak sama nazwa wskazuje, polega na

udostępnieniu potencjalnemu inwestorowi prywatnemu terenu, na którym może on

przeprowadzić dodatkową inwestycję, na przykład zbudować restaurację, sklep,

centrum odnowy biologicznej itp. Przekazana podmiotowi prywatnemu działka

nie musi znajdować się w bezpośrednim sąsiedztwie stadionu. Mogą to być tereny

w zupełnie innym punkcie miasta przeznaczone pod zabudowę mieszkaniową

lub komercyjną. Łączenie inwestycji stadionowej w pakiet pozwala władzom

miast korzystać na wzroście cen działek w konsekwencji realizowanej inwestycji

stadionowej9.

5O. Williamson, Franchising bidding for natural monopolies — in general and with respect to CATV, Bell Journal of Economics 1976, 7, s. 73–104. 6Uwarunkowania finansowania środkami UE projektów ważnych z punktu widzenia przygotowań do EURO 2012, Raport Deloitte dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007, s. 20. 7Przykładem są boiska w miastach goszczących finalistów MŚ w Niemczech w 2006 roku: Allianz Arena w Monachium, Commerzbank Arena we Frankfurcie, AOL Arena w Hamburgu, Veltins Arena w Gelsenkirchen, Signal Iduna Park w Dortmundzie i AWD Arena w Hanowerze. Tylko grupa Allianz za umieszczenie nazwy firmy w nazwie monachijskiego stadionu zapłaciła 110 milionów euro za 30 lat. 8Przykładem jest londyński stadion Wembley, na którym zbudowano sky boxy o łącznej pojemności 1850 miejsc oraz 15 100 miejsc biznesowych; Uwarunkowania finansowania środkami UE projektów ważnych z punktu widzenia przygotowań do EURO 2012, Raport Deloitte dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007, s. 20. 9Zjawisko to określa się mianem value capturing; Uwarunkowania finansowania środkami UE projektów ważnych z punktu widzenia przygotowań do EURO 2012, Raport Deloitte dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007, s. 20–21.

67

Ostatnim przykładem finansowania z udziałem środków pozyskanych od

partnerów prywatnych są bezpośrednie inwestycje prywatne. Wykorzystują one

tak zwany private finance mający zastosowanie w finansowaniu dużych inwesty-

cji w ramach PPP w sektorach energetycznym czy transportowym. Bezpośrednie

inwestycje prywatne zakładają możliwość wykorzystania tak kapitału prywatnego,

jak i finansowania dłużnego10. Oznacza to, iż przewidywane przychody operacyjne

winny być na tyle wysokie, aby zagwarantować spłatę długu wraz z odsetkami

i zapewnić wymaganą rentowność kapitału własnego.

To właśnie odpowiednio wysoki poziom przychodów operacyjnych stanowi naj-

ważniejszą przesłankę dla inwestorów prywatnych do zaangażowania prywatnego

kapitału w inwestycje stadionowe. Stąd w przypadku finansowania pochodzącego

z tego źródła ważną rolę odgrywają gwarancje rządu oraz związków sportowych

skierowane do podmiotów prywatnych. Gwaranci nie tylko zobowiązują się do

rekompensaty ewentualnych strat wynikających ze zbyt niskiego poziomu zysku

operacyjnego. Często, poprzez zawieranie wieloletnich umów, gwarantują rozgry-

wanie najważniejszych meczów, w tym spotkań reprezentacji narodowej, których

ranga zapewnia 100-procentową frekwencję kibiców w obiekcie.

Same tylko gwarancje nie stanowią jednak panaceum na generowanie satys-

fakcjonujących przychodów operacyjnych. Kluczowe jest w tym względzie dą-

żenie do maksymalizacji częstotliwości rozgrywek. Dlatego inwestorzy prywatni

decydują się na zaangażowanie kapitału w budowę stadionu pod warunkiem

późniejszego zagospodarowania obiektu przez klub sportowy. Najlepiej jeśli jest

to zespół mający aspiracje do występowania na arenie międzynarodowej. Silny

klub uczestniczący w rozgrywkach nie tylko krajowych, ale też zagranicznych

zapewnia większą liczbę spotkań, co przekłada się na zwiększenie wpływów do

stadionowej kasy.

W niektórych miastach idzie się krok dalej i wynajmuje stadion dwóm lokal-

nym klubom piłkarskim. Przykładem jest mediolański Stadio Giuseppe Meazza,

na którym odbywają się mecze AC Milan i Interu Mediolan oraz monachijska

Allianz Arena udostępniana Bayernowi i TSV 1860. Znane są również przypadki

rozgrywania w tym samym obiekcie zawodów w różnych dyscyplinach sportowych.

Poza meczami piłkarskimi wielofunkcyjne stadiony pozwalają na przeprowadza-

nie zawodów lekkoatletycznych, wyścigów żużlowych czy rozgrywek w rugby.

Tak wszechstronne zastosowanie ma między innymi słynny londyński Wembley.

Wielofunkcyjność obiektów sportowych wyraża się również w ich wykorzystaniu

do innych niż sportowe celów. Wiele współcześnie budowanych stadionów mieści

pomieszczenia biurowe, sklepy, muzea, centra rozrywkowe itp.

10Przy czym zakładany stosunek finansowania własnego do dłużnego waha się od 20%:80% do 35%:65%; Uwarunkowania finansowania środkami UE projektów ważnych z punktu widzenia przygotowań do EURO 2012, Raport Deloitte dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007, s. 21.

68

4.2. Wydatki infrastrukturalne związane z przygotowaniem EURO 2004

Łączne wydatki poniesione przez Portugalię w ramach przygotowań EURO 2004

są trudne do oszacowania. W tym względzie panuje dość duża rozbieżność. Dość

powiedzieć, iż według niektórych źródeł całkowite koszty turnieju kształtowa- ły

się na poziomie 4 mld euro11. Inne źródła wskazują na wydatki oscylujące

wokół 1 mld euro12. Kwota ta z całą pewnością nie wyraża jednak łącznej sumy

kosztów, gdyż dotyczy wyłącznie infrastruktury stadionowej i okołostadionowej

w obrębie poszczególnych miast, co potwierdzają dane przedstawione w tabeli

4.1. Wydatki te nie obejmują takich znaczących pozycji jak: budowa autostrad i

łączących poszczególne miasta dróg ekspresowych, rozbudowa i przystosowanie

lotnisk, dostosowanie infrastruktury transportowej, w tym kolejowej, bezpie-

czeństwo, promocja itp. Można zatem z pewnością stwierdzić, że łączne wydatki

Tabela 4.1. Łączne wydatki poniesione przez Portugalię na organizację EURO 2004 (euro)

Nazwa stadionu/ miasta

Infrastruktura stadionowa

i parkingowa

Infrastruktura drogowa

Inne inwestycje Razem

Estádio D. Afonso Henriques/Guimarães






Estadio da Luz/ /Lizbona

Estádio José Alvalade/Lizbona

Estádio do Bessa/ /Por to


27 844 815 4 200 306 5 256 454 37 301 575

93 635 843 4 110 288 23 847 470 121 593 601

49 474 858 4 242 105 8 770 965 62 487 928

41 447 727 6 332 612 5 160 309 52 940 648

57 834 152 11 697 716 7 446 277 76 978 145

37 961 989 4 060 435 4 412 644 46 435 068

112 901 972 14 306 327 26 332 747 153 541 046

97 696 688 8 124 631 22 226 981 128 048 300

45 409 134 107 060 393 9 315 508 161 785 035

116 564 125 2 016 427 4 737 499 123 318 051

Razem 680 771 303 166 151 240 117 506 854 964 429 397


11http://www.dziennik.krakow.pl/public/?2007/04.19/Kraj/12/12.html z dnia 21 kwietnia 2008 roku. 12Dane pozyskane od Angelo Brou — wiceprezesa Portugalskiej Federacji Piłkarskiej i Joao Morais — przedstawiciela komitetu organizacyjnego EURO 2004 w Portugalii.

69

przewyższają kwotę 1 mld euro, trudno jednak jednoznacznie stwierdzić o ile.

Bez względu na rzeczywistą wartość kosztów imprezy, interesującym aspektem

jest ich porównanie z wstępnymi szacunkami. Według informacji pozyskanych

od Morais’a pierwotny budżet, zaraz po przyznaniu Portugalii organizacji EURO

2004, został ustalony na jedyne 100 mln euro. Oznacza to, iż rzeczywiste wydatki

wielokrotnie przewyższyły wstępne założenia.

Opierając się na wydatkach związanych z infrastrukturą stadionową i około-

stadionową, zdecydowanie największy, ponad 70-procentowy udział stanowiły

wydatki na infrastrukturę sportową związane z budową lub rozbudową stadionów

oraz przygotowaniem parkingów. Pozostałą część objęły wydatki na inwestycje

drogowe oraz inne, niekoniecznie sportowe inwestycje, powiązane z obiektami

stadionowymi, wśród których znalazły się: baseny, hale sportowe, galerie handlowe

oraz parki i parkingi publiczne.

Z tabeli 4.1 wynika, iż największe wydatki ogółem wiązały się z budową

stadionu Bessa w Porto. Co ciekawe, przygotowanie samego obiektu sportowego

było stosunkowo tanie i wyniosło niewiele ponad 45 mln euro. Główny koszt

determinowany był przez inwestycje drogowe, które wyniosły łącznie ponad 107

mln euro, stanowiąc jednocześnie blisko 65% wszystkich wydatków związanych

z infrastrukturą drogową. Spośród obiektów stadionowych najdroższy okazał się

drugi obiekt pochodzący z Porto — Estadio do Dragao. Łączna kwota wydatków

związanych z jego budową przekroczyła 116 mln euro i stanowiła prawie piątą

część portugalskich środków wydatkowanych na ten cel (ryc. 4.1).

Spośród stadionów publicznych największy koszt związany był z przygotowa-

niem stadionu w Bradze. Sama infrastruktura stadionowa i parkingowa pochłonęła

tam blisko 94 mln euro. W ujęciu globalnym inwestycja ta pociągnęła za sobą wy-

datki w kwocie ponad 121,5 mln euro. Najtańszym ze wszystkich obiektów okazał

się stadion w Guimarães, którego całkowity koszt wyniósł niewiele ponad 37 mln

euro, co stanowi niespełna 31% ogółu kosztów wydatkowanych w przypadku sta-

dionu w Bradze.

Z oczywistych względów koszt obiektu stadionowego jest determinowany

jego wielkością. W celu ułatwienia porównania wydatków związanych z przygo-

towaniem stadionów o różnej pojemności wykorzystuje się wskaźnik prezentujący

koszt budowy przypadający na jedno miejsce — tak zwany koszt jednego krzesełka.

Zgodnie z informacjami zawartymi na rycinie 4.2 koszt jednostkowy jest bardzo

zróżnicowany i zależy od metodologii jego szacowania.

Jeśli za koszt przygotowania obiektu przyjąć wyłącznie wydatki związane

z budową lub rozbudową stadionu i parkingów, wówczas koszt jednego krzesełka

kształtuje się w przedziale od 924 euro w Guimarães do 3105 euro w Bradze,

gdzie — co interesujące — znajdują się obiekty należące do grupy mniejszych

stadionów.

70

Rycina 4.1. Procentowy udział wydatków na poszczególne obiekty stadionowe w ramach przygotowań do EURO 2004

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z tabeli 4.1.

Rycina 4.2. Koszt jednego kr zesełka obiektów stadionowych przygotowanych w ramach EURO 2004 (euro)


Biorąc za koszt przygotowania obiektu łączne wydatki, obejmujące nie tylko

infrastrukturę stadionową i parkingową, ale również drogi dojazdowe i pozo-

stałe wydatki, koszt jednego krzesełka zawiera się w przedziale od 1237 euro

w Guimarães do 5393 euro w przypadku stadionu do Bessa w Porto. Interesujący

71

jest fakt, iż tak wysoki koszt stadionu do Bessa jest determinowany głównie wy-

datkami na infrastrukturę drogową, na którą z wyżej wymienionej kwoty przypada

ponad 3500 euro.

Analiza wydatków związanych z przygotowaniem infrastruktury na EURO

2004 potwierdza rozbieżności występujące pomiędzy wielkościami planowanymi

a rzeczywistymi. Problem ten dobrze obrazuje porównanie wartości inwestycji

w obszarze tzw. kontraktów programowych, wielkości przewidywanych i ostatecz-

nych związanych z przygotowaniem obiektów stadionowych (tab. 4.2). Kontrakty

programowe zawierane były pomiędzy administracją centralną a inwestorami,

klubami i władzami samorządowymi jeszcze przed formalnym rozpoczęciem

robót i determinowały skalę współudziału państwa w finansowaniu budowy lub

rozbudowy stadionów13. Przewidywana wartość inwestycji odnosiła się do okresu

Tabela 4.2. Przewidywane i ostateczne wartości inwestycji związanych z infrastruktur ą stadionową i par- kingową w ramach EURO 2004

Nazwa stadionu/ /miasta

Kontrakty programowe

(1)

Wartość przewidywana

inwestycji (2)

Wartość ostateczna inwestycji

(3)

Przyrost wartości

(4) = (3) – (2)

Przyrost procentowy (5) = [(4)/

/(2)] ¥ 100%

Estádio D. Afonso Henriques/ /Guimarães






Estadio da Luz/ /Lizbona

Estádio José Alvalade /Lizbona

Estádio do Bessa/ /Por to


20 120 013 26 356 771 27 844 815 1 488 044 5,65% 31 293 082 86 349 275 93 635 843 7 286 568 8,44%

31 285 102 43 322 699 49 474 858 6 152 159 14,20%

19 649 145 36 236 671 41 447 727 5 211 056 14,38%

20 850 250 48 110 519 57 834 152 9 723 633 20,21%

30 351 354 30 647 923 37 961 989 7 314 066 23,86%

90 710 884 102 131 248 112 901 972 10 770 724 10,55%

73 659 980 79 003 030 97 696 688 18 693 658 23,66%

34 708 850 45 164 726 45 409 134 244 408 0,54%

73 723 824 97 755 318 116 564 125 18 808 807 19,24%

Razem 426 352 484 595 078 180 680 771 303 85 693 123 14,40%


13Udział finansowania administracji centralnej został ustalony na 25% zawartych kontraktów programowych.

72

prowadzenia robót i wyrażona była w harmonogramach finansowych. Z kolei osta-

teczną wartość inwestycji skalkulowano na dzień 31 października 2004 roku, tj. po

formalnym zakończeniu wszystkich robót związanych z EURO 2004.

We wszystkich analizowanych przypadkach kontrakty programowe charakte-

ryzują się najniższymi kwotami, co miało swoje przełożenie w mniejszym, aniżeli

wynikałoby to z zapotrzebowania, udziale administracji centralnej w finansowaniu

infrastruktury stadionowej. Istotnie mniejszy udział aparatu centralnego w finan-

sowaniu całego przedsięwzięcia świadczy o transferze ryzyka ze strony państwa na

rzecz władz miejskich, odpowiedzialnych dodatkowo za użytkowanie i zarządzanie

realizowanymi projektami. Dowodzi to trudności, z jakimi zetknęły się poszczególne

miasta w procesie zarządzania i kontroli finansami. Mniejsze finansowanie inwe-

stycji infrastrukturalnych ze strony administracji centralnej spowodowało wzrost

zadłużenia władz miejskich, którego spłata będzie się odbijała na ich finansach

przez 20 lat po turnieju.

Wszystkie dziesięć stadionów okazało się być droższymi w stosunku do pier-

wotnych przewidywań. W przypadku trzech z nich procentowy przyrost wartości

inwestycji przekroczył 20%. Ogólnie dla dziesięciu obiektów wartościowy przyrost

wyniósł blisko 86 mln euro, co dawało 14,4% początkowo przyjętych wydatków.

Globalne wydatki z pewnością byłyby wyższe, gdyby nie fakt pominięcia wykonania

niektórych prac (ryc. 4.3).

Głównym powodem powstałych odchyleń była konieczność przeprowadzenia

dodatkowych robót, nieobjętych początkowym budżetem oraz zmiany w projektach

Rycina 4.3. Koszty prac nadprogramowych oraz wartość prac niezrealizowanych w przypadku stadionów publicznych w ramach EURO 2004

Źródło: Tribunal de Contas, Auditoria EURO 2004, Relatório no. 19/04 — 2a Secção, Maio 2004, s. 42.

73

i aktualizacja cen materiałów i usług. Kontrola przeprowadzona we wszystkich

miastach — gospodarzach wskazuje na następujące powody wzrostu kosztów

przygotowania infrastruktury związanej z EURO 200414:

— nieścisłości w projektach, głównie napięte terminy realizacji prac;

— błędy i pominięcia w projektach;

— zmiany w projektach w czasie realizacji, mające na celu ulepszanie rozwiązań;

— nowe wymogi dotyczące warunków technicznych i warunków związanych

z bezpieczeństwem na stadionach, opublikowane po dostosowaniu projektów

do norm prawnych;

— brak kompatybilności i koordynacji pomiędzy projektami (architektura, kon-

strukcja, instalacje);

— brak powołania zarządców przedsięwzięcia, którzy mogliby zagwarantować

wykonanie prac należycie, według terminów i kosztów przewidzianych w pro-

jekcie i dostosowanych do celów, do jakich zostały przeznaczone;

— wydłużenie terminów wynikające z prac dodatkowych, błędów i pominięć

w projekcie, które przyczyniło się do zwiększenia kosztów w rewizji cen;

— nieudostępnienie na czas terenów i niewystarczające zgłębienie badań geotech-

nicznych w fazie projektowej przedsięwzięcia;

— krótkie terminy realizacji robót w porównaniu z ich rozmiarem, praca w nocy

i związane z tym zwiększone wymogi bezpieczeństwa.

4.3. Źródła finansowania EURO 2004 w Por tugalii

Istotnym problemem organizacji tak dużej imprezy sportowej jak EURO jest

zapewnienie finansowania związanych z nią rozległych inwestycji. W celu zwiększe-

nia efektywności wykonywanych prac kluczowe jest ustalenie właściwej struktury

tego finansowania ze szczególnym uwzględnieniem udziału kapitału pochodzącego

od inwestorów prywatnych. W przypadku Portugalii wykorzystane zostały trzy

podstawowe źródła finansowania:

— kapitały obce w postaci kredytów bankowych;

— kapitały własne inwestorów, czyli władz samorządowych lub klubów sporto-

wych;

— środki administracji centralnej obejmujące finansowanie budżetowe oraz fun-

dusze UE.

Udział poszczególnych zasobów w strukturze finansowania analizowanych

obiektów stadionowych był odmienny z ogólną przewagą źródeł obcych. Łączna

kwota kredytów bankowych wyniosła blisko pół miliarda euro, co stanowiło po-

nad 50% całości finansowania (ryc. 4.4). Łączne zasoby własne wykorzystane do

14Tribunal de Contas, Auditoria EURO 2004, Relatório no. 19/04 — 2a Secção, Maio 2004, s. 17–18.

74

przygotowania EURO 2004 zostały oszacowane na 29%. Pozostała część — 19%

— pochodziła ze źródeł administracji centralnej. Oznacza to, że pomoc publicz-

na udzielona na rzecz budowy obiektów sportowych EURO 2004 miała wysoki i

korzystny „efekt lewarowy”. Każde 19 euro wydane w ramach inwestycji infra-

strukturalnych pociągnęło za sobą dodatkowe finansowanie z innych zasobów

w wysokości 81 euro.

W przypadku stadionów publicznych kredytobiorcami były władze samorzą-

dowe. Kluby sportowe zaciągały dług w celu sfinansowania budowy obiektów

prywatnych. Szczególne znaczenie kredytów bankowych daje się zaobserwować

w przypadku stadionów publicznych (ryc. 4.5). Niektóre z nich, takie jak obiekt

w Guimarães lub Aveiro, zostały sfinansowane niemal w całości ze źródeł zewnętrz-

nych. Jedynie w przypadku dwóch prywatnych obiektów z Porto kluczowy jest

udział innych zasobów — kapitałów własnych.

W konsekwencji zadłużenie władz samorządowych okazało się większe niż

zadłużenie klubów, mimo iż inwestorzy prywatni byli zobowiązani przygotować

obiekty znacznie większe i lepiej wyposażone, a zatem droższe. Wynikało to m.in. z

większego poziomu kapitałów własnych pozostających w dyspozycji klubów w

porównaniu ze środkami własnymi, którymi dysponowały samorządy.

Wśród stadionów publicznych największy udział kapitałów własnych w finan-

sowaniu inwestycji infrastrukturalnych zanotowano w przypadku Bragi. Mimo iż

przygotowanie obiektu w tym mieście wygenerowało najwyższy koszt, to w nie-

Rycina 4.4. Struktura finansowania EURO 2004 w Por tugalii


75

Rycina 4.5. Struktura finansowania inwestycji infrastrukturalnych zwi ązanych z budową stadionów w ramach EURO 2004 (mln euro)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Avaliacao do Impacto Economico do EURO 2004. Relatorio Final, Instituto Superior de Economia a Gestao, Universidade Tecnica de Lisboa, Novembro 2004, s. 29.

wielkim stopniu skorzystano tam ze środków publicznych. Niespełna 10 milionów

euro pochodziło z tego źródła. Jednocześnie to właśnie przedsięwzięcie wykazuje

największy poziom zadłużenia w kwocie ponad 76 mln euro.

Obsługa długu stanowiła i nadal stanowi znaczące obciążenie dla miast — go-

spodarzy EURO 2004. O skali tego obciążenia świadczą wskaźniki zaprezentowane

w tabeli 4.3.

Zadłużenie w związku z organizacją EURO 2004 kształtowało się na poziomie

od 30% do ponad 81% całkowitego zadłużenia poszczególnych miast. Sama tylko

obsługa długu w Bradze doszła do poziomu 6,19% ogółu wydatków budżetowych

i 19,4% bieżących wydatków budżetowych w 2004 roku. Fakt, iż organizacja EURO

2004 stanowiła największe obciążenie dla Bragi, potwierdzony jest jeszcze innym

wskaźnikiem, szacowanym jako iloraz łącznych wydatków infrastrukturalnych

w związku z przygotowaniem Mistrzostw Europy do pozostałych wydatków bu-

dżetowych w 2004 roku, który w przypadku tego miasta przekroczył 100%. W po-

zostałych analizowanych miejscach jego poziom był zróżnicowany i kształtował

się w przedziale od 25,75% do blisko 94%.

Takie poziomy wymienionych wskaźników świadczą o braku zastosowania

limitów zadłużenia w odniesieniu do miast — gospodarzy imprezy. Mniejsza niż to

wynikało z pierwotnych założeń partycypacja państwa w finansowaniu EURO 2004

76

Tabela 4.3. Obciążenia budżetowe poszczególnych miast w związku z organizacją EURO 2004

Miasto Relacja wydatków

Udział zadłużenia

Udział obsługi-

Udział

związanych z EURO do pozostałych wydatków budżetowych

w 2004 roku

w związku z EURO 2004 w całkowitym zadłużeniu

wanego długu w wydatkach budżetowych ogółem w 2004 roku

obsługiwanego długu w wydatkach bieżących

w 2004 roku

Guimarães 37,92% 33,70% 1,95% 4,6% Braga 103,04% 76,11% 6,19% 19,4% Aveiro 40,06% 45,00% 1,2% 2,7% Coimbra 38,94% 81,31% 1,1% 2,5% Leiria 93,92% 66,00% 1,5% 3,4% Algarve 25,75% 30% 0,8% b.d. b.d. — brak danych Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych publikowanych przez poszczególne miasta oraz Tribunal de Contas, Auditoria EURO 2004, Relatório no. 19/04 — 2a Secção, Maio 2004, s. 40.

zmusiła odpowiedzialne za organizację imprezy władze miejskie do poszukiwania

źródeł finansowania na rynku. Dobre warunki kredytowe oferowane przez banki,

sprowadzające się do rozłożenia spłaty zadłużenia na 20 lat, z 2-letnim okresem

karencyjnym i realnymi kosztami pożyczki, mniejszymi niż 5% zachęcały do wy-

korzystania tej formy finansowania. Przy powyższych założeniach zdyskontowane

koszty odsetkowe szacowane na 2004 rok wyniosły 69,1 mln euro (ryc. 4.6)15.

Rycina 4.6. Zdyskontowane na 2004 rok koszty finansowe zaciągniętych kredytów bankowych na budowę stadionów publicznych w ramach EURO 2004 (mln euro)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Tribunal de Contas, Auditoria EURO 2004, Relatório no. 19/04 — 2a Secção, Maio 2004, s. 43.

15Przy założeniu stopy dyskontowej na poziomie 5%.

77

Spośród miast, w których powstały stadiony publiczne, największymi kosztami

odsetkowymi w kwocie 19 mln euro obciążone zostały władze Bragi. Co interesu-

jące, koszty te ponad 2-krotnie przekroczyły kwotę przekazaną na przygotowanie

tego stadionu przez administrację centralną. Porównanie danych umieszczonych

na rycinie 4.6 z wcześniej prezentowanymi informacjami dotyczącymi kwot zacią-

gniętego długu wskazuje na dość duże zróżnicowanie w zakresie oferty i warunków

kredytowania poszczególnych miast. Przykładowo promotorzy stadionu w Algarve,

mimo zaciągnięcia kredytu o najniższej kwocie, zostali zobowiązani do spłaty rela-

tywnie wysokich kosztów odsetkowych w wysokości 11,5 mln euro. Z kolei władze

miasta Coimbra spłacają najniższe odsetki, pomimo tego, iż kwota zaciągniętego

długu nie należała do najniższych.

Środki administracji centralnej pochodziły z trzech podstawowych źródeł:

— budżetu Portugalskiego Instytutu Sportu za pośrednictwem Programu Inwesty-

cyjnego i Wydatków na Rozwój Administracji Centralnej;

— budżetu Portugalskiego Instytutu Sportu ze środków Programu Rozwoju Obiek-

tów Sportowych;

— Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR).

Przedstawione powyżej źródła funduszy centralnych obejmują pozyskane

na ten cel środki unijne. Analiza wykorzystania funduszy UE jest w przypadku

Portugalii o tyle ciekawa, że kraj ten był jednym z największych beneficjentów

polityki spójności w ramach perspektywy finansowej na lata 2000–2006. Zgodnie

z Podstawami Wsparcia Wspólnoty dla Portugalii środki Europejskiego Funduszu

Rozwoju Regionalnego mogły być wydatkowane na rozwój infrastruktury sportowej w

ramach regionalnych programów operacyjnych. Na całą infrastrukturę stadionową

wykorzystano z tytułu EFRR ponad 50 mln euro16. Oznacza to, że środki unijne nie

odegrały istotnej roli w finansowaniu budowy obiektów stadionowych w ramach

EURO 2004.

Niemożność adekwatnego do istniejących potrzeb wykorzystania dostępnych

funduszy unijnych miało swoje trzy podstawowe źródła17:

— wątpliwości dotyczące zasadności wykorzystania środków EFRR na tak duże,

komercyjne inwestycje stadionowe;

— zaostrzenie procedur kontroli wobec projektów inwestycyjnych o wartości

powyżej 50 milionów euro;

— ograniczenie współfinansowania z funduszy UE dla projektów generujących

dochód.

Ponadto ewentualne środki finansowe przekazywane beneficjentom na reali-

zację inwestycji stadionowych w większości przypadków musiały zostać objęte

16Na powyższą kwotę składają się środki w wysokości 25 828 545 euro pozyskane na sfinansowanie stadionów i parkingów oraz środki w wysokości 24 514 498 euro przeznaczone na budowę dróg dojazdowych. 17zob. M. Kazimierczak, Finansowanie organizacji Euro 2004 przez Portugalię — wnioski dla Polski, Ministerstwo Rozwoju Regio- nalnego, Biuletyn ZPORR, 4 (12)/2007, Warszawa 2007, s. 21.

78

regułami pomocy publicznej. Ograniczałoby to dodatkowo możliwy do uzyskania

poziom wsparcia, jak też wiązałoby się z wydłużeniem procesu uruchomienia

środków wobec konieczności spełnienia reguł notyfikacji pomocy publicznej po

przyjęciu programów operacyjnych, co mogłoby opóźnić moment rozpoczęcia

realizacji projektu18.

Wskazane powyżej uwarunkowania sprawiły, że Portugalia mimo teoretycznej

możliwości wykorzystania znaczących zasobów finansowych musiała zadowolić

się jedynie niewielką ich częścią. Podjęcie decyzji o większym niż miało to miej-

sce wykorzystaniu środków unijnych było obarczone wysokim ryzykiem. Mogło

się bowiem okazać, iż zdaniem Komisji Europejskiej budowa dużego stadionu nie

mieści się w ramach priorytetów przynależnych danym funduszom lub na skutek

wzmożonej kontroli inwestycji i analizy dokumentacji mogło dojść do opóźnienia

w przekazaniu obiektu do użytkowania.

Spośród środków publicznych największa część, bo połowa wszystkich zaso-

bów, została przeznaczona na budowę i rozbudowę stadionów wraz z parkingami

(ryc. 4.7). Z kwoty 104 674 350 euro przeznaczonej na ten cel przez administrację

publiczną prawie 96 mln euro zostało przekazane stricte na obiekty stadionowe.

Ponad 2/3 tej kwoty posłużyło na wsparcie stadionów prywatnych, pozostała część

na obiekty będące własnością władz lokalnych.

Rycina 4.7. Źródła wykorzystania funduszy administracji publicznej


18Kierunki działań wykorzystania funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności w celu sprawnej realizacji EURO 2012, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007, s. 11.

79

Spośród funduszy administracji centralnej 32% przeznaczono na infrastruk-

turę drogową. Państwo przyjęło odpowiedzialność za finansowanie budowy lub

przekwalifikowanie dróg dojazdowych i połączeń między drogami figurującymi

w Krajowym Planie Drogowym i przewidywanymi drogami alternatywnymi a re-

jonem stadionów, jak również za finansowanie dróg dojazdowych do stadionów

o charakterze wyłącznie miejskim wówczas, gdy inwestorami były kluby piłkarskie19.

W przeciwieństwie do stadionów finansowanie dróg dojazdowych zostało prawie

w całości zapewnione przez organy publiczne — administrację centralną, fundusze

wspólnotowe i samorządowe, co znajduje swoje uzasadnienie, zważywszy na ich

przyszłą dostępność dla ogółu.

Trzecia grupa wydatków finansowana przez zasoby administracji publicznej

— promocja i działania towarzyszące — stanowiła 18% ogółu wydatków na łącz-

ną kwotę ponad 36 mln euro (tab. 4.4). Sama promocja pochłonęła ponad 18 mln

euro. Z istotnych działań towarzyszących należy wyróżnić założenie i prowadze-

nie dwóch spółek celowych, sfinansowanie przez Portugalską Federację Piłkarską

kandydatury Portugalii do EURO 2004 oraz dzierżawę Pawilonu Atlantyckiego jako

miejsca lokalizacji wszystkich mediów podczas turnieju finałowego.

Pomimo tego, iż łączny udział administracji publicznej w organizacji EURO 2004

wyniósł blisko 206 mln euro, rzeczywiste wydatki państwa okazały się mniejsze

ze względu na wspomniane już finansowanie z funduszy unijnych, jak również

różnego rodzaju przychody zasilające budżet w okresie poprzedzającym turniej

i w trakcie samej imprezy. Do przychodów tych można zaliczyć:

— wpływy z podatków dochodowych z tytułu działalności gospodarczej związanej

z EURO 2004, w tym z podatków od spółek celowych EURO 2004 S.A. i Portugal

2004 S.A.;

Tabela 4.4. Przeznaczenie funduszy administracji publicznej na promocję i działania towarzyszące

Promocja i działania towarzyszące Kwota (euro)

Promocja 18 074 623

Zakładanie i funkcjonowanie spółek EURO 2004 S.A. oraz Por tugal 2004 S.A.

7 738 965

Kandydatura Por tugalii do EURO 2004 1 745 800

Dzierżawa Pawilonu Atlantyckiego 1 128 779

Ocena skutków ekonomicznych 180 000

Audyt zewnętrzny 95 000

Inne działania towarzyszące 7 085 511

Razem 36 048 678

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych spółki Portugal 2004 S.A.

19Avaliacao do Impacto Economico do EURO 2004. Relatorio Final, Instituto Superior de Economia a Gestao, Universidade Tecnica de Lisboa, Novembro 2004, s. 24.

80

— wpływy z podatku VAT, w tym podatku z tytułu sprzedaży biletów na tur-

niej;

— wpływy z tytułu ubezpieczeń społecznych pracowników zaangażowanych

w realizację EURO 2004;

— wpływy z tytułu emisji i sprzedaży monet upamiętniających to sportowe wy-

darzenie.

Podczas gdy przychody z tytułu trzech pierwszych źródeł wyniosły około 31

mln euro, trzy emisje bilonu realizowane w latach 2001, 2003 i 2004 przyniosły

wpływy na łączną kwotę 15 mln euro20.

Poza wymienionymi trzema najważniejszymi źródłami finansowania warto

wskazać inne sposoby pozyskiwania funduszy, których znaczenie ze względu na

brak danych jest jednak trudne do oszacowania. Przykładem w tym względzie jest

sponsoring. Turniej finałowy wspierało finansowo 17 firm z 8 krajów. Sponsorzy

zostali podzieleni na trzy grupy: sponsorów oficjalnych, sponsorów technologicz-

nych oraz sponsorów krajowych (tab. 4.5).

W Portugalii sponsorzy byli wybierani głównie przez UEFA. Prawa marke-

tingowe należą do Unii Europejskich Związków Piłkarskich. Wybór głównych

sponsorów czy partnerów telekomunikacyjnych należy właśnie do europejskiej

centrali. W czasie EURO 2004 portugalscy organizatorzy mieli wpływ jedynie na

wybór narodowych partnerów.

W zamian za wniesiony kapitał sponsorzy uzyskali pakiet promocyjny upraw-

niający m.in. do: wykorzystania powierzchni reklamowych, przeprowadzania kam-

panii promocyjnych na stadionach, reklamowania się w publikacjach opatrzonych

logiem UEFA, wykorzystania maskotki mistrzostw oraz pozyskania części biletów na

Tabela 4.5. Lista sponsorów EURO 2004

Sponsorzy oficjalni Sponsorzy technologiczni Sponsorzy krajowi

Canon

Carlsberg

NTT Communications Corpo-

Vista Alegre

Adidas-Por tugal ration

Coca-Cola

Hyundai

BPI

JVC

MasterCard

McDonald’s

BenQ

Por tugal Telecom

CTT

Galp

T-Mobile Energia and Navigator

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: C. Barros, C. de Barros, A. Santos, S. Chadwick, Sponsorship Brand Recall at the Euro 2004 Soccer Tournament, Sport Marketing Quarterly 2007, 16, s. 163.

20Avaliacao do Impacto Economico do EURO 2004. Relatorio Final, Instituto Superior de Economia a Gestao, Universidade Tecnica de Lisboa, Novembro 2004, s. 37.

81

własne cele. Wysokość opłat wniesionych przez sponsorów na rzecz organizatorów

imprezy nie została jednak ujawniona21.

4.4. Partnerstwo publiczno-prywatne w Portugalii i możliwości wykorzystania tej formuły jako źródła finansowania EURO 2004

W różnych raportach opublikowanych przez Unię Europejską brak jednomyśl-

ności co do zdefiniowania pojęcia partnerstwa publiczno-prywatnego. Najczęściej

przytacza się definicję zaproponowaną przez Komisję Europejską: „porozumienia,

które przenoszą do sektora prywatnego projekty tradycyjnie wykonywane i finanso-

wane przez sektor publiczny. Aby projekt mógł być uważany za PPP, musi odnosić

się do wykonywania usługi publicznej, obejmować rząd, jako głównego klienta, być

finansowanym przez źródła niepubliczne i mieć firmę nie rządową jako głównego

wykonawcę, która znacząco będzie przyczyniać się do wyglądu i koncepcji projektu

oraz brać na siebie odpowiednią część ryzyka”22.

W Portugalii, gdzie literatura na ten temat jest jeszcze dość skromna, Santos

i inni definiują PPP w swoim podręczniku do prawa gospodarczego jako: „stosunek

pomiędzy dwoma lub więcej organizacjami, ustanowiony na czas określony oparty

na wzajemnych oczekiwaniach i zyskach, którego celem jest uzyskanie określonych

korzyści biznesowych poprzez wykorzystanie maksymalnej wydajności środków

pochodzących od obydwu stron. PPP charakteryzują się ponadto podziałem inwe-

stycji, ryzyka odpowiedzialności i skutków”23.

Ostatnio Gonçalves określił PPP jako „formę współpracy pomiędzy organami

państwowymi i prywatnymi, aby zrealizować określone cele. Współpraca ta może

mieć za podstawę wzajemne uzupełnianie się założeń pomiędzy działaniami

publicznymi i prywatnymi (partnerstwa sieciowe) lub może mieć różne cele do

osiągnięcia za pomocą partnerstwa: partner publiczny uczestniczy w interesie

publicznym w celu wypełnienia swojej misji, z kolei partner prywatny ma na celu

osiągnięcie zysków”24.

Pomimo ogólnej rozbieżności definicje poszczególnych autorów zbiegają się

w pewnych obszarach. Należą do nich25:

— umowa o współpracę pomiędzy podmiotami publicznymi i niezależnymi pod-

miotami prywatnymi;

— współpraca długoterminowa;

— umowa mająca na celu realizację usług publicznych;

21C. Barros, A. Silvestre, An evaluation of the sponsorship of Euro 2004, International Journal of Sports Marketing & Sponsorship, May 2006, s. 194. 22European Commission, European Economy. Public Finances in EMU, 2003, s. 273. 23A.C. Santos, M.E. Goncalves, M.M. Marques, Direito Economico, Coimbra: Almedina 2004, s. 195. 24P. Goncalves, Entidades Privadas com Poderes Publicos. Collecao tesses, Coimbra: Almedina 2005, s. 328. 25A. Pombeiro, As PPP/PFI: parcerias publico-privadas e a sua auditoria, Lisboa 2003.

82

— umowa wieloetapowa: planowanie, budowa i dostawa;

— wzajemna wartość dodana, czyli zysk dla partnera prywatnego i oszczędność

(value for money) dla partnera publicznego;

— podział odpowiedzialności — ryzyka, kosztów, zysków — pomiędzy podmiotami;

— wynagrodzenie dla partnera prywatnego z tytułu skutków przedsięwzięcia,

pochodzące od państwa i/lub użytkowników.

Na początku lat 80. procesy prywatyzacyjne i PPP mylono ze sobą, a entu-

zjazm dotyczący prywatyzacji przyćmił partnerstwa publiczno-prywatne, które

można rozumieć jako lokalną politykę rozwoju. Inicjatywy takie podejmowano

ad hoc. Prywatyzacja z kolei nabrała hegemonicznej symboliki. Konieczne było

odczekanie do początku lat 90., kiedy to innowacyjny brytyjski program, Private

Finance Initiative (PFI), zaszczepił w Europie system partnerstwa, jaki istnieje

do dnia dzisiejszego.

W rzeczywistości Private Finance Initiative był pierwszym systematycznym

programem politycznym partnerstw publiczno-prywatnych. Został on wprowa-

dzony w 1992 roku przez rząd Johna Majora, po sukcesie niektórych robót pu-

blicznych, a następnie kontynuowany w 1997 roku przez New Labour Tony’ego

Blaira. Program ten doprowadził do znacznej zmiany w logice i oczekiwaniach

dotyczących usług publicznych, które systematycznie ustępowały miejsca sek-

torowi prywatnemu w zakresie finansowania, koncepcji, budowy, utrzymania i

zarządzania.

Partnerstwa publiczno-prywatne w Europie kontynentalnej rozwijały się

znacznie wolniej i w sposób bardziej różnorodny niż w Wielkiej Brytanii. Słabsza

dynamika rozwoju wynikała z odmienności od anglosaskiej tradycji politycznej,

która akcentuje podział ról państwo-rynek. Kontynentalną tradycję prawa pu-

blicznego uważano za przeszkodę na drodze PPP. Z kolei różnorodność rozwoju

spowodowana była zróżnicowaniem narodowym. W ogólnej panoramie Europy

kontynentalnej wyróżniają się pewne regulacje regionalne. Kraje śródziemno-

morskie podążyły najwcześniej drogą ku PPP, za pomocą koncesji na budowę

dróg. W tej dziedzinie formułę partnerstwa wykorzystuje się w Portugalii już od

kilkudziesięciu lat26.

Właściwe ramy prawne regulujące zasady zamówień publicznych na bazie PPP

pojawiły się w Portugalii dopiero w 2003 roku. Zostały one wprowadzone Dekretem z

mocą ustawy nr 86/2003, który z miejsca stał się nadrzędnym aktem normującym

działanie partnerstwa publiczno-prywatnego w tym kraju. Co prawda, w przypadku

niektórych sektorów związanych z ochroną środowiska, służbą zdrowia, transportem

26Historia partnerstwa sięga 1972 roku wraz z przyznaniem pierwszego kontraktu firmie Brisa, znacjonalizowanej w 1974 roku, ale utrzymującej się w sektorze publicznym jako jedyny koncesjonariusz krajowych autostrad do końca lat 90., kiedy to firma została sprywatyzowana. Należy jednak podkreślić, iż początkowa współpraca pomiędzy podmiotami prywatnymi i publicznymi przyjmowała charakter innych, nazwanych umów w portugalskim prawodawstwie, przykładem czego może być właśnie koncesja, zob. R.C. Marques, D. Silva, As Parcerias Público-Privadas em Portugal. Liç es e Recomendaç es, Revista de Estudos Politécnicos, Polytechnical Studies Review 2008, VI, s. 37.

83

czy wspomnianym już sektorem drogowym od lat obowiązują odrębne przepisy,

regulujące indywidualne kwestie, specyficzne dla danego zagadnienia. Spora część

tych regulacji została wprowadzona w życie jeszcze przed ogłoszeniem Dekretu

z mocą ustawy nr 86/2003.

Przytoczony akt prawny ma charakter horyzontalny i obejmuje wszystkie moż-

liwe sektory. W szczególności zostają w nim zdefiniowane ogólne zasady udziału

i roli państwa w partnerstwie, w tym m.in. możliwe sposoby przygotowania i or-

ganizowania przetargów, przyznawania kontraktów oraz nadzorowania PPP. Dekret

reguluje także szereg kwestii finansowych, głównie podatkowych dotyczących

partnerów prywatnych.

Pewne modyfikacje tej nadrzędnej regulacji zostały wprowadzone w 2006 roku

wraz z przyjęciem Dekretu z mocą ustawy nr 141/2006. Głównym założeniem zmian

było uproszczenie funkcjonowania partnerstwa publiczno-prywatnego w Portugalii

oraz ochrona interesu publicznego, w szczególności jeśli chodzi o efektywny podział

ryzyka i uzyskanych korzyści. Stosunkowo wiele miejsca poświęca się w nim ponad- to

wyjaśnieniu kwestii prawa podmiotu prywatnego do uzyskania odszkodowania.

Wyżej wspominane ramy prawne PPP mają jeden wyjątek w zakresie służby

zdrowia, podlegający pod specjalny tryb, o którym mowa w Ustawie nr 185/2002

z 20 sierpnia27. Ponieważ w momencie publikacji tej ustawy nie istniały żadne

ramy prawne dotyczące PPP, ta właśnie innowacyjna ustawa stanowiła podstawę

prawną partnerstw w sektorze zdrowotnym w zakresie prywatnego zarządzania

i finansowania.

Poza próbami unormowań legislacyjnych w samej Portugalii ważne działania

w ostatnim czasie były podejmowane przez Unię Europejską. Najważniejszym z

nich było opublikowanie przez Komisję Europejską w 2004 roku zielonej księgi

zatytułowanej „Partnerstwo publiczno-prywatne i prawo wspólnotowe dotyczące

zamówień publicznych i koncesji”. Ten dokument, którego celem jest zapewnienie

rozwoju PPP w warunkach skutecznej konkurencji i prawnej przejrzystości przed-

stawia kilka istotnych rozwiązań zarówno dla partnerstwa czysto kontraktowego,

jak i instytucjonalnego.

Podział PPP na kontraktowe i instytucjonalne wynika właśnie z unormowań

wspólnotowych. W pierwszym przypadku partnerstwo pomiędzy sektorem pu-

blicznym a prywatnym bazuje wyłącznie na stosunkach umownych. Z kolei PPP

o charakterze zinstytucjonalizowanym zakłada współpracę pomiędzy sektorem

publicznym a prywatnym w ramach odrębnego podmiotu. W Portugalii admini-

stracja centralna preferuje pierwszą koncepcję28. Drugi model był wybierany przede

27Ustawa ta została zmieniona przez Ustawę nr 86/2003 z 26 kwietnia, która to określiła ogólne normy uczestnictwa państwa w definiowaniu, koncepcji, przygotowaniu, konkursie, przyznawaniu realizacji projektu, zmianach, nadzorze i ogólnej kontroli nad partnerstwami, zaś Ustawa nr 141/2006 z 27 lipca przewidywała zmiany Ustawy nr 185/2002, czyli ustawy dotyczącej partnerstw w sektorze zdrowia, a zwłaszcza kwestii kompetencji Ministra Zdrowia i wynagrodzenia dla podmiotu zarządzającego. 28R.C. Marques, D. Silva, As Parcerias Público-Privadas em Portugal. Liç es e Recomendaç es, Revista de Estudos Politécnicos, Poly- technical Studies Review 2008, VI, s. 35–36.

84

wszystkim przez miasta i gminy miejskie do tworzenia przedsiębiorstw mieszanych

w postaci spółek miejskich z większościowym kapitałem publicznym dla potrzeb

świadczenia niektórych usług publicznych, takich jak: woda, ścieki, odpady stałe

czy rewitalizacja terenów miejskich29.

Klasyfikacja PPP w Portugalii jest uzależniona od etapów, w ramach których

realizuje się dany projekt inwestycyjny. Wyróżnia się w tym względzie30:

— model DBO: projekt–budowa–realizacja;

— model BBO: budowa–objęcie na własność–eksploatacja;

— model BOOT: budowa–objęcie na własność–eksploatacja–przekazanie;

— model DBM: projekt–budowa–konserwacja;

— model DFBO: projekt–finansowanie–budowa–eksploatacja.

Wszystkie powyższe modele różnią się między sobą w zakresie własności

środków trwałych, metod inwestowania, skali ryzyka oraz okresu obowiązywa-

nia kontraktu. Wybór odpowiedniego modelu oraz generalnie ocena zasadności

wykorzystania PPP w danym obszarze wymagają zastosowania narzędzia zwa-

nego komparatorem, dzięki któremu można oszacować porównywalny koszt

wdrożenia danego projektu z wykorzystaniem środków publicznych i pry-

watnych. W Portugalii komparator jest jednak rzadko stosowany, a kiedy już

znajdzie się w użyciu, jest on zdefiniowany w sposób mało ścisły, na podstawie

pesymistycznych scenariuszy w zakresie możliwości zwiększenia efektywno- ści

partnerstwa31. Sytuacja taka ma miejsce, mimo że Dekret z mocą ustawy nr

86/2003 przewiduje wykorzystanie tego narzędzia i określa szczegółowe zasady

jego korzystania.

Ostatnim aktem prawnym poświęconym PPP w Portugalii, który warto przyto-

czyć, jest przyjęty niedawno Kodeks Zamówień Publicznych. Zasadniczym celem

jego wprowadzenia była systematyzacja uregulowań zawartych w kilku aktach

normatywnych. Wprowadzono pewne nowości i elementy o wartości dodanej w ob-

szarze portugalskich zamówień publicznych. W zakresie samego PPP wprowadza

on co prawda niewiele zmian, odsyłając w niemal każdej kwestii do odrębnych

przepisów sektorowych. Kodeks przyczynia się jednak do usprawnienia procedury

oceny ofert i zwiększenia przejrzystości, co prowadzi do pozytywnych rezultatów

również w zakresie partnerstwa.

Rozkwit PPP na terenie Portugalii nastąpił na przełomie wieków. Powodów jego

aktywizacji było przynajmniej kilka. Za fundamentalne uznaje się jednak oszczęd-

ności państw będące z jednej strony konsekwencją trudności budżetowych, z drugiej

występowaniem ograniczeń w zakresie poziomu deficytu budżetowego oraz długu

publicznego. Przykładem może być ustanowienie Paktu Stabilności i Wzrostu, który

29Ibidem, s. 36. 30Ibidem, s. 36. 31J. Quiggin, Risk, PPPs and the public sector comparator, Australian Accounting Review 2004, 14, s. 51–61.

85

narzucił państwom UGW — w tym Portugalii — konieczność utrzymywania defi-

cytu budżetowego na poziomie nieprzekraczającym 3% PKB pod rygorem sankcji,

w tym kar finansowych32.

Wykorzystanie PPP w Portugalii na tle rynku światowego przedstawiono na

rycina 4.8. Wynika z niej, że Portugalia znajduje się w tzw. drugiej fazie rozwoju

rynku PPP. Oznacza to, iż charakterystyczne dla rynku portugalskiego jest33:

— rozpoczęcie opracowywania i wdrażania nowych hybrydowych modeli part-

nerstwa;

— ekspansja i pomoc w ukształtowaniu się rynku PPP;

— wykorzystywanie PPP jako czynnika rozwoju i innowacji;

— pogłębianie się rynku PPP.

Rycina 4.8. Krzywa dojrzałości rynku partnerstwa publiczno-prywatnego na świecie

Źródło: Closing the Infrastructure Gap: The Role of Public-Private Partnerships, A Deloitte Research Study 2006, s. 6.

32zob. K. Zawadzki, Pakt Stabilności I Wzrostu — strażnik porządku Unii Gospodarczej i Walutowej? W: E. Ostrowska, J. Ossowski, Rynki finansowe. Mikrofinanse, Biblioteka Kwartalnika Naukowego „Pieniądze i Więź”, Fundacja na rzecz Polskich Związków Kre- dytowych — Instytut Stefczyka, Sopot 2009, s. 18–19. 33Closing the Infrastructure Gap: The Role of Public-Private Partnerships, A Deloitte Research Study 2006, s. 6.

86

W Portugalii PPP jest promowane przez państwo w kontekście zarówno du-

żych, jak i średniej wielkości projektów, o czym mogą świadczyć wybudowane

z wykorzystaniem tego rodzaju współpracy olbrzymie budowle, takie jak choćby

najdłuższy w Europie most Vasco da Gama czy mniejsze obiekty w postaci parkingów i

muzeów. Niemniej jednak największym sukcesem Portugalczyków jest zastoso-

wanie koncepcji PPP do realizacji kompleksowych inwestycji, głównie w sektorze

drogowym i transportowym.

Milowym krokiem okazał się Narodowy Plan Drogowy z 2000 roku, który

przewidywał prawie dziesięciokrotne zwiększenie sieci autostrad z 400 do 3000

km w ciągu 6 lat, wyłącznie za pomocą koncesji, z których 1/3 przewidywała

nowy element wirtualnej opłaty drogowej (SCUT)34. Jednocześnie skończył się

monopol firmy Brisa i otworzył się rynek konkurencyjny dla takiego rodzaju

koncesji.

Znaczenie formuły PPP w sektorze drogowym potwierdzone zostało w zesta-

wieniu w tabeli 4.6, która prezentuje analizę stanu PPP we wszystkich państwach

UE w rozbiciu na poszczególne sektory.

Choć prym w zastosowaniu PPP należy niewątpliwie do Wielkiej Brytanii,

Portugalia wyróżnia się na tle innych państw UE skalą wykorzystania partnerstwa.

Współpraca pomiędzy podmiotami publicznymi i prywatnymi dotyczy wszystkich,

z wyjątkiem obronności, wyszczególnionych w tabeli 4.6 sektorów. Co prawda,

w dużej mierze znajduje się ona w fazie koncepcji, ale mając na uwadze zaintereso-

wanie, jakim cieszy się PPP w sektorze IT, ochrony zdrowia i transportowym, oraz

sukcesy w związku z budową obiektów sportowych, a przede wszystkim w sektorze

drogowym i wodno-kanalizacyjnym można przypuszczać, iż w szybkim tempie

zostanie ona wprowadzona w życie.

Organizacja EURO 2004 w Portugalii znacząco przysłużyła się efektywnemu

wykorzystaniu PPP w zakresie budowy i rozbudowy infrastruktury sportowej.

Aktywne wykorzystanie PPP w sektorze sportowym wynika zdaniem Portugal-

czyków nie tylko z mniejszych kosztów realizowanych inwestycji. Podkreśla

się również sprawniejsze zarządzanie i bardziej efektywną eksploatację obiektu

przez podmioty prywatne w porównaniu z podmiotami publicznymi. W przy-

padku organizacji dużej imprezy sportowej, kiedy harmonogramy związane z jej

przygotowaniem są bardzo napięte, nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż opóź-

nienia w terminowym przekazaniu obiektów do użytku zdarzają się w formule

PPP 3-krotnie rzadziej.

Wykorzystanie formuły partnerstwa w celu przygotowania EURO 2004 nie było

powszechne i nie dotyczyło wszystkich miast — gospodarzy i obiektów bez wyjątku.

34B. de Sousa Santos, Parcerias Publico-Privadas e Justica. Uma analise comparada de diferentes experiencias, Observatorio Permanente Da Justica Portuguesa, Centro de Estudos Sociais, Facultade de Economia, Universidade de Coimbra, Outubro 2007, s. 36.

87

Loka

le

kom

unal

ne

Lotn

iska

Obr

onność

Bud

ynki

m

iesz

kaln

e

Szp

itale

IT

Port

y m

orsk

ie

Wię

zien

ia

Kole

j pa

saże

rska

Kole

j to

war

owa

Dro

gi

Szk

oły

Obi

ekty

sp

orto

we

Wod

a i k

anal

izac

ja

Tabela 4.6. Rozwój partnerstwa publiczno-prywatnego w państwach Unii Europejskiej (stan na 2005 rok)

Państwo

Austria 1 1 2 1 1 2 2 1 1 Belgia 2 2 1 2 2 1 2 Bułgaria 2 2 2 2 Cypr 2 2 2 2 Czechy 1 2 1 1 1 1 1 2 1 1 2 Dania 2 1 1 1 2 1 Estonia 1 2 1 1 1 1 2 Finlandia 1 1 1 1 2 2 1 Francja 2 1 1 3 1 2 3 3 4 2 4 Grecja 2 4 1 4 1 3 Hiszpania 2 2 3 4 2 2 1 4 1 1 4 Holandia 2 2 1 1 1 2 3 3 3 3 Irlandia 1 3 2 1 2 4 3 4 Litwa 1 1 1 1 2 Łotwa 1 1 1 1 1 1 1 Luksemburg 1 2 Malta 1 2 2 1 2 1 2 Niemcy 3 1 3 2 2 3 1 1 3 4 2 3 Polska 1 1 1 2 1 1 3 1 3 Por tugalia 1 1 1 2 2 3 1 3 1 4 1 4 4 Rumunia 1 2 2 3 2 2 Słowacja 1 1 1 Słowenia 3 Szwecja 1 1 3 1 1 Węgry 1 1 3 2 2 2 1 3 3 2 Wielka Brytania 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4

Włochy 3 2 2 4 2 1 3 4 2 4 1 — w zamyśle; 2 — w fazie realizacji; 3 — wiele realizowanych, niektóre ukończone; 4 — znacząca liczba ukończonych projektów

Źródło: B. de Sousa Santos, Parcerias Publico-Privadas e Justica. Uma analise comparada de diferentes experiencias, Observato- rio Permanente Da Justica Portuguesa, Centro de Estudos Sociais, Facultade de Economia, Universidade de Coimbra, Outubro 2007, s. 54.

Zasadniczo podmiotami prywatnymi w tym mariażu były najbardziej zasłużone,

wywodzące się z Lizbony oraz Porto kluby piłkarskie Portugalii:

88

— SL Benfica;

— Sporting;

— Boavista FC;

— FC Porto.

Wymienione kluby są właścicielami i bezpośrednimi zarządcami swoich obiek-

tów. Wieloletnie doświadczenie i wiedza na temat zarządzania stadionem gwarantują

w tym przypadku rentowność inwestycji i szybki zwrot zaangażowanych funduszy

w infrastrukturę sportową35. Podmioty prywatne mają wypracowaną koncepcję wy-

korzystania tak specyficznego przedmiotu inwestycji, jakim jest obiekt stadionowy

już po zakończeniu imprezy.

Aby zapewnić rentowność konieczną do tego, by funkcjonowanie danego kom-

pleksu sportowego było adekwatne do poniesionych nakładów inwestycyjnych,

działalność ta nie może się opierać wyłącznie na organizowaniu widowisk spor-

towych. Projekty realizowane przez kluby, w szczególności Benficę, Sporting i FC

Porto, obejmują szereg działań o charakterze komercyjnym, kulturalnym i rekreacyj-

nym, które zapewniają właściwe wykorzystanie obiektów z finansowego punktu

widzenia36. Kwestia trwałości prywatnego przedsięwzięcia sportowego wydaje się

rozwiązana dzięki rozszerzonej koncepcji wykorzystania obiektów z biznesowego

punktu widzenia.

Pomimo tego stadiony przygotowywane przez partnerów prywatnych przezna-

czone były do uprawiania jednej tylko dyscypliny — piłki nożnej. Modernizacja

obiektów w najważniejszych miastach Portugalii miała w zamyśle ułatwić wyczyno-

we uprawianie tego sportu i zachęcić dzieci i młodzież do korzystania z możliwości,

jakie dają nowoczesne stadiony i boiska treningowe.

Udział partnera publicznego w koncepcji PPP przy tworzeniu infrastruktury

stadionowej miał za zadanie ograniczyć ryzyko związane z inwestycją. W zakresie

współpracy innej niż ekonomiczna starano się wykorzystać organizację EURO 2004

do zacieśnienia relacji pomiędzy partnerami prywatnymi — klubami a partnera-

mi publicznymi — władzami samorządowymi regionu, czego efektem był rozwój

działalności sportowej w jak najbliższym sąsiedztwie społeczności lokalnych.

Przejawem tego była wyższa jakość oferowanych usług i lepszy dostęp do obiektów

treningowych i wyczynowych.

Poza wymienionymi podkreśla się też inne korzyści wynikające z zastosowania

modelu PPP. Wskazuje się przy tym głównie na poprawę wydajności ekonomicznej,

mającej swój wyraz w niższych kosztach jednostkowych inwestycji, mniejszym

udziale pomocy publicznej, ograniczonych kosztach kontroli publicznej oraz in-

nowacyjnych programach wdrożonych przez podmioty prywatne.

35Portugalskie kluby zakładały okres zwrotu poniesionych wydatków inwestycyjnych w przedziale 10–15 lat. 36Avaliacao do Impacto Economico do EURO 2004. Relatorio Final, Instituto Superior de Economia a Gestao, Universidade Tecnica de Lisboa, Novembro 2004, s. 75.

89

Rozdział 5

Wydatki związane z inwestycjami przeprowadzonymi w Bradze i Guimarães

oraz źródła ich finansowania

E. Mazurek-Krasodomska

5.1. Porównanie regionu Minho-Lima z województwem pomorskim

Miasta Braga i Guimarães położone są w regionie Minho. Są to miejscowości od-

dalone od siebie o niecałe 25 km. Podczas EURO 2004 odbyły się w nich po dwa

mecze z fazy grupowej finałów EURO 2004.

Aby dokonać porównania wybranych regionów Portugalii i Polski oparto

się na nomenklaturze stosowanej w statystyce na podstawie obowiązujących

w UE przepisów1. Nazwy odpowiadających sobie regionów przedstawiono

w tabeli 5.1.

Region Północny stanowiący w Polsce poniżej 20% jej powierzchni obejmuje

województwa kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie i pomorskie. Natomiast

region Continente stanowi prawie 96,6% powierzchni Portugalii. W jego skład

wchodzą jednostki: Norte, Lisboa, Centro, Alentejo i Algarve.

Aby ocenić wpływ organizacji EURO 2004 dla Bragi i Guimarães, oparto się

na danych dotyczących najmniejszych jednostek terytorialnych, dla których są

one publikowane. Należą do nich województwo pomorskie i region Norte oraz

Trójmiasto i Minho-Lima. Powierzchnie omawianych obszarów przedstawiono

w tabeli 5.2.

Portugalia jest zatem krajem ponad trzy razy mniejszym niż Polska. Natomiast

analizowana jednostka na poziomie NUTS 22, czyli województwo pomorskie, jest

o 14% mniejsze niż region Norte, a w przypadku NUTS 3 — region Minho-Lima jest

ponad pięciokrotnie większy od terenu Trójmiasta. Ze względu na powierzchnię

województwo pomorskie stanowi więc 5,85% powierzchni Polski, natomiast region

1Rozporządzenie (WE) Nr 1059/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 maja 2003 r. w sprawie ustalenia Wspólnej Klasy- fikacji Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych — NUTS (DzUrz UE L 154 z 21.06.2003 r. z późn. zm.). 2Nomenklatura Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NUTS) stanowi jeden, jednolity podział jednostek terytorialnych do opracowywania statystyk regionalnych w Unii Europejskiej. Jest ona wykorzystana do statystyk regionalnych od wielu dziesięcioleci i od wielu lat stanowił podstawę do finansowania polityki regionalnej.

90

Tabela 5.1. Porównywane regiony

Polska Portugalia

Region Północny (PL 6) Continente (PT 1)

Województwo pomorskie (PL 63) Nor te (PT 11)

Trójmiasto (PL 633) Minho-Lima (PT 111)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Nomenklatury Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NUTS).

Tabela 5.2. Powierzchnia porównywanych jednostek terytorialnych

Obszar Powierzchnia [km 2] Obszar Powierzchnia [km 2]

Region Północny 60 455 Continente 88 967 Województwo pomorskie 18 293 Nor te 21 285 Trójmiasto 415 Minho-Lima 2218 Polska 312 685 Por tugalia 92 126 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat (http://epp.eurostat.ec.europa.eu) z dnia 28 stycznia 2010 roku.

Tabela 5.3. Liczba ludności w latach 2000–2007 (średnia roczna, w tys.)

Obszar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Polska 38 258,6 38 248,1 38 230,4 38 204,6 38 182,2 38 165,4 38 141,3 38 120,6 Pomorskie 2169,3 2175,3 2181,0 2186,3 2191,5 2196,5 2201,3 2207,3 Trójmiasto 759,5 758,0 756,9 756,1 754,2 751,9 749,5 746,6 Por tugalia 10 225,8 10 293,0 10 368,4 10 441,1 10 502,0 10 549,4 10 584,3 10 608,3 Nor te 3632,5 3655,7 3679,7 3701,9 3719,6 3732,6 3741,1 3744,8 Minho-Lima 247,2 247,9 249,1 250,4 251,5 252,1 252,1 251,8 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat (http://epp.eurostat.ec.europa.eu) z dnia 28 stycznia 2010 roku.

Norte 23,1% Portugalii. Zatem nie można odnaleźć w tych regionach podobieństw,

biorąc pod uwagę ich obszar.

Pomimo mniejszej powierzchni w Trójmieście zamieszkuje więcej ludzi niż

w regionie Minho-Lima (tab. 5.3). Według danych Eurostat na koniec 2007 roku

w Trójmieście mieszkało 746,6 tys. osób, a w regionie Minho-Lima tylko 251,8 tys.

osób. Natomiast w całym województwie pomorskim zamieszkiwało ponad 2,2 mln

osób, a w regionie Norte aż 3,7 mln osób.

Kolejną omawianą wielkością jest Produkt Krajowy Brutto wytworzony przez

dany region (tab. 5.4). W przypadku województwa pomorskiego PKB w 2006 roku

wyniósł prawie 15,5 mld euro, co stanowiło 5,68% PKB Polski. Natomiast w regionie

Norte: 43,6 mld euro, co stanowiło 28% PKB Portugalii. Świadczy to o większym

znaczeniu regionu Norte dla Portugalii niż województwa pomorskiego dla Polski.

91

Tabela 5.4. Produkt Krajowy Brutto w latach 2000–2006

Region 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

W mln euro Polska 185 713,8 212 293,8 209 617,4 191 643,8 204 236,6 244 420,1 272 088,9 Pomorskie 10 459,3 11 834,9 11 931,2 10 783,8 11 439,2 13 821,1 15 465,1 Trójmiasto 5404,6 5780,4 5988,3 5303,7 5792,2 7055,7 7793,9 Por tugalia 122 270,2 129 308,4 135 433,6 138 582,1 144 128,0 149 123,3 155 446,3 Nor te 35 318,1 37 711,0 38 915,4 39 132,7 40 461,5 41 849,8 43 561,0 Minho-Lima 1823,1 1933,1 2019,5 2069,1 2132,9 2203,8 2341,9 W euro per capita Polska 4900 5600 5500 5000 5300 6400 7100 Pomorskie 4800 5400 5500 4900 5200 6300 7000 Trójmiasto 7100 7600 7900 7000 7700 9400 10 400 Por tugalia 12 000 12 600 13 100 13 300 13 700 14 100 14 700 Nor te 9700 10 300 10 600 10 600 10 900 11 200 11 600 Minho-Lima 7400 7800 8100 8300 8500 8700 9300 W euro na mieszkańca w relacji do średniej unijnej (%) Polska 25,5 28,1 26,8 24,2 24,7 28,5 30,2 Pomorskie 25,3 27,5 26,7 23,8 24,1 28,0 29,7 Trójmiasto 37,3 38,5 38,7 33,8 35,5 41,7 44,0 Por tugalia 62,8 63,5 63,8 64 63,4 62,9 62,2 Nor te 51,0 52,2 51,7 51,0 50,2 49,9 49,3 Minho-Lima 38,7 39,4 39,6 39,9 39,2 38,9 39,3 Źródło: Dane Eurostat (http://epp.eurostat.ec.europa.eu) z dnia 28 stycznia 2010 roku.

Jednak biorąc pod uwagę wartość PKB w przeliczeniu na mieszkańca lub w

relacji do średniej unijnej, można zauważyć, że o ile województwo pomorskie

uzyskuje analizowane wskaźniki na poziomie nieco niższym niż średnia w Polsce,

to w Trójmieście w 2006 roku PKB na mieszkańca było o prawie 46,5% większe niż

wynosi średnia dla Polski, podczas gdy w regionach Norte i Minho-Lima uzyskane

wielkości były znacznie poniżej średniej w Portugalii. Poza tym PKB na mieszkańca

w Trójmieście od 2005 roku jest wyższe niż w regionie Minho-Lima. W przypadku

Polski zauważalny jest bowiem znaczny wzrost PKB w relacji do średniej unijnej

i w euro na mieszkańca od momentu wejścia do struktur unijnych, które zaowo-

cowały w roku 2005 wzrostem PKB wyrażonym w euro o prawie 20%, a w 2006

roku o kolejne 11,3%. Oczywiście wpłynęło to na PKB w euro na mieszkańca z 5,3

tys. euro w 2004 roku do 7,1 tys. euro w roku 2006. Należy jednak pamiętać, że był

to okres umacniania się kursu złotego polskiego, gdyż na koniec 2004 roku średni

92

kurs euro wynosił 4,0790 zł, na koniec 2005 roku już tylko 3,8598 zł, a na koniec

2006 roku: 3,8312 zł3.

Zatem podsumowując powyższe informacje, można stwierdzić, że Trójmiasto

oraz Minho-Lima są obszarami położonymi w północnych regionach porównywa-

nych państw, posiadającymi różne dla nich znaczenie, ale o porównywalnej wiel-

kości PKB w euro per capita. Ponadto regiony te łączy duże znaczenie turystyczne,

ze względu na historię i architekturę.

5.2. Wydatki inwestycyjne i źródła ich finansowania w mieście Braga

Jak już wspomniano wcześniej, państwo portugalskie częściowo uczestniczyło

w finansowaniu budowy i przebudowy stadionów, na których odbywało się EURO

2004. W przypadku miasta Bragi środki inwestycyjne na Stadion Miejski pochodziły

tylko ze źródeł publicznych.

W związku z organizacją EURO 2004 w mieście Braga wybudowany został

nowy stadion (ryc. 5.1). Ponadto konieczna była budowa lub modernizacja dróg

dojazdowych prowadzących bezpośrednio do stadionów oraz budowa parkingów

dostosowanych do funkcjonalności rozmiarów nowego obiektu sportowego, tak

aby zachować parametry wymagane przez UEFA.

Braga jest jednym z najstarszych miast chrześcijańskich o ponad 2000-letniej

historii. Założone zostało już w czasach rzymskich, około 200 roku p.n.e. jako Bra-

cara Augusta. Jest to miasto centralne Grande Area Metropolitana do Minho, czyli

Wielkiej Aglomeracji Minho, która liczy 800 tys. mieszkańców. Miasto to posiada

ogromne walory turystyczne ze względu na znajdujące się w nim ciekawe i różno-

rodne zabytki kultury i architektury4.

Stadion Miejski w Bradze zbudowany został od fundamentów, w strefie

wchodzącej w skład Północnego Parku Miejskiego (PPM) określanej jako obszar

intensywnego rozwoju miejskiego. Mieści się on na zboczu góry Monte Castro, na

skalnym terenie, gdzie do niedawna istniały jeszcze kamieniołomy. Projekt architek-

toniczny stadionu opracowany przez biuro architektoniczne Eduardo Souto Moura

wykorzystał ukształtowanie tego wyjątkowego terenu. Wykonawcami stadionu były

regionalne firmy budowlane5.

Właścicielem obiektu jest Urząd Miasta Braga. Stadion mieści 30 359 miejsc

siedzących. Jego budowa przyczyniła się do innych inwestycji infrastrukturalnych,

obejmujących m.in.6:

3Dane Narodowego Banku Polskiego, www.nbp.pl, z dnia 3.02.2010 roku. 4Strona internetowa miasta Braga: http://www.cm-braga.pt z dnia 15 stycznia 2010 roku. 5J. Cadima Ribeiro, José Viseu, Relatório final. Avaliação do impacte económico do Euro 2004, Universidade do Minho, 30 de Novembro de 2004, s. 8–9. 6J. Cadima Ribeiro, José Viseu, op.cit., s. 8–9.

93

— budowę nowej alei (Avenida do Estádio), która służy obiektowi sportowemu,

jak również Północnemu Parkowi Miejskiemu;

— budowę parkingu znajdującego się w części północnej i zachodniej obiektu, jak

również parkingu podziemnego przygotowanego na 65 miejsc parkingowych

dla pojazdów osobowych i dwóch autokarów;

— budowę dróg dojazdowych do Cavado w celu między innymi usprawnienia

połączenia drogi krajowej Braga–Barcelos;

— rozbudowę Północnego Parku Miejskiego, który ma zostać wzbogacony o basen

olimpijski, halę sportową, korty tenisowe, park sportów ekstremalnych.

Ponadto władze miasta w trakcie przygotowań do EURO 2004 przewidywały

dalsze inwestycje infrastrukturalne związane z nowym parkiem urbanistycznym,

które miały pozwolić na ukończenie sieci drogowej i połączenie tej części miasta

z ośrodkami publicznymi i mniejszymi jednostkami urbanistycznymi istniejący-

mi na północy i zachodzie. Wartość i strukturę wydatków związanych z budową

infrastruktury na EURO 2004 przedstawiono w tabeli 5.5.

Wydatki związane z budową stadionu obejmujące również koszty prowa-

dzonych badań geologicznych, geotechnicznych, archeologicznych, projektów,

wyposażenia, telebimu i wywłaszczeń stanowiły ponad 74% wydatków zwią-

zanych z realizacją inwestycji infrastrukturalnych w mieście Braga. Koszty

budowy stadionu wraz z parkingami stanowiły prawie 77% wartości całej

inwestycji.

W tym miejscu warto podkreślić, że projekt stadionu, na którego budowę

podpisano umowę z władzami państwowymi już w 2001 roku, opiewał na kwotę

31 293 082 euro. Wzrost kosztów budowy stadionu był uzasadniony zmianami

w projekcie początkowym. Zmiany te zostały publicznie uzasadnione przez organ

promujący Urząd Miasta Braga. Celem architektów i władz miasta było bowiem

stworzenie obiektu architektonicznego, który będzie stanowił element wyróżniający

się w panoramie miasta. Z powodu tych zmian, jak również czynników omówionych

Tabela 5.5. Wydatki związane z budową infrastruktury na EURO 2004 w Bradze

Wykorzystanie funduszy Wartość (euro) Struktura Stadion 90 339 153 74,30% Parkingi przy stadionie 3 296 690 2,71% Dojazdy bezpośrednie 4 110 288 3,38% Zagospodarowanie przestrzenne 17 396 989 14,31% VAT 5% 5 332 866 4,39% VAT 19% 1 117 615 0,92% Razem 121 593 601 100,00% Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Cadima Ribeiro, José Viseu, Relatório final. Avaliação do impacte económico do Euro 2004, Universidade do Minho, 30 de Novembro de 2004, s. 1.

94

w dalszej części pracy projekt stadionu i parkingów wzrósł z kosztów przewidzia-

nych wcześniej do 84 886 516 euro7.

Jednak Tribunal de Contas poza wskazaną powyżej przyczyną wzrostu kosztów

budowy stadionu w Bradze zwrócił ponadto uwagę na obserwowany w tym okresie

wzrost kosztów w budownictwie, ale również na nieumiejętne zarządzanie procesem

budowy oraz nieefektywne procedury kontroli kosztów8.

Kolejną pozycją o dużym znaczeniu w strukturze wydatków miasta Braga były

środki związane z zagospodarowaniem przestrzennym bądź przekwalifikowaniem

miejskim. Istotną pozycją po stronie wydatków był również zapłacony VAT, który

nie podlegał na podstawie obowiązującego prawa odliczeniu, a spoczywał na wła-

dzach miejskich.

Realizując inwestycje infrastrukturalne, władze miasta Braga korzystały ze

środków własnych, stanowiących około 29% funduszy, pożyczek bankowych, które

stanowiły prawie 63%, oraz dopłat ze środków państwowych (pozostałe ok. 8%),

które przekazane były poprzez następujące programy:

— PIDDAC — Program Inwestycji i Wydatków na Rozwój opracowany przez Ad-

ministrację Centralną w Portugalii;

— PRODEP-IDP — Program Portugalskiego Instytutu Sportowego;

— FEDER QCA III DESPORTO — Struktura Wsparcia Unijnego (tab. 5.6).

Należy jednak podkreślić, że powstała w wyniku realizacji inwestycji przed

EURO 2004 Avenida do Estádio to nie tylko dojazd do stadionu, ale także droga

miejska wchodząca w skład infrastruktury drogowej, która wspiera budowany

w tym mieście park.

Tabela 5.6. Źródła finansowania budowy infrastruktury na EURO 2004 w Bradze

Źródła funduszy Wartość (euro) Struktura

Finansowanie własne 35 282 113 29,02%

Kredyty bankowe 76 486 777 62,90%

Dopłaty od państwa:

PIDDAC Euro 2004 (IDP) — parkingi

PIDDAC-IEP — dojazdy bezpośrednie

243 102 0,20%

2 099 641 1,73%

PRODEP-IDP 1 246 664 1,03%

FEDER — QCA III DESPORTO 6 235 304 5,13%

Razem 121 593 601 100,00%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Cadima Ribeiro, José Viseu, Relatório final. Avaliação do impacte económico do Euro 2004, Universidade do Minho, 30 de Novembro de 2004, s. 13.

7J. Cadima Ribeiro, José Viseu, op. cit., s. 12. 8Uwarunkowania finansowania środkami UE projektów ważnych z punktu widzenia przygotowań do Euro 2012, Raport dla Mini- sterstwa Rozwoju Regionalnego, Deloitte, Warszawa 2007, s. 15.

95

Tabela 5.7. Charakterystyka kredytów udzielonych Urzędowi Miasta Braga

Instytucja kredytowa Wartość kredytu

Okres kredytowania

Koszty finansowe*

(euro) (lata) (euro) Caixa Geral de Depósitos S.A. 14 963 936,91 20 10 418 606,31 Banco Totta & Açores S.A. 19 903 831,77 20 9 535 048,74 Dexia Crédit Local S.A. 20 000 000,00 20 8 786 203,96 Banco Totta & Açores S.A. 5 000 000,00 20 2 075 457,91 Banco BPI S.A. 15 000 000,00 20 6 676 096,97 Banco BBVA S.A. 15 000 000,00 20 3 906 562,50 Razem 89 867 768,68 — 41 397 976,39

*Na podstawie szacunku przedstawionego w dokumencie: Tribunal de Contas (Maio 2004), Relatório Intercalar de Auditoria ao Euro/2004 No. 13/2004 — 2a Secção — Estádio Municipal de Braga — CM Braga.

Źródło: J. Cadima Ribeiro, José Viseu, Relatório final. Avaliação do impacte económico do Euro 2004, Universidade do Minho, 30 de Novembro de 2004, s. 48.

Jak już wspomniano wcześniej, w związku z niewystarczającymi środkami

własnymi i pochodzącymi ze strony administracji centralnej władze miasta Braga

zmuszone były do korzystania ze źródeł obcych, takich jak kredyty bankowe. Na

cele inwestycyjne zaciągnięto zatem sześć pożyczek z instytucji kredytowych, na

łączną kwotę 89 867 768,68 euro. Wartość tych pożyczek przedstawiono w tabeli 5.7.

Kredyty zaciągnięte przez miasto miały na celu sfinansowanie budowy nowe-

go Stadionu Miejskiego i Północnego Parku Miejskiego, którego jest on integralną

częścią. W związku z tym trudno jednoznacznie określić, jaka część tej kwoty była

przeznaczona wyłącznie na budowę samego stadionu. W tym przypadku widocz-

ne są rozbieżności pomiędzy stanowiskiem zajętym przez Tribunal de Contas,

który wycenił pożyczki zaciągnięte na budowę stadionu na kwotę 85,21 mln euro

i Urzędem Miasta Braga, który odniósł się do tej wyceny i ją podważył, przedsta-

wiając swoje wyliczenia na kwotę 76,48 mln euro9. Sprzeczne stanowiska dotyczą

tylko jednego kredytu — udzielonego przez Caixa Geral de Depósitos, gdyż został

on zaciągnięty w celu realizacji Północnego Parku Miejskiego. Część tego kredytu

została przeznaczona także na budowę stadionu. Natomiast nie ma wątpliwości

w przypadku pozostałych kredytów, których celem zgodnie z warunkami umowy

była budowa Stadionu Miejskiego w Bradze.

Można zatem przyjąć, że kwota 89,87 mln euro stanowi łączne zadłużenie miasta

Braga z tytułu budowy infrastruktury na EURO 2004 i Północnego Parku Miejskiego.

W związku z tym, że przedstawiono różne szacunki dotyczące zadłużenia związa-

nego z infrastrukturą EURO 2004, istnieją również rozbieżności dotyczące kosztów

jego finansowania. Szacunkowe koszty finansowe inwestycji infrastrukturalnych

przedstawiono na rycinie 5.2.

9Tribunal de Contas (Maio 2004), Relatório Intercalar de Auditoria ao Euro/2004 No. 13/2004 — 2a Secção — Estádio Municipal de Braga — CM Braga; Mapa de Empréstimos obtidos a Médio e Longo Prazos — Previsão para o ano de 2004, CMB Braga.

96

Rycina 5.2. Szacunkowe zadłużenie władz miejskich Braga w związku z finansowaniem inwestycji infrastrukturalnych przed EURO 2004 i koszty jego obsługi (wg Urzędu Miasta Braga, w mln euro)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Cadima Ribeiro, José Viseu, Relatório final. Avaliação do impacte económico do Euro 2004, Universidade do Minho, 30 de Novembro de 2004, s. 48–49.

Należy podkreślić, że pożyczki związane wyłącznie z EURO 2004 stanowiły

75% całkowitego zadłużenia miasta w tym okresie, które wynosiło 102,7 mln

euro10. Jednocześnie zaciągnięte kredyty stanowiły tylko 1/3 kwoty przyznanej

miastu zdolności kredytowej11. Niepokojące jest natomiast to, że zadłużenie sa-

morządu Bragi związane z budową stadionu sięgnęło aż 76% rocznego budżetu

w 2003 roku12.

Wszystkie pożyczki zostały zaciągnięte na okres 20 lat, będą więc one obcią-

żać przyszłe budżety miasta przez ten okres. Charakteryzowały się one różnymi

warunkami: oprocentowaniem, okresem karencji czy sposobem ich spłaty. Jednak

parametry te nie zostały podane do publicznej wiadomości. Nawet ekonomiści

opracowujący dokument o wpływie EURO 2004 na gospodarkę Portugalii z Esco-

la de Economia e Gestão nie otrzymali od urzędu miasta przygotowanej przez

pracowników administracji publicznej symulacji planu jego zadłużenia13. Mogli

opierać się jedynie na wartościach widniejących w dokumentach Tribunal de

Contas14.

Przyjmując, że kredyty te będą spłacane w równych ratach oraz jak wykazano

wcześniej, zadłużenie z tego tytułu wynosi 76,48 mln euro, a suma zapłaconych od

10Relatorio Global, Auditoria Euro 2004; Relatorio no. 19/04-2a Seccao; Tribunal de Contas. 11J. Cadima Ribeiro, José Viseu, op. cit., s. 49. 12Relatorio Global, Auditoria Euro 2004; Relatorio no. 19/04-2a Seccao; Tribunal de Contas. 13Mapa de Empréstimos obtidos a Médio e Longo Prazos — Previsão para o ano de 2004. 14J. Cadima Ribeiro, José Viseu, op. cit., s. 49.

97

niego odsetek przez 20 lat będzie miała wysokość 35,23 mln euro, można dokonać

szacunkowego rocznego obciążenia budżetu miasta z tytułu inwestycji związanych

z EURO 2004. Łączna kwota płatności to suma 111,72 mln euro, co po przelicze-

niu na rok da kwotę 5,59 mln euro. Kwota ta stanowi około 6,19% wszystkich

wydatków miasta Braga w roku 2004 i 9,96% wydatków kapitałowych15. Zgodnie z

planami spłacona przez Urząd Miasta Braga kwota miała przewyższyć o 46,07%

kwotę udzielonych pożyczek.

Analizując sprawozdania z wykonania budżetu miasta Braga za lata 2005–2008,

można porównać planowane koszty finansowe ze spłacanymi w tym okresie odset-

kami i ratami kapitałowymi od wszystkich zobowiązań samorządu. Na rycinie 5.3

przedstawiono zadłużenie samorządu Bragi w badanym okresie. Na wykazane na

wykresie zadłużenie wpłynęły zarówno kredyty zaciągnięte w związku z inwestycja-

mi przed EURO 2004, jak również innymi, do których można zaliczyć wspomnianą

wcześniej budowę Północnego Parku Miejskiego.

Od 2004 roku zadłużenie średnio- i długoterminowe samorządu Bragi systema-

tycznie maleje. Na koniec 2005 roku zobowiązania z tego tytułu sięgały prawie 96

mln euro, a na koniec 2008 roku tylko 80,6 mln euro. W roku 2006 miasto spłaciło

zatem 4,7 mln euro swoich zobowiązań, w kolejnym roku 5,4 mln, a w roku 2008

5,2 mln euro.

W tym samym okresie systematycznie rosły krótkoterminowe zobowiązania

miasta z tytułu zaciągniętych kredytów. Jednak nie były to zobowiązania powstałe

Rycina 5.3. Zadłużenie samorządu miasta Braga w latach 2005–2008

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Documentos de prestação de contas, Município de Braga 2006, 2007 i 2008.

15J. Cadima Ribeiro, José Viseu, op. cit., s. 50.

98

Rycina 5.4. Struktura zadłu żenia samorządu miasta Braga w latach 2005–2008


w związku z organizacją EURO 2004, ale z bieżącymi kosztami funkcjonowania

samorządu terytorialnego.

W efekcie tych działań w badanym okresie zadłużenie samorządu zmniejszyło

się z poziomu 96,36 mln w roku 2005 do 87,75 mln w roku 2008. Strukturę zadłu-

żenia samorządu przedstawiono na rycinie 5.4.

Na koniec 2005 roku zobowiązania z tytułu kredytów średnio- i długotermino-

wych stanowiły ponad 99,5% zobowiązań z tytułu kredytów miasta Braga. W ko-

lejnych latach w wyniku spłacania kredytów inwestycyjnych i wzrostu popytu

zgłaszanego przez samorząd na finansowanie krótkoterminowe udział zobowiązań

z tytułu kredytów krótkoterminowych wzrósł z niecałych 0,5% do 8,1%.

Warto również porównać planowane koszty związane z zaciągniętymi kredytami

inwestycyjnymi w relacji do wartości zobowiązań z tego tytułu. Ze względu na to, że

w sprawozdaniach miasta Braga nie wyodrębniono poszczególnych rodzajów

kredytów, przyjęto, że oprocentowania kredytów krótko-, średnio- i długotermino-

wych kształtują się na zbliżonych poziomie. Wyniki przeprowadzonych obliczeń


Wraz ze wzrostem zobowiązań krótkoterminowych miasta Braga w badanym

okresie znacznie zwiększyły się również koszty finansowania zaciągniętych kre-

dytów. W 2005 roku wynosiły one niecałe 2,8%, natomiast w 2008 roku aż 4,86%.

Taki wzrost oprocentowania wiązał się również ze wzrostem stopy EURIBOR,

która stanowiła bazę do oprocentowania większości kredytów zaciąganych w tym

okresie (ryc. 5.6).

99

Ryscina 5.5. Relacja kosztów finansowych do stanu zobowiązań z tytułu kredytów i pożyczek na początek roku w Bradze


Rycina 5.6. Stopa EURIBOR 6 M dla euro w okresie od 1 stycznia 2004 do 31 grudnia 2008 roku

Źródło: www.money.pl z dnia 16 lutego 2010 roku.

W okresie od 1 stycznia 2004 roku do 31 grudnia 2008 roku stopa bazowa

dla oprocentowania większości kredytów zaciągniętych w związku z przeprowa-

dzanymi inwestycjami wzrosła z poziomu 2,151% do 2,971%. Jednak największą

wartość przyjęła ona 9 września 2008, kiedy osiągnęła poziom 5,448%, po czym

systematycznie malała. W związku z tym można przypuszczać, że koszty finansowe

poniesione przez miasto Braga w roku 2009 były niższe niż w poprzednich okresach.

100

Rysunek 5.7. Relacja rocznych kwot płatności związanych ze spłatą zaciągniętych kredytów i pożyczek do wydatków miasta Braga


Analizując obciążenie finansowe budżetu miasta w związku ze spłacanymi kre-

dytami i odsetkami, często poddaje się ocenie ich relację do wydatków samorządu

terytorialnego. Jak już wspomniano wcześniej, planując inwestycję, spodziewano

się, że roczne kwoty płatności na rok będą sięgać około 5,59 mln euro. Kwota ta

stanowiła około 6,19% wszystkich wydatków miasta Braga w roku 2004 i 9,96%

wydatków kapitałowych. Faktyczną relację rocznych kwot płatności do wydatków


Największe kwoty płatności, a więc suma rat kapitałowych i odsetek, zostały

zapłacone przez samorząd Bragi w 2006 roku. Wyniosły one ponad 7,45 mln euro.

Rok 2005 to nie tylko czas spłaty wcześniej zaciągniętych kredytów, ale również

okres powstawania nowych zobowiązań, przez co wzięto w nim pod uwagę dane

ograniczone do wysokości zapłaconych odsetek. Widać jednak, że obciążenie z tytułu

spłaty kredytów i odsetek znacznie przewyższyło przewidywany poziom. W 2006

roku sięgnęło prawie 10% wydatków samorządu Bragi, a 17,7% jego wydatków

kapitałowych.

5.3. Wydatki inwestycyjne i źródła ich finansowania w mieście Guimarães

W związku z organizacją EURO 2004 w mieście Guimarães dokonano modernizacji

istniejącego już stadionu. Stadion Afonso Henriques w Guimarães jest częścią ist-

101

niejącej struktury urbanistycznej, znajdującej się pośród strefy zamieszkania i strefy

handlowej miasta. Po zakończonej modernizacji stadion kształtem przypomina bu-

dynek, na którego jednym ze szczytów znajdują się struktury owalna i prostokątna.

Trybuny stadionu zgodnie z wymogami UEFA są przykryte i mieszczą do 30 029

widzów. Przed stadionem znajduje się park miejski.

Stadion Afonso Henriques należy do klubu Vitória Sport Clube. Jednak przed

EURO 2004 Urząd Miasta przejął od klubu obowiązki związane z modernizacją

stadionu, zatem klub nie finansował realizowanych inwestycji. Modernizacji sta-

dionu na podstawie projektu architekta Eduardo Guimarães podjęły się głównie

firmy lokalne.

Guimarães jest miastem centralnym aglomeracji Minho, w której mieszka 800

tys. mieszkańców. Było pierwszą stolicą Portugalii. Obecnie znajduje się tam wie-

le średniowiecznych budowli, dzięki czemu historyczne centrum tego miasta 12

grudnia 2001 roku zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa kulturowego

UNESCO16.

W związku z realizowaną inwestycją przebudowy stadionu dokonano również 17:

— budowy dodatkowego parkingu dla samochodów, posiadającego 521 podziem-

nych miejsc dla pojazdów osobowych i dwóch autokarów;

— licznych prac na drogach dojazdowych do stadionu.

Stadion w Guimarães i przynależący do niego parking zostały oficjalnie oddane

do użytku 25 lipca 2003 roku, a otwarte 30 grudnia 2003 roku. Natomiast bezpośred-

nie drogi dojazdowe oddawane były w dwóch etapach. Pierwszy z nich zakończył

się w październiku 2001 roku, a obejmował budowę Avenida do Estádio, która łączy

przednie rondo stadionu z drogą szybkiego ruchu. Kolejny etap zakończono dopiero

w grudniu 2003 roku. W tym samym czasie dokonano również modernizacji dróg

już istniejących.

Jeżeli chodzi o prace zakontraktowane w ramach EURO 2004, do momentu

rozpoczęcia mistrzostw ukończono prace modernizacyjne dróg prowadzących

bezpośrednio do stadionu, z wyjątkiem dojazdu Guimarães–Penselo. Wspomniana

droga nie została ukończona do momentu rozpoczęcia się mistrzostw z powodu

trudności związanych z wyłączeniem Narodowego Rezerwatu Ekologicznego z tere-

nów przeznaczonych na budowę tego właśnie dojazdu18. Ostatnie prace dotyczące

dojazdów bezpośrednich do stadionu zakończono w maju 2004 roku.

Pod koniec procesu modernizacji stadionu pojawiły się rozbieżności pomiędzy

Urzędem Miasta i dyrekcją klubu Vitória Sport Clube dotyczące telebimu przewi-

dzianego i wymaganego przez UEFA przy realizacji EURO 2004. W związku z tym na

czas Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej wynajęto jeden panel, a następnie zakupiono

16Strona internetowa miasta Guimarães: http://www.cm-guimaraes.pt z dnia 15 stycznia 2010 roku. 17J. Cadima Ribeiro, José Viseu, op. cit., s. 10. 18J. Cadima Ribeiro, José Viseu, op. cit., s. 14.

102

Tabela 5.8. Wydatki związane z budową infrastruktury na EURO 2004 w Guimarães

Wykorzystanie funduszy Wartość (euro) Struktura Stadion 23 385 372 62,69% Parkingi przy stadionie 4 459 443 11,96% Dojazdy bezpośrednie 4 200 306 11,26% Zagospodarowanie przestrzenne 2 632 017 7,06% Koszty finansowe 783 330 2,10% VAT 5% 1 581 620 4,24% VAT 19% 259 487 0,70% RAZEM 37 301 575 100,00% Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Cadima Ribeiro, José Viseu, Relatório final. Avaliação do impacte económico do Euro 2004, Universidade do Minho, 30 de Novembro de 2004, s. 16.

drugi, o mniejszych rozmiarach, który miał służyć normalnemu funkcjonowaniu

Vitória Sport Clube19.

W przeciwieństwie do miasta Braga nie dokonano znaczących zmian w pro-

jekcie początkowym stadionu. Jednakże i tak koszt inwestycji zakontraktowany

przez państwo portugalskie w 2001 roku na kwotę 20 120 013 euro wzrósł w

2003 roku do poziomu 27 343 976 euro20. Natomiast wartość całej inwestycji

rozbudowy stadionu, powiązanej z nim infrastruktury, dojazdów bezpośred-

nich, przekwalifikowania urbanistycznego, kosztów finansowych i podatku

VAT niepodlegającego odliczeniu została oszacowana przez ekipę pracującą nad

tym projektem na 37 301 575 euro. Poszczególne koszty budowy infrastruktury


Podobnie jak w przypadku Bragi, w Guimarães największą część środków

przeznaczono na budowę stadionu — sięgnęła ona prawie 23,4 mln euro, co dało

62,7% wydatków inwestycyjnych. Biorąc pod uwagę również parkingi znajdu-

jące się przy stadionie, udział wydatków związanych z tą infrastrukturą sięgnął

prawie 75%.

W ramach realizowanej inwestycji wybudowano parking na 521 podziemnych

miejsc postojowych. Zgodnie z założeniem projektowym 250 z tych miejsc jest

dostępna do dyspozycji publicznej. Jednak z powodów zwyczajowych i regulacji

ruchu drogowego analizuje się przejezdność tego obiektu.

Aby pokryć zaplanowane wydatki, władze miasta wykorzystały podobnie jak

w Bradze trzy podstawowe źródła finansowania: środki własne, pożyczki bankowe

i dopłaty od państwa (tab. 5.9).

19J. Cadima Ribeiro, José Viseu, op. cit., s. 14. 20Należy podkreślić, że w pojęciu promotorów wartość zakontraktowana przez Administrację Publiczną w 2001 roku wydała się nierealna i przewidywano wzrost kosztów realizowanych inwestycji.

103

Tabela 5.9. Źródła finansowania budowy infrastruktury na EURO 2004 w Guimarães

Źródła funduszy Wartość (euro) Struktura Finansowanie własne 1 778 033 4,77% Kredyty bankowe 27 457 926 73,61% Dopłaty od państwa: PIDDAC Euro 2004 (IDP) — parkingi 5 030 003 13,48% PIDDAC-IEP — dojazdy bezpośrednie 3 035 613 8,14% RAZEM 37 301 575 100,00% Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Cadima Ribeiro, José Viseu, Relatório final. Avaliação do impacte económico do Euro 2004, Universidade do Minho, 30 de Novembro de 2004, s. 16.

Zatem podobnie jak w przypadku Bragi również w Guimarães największy

ciężar finansowania przeprowadzonych inwestycji spoczywał na władzach

lokalnych. Nie posiadały jednak one wystarczających środków na pokrycie

planowanych wydatków, zatem wykorzystały kapitały obce w formie zaciągnię-

tych pożyczek bankowych w wysokości prawie 27,5 mln euro. W związku z tym

73,61% wykorzystanych środków pochodziło w tego finansowania. Jedynie

4,77% stanowiły kapitały własne (środki własne) miasta, a 21,62% — dopłaty

publiczne od państwa.

W związku z dużym obciążeniem finansowym wynikających z potrzeb inwesty-

cji infrastrukturalnych władze miasta Guimarães zaciągnęły kredyty przedstawione

w tabeli 5.10. Urząd Miasta Guimarães zaciągnął trzy kredyty. Pierwszy z nich

otrzymał już w 2002 roku na kwotę prawie 17,5 mln euro, a dwa kolejne w 2003

roku na łączną kwotę 10 mln euro. Warunki finansowe kredytów z roku 2003 były

jednakowe.

Zgodnie z raportem Tribunal de Contas całkowita wartość pożyczek zacią-

gniętych przez urząd tego miasta wynosiła w tym okresie 81 445 423 euro, co

stanowiło 65% przyznanej mu zdolności kredytowej. Prawie 33,7% tej kwoty

Tabela 5.10. Charakterystyka kredytów udzielonych Urzędowi Miasta Guimarães

Instytucja kredytowa Wartość kredytu (euro)

Okres kredytowania (lat)

Koszty finansowe (euro)

Banco Comercial Por tuguês S.A. 5 000 000,00 20 1 789 305,89*

Banco BPI S.A. 5 000 000,00 20 1 927 891,83**

Banco Totta & Açores S.A. 17 457 926,40 20 9 263 481,49***

RAZEM 27 457 926,40 — 12 980 679,21

*Odsetki policzone na podstawie EURIBOR 6 M z dnia 16 maja 2003 r.; **odsetki policzone na podstawie EURIBOR 6 M z dnia 15 maja 2003 r.; ***odsetki policzone na podstawie EURIBOR 6 M z dnia 5 czerwca 2002 r.


104

Rycina 5.8. Zadłużenie samorządu miasta Guimarães w latach 2005–2008

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Documentos de prestação de contas, Município de Guimarães 2005, 2006, 2007 i 2008.

przeznaczono na inwestycje związane z przygotowaniem do organizacji EURO

200421.

Podobnie jak w przypadku Bragi Urząd Miasta Guimarães zaciągnął pożyczki na

okres 20 lat. W przypadku tych kredytów okresy karencji nie zbiegają się. Dokonując

zatem analizy zadłużenia za rok 2005 i kosztów jego obsługi w tym roku, należy

wziąć pod uwagę całkowitą wartość zapłaconych w tym okresie rat kapitałowych

i odsetek. Według planów miała być to kwota 2 177 682,17 euro. Porównując ją

z łącznymi wydatkami urzędu w 2005 roku, można stwierdzić, że kwota spłaty

kredytu wraz z odsetkami w 2005 roku stanowiła 1,96% wydatków miasta i 3,38%

wydatków kapitałowych.

Podobnie jak w przypadku Bragi warto przyjrzeć się obciążeniu finansowemu

budżetu miasta Guimarães, jakie wiąże się z zaciągniętymi kredytami i pożyczkami.

W tym celu na rycinie 5.8 przedstawiono zadłużenie samorządu miasta Guimarães

w latach 2005–2008.

Podobnie jak w Bradze również w Guimarães 2005 rok przyniósł wzrost

zadłużenia z tytułu kredytów i pożyczek. W badanym okresie analizowany sa-

morząd nie korzystał z żadnych kredytów krótkoterminowych. Posiadał jedynie

zobowiązania średnio- i długoterminowe z tytułu zaciągniętych pożyczek, co

zostało przedstawione na rycinie 5.8. Wartość tych zobowiązań malała od roku

2005 z poziomu 74,25 mln euro do 64,89 mln euro na koniec 2008 roku. Tylko

około 30% tej kwoty stanowiły kredyty zaciągnięte w celu budowy infrastruktury

przed EURO 2004.

21Auditorias Euro 2004, do Tribunal de Contas.

105

Rycina 5.9. Relacja kosztów finansowych do stanu zobowiązań z tytułu kredytów i pożyczek na początek roku w Guimarães


Podobnie jak w przypadku Bragi również w Guimarães koszty finansowe związane z

zaciągniętymi zobowiązaniami znacznie przewyższały kwoty zaplanowane (ryc. 5.9). W

przypadku Guimarães relacja kosztów finansowych do stanu zobowiązań z początku

danego roku wzrosła bardziej niż w Bradze. W 2005 roku wyniosła ona tylko 2,65%, a

w 2008 aż 6,36%, zatem przekraczała poziom tego wskaźnika w Bradze o 1,5 p.p.

Wraz ze wzrostem oprocentowania kredytów w kolejnych latach obciążenie

finansowe związane z ich spłatą systematycznie zwiększało się. Spowodowało to

wzrost relacji kwot płatności do wydatków ogółem miasta Guimarães z poziomu

1,68% w roku 2005 do 8,03% w roku 2008 (ryc. 5.10). Natomiast w stosunku do

wydatków kapitałowych wskaźnik ten osiągnął poziom mniejszy niż w przypadku

Bragi, gdyż nie przekroczył 16,6%.

Podsumowując, należy podkreślić, że w zmieniających się warunkach rynko-

wych koszty finansowe realizowanych inwestycji często przekraczają kwoty pla-

nowane. Dlatego też istotne jest na etapie planowania uwzględnienie ryzyka stopy

procentowej, jakie wiąże się z jej zmiennością, które może spowodować zarówno

spadek, jak i wzrost oprocentowania zaciągniętych kredytów.

5.4. Wydatki inwestycyjne i źródła ich finansowania w regionie Minho

Wiele realizowanych przez region Minho inwestycji nie było projektowanych z

myślą o organizacji w Bradze i Guimarãeas czterech meczów fazy grupowej EURO

106

Rycina 5.10. Relacja rocznych kwot płatności związanych ze spłatą zaciągniętych kredytów i pożyczek do wydatków miasta Guimarães


2004. Jednak należy podkreślić, że szereg przedsięwzięć, głównie infrastruktural-

nych, zostało przyspieszonych ze względu na przygotowania do tego wydarzenia.

Na szczególną uwagę zasługują przede wszystkim22:

— przebudowa i przyłączenie do sieci elektrycznej bocznicy kolejowej w Guimarães,

łączącej linię Minho z tym właśnie miastem w Lousado. Stacja ta została otwarta

w styczniu 2004 roku, a wartość inwestycji sięgnęła 30 mln euro;

— przebudowa/renowacja stacji kolejowych przynależących do bocznicy kole-

jowej w Guimarães, będącej częścią linii Minho, a zwłaszcza stacji końcowej

w Guimarães, gdzie od podstaw została wybudowana nowa stacja — istniejący

wcześniej budynek został przekazany Urzędowi Miasta dla celów kulturalnych;

— podwojenie i podłączenie do sieci elektrycznej bocznicy kolejowej w Bradze,

będącej częścią linii kolejowej Minho, która łączy miejscowość Nine i Bragę,

tworząc przestrzeń dla stworzenia terminala towarowego na peryferiach Bragi

(Aveleda). Inwestycja ta kosztowała 100 mln euro, tak jak i budowa linii Minho

na odcinku pomiędzy Porto i Nine;

— przebudowa/modernizacja stacji kolejowych powiązanych z liniami, o których

była mowa wcześniej. Ponadto w Bradze inwestycja ta zbiegła się z rozwojem

projektu komercyjnego — istniejący wcześniej budynek został przekazany

Urzędowi Miasta dla celów kulturalnych;


107

— budowa odcinka autostrady A11 pomiędzy Bragą i Guimarães, ukończonego

w czerwcu 2003 roku — w tym samym czasie została zamknięta obwod-

nica miejska Bragi dochodząca do autostrady A3 (autostrada Braga–Porto) i

A11;

— budowa drogi szybkiego ruchu Guimarães–Fafe, znanej jako Variante Fafe i od-

danie jej do użytku wraz z rozpoczęciem się Mistrzostw EURO 2004.

Wartość łącznych wydatków poniesionych w tym regionie w związku z budową

infrastruktury na EURO 2004 przedstawiono w tabeli 5.11.

W związku z przygotowaniami do EURO 2004 w regionie Minho przeznaczono

na budowę i modernizację infrastruktury kwotę 158 895 176 euro. Ponad 76,5%

tej kwoty wydatkowano w mieście Braga, natomiast jedynie 73,5% w Guimarães.

Jak już wspomniano wcześniej, jest to związane z budową nowego stadionu

w Bradze i tylko modernizacją dotychczasowego w Guimarães. W sprawozdaniach

dotyczących EURO 2004 w Portugalii nie wykazano udziału środków prywatnych

w finansowaniu tych inwestycji.

Należy zauważyć, że wartość inwestycji dotyczącej modernizacji parkingu

w Guimarães przewyższa wartość budowy od podstaw parkingu w Bradze. Wiąże

Tabela 5.11. Wydatki związane z budową infrastruktury na EURO 2004 w regionie Minho

Rodzaj inwestycji Braga Guimarães Minho Infrastruktura 93 635 843 27 844 815 121 480 658 Stadion 90 339 153 23 385 372 113 724 525 Parkingi 3 296 690 4 459 443 7 756 133 Dojazdy 4 110 288 4 200 306 8 310 594 Bezpośrednie 4 110 288 4 200 306 8 310 594 Inne 0 0 0 Inwestycje dodatkowe 0 0 0 Prywatne 0 0 0 Publiczne 0 0 0 Inne wydatki 23 847 470 5 256 454 29 103 924 Przekwalifikowanie miejskie/zagospodarowanie przestrzenne

17 396 989 2 632 017 20 029 006

Koszty finansowe 0 783 330 783 330 VAT 5% 5 332 866 1 581 620 6 914 486 VAT 19% 1 117 615 259 487 1 377 102 Razem wydatki 121 593 601 37 301 575 158 895 176 Udział wydatków 76,52% 23,48% 100,00% Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Cadima Ribeiro, José Viseu, Relatório final. Avaliação do impacte económico do Euro 2004, Universidade do Minho, 30 de Novembro de 2004, s. 17.

108

się to ze skalą realizowanej inwestycji, w szczególności zaś z liczbą wybudowanych

podziemnych miejsc parkingowych. W Bradze wybudowano bowiem parking pod-

ziemny na 65 miejsc parkingowych, a w Guimarães wykonano ich aż 521.

Całkowita wartość inwestycji obliczona dla stadionów i parkingów wybudo-

wanych lub zmodernizowanych w regionie Minho wyniosła zatem 121 480 658

euro, co stanowiło prawie 76,5% kosztów inwestycji w regionie zrealizowanych

w ramach przygotowań do EURO 2004. Znaczną część tych środków przeznaczono

na budowę lub modernizację stadionów (ryc. 5.11).

Analizując źródła finansowania wydatków inwestycyjnych samorządów tery-

torialnych (tab. 5.12 oraz ryc. 5.12) regionu Minho, należy podkreślić, że ponad

65% tych środków pochodziła z pożyczek i kredytów, natomiast 23% były to środki

własne tych podmiotów.

Rycina 5.11. Struktura wydatków zwi ązanych z budową infrastruktury na EURO 2004 w regionie Minho


Tabela 5.12. Źródła finansowania budowy infrastruktury na Euro 2004 w regionie Minho

Źródła finansowania Braga Guimaraes Minho Kapitały własne 35 282 113 1 778 033 37 060 146 Pożyczki bankowe 76 486 777 27 457 926 103 944 703 PIDDAC 2 342 743 8 065 616 10 408 359 PRODEP 1 246 664 0 1 246 664 FEDER 6 235 304 0 6 235 304 Razem źródła 121 593 601 37 301 575 158 895 176 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Cadima Ribeiro, José Viseu, Relatório final. Avaliação do impacte económico do Euro 2004, Universidade do Minho, 30 de Novembro de 2004, s. 17.

109

Rycina 5.12. Struktura finansowania budowy infrastruktury na EURO 2004 w regionie Minho


Warto zastanowić się, jakie były skutki realizacji EURO dla tego regionu. Czy

wydatkowane prawie 159 mln euro zwróci się, a jeżeli tak, to w jakim okresie to na-

stąpi? Tym rozważaniom poświęcony zostanie kolejny rozdział niniejszej monografii.

110

Rozdział 6

Skutki realizacji EURO 2004 dla regionu Minho-Lima

E. Mazurek-Krasodomska

6.1. Wpływ EURO 2004 na gospodarkę regionu

Wpływ gospodarczy organizacji EURO 2004 na region Minho-Lima przeanalizo-

wany został w licznych opracowaniach przygotowanych przede wszystkim przez

portugalskich pracowników naukowych. Szacowania tego wpływu dokonano na

podstawie informacji dotyczących wartości inwestycji zrealizowanych w latach

2002–2004 oraz konsumpcji turystycznej1 w ostatnim szacowanym roku, podczas

organizowanych mistrzostw. Wartości te określono dla celów statystycznych, dla

każdego regionu znajdującego się w Portugalii.

Jednak w prowadzonej w Portugalii statystyce nie wyodrębniono regionu Min-

ho. Potraktowano go łącznie z Porto. Zostały one wspólnie określone jako Region

Północny, który obejmował: Bragę, Guimarães i Porto. Również w publikacjach

Eurostat wiele danych prezentowanych jest dla całego regionu Norte obejmującego

m.in. region Minho-Lima. Zatem na potrzeby niniejszego opracowania wykorzysta-

no dane zebrane przez pracowników naukowych prowadzących badania w okresie

organizowanych mistrzostw i bezpośrednio po nich, jak również ogólnodostępne

dane Eurostat.

Aby określić bezpośrednie skutki organizacji EURO 2004 dla Regionu Północ-

nego, przyjęto, że należą do nich całkowite wydatki inwestycyjne zrealizowane

w okresie 2002–2004 oraz zysk z konsumpcji turystycznej. Całkowita wartość

inwestycji przygotowujących ten region do organizacji EURO 2004 wyniosła 444

mln euro, co stanowiło około 46% wartości inwestycji w całym kraju. Aby określić

wpływ organizacji mistrzostw na gospodarkę regionu, dla celów szacunkowych przy-

jęto, że 20% inwestycji zostało zrealizowane w 2002 roku, 60% w 2003 i pozostałe

20% w 2004 roku. Natomiast konsumpcja turystyczna przypisywana EURO 2004

1Konsumpcja turystyczna to proces zaspokajania potrzeb turystycznych w czasie wolnym poza swoim stałym miejscem zamieszkania. D. Chudy-Hyski: Determinanty konsumpcji turystycznej na obszarach poprzemysłowych na przykładzie Dąbrowy Górniczej, [w:] Dziedzictwo przemysłowe jako produkt dla turystyki i rekreacji. Doświadczenia krajowe i zagraniczne, materiały pokonferencyjne z II Międzynarodowej Konferencji Naukowo-Praktycznej pt. „Dziedzictwo przemysłowe jako nowy produkt dla turystyki i rekreacji. Doświadczenia krajowe i zagraniczne”, GWSH, Katowice 2005, s. 63–72.

111

Rycina 6.1. Bezpośrednie skutki organizacji EURO 2004 na gospodarkę Regionu Północnego Por tugalii (w mln euro)


w tym regionie według szacunków organizatorów przyniosła 20 mln euro zysku2.

Bezpośrednie skutki organizacji mistrzostw dla Regionu Północnego przedstawiono

na rycinie 6.1.

Zatem przy przyjętych założeniach bezpośredni wpływ na gospodarkę regionu

można oszacować na poziomie 88,8 mln euro w roku 2002, 266,4 mln w roku

2003 i 108,8 mln euro w roku 2004. Jak widać, największe znaczenie odegrały

tutaj środki wydatkowane ze źródeł publicznych w związku z przeprowadzanymi

inwestycjami infrastrukturalnymi, co wykazano we wcześniejszej części niniej-

szego opracowania.

Wpływ organizacji mistrzostw na gospodarkę regionu nie kończy się na jej

bezpośrednich skutkach. Według danych opracowanych po organizacji mistrzostw

uznaje się, że globalny wpływ EURO 2004 na produkcję Regionu Północnego w la-

tach 2002–2004 miał osiągnąć 914 mln euro. Najbardziej znaczące skutki można

dostrzec w branży budowlanej, która stanowiła 54% całości. Na drugim miejscu

uplasowała się produkcja wyrobów gotowych z udziałem wynoszącym 20%. W dal-

szej kolejności wymienia się usługi związane z rynkiem nieruchomości i wynajmem

oraz usługi świadczone firmom, które wyniosły 8% szacowanej kwoty. Natomiast

usługi kwaterunkowe i restauracyjne stanowiły poniżej 2% całego wpływu EURO

2004 na produkcję lokalną.

Wpływ na produkcję Regionu Północnego stanowił prawie 44% wpływu

oszacowanego dla całej Portugalii. Jego największe oddziaływanie było widoczne


112

w 2003 roku, kiedy to koncentrowała się największa część prac o charakterze bu-

dowlanym, które zgodnie z wcześniejszymi danymi stanowiły największy udział w

oszacowanym wpływie.

Często jako pozytywny skutek organizacji wydarzeń sportowych podaje się

wzrost zatrudnienia. Również przy okazji organizacji EURO 2004 w latach 2002–2004

powstało ponad 19 tys. miejsc pracy. Większość z nich, bo aż 57%, usytuowanych

było w przemyśle budowlanym. Potwierdzają to też dane Eurostat. Wybrane zmiany

zachodzące na rynku pracy w badanym okresie przedstawiono w tabeli 6.1.

W regionie Minho-Lima w latach 2001, 2002, 2004 i 2006 wzrosła liczba za-

trudnionych. Tym samym lata 2003 i 2005 wiązały się z rosnącą stopą bezrobocia.

Porównując dynamikę zatrudnienia we wszystkich branżach w Portugalii oraz

regionie Minho-Lima, warto zwrócić uwagę, że w całym badanym okresie wystąpił

ten sam kierunek zmian badanego wskaźnika. Ponadto tylko w roku 2003 dynamika

zatrudnienia w regionie Minho-Lima była wyższa niż w całej Portugalii.

Pomimo wyraźnie pozytywnej koniunktury w budownictwie związanej ze

wzrostem popytu na materiały i usługi budowlanej, a występującej w okresie

Tabela 6.1. Dynamika zatrudnienia3 w wybranych branżach w Portugalii i regionie Minho-Lima (rok poprzedni = 100)

Region 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Wszystkie branże

Por tugalia 101,65 100,98 99,29 100,30 99,94 100,76 Nor te 101,83 99,79 98,69 100,06 99,58 100,81 Minho-Lima 100,79 100,89 99,74 100,16 99,59 100,52 Budownictwo Por tugalia 97,55 103,41 95,97 98,81 97,41 99,06 Nor te 95,84 100,47 90,59 100,87 98,65 100,32 Minho-Lima 95,25 100,33 94,70 102,45 90,10 98,48 Usługi Por tugalia 103,63 101,90 100,51 102,02 101,47 101,75 Nor te 104,71 101,42 101,20 101,64 101,51 102,71 Minho-Lima 104,56 101,88 101,73 102,05 103,01 102,49 Przemysł Por tugalia 98,08 100,27 96,66 97,97 97,26 98,92 Nor te 98,70 99,09 95,05 98,31 96,82 99,13 Minho-Lima 95,82 102,86 94,44 98,74 93,75 99,85 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Eurostat (http://epp.eurostat.ec.europa.eu) z dnia 28 stycznia 2010 roku.

3Na potrzeby niniejszego opracowania za zatrudnionych przyjęto osoby zatrudnione i pracodawców, do których można zaliczyć pracujących na własny rachunek.

113

przygotowań do organizacji Mistrzostw Europy w 2004 roku, w Portugalii tylko

w 2002 roku zatrudnienie w sektorze budowlanym wzrosło. Natomiast analizując

dane dotyczące regionu Minho-Lima, w roku tym zatrudnienie w budownictwie

wzrosło nieznacznie. Istotny wzrost w tym sektorze nastąpił dopiero w 2004 roku.

Jednak kolejne lata przyniosły znaczne zmniejszenie liczby zatrudnionych w tym

sektorze, w wyniku czego na koniec badanego okresu zatrudnienie w budownictwie

w regionie Minho-Lima było ponad 17% niższe niż na początku badanego okresu.

W tym samym okresie w regionie Norte zatrudnienie spadło o ponad 12%, a w całej

Portugalii o ponad 7,5%.

Sektorem, w którym zatrudnienie wzrosło znacząco w czasie organizacji EURO

2004, ale również charakteryzującym się największą dynamiką w całym badanym

okresie, są usługi. Już w fazie przygotowań do mistrzostw rosło zapotrzebowanie

na rozbudowę infrastruktury obsługi ruchu turystycznego. W kolejnych latach

zatrudnienie w tym sektorze nie tylko systematycznie się zwiększało, ale również

jego dynamika w regionie Minho-Lima przewyższała dynamikę zatrudnienia w Por-

tugalii. Tylko w roku 2002 wskaźnik dynamiki dla regionu był nieco mniejszy niż

dla całej Portugalii.

Ostatnim z wybranych do porównania obszarów aktywności gospodarczej jest

sektor przemysłowy. W latach 2001–2006 widoczny był systematyczny spadek liczby

zatrudnionych i pracodawców w tym sektorze. Tylko w 2002 roku analizowana dy-

namika zatrudnienia przekroczyła 100. W tym samym roku tempo zmian badanego

wskaźnika ekonomicznego w regonie Minho-Lima osiągnęło poziom 2,86%, zatem

przewyższający wskaźnik dla Norte czy Portugalii. Jednak kolejne lata przyniosły

dalszy spadek zatrudnienia w tym sektorze.

Czynności produkcyjne wynikające z przygotowania i realizacji EURO 2004

wymagały wpływu wynagrodzeń o wartości 179 mln euro, z czego większość kon-

centrowała się w 2003 roku (ryc. 6.2)4.

Wskaźnikiem wykorzystywanym często w statystyce i ocenie efektywności

nakładów czynników produkcji jest wartość dodana brutto. Oznacza ona wartość

wyrobów i usług wytworzoną przez podmioty krajowe pomniejszoną o zużycie

pośrednie poniesione w związku z jej wytworzeniem5.

W przypadku globalnego wpływu EURO 2004 na wartość dodaną brutto ana-

lizowanego regionu szacuje się, że sięgnął on 335 mln euro w latach 2002–2004.

Podobnie jak w przypadku innych wielkości ekonomicznych również i tu najwięk-

sze oddziaływanie widoczne jest w 2003 roku w okresie, w którym realizowano

największe inwestycje budowlane.

4J. Cadima Ribeiro, José Viseu, op. cit., s. 19. 5Europejski System Rachunków Narodowych i Regionalnych ESA 1995, GUS, Departament Rachunków Narodowych i Finansów, Warszawa 2000.

114

Rycina 6.2. Szacunkowe rozłożenie czasowe wpływu EURO 2004 na wynagrodzenia w Regionie Północnym Portugalii (mln euro)


Podobnie jak we wcześniejszych analizach, również w tym przypadku w tabeli

6.2 zamieszczono dane dotyczące dynamiki tej wielkości ekonomicznej we wszyst-

kich i wybranych branżach w Portugalii, w regionie Norte i Minho-Lima.

Na podstawie danych przedstawionych w tabeli 6.2 można stwierdzić, że naj-

wyższa dynamika wzrostu badanej wielkości ekonomicznej wystąpiła w Portugalii

w 2001 roku. Jednak również lata 2002 i 2004 pozwolił na wzrost wartości dodanej

brutto o ponad 4%. Porównując dynamikę tego wskaźnika w Portugalii i w regionie

Rycina 6.3. Wpływ EURO 2004 na wartość dodaną brutto Regionu Północnego Portugalii (mln euro)


115

Tabela 6.2. Dynamika wartości dodanej brutto w wybranych branżach w Portugalii i regionie Minho-Lima (rok poprzedni = 100)

Region 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Wszystkie branże Por tugalia 105,89 104,37 102,31 104,02 102,44 103,66 Nor te 106,90 102,90 100,55 103,50 102,39 103,51 Minho-Lima 106,15 104,17 102,45 103,19 102,28 105,68 Rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo, rybołówstwo Por tugalia 100,75 96,37 100,02 101,56 91,72 103,13 Nor te 107,48 92,49 100,37 104,22 94,47 102,20 Minho-Lima 106,79 93,02 102,17 106,04 92,31 98,17 Górnictwo, wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę Por tugalia 103,47 102,64 100,02 101,54 98,87 103,56 Nor te 104,07 102,71 98,83 101,46 98,26 101,37 Minho-Lima 102,83 104,02 98,38 93,54 101,22 107,84 Przemysł Por tugalia 104,70 102,54 98,61 102,28 98,98 102,55 Nor te 104,55 102,68 97,37 101,63 99,11 101,48 Minho-Lima 104,32 103,48 99,04 97,42 96,95 101,95 Budownictwo Por tugalia 107,94 102,26 95,04 104,25 99,25 99,94 Nor te 106,08 102,56 92,75 102,20 101,87 101,99 Minho-Lima 106,89 102,56 100,22 103,96 90,33 91,52 Usługi Por tugalia 106,64 105,52 103,83 104,77 104,14 104,05 Nor te 108,30 103,48 102,43 104,50 104,46 104,58 Minho-Lima 108,57 105,33 104,50 106,28 105,49 107,79 Handel i naprawy, hotele, restauracje, gospodarka magazynowa, łączność Por tugalia 107,62 104,31 101,49 105,44 101,41 103,71 Nor te 108,76 100,38 98,72 105,33 104,99 102,46 Minho-Lima 111,77 102,49 100,90 107,87 109,35 114,02 Pośrednictwo finansowe, obsługa nieruchomości i przedsiębiorstw Por tugalia 105,34 104,22 105,30 103,49 104,98 106,44 Nor te 108,30 102,06 106,95 100,31 102,83 109,08 Minho-Lima 105,22 105,72 106,57 103,98 104,20 105,92 Sektor publiczny Por tugalia 106,78 107,83 104,92 105,19 106,06 102,44 Nor te 107,87 107,40 102,40 106,93 105,16 103,24 Minho-Lima 105,49 107,03 105,65 106,59 103,74 104,59 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Eurostat (http://epp.eurostat.ec.europa.eu) z dnia 28 stycznia 2010 roku.

116

Minho-Lima, nasuwa się spostrzeżenie, że poza latami 2001 i 2006 ta dynamika

w badanym regionie jest wyższa niż w przypadku całego kraju.

W latach związanych z przygotowaniem do organizacji EURO 2004 najwięk-

sza dynamika wzrostu badanej wielkości ekonomicznej wystąpiła w sektorze pu-

blicznym w związku z przeprowadzanymi inwestycjami, jak również w sektorze

pośrednictwa finansowego, obsługi nieruchomości i przedsiębiorstw. Istotnym

sektorem są również usługi, których znaczenie ciągle rośnie w badanym regionie,

czego potwierdzeniem jest dynamika wyższa niż w przypadku całej Portugalii.

W 2004 roku w regionie Minho-Lima największa dynamika wartości dodanej

brutto wystąpiła w sektorze handel i naprawy, obejmującym również usługi hote-

lowe i gastronomiczne. Zaobserwowany wskaźnik jest w tym przypadku wyższy,

niż średni w Portugalii. Kolejnymi sektorami gospodarki, które bezpośrednio

skorzystały z organizacji mistrzostw, są sektor publiczny (wzrost o 6,59%), usłu-

gi (6,28%), rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo i rybołówstwo (6,04%). Natomiast

w dwóch sektorach wystąpił spadek dynamiki wartości dodanej brutto. Należą

do nich: górnictwo, wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i

wodę oraz przemysł.

Kolejne lata przynosiły ciągły wzrost znaczenia sektora handlu i napraw, któ-

ry charakteryzował się dynamiką 109,35% w roku 2005 i 114,02% w roku 2006.

W okresie tym nastąpił również wzrost dynamiki w sektorach górnictwa i wy-

dobycia, przemysłu, usług, pośrednictwa finansowego i w sektorze publicznym.

Natomiast budownictwo od 2005 roku charakteryzuje się dynamiką poniżej 100.

W 2005 roku wartość dodana brutto wytworzona w tym sektorze spadła o 9,67%,

a w 2006 roku o kolejne 8,48%.

Przedstawione dane potwierdzają istotne znaczenie sektora budownictwa, usług i

handlu organizacji w danym regionie Mistrzostw Europy. Jednak o ile wpływ na

sektor budownictwa widoczny jest w okresie przed danym wydarzeniem sporto-

wym, to rosnąca dynamika wartości dodanej brutto wytworzonej w sektorach usług i

handlu występuje również w latach kolejnych.

Według danych INE6 Produkt Krajowy Brutto Regionu Północnego wynosił

w roku poprzedzającym przygotowania do EURO 2004, czyli w 2001, prawie 35

mld euro. Całkowity wpływ z EURO 2004 w okresie 2002–2004 stanowił zgodnie

z szacunkami 1% jednorocznego PKB regionu.

Dla porównania warto posłużyć się danymi dotyczącymi wielkości PKB wy-

tworzonego w danym regionie. Na podstawie danych Eurostat dokonano kalkulacji

dynamiki zmian wybranych wielkości w regionie Minho-Lima na tle dynamiki PKB

Portugalii. Wyniki obliczeń zaprezentowano w tabeli 6.3.

Porównując dynamikę PKB w Portugalii z dynamiką PKB w regionie Minho-Lima,

należy zwrócić uwagę na lata 2001, 2003 i 2006. Tylko w tych latach tempo zmian

6INE — Instituto Nacional de Estatística.

117

Tabela 6.3. Dynamika PKB w regionie Minho-Lima i Portugalii (rok poprzedni = 100)

Region 2001 2002 2003 2004 2005 2006

W mln euro Por tugalia 105,76 104,74 102,32 104,00 103,47 104,24 Nor te 106,78 103,19 100,56 103,40 103,43 104,09 Minho-Lima 106,03 104,47 102,46 103,08 103,32 106,27 W euro per capita Por tugalia 105,00 103,97 101,53 103,01 102,92 104,26 Nor te 106,19 102,91 100,00 102,83 102,75 103,57 Minho-Lima 105,41 103,85 102,47 102,41 102,35 106,90 W euro na mieszkańca w relacji do średniej unijnej (%) Por tugalia 101,11 100,47 100,31 99,06 99,21 98,89 Nor te 102,35 99,04 98,65 98,43 99,40 98,80 Minho-Lima 101,81 100,51 100,76 98,25 99,23 101,03 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Eurostat (http://epp.eurostat.ec.europa.eu) z dnia 28 stycznia 2010 roku.

PKB w badanym regionie było wyższe niż w całej Portugalii. Jednak wyraźnego

związku z organizacją EURO 2004 można dopatrywać się jedynie w 2003 roku, gdy

nastąpiła intensyfikacja prowadzonych prac budowlanych związanych z realizowa-

nymi inwestycjami. Dynamika PKB w regionie Minho-Lima była w tym roku wyższa

od dynamiki PKB w Portugalii o 0,14%, a w przeliczeniu na mieszkańca o 0,94%.

Natomiast 2004 rok nie przyniósł istotnych zmian w wielkości PKB tego regionu

na tle tendencji w gospodarce Portugalii. Wprawdzie dynamika PKB w Minho-Lima

wyniosła aż 103,08%, jednak dla całej Portugalii wskaźnik ten wyniósł aż 104%.

Jednak wiązało się to nie tyle z organizacją Mistrzostw Europy, co z koniunkturą

gospodarczą, gdyż na tle pozostałych krajów UE PKB Portugalii i Minho-Lima w tym

okresie w przeliczeniu na mieszkańca w relacji do średniej unijnej obniżyły się.

Na uwagę zasługuje również rok 2006, w którym nastąpiło jeszcze większe

zróżnicowanie badanych wielkości. PKB Portugalii wzrosło o 4,24%, a regionu

Minho-Lima aż o 6,27%, co spowodowało wzrost wielkości PKB tego regionu w

przeliczeniu na mieszkańca powyżej poziomu średniej unijnej. Nie można

jednak jednoznacznie stwierdzić, że jest to skutkiem organizowanych dwa lata

wcześniej mistrzostw.

Na zakończenie analizie poddano dochody gospodarstw domowych. Ich wiel-

kość wskazuje m.in. na wzrost poziomu życia tych podmiotów. Czy organizacja

EURO 2004 wpłynęła na poprawę życia ludności?

W latach 2001–2006 dochody do dyspozycji netto gospodarstw domowych

w przeliczeniu na jednego mieszkańca systematycznie rosły (ryc. 6.4). Jednak

warto zwrócić uwagę na fakt, że w regionie Norte dochody tych podmiotów są

118

Rycina 6.4. Dochody do dyspozycji netto gospodarstw domowych w Portugalii i regionie Norte w euro na mieszkańca

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat (http://epp.eurostat.ec.europa.eu) z dnia 28 stycznia 2010 roku.

niższe niż wartość średnia wyliczona dla całej Portugalii. Stanowią one 83–86%

poziomu średniego.

Ze względu na ograniczone dane udostępniane przez Eurostat analizie można

poddać tylko dochody gospodarstw domowych w regionie Norte. Niepublikowane

są dane dotyczące regionu Minho-Lima. W badanym okresie zarówno dochody do

dyspozycji netto wyrażone w euro na mieszkańca, jak i wyliczone dla wszystkich

gospodarstw domowych systematycznie rosły. Ponadto zauważalny jest wpływ

organizacji EURO na dochody tych podmiotów. Na początku badanego okresu,

w roku 2001 dochody ludności w Norte charakteryzowały się większą dynamiką

niż ten sam wskaźnik wyliczony dla całej populacji Portugalii (tab. 6.4). Jednak

kolejne dwa lata wiązały się z dynamiką powyżej 100, ale niższą w przypadku Norte

niż Portugalii. Dopiero rok 2004 był okresem przełomowym. Dynamika dochodów

gospodarstw domowych w tym regionie przewyższała dynamikę w Portugalii. Póź-

niej podobna sytuacja wystąpiła w 2006 roku. Jeżeli taka sytuacja powtórzyłaby się

w kolejnych latach, można by mówić o pozytywnym wpływie organizacji EURO

2004 dla dochodów ludności w regionie, w którym odbywają się mecze mistrzostw,

ale pod warunkiem, że organizatorzy wykorzystają w odpowiedni sposób walory

turystyczne swojego obszary i będą potrafili przyciągnąć turystów nie tylko w czasie

imprezy sportowej, ale również w kolejnych latach.

Niewątpliwie istotną korzyścią organizacji EURO jest rozbudowa infrastruktury.

Mecze w ramach Mistrzostw Europy zazwyczaj rozgrywane są w kilku miastach,

119

Tabela 6.4. Dynamika dochodów do dyspozycji netto gospodarstw domowych w Portugalii i regionie Norte (rok poprzedni = 100)

Region 2001 2002 2003 2004 2005 2006 W euro na mieszkańca Por tugalia 105,18 103,49 102,74 103,09 103,13 103,67 Nor te 105,38 101,97 101,88 103,57 102,76 104,01 W mln euro Por tugalia 105,87 104,24 103,46 103,69 103,60 104,01 Nor te 106,05 102,64 102,49 104,06 103,12 104,24 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Eurostat (http://epp.eurostat.ec.europa.eu) z dnia 28 stycznia 2010 roku.

zatem pojawia się konieczność rozbudowy istniejącej infrastruktury komunikacyjnej.

Jak już wcześniej wspomniano, w regionie Minho-Lima wiele inwestycji finanso-

wanych ze środków publicznych związanych było właśnie w rozbudową istniejącej

infrastruktury, o czym świadczą dane przedstawione w tabeli 6.5.

Region Norte obejmuje swoim obszarem około 23,1% powierzchni Portuga-

lii. Zatem na podstawie danych dotyczących infrastruktury tego regionu można

stwierdzić, że nie jest to dobrze skomunikowany jej obszar. W 2001 roku tylko

23,21% autostrad tego typu znajdowało się na terenie tego regionu, a linii kolejo-

wych 18,74%. Kolejne lata przyniosły rozbudowę infrastruktury Portugalii, która

była intensywniejsza niż w przypadku omawianego regionu. Od 2001 do 2004

roku w regionie Norte wybudowano tylko 67 km nowych autostrad, a długość linii

kolejowych się zmniejszyła. Jednak w przypadku linii kolejowych dwu- i więcej

torowych nastąpiło ich wydłużenie od 62,6 km do 116,4 km. W związku z inwe-

stycjami w tym obszarze przeprowadzanymi zarówno w Norte, jak i w Portugalii

Tabela 6.5. Wybrane informacje o infrastrukturze regionu Norte w latach 2001–2007

Rodzaj dróg 2001 2002 2003 2004 2005 2006 W km Autostrady 385 389 405 452 b.d. b.d. Linie kolejowe 527,4 482,4 485,7 524,1 516,7 516,7 Udział w infrastrukturze Portugalii (%) Autostrady 23,21 21,20 20,23 21,62 b.d. b.d. Linie kolejowe 18,74 17,22 17,24 18,48 18,20 18,20 Dynamika (rok poprzedni = 100) Autostrady 103,16 101,04 104,11 111,60 b.d. b.d. Linie kolejowe b.d. 91,47 100,68 107,91 98,59 100,00

b.d. — brak danych Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat (http://epp.eurostat.ec.europa.eu) z dnia 28 stycznia 2010 roku.

120

udział infrastruktury analizowanego regionu obniżył się w przypadku dróg do

21,62%, a linii kolejowych do 18,20%.

Należy jednak podkreślić, że największy przyrost autostrad zauważalny był w

2004 roku. W tym roku ich dynamika osiągnęła największy poziom: 111,6. W

przypadku linii kolejowych podobnie — w 2004 roku nastąpił ich przyrost o

prawie 8%.

Nasuwa się pytanie, czy efekty organizacji EURO 2012 w Gdańsku będą cho-

ciaż w części takie jak w przypadku Portugalii. Wszystko zależy między innymi od

działań marketingowych, jakie podejmą władze miasta. Sukcesem Portugalii była

sprzedaż aż 94% wszystkich biletów na mecze organizowane w ramach mistrzostw.

Zagwarantowało to nie tylko wypełnienie prawie w całości wszystkich stadionów,

ale również odpowiednie wpływy z tego tytułu i przyjazd turystów zagranicznych.

Dlatego też istotne jest dokonanie analizy wpływu organizacji mistrzostw na sektor

turystyczny, uznawany za drugi z najważniejszych obszarów oddziaływania tego

typu imprez sportowych po rozbudowie infrastruktury.

6.2. Wpływ na turystyk ę w regionie

Przyjmuje się, że najwięcej na organizacji wydarzeń sportowych zyskuje przemysł

turystyczny. Wydarzenia sportowe zawsze implikują przyjazd dużej liczby odwie-

dzających do kraju organizującego, powodując tym samym zmiany w regionalnej

tendencji turystycznej, zwłaszcza w regionach organizujących to wydarzenie.

Przed organizacją EURO 2004 Portugalczycy oczekiwali zwiększenia inwe-

stycji zagranicznych w ich kraju i zwiększenia produkcji w świecie. Pragnęli

to osiągnąć poprzez ukazanie dobrego wizerunku Portugalii. Oczekiwali efektu

natychmiastowego zwrotu poniesionych kosztów w kwocie 796 mln euro z wy-

datków poniesionych przez turystów, którzy przyjadą w związku z organizacją

Mistrzostw Europy oraz powstaniem nowych miejsc pracy. Ponadto władze Por-

tugalii oczekiwały, że w ich kraju podobnie jak w Hiszpanii wystąpi tzw. efekt

barceloński, czyli zwiększony napływ turystów, jak to się stało po igrzyskach

olimpijskich w 1992 roku w Barcelonie7.

Analiza przepływu turystycznego w regionie Braga i Guimarães została do-

konana przez zespół z Uniwersytetu w Minho. Wyniki przeprowadzonych badań

zostały przedstawione w dwóch opracowaniach: UEFA EURO 2004 Tourism Impact

Analysis8 oraz UEFA EURO 2004 Visitor Analysis9. Głównym celem, który postawili

7Wypowiedź ministra Jose Luis Arnaut, Polska Agencja Prasowa SA, „Puls Biznesu” z dnia 15 czerwca 2004 roku, www.pb.pl z dnia 25 stycznia 2010 roku. 8J. Cadima Ribeiro, J. Viseu, T. Delalande, C. Rodrigues, UEFA EURO 2004 Tourism Impact Analysis, Working Paper NIPE WP 14/2004, University of Minho, December 2004. 9J. Cadima Ribeiro, J. Viseu, T. Delalande, C. Rodrigues, UEFA EURO 2004 Visitor Analysis, Working Paper NIPE WP 15/2004, University of Minho, December 2004.

121

sobie autorzy tych publikacji, była próba odpowiedzi na kilka kluczowych pytań

związanych z przepływem turystycznym spowodowanym organizacją EURO. Wśród

najważniejszych należy wymienić:

— jaką część poniesionych wydatków infrastrukturalnych w regionie Braga/

Guimarães stanowią przychody zagranicznych turystów odwiedzających tą

część Portugalii ze względu na EURO?

— jakiej narodowości byli turyści generujący największe przychody w regionie

Braga/Guimarães?

— czy występuje korelacja pomiędzy krajem pochodzenia kibiców a planowanymi

wydatkami i długością pobytu turystów?

— jakie jest prawdopodobieństwo ponownej wizyty w regionie Braga/Guimarães

poszczególnych grup turystów odwiedzających Portugalię ze względu na EURO?

Badania miały charakter wywiadu ankietowego i zostały przeprowadzone

przed poszczególnymi meczami rozgrywanymi na stadionach: Estádio D. Afonso

Henriques w Guimarães oraz Estádio Municipal de Braga w Bradze. Warunkiem

uczestnictwa respondenta w badaniu było potwierdzenie narodowości innej niż

portugalska, wieku powyżej 14 lat oraz posiadania biletu na wybrany mecz. Takie

kryteria oznaczają, iż w prezentowanych wynikach nie zostali uwzględnieni wszy-

scy ci zagraniczni kibice, którzy przybyli do regionu Braga/Guimarães w związku

z EURO, a nie posiadali wejściówki na stadion.

Ostatecznie próba obejmowała 912 respondentów, spośród których blisko 1/3

to Duńczycy (ryc. 6.5). Dalej w kolejności największą liczbę turystów stanowili

Rycina 6.5. Charakterystyka uczestników EURO 2004 w regionie Braga/Guimarães według narodowości

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Cadima Ribeiro, J. Viseu, T. Delalande, C. Rodrigues, UEFA EURO 2004 Visitor Analysis, Working Paper NIPE WP 15/2004, University of Minho, December 2004, s. 12.

122

Tabela 6.6. Państwa rozgrywające mecze na stadionach w Bradze i Guimaraes

Państwo Estádio D. Afonso Henriques w Guimarães

Estádio Municipal de Braga w Bradze

Dania X X

Holandia – X

Włochy XX –

Bułgaria X X

Łotwa – X

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych UEFA.

obywatele: Holandii, Włoch, Bułgarii i Łotwy. Taka struktura narodowości zagra-

nicznych kibiców nie była zaskoczeniem ze względu na fakt rozgrywania meczów

na stadionach w Bradze i Guimarães przez reprezentacje piłkarskie wszystkich

pięciu wymienionych krajów (tab. 6.6). Dwie z nich — Dania i Bułgaria — jako

jedyne drużyny rozgrywały zawody na obydwu obiektach. Włosi rozegrali dwa

mecze na stadionie w Guimarães, natomiast Holendrzy i Łotysze po jednym

meczu w Bradze.

Analiza wydatków zagranicznych turystów wskazała, iż najwięcej na swój po-

byt w regionie Braga/Guimarães przeznaczyli Australijczycy — 937 euro (rys. 6.6).

Jednocześnie największe dzienne wydatki zostały zaplanowane przez Amerykanów,

którzy przeznaczali na ten cel ponad dwukrotnie więcej niż drudzy w kolejności

Australijczycy. Pomimo tego największe przychody turystyczne ogółem w regionie

Braga/Guimarães stały się udziałem Duńczyków, którzy najliczniej odwiedzili tą

część Portugalii. Wydali oni łącznie ponad 15,5 mln euro10. Na przeciwległym bie-

gunie, co nie jest zaskoczeniem, znaleźli się kibice z najmniej zamożnych państw:

Bułgarzy i Łotysze. Pierwsi szacowali przeciętne dzienne wydatki na jedyne 94

euro, drudzy łączne wydatki w regionie na 587 euro.

Wielkość dodatkowych przychodów z tytułu wzmożonego ruchu turystyczne-

go wynikającego z organizacji EURO 2004 jest przy tym szacowana na 15,44 mln

euro11. Przyjmując łączny koszt przygotowania stadionów w Bradze i Guimarães

na poziomie 158,89 mln euro, oznacza to, że wygenerowane z tytułu Mistrzostw

Europy przychody stanowią niespełna 10% ogółu wydatków infrastrukturalnych

poniesionych w tym regionie.

Szczególnie ważną determinantą wpływającą na skalę przychodów z tytułu

przepływu turystycznego jest długość pobytu kibiców w danym miejscu. W tym

względzie należy rozróżnić pierwotne i wtórne miejsce przeznaczenia. Lokalizacja

wtórna odnosi się do turystów, którzy wcześniej wizytowali inny region danego

10J. Cadima Ribeiro, J. Viseu, T. Delalande, C. Rodrigues, UEFA EURO 2004 Tourism Impact Analysis, Working Paper NIPE WP 14/2004, University of Minho, December 2004, s. 10. 11Ibidem, s. 8.

123

Rycina 6.6. Przeciętne wydatki generowane przez zagranicznych turystów w czasie pobytu w regionie Braga/ Guimaraes (euro)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Cadima Ribeiro, J. Viseu, T. Delalande, C. Rodrigues, UEFA EURO 2004 Visitor Analysis, Working Paper NIPE WP 15/2004, University of Minho, December 2004, s. 21–22.

państwa. Badania przeprowadzone w regionie Braga/Guimarães wskazują, iż tu-

ryści, którzy wybierali tą część Portugalii jako pierwotne miejsce przeznaczenia,

najczęściej decydowali się na pobyt 3–4-dniowy (tab. 6.7)12. Kibice, dla których

analizowany region był kolejnym przystankiem w ich wędrówce po Portugalii, za-

sadniczo pozostawali na tym terenie krócej — najczęściej były to pobyty 1–2-dniowe.

Wśród przesłanek, które wskazywano jako główny powód pobytu w regionie,

blisko połowa wiązała się w sposób bezpośredni z EURO 2004 (ryc. 6.7). Najczęściej

wymieniano umiejscowienie pomiędzy miastami, w których miały zostać roze-

grane interesujące przyjezdnych kibiców mecze. Wśród przyczyn niezwiązanych

bezpośrednio z Mistrzostwami Europy najczęściej, bo w ponad 11% przypadków,

wskazywano na niski koszt. W grupie pozostałych przesłanek blisko 13% respon-

dentów odpowiedziało, iż wizyta w regionie uzależniona była od decyzji podjętej

przez biuro podróży.

Należy jednak podkreślić, że w miesiącu, w którym odbywały się mistrzo-

stwa, liczba osób, które odwiedziły region Norte wzrosła o 14% w stosunku do

czerwca 2003 roku. Odnotowano tym samym zwiększenie liczby gości z zagra-

nicy o 40% i zmniejszenie liczby odwiedzin turystów z Portugalii o 3%. Nato-

12Turyści odwiedzający miasta Braga i Guimarães decydowali się na zakwaterowanie w różnych miejscach Portugalii oraz Hiszpanii.

124

Tabela 6.7. Turyści wizytujący region Braga/Guimaraes w zależności od liczby noclegów

Liczba noclegów Pierwotne miejsce przeznaczenia Wtórne miejsce przeznaczenia 0 0,6% 1,1% 1–2 18% 34,8% 3–4 18,5% 32,6% 5–6 17,9% 17,1% 7–8 13,5% 10,5% 9–10 12,8% 2,2% 11–13 7,5% 14–18 6,5% 1,7% 19–28 3,6% 29+ 1% Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Cadima Ribeiro, J. Viseu, T. Delalande, C. Rodrigues, UEFA EURO 2004 Visitor Analysis, Working Paper NIPE WP 15/2004, University of Minho, December 2004, s. 16.

Rycina 6.7. Przesłanki warunkujące pobyt turystów w regionie Braga/Guimarães


miast biorąc pod uwagę liczbę zarezerwowanych noclegów, wzrost był bardziej

znaczących i wyniósł aż 70% wśród nierezydentów, natomiast w przypadku

rezydentów nie zauważono istotnych zmian13.

Jeżeli zaś chodzi o zakwaterowanie, jakie wybierali turyści przyjeżdżający

w związku z mistrzostwami, to w czerwcu 2004 roku zaobserwowano wzrost licz-

13J. Cadima Ribeiro, José Viseu, Relatório final. Avaliação do impacte económico do Euro 2004, Universidade do Minho, 30 de Novembro de 2004, s. 21.

125

Rycina 6.8. Turyści odwiedzający region Braga/Guimarães według liczby wcześniejszych wizyt w Por tugalii


by wszystkich rodzajów noclegów w porównaniu z tym samym miesiącem roku

poprzedniego. Jednak turyści znacznie częściej wybierali motele i pensjonaty, dla

których wzrost liczby gości plasował się na poziomie odpowiednio 230% i 150%.

W przypadku zajazdów, hotelów, apartamentów i domów noclegowych także wi-

doczny był duży, jednak nie tak duży jak w przypadku kwater z niższej półki14.

EURO 2004 było magnesem przyciągającym rzeszę turystów. Znamienny jest

fakt, iż blisko 70% z nich odwiedziło Portugalię po raz pierwszy (ryc. 6.8). Oznacza

to, że wszelkie działania marketingowe powinny być nastawione na tę właśnie gru-

pę. Większość przyjezdnych pozytywnie oceniła organizację samego turnieju i była

pod wrażeniem Portugalii jako kraju gościnnego, przyjaznego i turystycznie intere-

sującego. Potwierdza to fakt, że 87% ankietowanych zadeklarowało chęć kolejnej

wizyty w Portugalii, a ponad 97% respondentów było gotowych zarekomendować

kraj najbliższym znajomym15.

Jeśli chodzi o miejsca kwaterunkowe wybierane przez turystów przyjeż-

dżających na EURO 2004, należy zauważyć, że pomimo rozgrywania meczów

w Guimarães i Bradze miejscem noclegowym było najczęściej Porto. Dane doty-

czące najpopularniejszych miejsc pobytu kibiców z Guimarães i Bragi przedsta-

wiono na rycinie 6.9.

Warto zwrócić uwagę na fakt, że gospodarze meczów, podczas których przepro-

wadzano badania, znaleźli się dopiero na drugim i trzecim miejscu wskazywanym

14Ibidem, s. 23–24. 15J. Cadima Ribeiro, J. Viseu, T. Delalande, C. Rodrigues, UEFA EURO 2004 Visitor Analysis, Working Paper NIPE WP 15/2004, University of Minho, December 2004, s. 23.

126

Rycina 6.9. Najpopularniejsze16 miejsca pobytu turystów przyjeżdżających na mecze rozgrywane w Guimarães i Bradze


przez kibiców. Natomiast jako czwartą miejscowość noclegu wskazano Vigo, miasto

położone w północno-zachodniej Hiszpanii, w regionie Galicja.

Porównując dane dotyczące wszystkich regionów Portugalii oraz miasta hisz-

pańskiej Galicji, można stwierdzić, że region Norte był najczęściej wybieranym

miejscem pobytu dla kibiców, wśród których przeprowadzono ankietę (ryc. 6.10).

Podobnie jak w przypadku miejscowości pobytu, również analiza regionów

wykazała duże zainteresowanie noclegami w Galicji. Fakt, że region ten był często

wybierany jako miejsce noclegowe, jest uzasadniony jego dużą wydajnością hote-

lową, bliskością geograficzną oraz agresywną polityką konkurencyjności17.

Nasuwa się również pytanie dotyczące przyczyn wyboru konkretnego miejsca

noclegowego przez turystów przyjeżdżających na organizowaną imprezę sportową.

Na to pytanie również odpowiedzieli ankietowani. Ich odpowiedzi przedstawiono

na rycinie 6.11.

Kibice przyjeżdżający w miejsce rozgrywanych meczów najczęściej kierują się

odległością miejsca noclegowego od stadionów oraz wyborem dokonanym przez

biuro podróży. Znajomość tych determinant decyzji turystów wpływa na racjonal-

ne decyzje organizatorów, którzy poprzez odpowiednią strategię mogą kierować

dokonywanymi przez nich wyborami.

16Za najpopularniejsze miejsca popytu turystów przyjęto miejscowości wybrane przez co najmniej 2% badanych. 17J. Cadima Ribeiro, José Viseu, Relatório final. Avaliação do impacte económico do Euro 2004, Universidade do Minho, 30 de Novembro de 2004, s. 38.

127

Rycina 6.10. Miejsca pobytu turystów przyjeżdżających na mecze rozgrywane w Guimarães i Bradze według regionów


Rycina 6.11. Przyczyny wyboru miejsca noclegowego przez turystów przyjeżdżających na mecze rozgrywane w Guimarães i Bradze


Przedstawiona powyżej analiza ruchu turystycznego dotyczy tylko okresu,

w którym odbywały się mecze w ramach EURO 2004. Tymczasem skutki organiza-

cji tej imprezy sportowej na usługi turystyczne w regionie Minho-Lima widoczne

128

są również w kolejnych latach. Należy do nich także zwiększenie bazy hotelowej

oraz rosnący ruch turystyczny. W tabeli 6.8 przedstawiono podstawowe informacje

dotyczące bazy hotelowej dostępnej dla turystów w regionie Minho-Lima i całym

Regionie Północnym. Analiza została przeprowadzona w trzech obszarach: miejsca

zakwaterowania turystycznego, liczby pokoi oraz miejsc noclegowych.

W okresie od końca 2001 roku do 2004 roku o ponad 50% wzrosła liczba

miejsc zakwaterowania turystycznego w regionie Minho-Lima: z 42 do 64. Na

uwagę zasługuje fakt, że największy wzrost nastąpił w 2002 roku, a więc w okresie

przygotowawczym do mistrzostw, jak również w 2007 roku. Istotnemu rozwojowi

bazy hotelowej towarzyszyło także zwiększenie liczby pokojów dla turystów. Na

koniec 2001 roku było ich w tym regionie tylko 1254, a na koniec 2008 roku aż

1941. Porównując dane dotyczące dynamiki wynajmowania tych pokojów, warto

podkreślić, że tylko w 2001 roku osiągnęła ona poziom poniżej 100. Od roku

2002, w którym osiągnęła poziom 119,94, zawsze wskazywała na rozwój bazy

noclegowej.

Tabela 6.8. Baza noclegowa regionu Norte i Minho-Lima w latach 2001–2008

Wyszczególnienie 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Miejsca zakwaterowania turystycznego

Minho-Lima (szt.) 42 57 58 58 61 60 63 64 Nor te (szt.) 392 436 435 435 450 452 461 465 Minho-Lima (rok poprzedni = 100)

91,30 135,71 101,75 100,00 105,17 98,36 105,00 101,59

Nor te (rok poprzedni = 100)

99,75 111,22 99,77 100,00 103,45 100,44 101,99 100,87

Pokoje (sypialnie) Minho-Lima (szt.) 1254 1504 1561 1575 1728 1826 1889 1941 Nor te (szt.) 13 776 15 077 15 303 15 424 16 607 17 155 17 376 17 910 Minho-Lima (rok poprzedni =100)

96,61 119,94 103,79 100,90 109,71 105,67 103,45 102,75

Nor te (rok poprzedni =100)

99,16 109,44 101,50 100,79 107,67 103,30 101,29 103,07

Miejsca noclegowe Minho-Lima (szt.) 2596 3192 3285 3269 3622 3733 4057 4989 Nor te (szt.) 29 523 31 308 31 846 32 184 34 631 35 504 36 421 38 817 Minho-Lima (rok poprzedni = 100)

95,93 122,96 102,91 99,51 110,80 103,06 108,68 122,97

Nor te (rok poprzedni = 100)

102,41 106,05 101,72 101,06 107,60 102,52 102,58 106,58

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat (http://epp.eurostat.ec.europa.eu) z dnia 28 stycznia 2010 roku.

129

Tabela 6.9. Noclegi udzielone w regionie Norte

Wyszczegól- nienie

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Noclegi udzielone (tys.) Rezydentom 2719 3084 3046 2859 3244 3358 3424 3245 Nierezydentom 1434 1568 1459 1571 1520 1778 2033 2108 Razem 4153 4652 4505 4430 4764 5136 5457 5353 Dynamika noclegów udzielonych Rezydentom 90,72 113,44 98,75 93,86 113,47 103,52 101,97 94,77 Nierezydentom 103,02 109,36 93,06 107,65 96,75 117,00 114,28 103,73 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat (http://epp.eurostat.ec.europa.eu) z dnia 28 stycznia 2010 roku.

Podobnie liczba miejsc noclegowych w pierwszych 4 latach analizowanego

okresu wzrosła w regionie Minho-Lima z 2,6 tys. do 3,3 tys. Ponadto kolejne lata

przyniosły dalszy rozwój bazy hotelowej. Na koniec 2008 roku dla turystów do-

stępnych było już prawie 5 tys. miejsc do spania. Największa dynamika ich wynaj-

mowania wystąpiła w latach 2002, 2005 i 2008. Zatem inwestycje prywatne w tym

obszarze nie kumulowały się jedynie w okresie przed mistrzostwami, ale również

w kolejnych latach. Takie inwestycje przeprowadza się tylko wówczas, gdy inwe-

storzy dostrzegają rosnący popyt na usługi turystyczne bądź wzrost cen tych usług.

Podobne, choć już nie tak intensywne zwiększenie liczby miejsc noclegowych

można było zauwazyć w całym regionie Norte. Było to spowodowane, podobnie jak

w przypadku regionu Minho-Lima, wzrostem popytu na usługi hotelowe, o czym

świadczą dane przedstawione w tabeli 6.9.

W latach 2001–2008 liczba nocy spędzonych przez rezydentów i nierezydentów

w hotelach i innych miejscach noclegowych w regionie Norte zwiększyła się z 4,2

mln do 5,4 mln, zatem prawie o 30%. Największą dynamiką wzrostu charakteryzo-

wała się liczba nocy spędzonych w tym regionie przez nierezydentów. W badanym

okresie wzrosła ona o 47%. Dynamika ta była największa w latach 2006 i 2007.

Jednak bezpośrednio po organizacji mistrzostw w 2005 roku nastąpił spadek licz-

by nocy spędzonych w tym regionie przez nierezydentów. W tym samym okresie

liczba nocy spędzonych w regionie Norte przez rezydentów wzrosła o niecałe 20%.

Rosnące wykorzystanie bazy turystycznej regionu było możliwe dzięki poprawie

połączeń komunikacyjnych oraz dobrze rozwiniętej infrastrukturze turystycznej.

Należy podkreślić, że trudno jest jeszcze dziś jednoznacznie ocenić długookreso-

we skutki inwestycji realizowanych w regionie Minho. Jednak na podstawie zebra-

nych danych można stwierdzić, że w obszarze usług turystycznych zauważalny jest

rosnący popyt na nie. Niewątpliwie wpłynęła na to organizacja Mistrzostw Europy

w 2004 roku wsparta bardzo dobrą akcją promocyjną Portugalii. Należy liczyć na

to, że podobne skutki będą widoczne również w Polsce.

130

Pojawia się jednak pytanie, dotyczące zarówno Polski, jak i Portugalii. Czy

poniesione w okresie przed mistrzostwami nakłady zwrócą się i w jakim czasie?

Niestety odpowiedź nie jest optymistyczna. Świadczy o tym fakt, że nakłady ponie-

sione przez Portugalię przed 2004 rokiem nie zwróciły się w sposób wystarczający.

Co więcej, obiekty powstałe na potrzeby Mistrzostw Europy wymagają w kolejnych

latach dofinansowania ze środków publicznych, gdyż ich utrzymanie przewyższa

możliwości generowania przychodów. W związku z tym planowane są nawet re-

dukcje pracowników czy też rozważa się możliwość ich rozbudowy, aby umożliwi ć

organizację Mistrzostw Świata18. Ponadto ekolodzy w Portugalii zaniepokojeni są

ogromnym zużyciem energii elektrycznej i wody na tych stadionach19. Zatem warto

przeanalizować również efekty organizacji Mistrzostw Europy w obszarze ochrony

środowiska.

18Braga: Obra de arte que custa seis milhões per ano, http://www.publico.pt/Local/retratos-dos-estadios-do-europeu_1412649 z dnia 26 lutego 2010 roku. 19Energias insustentáveis (z dnia 21 kwietnia 2008 r.), strona internetowa, stowarzyszenie ochrony środowiska w Portugalii: www. geota.pt z dnia 26 lutego 2010 roku.

131

Rozdział 7

Unormowania prawne ochrony środowiska naturalnego w Portugalii a działania

przedsiębiorców związane z EURO 2004

M. Szpakowska, W. Szpakowski

7.1. Zagadnienia wprowadzające

Portugalia to kraj najdalej wysunięty na zachód Europy. Członkiem Unii Europej-

skiej została 1 stycznia 1986 roku. Finały Mistrzostw Europy odbyły się w Portugalii

w 2004 roku, czyli po 18 latach od wstąpienia w struktury europejskie. Polska stała

się członkiem UE w 2004 i po 8 latach zorganizuje Mistrzostwa Europy. W chwili

organizacji turnieju finałowego Mistrzostw Europy Portugalia, podobnie jak Pol-

ska, była uboższym członkiem Unii Europejskiej. Chociaż Portugalia samodzielnie

zorganizowała te mistrzostwa, wydaje się jednak, że ze względu na porównywalny

status materialny obu krajów jej doświadczenia mogą być bardzo pomocne przy

organizacji EURO 2012 w Polsce.

Należy jednak dodać, że przewagą Portugalii w stosunku do naszego kraju

była organizacja ostatniej w XX wieku wystawy światowej Expo w 1998 roku

w Lizbonie. Dzięki tej jednej z największych światowych imprez Portugalia

znacznie poprawiła bazę hotelową, a także infrastrukturę drogową, kolejową

oraz lotniczą. Stąd przygotowania do EURO 2004 rozpoczęła ze znacznie wyż-

szego pułapu niż Polska przygotowania do turnieju finałowego EURO 2012.

Inną różnicą jest fakt, że mistrzostwa EURO 2012 organizowane są przez dwa

kraje: Polskę i Ukrainę. Ostateczny sukces lub porażka imprezy zależy więc nie

tylko od jednego kraju.

Mecze finałowe EURO 2004 rozgrywane były na dziesięciu stadionach pił-

karskich w ośmiu miastach: Aveiro, Braga, Combra, Guimarães, Faro/Lole, Leiria,

Porto i Lizbona (ryc. 7.1). Porto i Lizbona posiadały po dwa stadiony, na których

można było rozgrywać mecze piłkarskie. Z założenia tej pracy doświadczenia z re-

gionu Minho, leżącego na północy Portugalii, w którym rozgrywane były mecze na

stadionach w Bradze i Guimarães, mają być wykorzystane przy organizacji EURO

2012 w Gdańsku.

132

Rycina 7.1. Położenie miast portugalskich, w których rozgrywano mecze finałowe EURO 2004 na tle infrastruktury drogowej

Źródło: http://www.geography.org.uk/download/REthemeeuro2004tables.doc. z 10 listopada 2009 roku.

Region Minho zamieszkuje około 800 tys. mieszkańców. Cechuje się on wy-

stępowaniem obszaru wyżynnego o wysokościach terenu do około 1500 m n.p.m.

Dojazd z miasta Porto, w którym zlokalizowane jest lotnisko oraz morski port

pasażerski, do Guimarães i Bragi odbywa się siecią autostrad i dwupasmowych

dróg krajowych.

Ruch lotniczy dla turystów i kibiców w czasie Mistrzostw Europy 2004 zapew-

niały dwa lotniska (Porto i Lizbona). Kibice dodatkowo napływali drogą morską

oraz lądową przez terytorium Hiszpanii. Dojazd od Porto odbywał się autostradą

A3 (Porto–Braga) i A7 (Esposende Guimarães). Z terytorium Hiszpanii od strony

północnej dojazd jest możliwy autostradą A3 (Vigo–Braga). Braga i Guimarães są

również ze sobą połączone autostradą A11 przechodząca w A28. Z tego widać, że

dojazd kibiców na stadiony w miastach Braga i Guimarães nie stanowił znaczącego

problemu. Nie trzeba było budować nowych autostrad. Jedynie zmodernizowano

drogę Porto–Braga–Santiago de Compostella–La Coruna, podnosząc jej rangę do

autostrady.

133

Wystarczająca była baza hotelowa, dokonano jedynie modernizacji lub odnowy

budynków lub innych zmian w infrastrukturze. Działania takie nie powodowały

znaczącego skażenia środowiska naturalnego.

Stadion w Guimarães wymagał jedynie modernizacji, natomiast stadion Braga

został wybudowany od podstaw (rozdział 1). Problemy z ochroną środowiska to hałas

związany z pracami budowlanymi i zanieczyszczenie powietrza wynikające z nad-

miernego transportu materiałów skalnych wywożonych z terenu budowy stadionu

w Bradze. Inne inwestycje realizowane przed EURO 2004 miały również określony

wpływ na środowisko naturalne. Przybyło dużo turystów — kibiców i liczba osób

przebywających w regionie Minho w ciągu dwóch tygodni znacznie wzrosła.

Jak wpłynęło na środowisko naturalne przebywanie wielu osób w jednym

miejscu, przemieszczanie się kibiców — turystów w jednym czasie? Czy władze

lokalne poradziły sobie z dużą ilością wytworzonych odpadów i ze znaczniejszym

niż zwykle zużyciem wody oraz z dużą ilością wyprodukowanych ścieków w trak-

cie EURO 2004? Czy modernizacja stadionu w Guimarães oraz budowa stadionu

w Bradze nie powodowały utrudnień dla mieszkańców okolic aren związanych

z nadmiernym transportem i przekroczeniem norm hałasu? Inne zagadnienia do

rozważenia dotyczą zgodności działań przedsiębiorców przed i w trakcie EURO

2004 z portugalskimi unormowaniami prawnymi ochrony środowiska naturalnego.

W rozdziale tym omówiono portugalskie unormowania prawne ochrony śro-

dowiska naturalnego. Prawa te są zharmonizowane z prawami unijnymi, gdyż

Portugalia jak każdy nowy członek UE zobowiązała się do przyjęcia prawa unijnego

w całości. Wymagało to dostosowania swoich unormowań prawnych do unijnych

dyrektyw1.

Innym ważnym zagadnieniem jest sposób realizacji zadań związanych z ochroną

środowiska. Wiadomo, że współpraca sektora państwowego i prywatnego w ramach

partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP) może być istotnym czynnikiem uspraw-

niającym realizację podjętych zadań. Zostaną zatem przedstawione przypadki takiej

współpracy przy organizacji EURO 2012 w zakresie usług komunalnych.

7.2. Polityka środowiskowa Por tugalii

Zasady polityki środowiska naturalnego w Portugalii ujęte są w Konstytucji Por-

tugalii2 ogłoszonej w 1976 roku. Jest tam zapis, że jednym z praw człowieka jest

prawo do życia w nieskażonym środowisku naturalnym. Władze publiczne państwa

prowadzą politykę zapewniającą obywatelom bezpieczeństwo ekologiczne. Gene-

ralne zasady, główne regulacje, a także instrumenty polityki środowiskowej ujęte

1S.R. Nunes, R.S. Martins, ICLG TO ENVIRONMENT LAW 2008, www.ICLG.CO.UK z dnia 13 listopada 2009 roku. 2Konstytucja Portugalii z 1976 roku.

134

są w podstawowym portugalskim prawie środowiskowym z 1987 roku3, będącym

odpowiednikiem ustawy Prawo Ochrony Środowiska (POŚ)4 w Polsce. W portugal-

skiej ustawie środowiskowej uwzględniono niektóre dyrektywy Unii Europejskiej,

na przykład z 1985 roku5.

Do najważniejszych zasad polityki środowiskowej należą:

— zasada prewencji (eliminowanie lub redukowanie skutków zanieczyszczenia

środowiska przez tego, którego działalność spowodowała negatywny wpływ na

środowisko);

— zasada zrównoważonego rozwoju;

— ustalanie najbardziej odpowiedniego poziomu interwencji — środki ochrony

środowiska powinny być stosowane odpowiednio do rodzaju zanieczyszczenia;

— zasada przezorności polegająca na działaniach zapobiegawczych przez różne

grupy społeczne;

— zasada „zanieczyszczający płaci za szkody”6, czyli podmiot, który wpłynął

negatywnie na środowisko ponosi koszty usunięcia skutków zanieczyszczenia,

a także koszty zapobiegania zanieczyszczeniu;

— międzynarodowa współpraca w ochronie środowiska naturalnego oraz ustalanie

najbardziej odpowiedniego poziomu interwencji.

Inną ważną zasadą działania administracji publicznej jest zapewnienie każde-

mu obywatelowi dostępu do informacji o stanie środowiska, w tym do raportów

o monitoringu badań zanieczyszczeń wszystkich ośrodków środowiska (powietrze,

gleba, woda). Zasada ta jest ujęta w portugalskiej ustawie7 gwarantującej taki dostęp

wszystkim mieszkańcom Portugalii.

Polityka wspólnoty opiera się na szeregu zasad, które zawarte są w unormo-

waniach prawnych poszczególnych państw członkowskich. Należy wspomnieć o

zasadzie stosowania działań zapobiegawczych (zapobieganie zanieczyszczeń,

recycling, zintegrowane podejście). Podmioty korzystające ze środowiska natu-

ralnego powinny dołożyć należytej staranności w celu właściwej oceny skutków

swojej działalności. Działalność powinna być tak prowadzona, aby nie naruszała

równowagi ekologicznej. Podejście takie wymaga podniesienia poziomu wiedzy

naukowej kierownictwa firm, personelu, a także każdego obywatela, gdyż ochrona

środowiska jest obowiązkiem każdego człowieka. W tym zakresie każde państwo

członkowskie powinno znaleźć środki na edukację obywateli.

Unia Europejska uważa, że działania w jednym państwie członkowskim nie

powinny powodować pogorszenia stanu środowiska w innym państwie. Ponadto

3Portuguese Environmental Main Act — Law n. 11/87, 7th April 1987 (EML). 4Ustawa Prawo Ochrony Środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU z 2008 r. Nr 25, poz. 150, z późn. zm. DzU z 2008 r. Nr 111, poz. 708, Nr 138, poz. 865, Nr 154, poz. 958, Nr 171, poz. 1056, Nr 199, poz. 1227, Nr 223, poz. 1464 i Nr 227, poz. 1505). 5Dyrektywa Unii Europejskiej 85/337/CEE. 6Polluter pays principle. 7Ustawa 19/2006 z dnia 2 czerwca 2006 roku.

135

wszystkie państwa członkowskie powinny w swojej polityce ekologicznej uwzględ-

niać interesy państw rozwijających się w zakresie ochrony środowiska naturalnego.

Bardzo ważną zasadą UE jest zasada subsydiarności, na podstawie której Wspól-

nota podejmuje działania tylko wtedy, gdy z uwagi na ich skalę i skutki będą one

lepiej realizowane przez nią niż przez państwa członkowskie. Krajowe programy

dotyczące środowiska powinny być koordynowane na podstawie wspólnych dłu-

goterminowych programów, a krajowa polityka ekologiczna powinna być harmo-

nizowana w ramach Wspólnot Europejskich.

Należy wspomnieć też o zasadzie BAT8, która wymusza w każdym państwie

członkowskim zastosowania takich metod działania, rozwiązań organizacyjnych,

urządzeń technicznych, które najlepiej redukują i unieszkodliwiają zanieczyszczenia

środowiska bez nadmiernych kosztów.

Portugalia tak jak inne państwa Unii Europejskiej ratyfikowała Protokół z Kioto9, w

którym zawarty jest Narodowy Program Zmian Klimatycznych10 określający po-

litykę w sprawie redukcji emisji gazów cieplarnianych. Przedsiębiorstwa znacząco

emitujące gazy cieplarniane objęte są narodowym planem emisji tych gazów na lata

2008–201211. Konieczność stosowania się do postanowień w tym zakresie znacząco

ogranicza działalność przedsiębiorstw.

Portugalskie uregulowania prawne dotyczące ochrony środowiska naturalnego,

podobnie jak i polskie odpowiedniki, są ciągle nowelizowane. Poprawki dotyczą

Prawa Planowania Urbanistycznego, gdyż rozbudowa miast ma bardzo duży wpływ

na środowisko naturalne12. Nowe prawodawstwo dotyczy hałasu13, podatków

środowiskowych uwzględniających dyrektywy unijne14. Prawo ustalające reguły

zapobiegania poważnym wypadkom15 z udziałem substancji niebezpiecznych

wymagało wdrożenia innej bardzo ważnej dyrektywy unijnej16.

Ochrona przyrody

Budowa nowych obiektów, modernizacja stadionów i innej infrastruktury przed

EURO 2004 wymagała zgodności prowadzonych działań z unormowaniami doty-

czącymi ochrony środowiska. Jednym z ważnych zagadnień są szkody poczynione

w przyrodzie, a w szczególności w zieleni miejskiej przy wykonywaniu różnego

rodzaju robót budowlanych. Przy zmianie infrastruktury (np. nowe drogi, parkin-

8BAT — Best Available Technology. 9Konferencja Kioto odbyła się w grudniu 1997 roku w celu osiągnięcia porozumienia co do traktatu, który domagałby się od uprzemysłowionej części świata zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych. 10National Program for the Climate Changes (PNAC). 11National Plan for Emission Permits (PNALE). 12DL 316/2007, Law 60/2007. 13General Noise Regulation (DL 9/2007). 14Environmental assessment law (DL 232/2007) transposed Directives 2001/42/CE and 2003/35/CE. 15DL 254/2007. 162003/105/CE, zastąpiła dyrektywę 96/82/CE z 9 grudnia 1996 roku dotyczącą SEVESO II.

136

gi) konieczne jest usuwanie drzew i innych form zieleni miejskiej. Postępowanie

w takich przypadkach zawarte jest w ustawie o ochronie przyrody17. Na terenie

Portugalii, tak jak i w innych państwach członkowskich, obowiązuje Europejska

Sieć Ekologiczna Natura 2000. Jest to system ochrony zagrożonych składników

różnorodności biologicznej kontynentu europejskiego, wdrażany od 1992 roku w

sposób spójny pod względem metodycznym i organizacyjnym na terytorium

wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej.

Celem utworzenia sieci Natura 2000 jest zachowanie zagrożonych wyginięciem

siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt w skali Europy, ale też

typowych, wciąż jeszcze powszechnie występujących siedlisk przyrodniczych,

charakterystycznych dla dziewięciu regionów biogeograficznych (tj. alpejskiego,

atlantyckiego, borealnego, kontynentalnego, panońskiego, makaronezyjskiego,

śródziemnomorskiego, stepowego i czarnomorskiego)18. Dla każdego kraju określa

się listę referencyjną siedlisk przyrodniczych i gatunków, dla których należy utwo-

rzyć obszary Natura 2000 w podziale na regiony biogeograficzne. Sieć Natura 2000

tworzą dwa typy obszarów: obszary specjalnej ochrony ptaków (SPA) oraz specjalne

obszary ochrony siedlisk (SCI).

Podstawą prawną tworzenia sieci Natura 2000 są dwie dyrektywy unijne, Jed-

na z nich, zwana ptasią19, dotyczy ochrony dzikich ptaków. Druga z nich, zwana

siedliskową20, dotyczy ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory.

Na terytorium Portugalii znajduje się 29 obszarów SPA sklasyfikowanych i

2 obszary SPA niesklasyfikowane (Monchique i Caldeirão) oraz 60 specjalnych

obszarów ochrony siedlisk (SCI). Sklasyfikowane obszary chronione wchodzące

w skład sieci stanowią około 20,5% całego terytorium Portugalii.

Wyróżnia się kilka form przyrody występujących na terytorium Portugalii21.

Najwyższą formą przyrody są parki narodowe. Jest to obszar powyżej 1000 ha,

chroniony ze względu na wartości naukowe, przyrodnicze, społeczne, kulturowe.

Drugą formą są rezerwaty przyrody, w którym ekosystemy, siedliska przyrodni-

cze, gatunki roślin i zwierząt są zachowane w stanie naturalnym. Zakres ochrony jest

taki sam jak w parku narodowym, lecz nie ma ograniczeń co do wielkości obszarów.

Kolejną formą jest park krajobrazowy. Jest to obszar chroniony ze względu na

wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe. Grunty rolne i leśne są gospodarczo

wykorzystane.

Następną formą jest obszar chronionego krajobrazu obejmujący wyróżniające się

tereny o zróżnicowanych ekosystemach. Są to często korytarze ekologiczne wiążące

17Portuguese Environmental Act — Law no. 11/87, 7th April 1987. 18Nature 2000 Network. 19Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku. 20Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku. 21http://portal.icnb.pt/ICNPortal/vEN2007/Homepage.htm Instituto da Conservação da Natureza z dnia 13 stycznia 2010 roku.

137

w sieć rozproszone obszary chronione. Obszar taki charakteryzuje się walorami

turystyczno-wypoczynkowymi.

Mniejszą formą ochrony przyrody są pomniki przyrody. Są to pojedyncze twory

przyrody żywej lub nieożywionej, charakteryzujące się indywidualnymi cechami

wyróżniającymi je wśród innych tworów (np. stare drzewa, wodospady, skałki,

głazy narzutowe, jaskinie).

Zmiany w infrastrukturze związane z zagospodarowaniem terenu, a w szczegól-

ności budowa nowych odcinków dróg w Portugalii, muszą uwzględniać Portugalską

Sieć Natura 2000.

Odpady

Odpady w świetle prawa portugalskiego ochrony środowiska22 oraz dyrektyw

unijnych23 są zdefiniowane jako każda substancja lub przedmiot, której posiadacz

pozbywa się, zamierza się pozbyć lub do jej pozbycia się jest zobowiązany. Wyróż-

nia się różne rodzaje odpadów: komunalne, przemysłowe, mineralne (wśród nich

obojętne, organiczne, niebezpieczne).

Postępowanie z odpadami (utylizacja, przechowywanie i składowanie) jest ujęte

w portugalskiej ustawie o odpadach24. Producenci mogą przechowywać odpady

w krótkim terminie (do roku). Przechowywanie w dłuższym terminie wymaga

pozwolenia wydanego przez odpowiednie urzędy25. Producenci odpadów są odpo-

wiedzialni za postępowanie z nimi aż do końcowego etapu, jakim jest składowanie

lub spalanie. Bardzo ważnym etapem w postępowaniu z odpadami jest recycling.

We wszystkich krajach unijnych, a więc i w Portugalii składowane mogą być tylko

te odpady, które nie nadają się już do odzysku.

Według portugalskiego prawa ochrony środowiska są trzy formy odpowie-

dzialności za skażenie środowiska naturalnego: administracyjna, cywilna i karna.

W świetle tej ostatniej odpowiedzialności za zanieczyszczenie środowiska produ-

cenci i inni przedsiębiorcy mogą być ukarani więzieniem od 3 do 8 lat. W przy-

padku zagrożenia życia spowodowanego pożarem, eksplozją, emisją toksycznych

gazów kara może wynosić od 3 do 10 lat. Spowodowanie zagrożenia dla otoczenia

promieniowaniem radioaktywnym może skutkować karą do 15 lat. Szkody w faunie i

florze oraz w naturalnych siedliskach też karane są pozbawieniem wolności (do 3

lat). Jeśli dobrowolnie usunie się szkody, to kara może być anulowana26.

Odpowiedzialność administracyjna skutkuje zakazami działania, utratą mienia, a

nawet cofnięciem pozwolenia na działalność szkodzącą środowisku naturalnemu.

22Decree-Law 178/2006 of September 5. 23Dyrektywa EEC/2006/12 I EEC/91/689. 24Decree-Law 178/2006 5th September on waste management. 25Regulation number 1023/2006 of September 20. 26S.R. Nunes, R.S. Martins, Portugal, ICLG To: Environment Law 2008, Barrocas Sarmento Neves, www.barrocas.pt z dnia 22 listopada 2009 roku.

138

Odpowiedzialność cywilna wyraża konieczność ochrony środowiska jako dobra

wspólnego i pozwala na poszukanie sposobu kompensacji szkód poczynionych

środowisku naturalnemu.

W prawie portugalskim za zanieczyszczenie środowiska odpowiada kierownic-

two przedsiębiorstwa z dyrektorem na czele. Korporacje też mogą ponosić skutki

zanieczyszczenia środowiska na drodze administracyjnej i prawnej.

Zanieczyszczenie wód podziemnych i gleby też jest karane zgodnie z prawem

portugalskim. Za składowanie odpadów niezgodne z unormowaniami prawnymi

(np. na nielegalnych wysypiskach) odpowiada w pełni producent odpadów, który

może ponieść odpowiednie sankcje karne. Postępowanie jest zgodne z jedną z naj-

ważniejszych zasad ochrony środowiska naturalnego „zanieczyszczający płaci”,

która zapisana jest w głównej ustawie portugalskiej dotyczącej ochrony środowiska

naturalnego27.

Przedsiębiorstwa działające na obszarze Portugalii, których działalność może

negatywnie wpływać na środowisko naturalne, muszą starać się o odpowiednie

pozwolenie. Procedura mająca na celu uzyskanie takiego pozwolenia regulowana

jest ustawą portugalską28 opartą na dyrektywie unijnej Integrated Pollution Preven-

tion and Control (IPPC)29. W dyrektywie tej wprowadza się konieczność uzyskania

pozwolenia zintegrowanego w przypadku produkowania odpadów niebezpiecznych

w ilości 1 tony rocznie lub 5 tys. ton rocznie innych odpadów. Najważniejszą spra-

wą jest konieczność ewidencji odpadów w poszczególnych przedsiębiorstwach.

W aneksie I tej dyrektywy wymienione są działania firm, które muszą obowiązkowo

uzyskać takie pozwolenie. Są to działania przedsiębiorstw przemysłu chemicznego,

energetycznego, a także firm zaangażowanych w gospodarkę odpadami i wodno-

ściekową.

Przedsiębiorstwa, których działalność szczególnie silnie zanieczyszcza środo-

wisko naturalne poprzez produkowanie lub magazynowanie odpadów szczególnie

niebezpiecznych, muszą mieć opracowane środki zaradcze na wypadek poważnej

awarii lub katastrofy (niekontrolowana emisja, pożar, eksplozja)30. Przedsiębiorstwa

obowiązane są do opracowania i wdrożenia systemu bezpieczeństwa, do opraco-

wania programu zapobiegającemu poważnym awariom przemysłowym.

Portugalskie unormowania prawne w tym zakresie są zgodne z dyrektywą Se-

veso II w sprawie kontroli zagrożeń poważnymi wypadkami z udziałem substancji

niebezpiecznych31. Jej celem jest zapobieganie poważnym wypadkom z udziałem

substancji niebezpiecznych i ograniczanie skutków takich zdarzeń dla człowieka i

środowiska. W załączniku tej dyrektywy znajduje się lista substancji podlegają-

27Portuguese Environmental Act — Law no. 11/87, 7th April 1987. 28Decree-Law 194/2000. 29Council Directive of 24th September 1996, 96/61/EC. 30Decree — Law 164/2001. 31Dyrektywa Rady nr 96/82/CE z dnia 9 grudnia 1996 r. zastąpiła Dyrektywę nr 501/82.

139

cych przepisom. Jednostki posiadające znaczne ilości substancji niebezpiecznych

muszą o tym fakcie powiadomić odpowiednie jednostki samorządu terytorialnego.

W świetle portugalskich unormowań prawnych (także unijnych) wystąpienie

poważnego wypadku z udziałem substancji niebezpiecznych musi być zgłoszone do

odpowiednich instytucji w ciągu doby. O zagrożeniu wynikającym z emisji zanie-

czyszczeń do środowiska (miejsce, nazwy i ilości substancji niebezpiecznych) musi

być poinformowana Portugalska Agencja Środowiskowa (APA) w ciągu tygodnia.

Przedsiębiorstwo jest zobowiązane do przesłania raportu o okolicznościach wypad-

ku, ilości uwolnionych substancji niebezpiecznych oraz działaniach zmierzających

do złagodzenia skutków wypadku. Wszystkie przedsiębiorstwa, na terenie których

znajdują się substancje niebezpieczne, są zobligowane do opracowania planów

działań w przypadku awarii i wynikającego z tego niekontrolowanego uwolnienia

substancji niebezpiecznych do środowiska.

Gospodarka wodno-ściekowa

W portugalskiej ustawie32 zdefiniowano postępowanie w zakresie eksploatacji

i zarządzania systemami wodno-kanalizacyjnymi. Dotyczy to zarówno gospodarki

zasobami wody surowej, jak i systemów oczyszczania i odprowadzania ścieków.

Na mocy tej ustawy państwo może udzielać koncesji przedsiębiorstwom o większo-

ściowym udziale kapitału bez konieczności organizowania przetargów lub koncesji

w ramach przetargu publicznego bez względu na to, kto jest właścicielem kapitału33.

Główną ustawą regulującą stosunki wodne w Portugalii jest portugalskie Prawo

Wodne uchwalone w grudniu 2005 roku34. Podobnie jak w Polsce, nowelizacja Pra-

wa Wodnego narzucona została dyrektywą Parlamentu Europejskiego 2000/60/CE.

Według ustawy za zarządzanie zasobami wodnymi odpowiedzialny jest Instytut

Wodny INAG powołany w 1993 roku35. Jego nadrzędną jednostką jest Ministerstwo

Środowiska i Rozwoju Regionalnego.

Główną odpowiedzialność za zaopatrzenie w wodę oraz odbiór ścieków w Por-

tugalii ponosi 308 miejskich przedsiębiorstw zrzeszonych w holdingu Aguas de

Portugal (AdP)36.

Hałas

Problemy związane z wpływem hałasu na środowisko naturalne zostały

uwzględnione w wielu aktach prawnych37, które były aktualizowane w latach 1989

32Ustawa 379/93 o Decree-Law 118/2006 that regulates the use of sewage sluge in agriculture to prevent harmful effects on soils, plants and humans. 33Ustawa 147/95. 34Lei no. 58/2005. DR 249 SÉRIE I-A de 2005-12-29. 35Water Institute INAG www.inag.pt. 36http://www.adp.pt z dnia 17 listopada 2009 roku. 37Decree-Law no. 251/87, 24th June 1987 — Noise Code.

140

A50, 7.00–22.00

A50, 7.00–22.00

A50, 7.00–22.00

i 1992. W unormowaniach tych zawarte są zasady współżycia społecznego w dziel-

nicach mieszkaniowych, przemysłowych, handlowych dotyczące emisji hałasu.

Ważną sprawą było prawne uregulowanie granic natężenia hałasu występującego

w trakcie dużych imprez sportowych, jak np. w trakcie i po meczach finałowych

EURO 2004.

Dzielnice miejskie zostały zaklasyfikowane do trzech grup w zależności od pa-

rametrów hałasu mierzonych liczbą decybeli (dB) wyznaczonych statystycznie LA50:

— strefa niskiego poziomu hałasu38 — w ciągu dnia L ≤ 65 dB oraz w ciągu

nocy LA50, 22.00–7.00 ≤ 55 dB; — strefa normalnego poziomu hałasu39 — w ciągu dnia L

≤ 75 dB oraz

w ciągu nocy LA50, 22.00–7.00 ≤ 65 dB;

— strefa zwiększonego poziomu hałasu40 — w ciągu dnia L

≥ 75 dB oraz

w ciągu nocy LA50, 22.00–7.00 ≥ 65 dB.

W strefie niskiego poziomu hałasu nie ma ograniczeń co do budowania obiek-

tów pełniących funkcje mieszkalne, edukacyjne i ochrony zdrowia. Budynki o wy-

mienionym charakterze pod pewnymi warunkami mogą powstawać w strefach

normalnego i zwiększonego hałasu. Jednym z warunków są specjalne technologie

ograniczające hałas wewnątrz budynków. W tych strefach ruch uliczny musi być

tak zaprojektowany, aby nie przekraczał założonych norm hałasu w przylegających

dzielnicach mieszkalnych.

Obowiązujące prawo dotyczące hałasu zostało znowelizowane41. Parametry

hałasu wyznacza się na podstawie badań statystycznych, uwzględnia się warunki

ekonomiczne oraz rozwój przestrzenny terenów zabudowanych i niezabudowa-

nych. W zależności od przeznaczenia wyszczególniono strefy, w których stosuje

się ograniczenia dotyczące poziomu hałasu:

— strefa wrażliwa na hałas42, w której znajdują się budynki opieki medycznej,

o charakterze edukacyjnym, religijnym oraz inne obiekty wymagające cichego

otoczenia; dopuszczalne normy hałasu wynoszą 55 dB w ciągu dnia i 45 dB

w ciągu nocy;

— strefa mieszana43, w której znajdują się budynki mieszkalne oraz usługowe;

dopuszczalne normy hałasu wynoszą 65 dB w ciągu dnia i 55 dB w ciągu nocy.

Na mocy ustawy poszczególne jednostki administracji terenowej zostały zobli-

gowane do wykonania przestrzennych map hałasu. Do 2006 roku niewielka część

takich map została wykonana i przyjęta jako obowiązująca44.

38Low Noise Zone. 39Noisy Zone (NZ). 40Extremely Noisy Zone (ENZ). 41Decree-Law n. 292/2000, 14th November 2000. 42Sensible zone. 43Mixed zone. 44C. Rocha., A. Carvalho, Urban planning and traffic noise In Portugal: How did we get here, Transport Research Arena Europe 2006.

141

Specjalne regulacje prawne dotyczą transportu lotniczego. Największe lotniska

w Portugalii znajdują się w Lizbonie, Porto i Faro. Prawo dotyczące ruchu lotniczego

w czasie EURO 2004 w Lizbonie weszło w życie 24 marca 2004 roku45 na potrzeby

komunikacji lotniczej w tym okresie. Lotnisko zostało wyposażone w system mo-

nitorujący poziom hałasu.

Ruch lotniczy w trakcie trwania Mistrzostw Europy musiał zostać zoptyma-

lizowany pod kątem generowanego hałasu, tak aby jak najmniej mieszkańców

odczuwało trudności związane z funkcjonowaniem lotniska. Szczegółowe przepisy

ograniczają ruch lotniczy pomiędzy godziną 24.00 a 6.00. W ciągu tygodnia nie

można przekroczyć 91 lotów. Statki powietrzne podzielono na poziomy w zależności

od emitowanego hałasu potwierdzonego badaniami producenta:

— poziom 0 — poniżej 87 dB;

— poziom 0,5 — pomiędzy 87 a 89,9 dB;

— poziom 1 — pomiędzy 90 a 92,9 dB;




— poziom 16 — powyżej 101,9 dB.

Samoloty poziomu 8 i 16 nie mogą być planowane w rozkładach lotów w po-

rze nocnej. Samoloty z poziomu 4 nie mogą być planowane do regularnych lotów

w porze nocnej, zaś poziomu 2 mają ograniczenia od 0:30 do 5:00. Wymienione

ograniczenia nie dotyczą sytuacji nadzwyczajnych (pomocy humanitarnej, awa-

ryjnego lądowania, opóźnień planowych samolotów spowodowanych nieprzewi-

dzianymi czynnikami).

Do prawa dotyczącego hałasu musiały się stosować zarządy wszystkich lotnisk

w Portugalii w czasie EURO 2004.

Do instytucji odpowiedzialnych za przestrzeganie prawa ochrony środowiska

w Portugalii należą: Ministerstwo Ochrony Środowiska Planowania i Regionalnego

Rozwoju46, Komisje Współpracy Rozwoju Regionalnego47 oraz inne, takie jak Agencja

Wody48, Agencja Ochrony Przyrody i Bioróżnorodności49, Agencja Regulacji Wody

i Ścieków50, Regionalna Administracja Hydrograficzna51 oraz Portugalska Agencja

Środowiskowa52. Samorządy miejskie są odpowiedzialne za wykonywanie prac

budowlanych zgodnie z prawami ochrony środowiska i są upoważnione do inter-

45Noise abatement procedures — Ordinance 303-A/2004. 46Ministra for the Environment, Planning and Regional Development, http://www.maotdr.gov.pt z dnia 16 stycznia 2010 roku. 47Regional Development Coordination Commissions. 48Water Agency (INAG, IP). 49Nature Conservation and Biodiversity Agency (ICNB, IP). 50Water and Waste Regulation Agency (IRAR, IP). 51Hydrographic Regions Administration (ARH, IP). 52Portuguese Environmental Agency (APA).

142

wencji w przypadkach działań niezgodnych ze środowiskowymi unormowaniami

prawnymi. Do inspekcji i kontroli w zakresie środowiska, do sprawdzania zgodności

działań z unormowaniami prawnymi upoważniona jest Inspekcja Środowiskowa

i Planowania Przestrzennego (IGAOT), a także policja i zarząd miasta.

Dodatkowo od 1999 roku w rejonie Lizbony wdrożono system ostrzegania

przed upałami53.

7.3. Współpraca publiczno-prywatna w zakresie ochrony środowiska

Partnerstwo publiczno-prywatne to współpraca organów publicznych z przedsiębior-

stwami prywatnymi w celu zapewnienia finansowania, świadczenia usług, budowy,

renowacji lub utrzymania infrastruktury w gminie. Ważną zasadą takiego rozwiązania

jest częściowe lub całkowite finansowanie przedsięwzięcia inwestycyjnego przez

sektor prywatny oraz podział ryzyka między sektorem prywatnym a publicznym.

Współpraca w ramach PPP skutkuje wieloma korzyściami, m.in. łatwiejszą

możliwością pozyskania środków, lepszą jakością wykonywanych prac, w tym usług w

sektorze publicznym. Zasadnicze utrudnienia to konieczność przygotowania

odpowiednich procedur przetargowych54, mimo ich uproszczenia w znowelizowa-

nym dekrecie55. Należy podkreślić, że wszystkie etapy PPP są ważne, począwszy

od prawidłowego zdefiniowania celu, przygotowania i przeprowadzenia wstępnej

oceny, prawidłowego przetargu, ciągłego nadzoru i monitoringu.

Przy wyborze partnera i formy współpracy w ramach PPP w kosztach wdrożenia

projektu powinny być uwzględniane również inne koszty, na przykład społeczne

i środowiskowe. Postępowanie takie często w Portugalii tak jak i w innych państwach

Unii Europejskiej nie jest stosowane.

Istnieją różne modele współpracy sektora prywatnego z sektorem publicznym

w zakresie świadczenia usług komunalnych. Bank Światowy uszeregował formy

PPP następująco: świadczenie usług przez administrację, świadczenie usług przez

podmioty użyteczności publicznej należące do gminy, zlecanie niektórych funkcji

podmiotom prywatnym, kontrakty na zarządzanie, umowy dzierżawy, koncesje,

własność prywatna56. Komisja Europejska wydała dokument (Zielona Księga57)

mający na celu zapewnienie rozwoju PPP w warunkach skutecznej konkurencji.

Z kolei dyrektywa unijna58 w sprawie koordynacji procedur udzielania zamówień

53Lisbon’s ÍCARO’s Surveillance System. 54R.C. Mares, D. Silva Partnerstwa Publiczno-Prywatne w Portugalii. Zebrane doświadczenia i zalecenia na przyszłość, Przegląd Studiów Politechnicznych, t. VI, nr 20, 2008. 55Dekret z mocą ustawy 141/2006. 56C. Kessides, Institutional Options for the Provision of Infrastructure, Word Bank Discussion Papers, Washington D. C. 1993, s. 21–33. 57Zielona Księga Komisji Europejskiej, Partnerstwo publiczno-prywatne i prawo wspólnotowe dotyczące zamówień publicznych i koncesji, COM 327/2004. 582004/18/EWG.

143

publicznych na roboty budowlane i usługi publiczne ustanowiła zasady dialogu

z oferentami.

W Portugalii centralna administracja państwowa woli współpracę PPP o charak-

terze kontraktowym bazującą na umowie. Gminy i miasta do realizacji usług komu-

nalnych częściej wybierają model oparty na tworzeniu przedsiębiorstw mieszanych,

spółek z kapitałem publicznym. Usługi komunalne to gospodarka wodno-ściekowa,

postępowanie z odpadami stałymi, rewitalizacja terenów miejskich.

Współpraca w ramach PPP w Portugalii jest regulowana różnymi unormo-

waniami prawnymi. Wśród nich jest ustawa dotycząca zamówień publicznych59,

w której między innymi są określone zasady podziału ryzyka i korzyści oraz zasady

nadzoru nad PPP. W sektorze ochrony środowiska i transportu obowiązują przepi-

sy szczegółowe regulujące kwestie specyficzne dla danego sektora. Opracowano

Kodeks Zamówień Publicznych mający na celu usystematyzowanie uregulowań

zawartych w różnych ustawach i rozporządzeniach. Procedury oceny ofert są

bardziej przejrzyste i jednocześnie bardziej uproszczone, co sprzyja współpracy

między podmiotem prywatnym a publicznym. W kwestii PPP Kodeks Zamówień

Publicznych powołuje się na przepisy szczegółowe danego sektora.

W sektorze wodno-kanalizacyjnym w Portugalii gospodarka wodą oraz odpro-

wadzanie ścieków, a także gospodarka odpadami stałymi należały głównie do kom-

petencji władz lokalnych. Mocą ustawy60 zezwolono na dostęp kapitału prywatnego.

Koncesje mogą być udzielane bez przetargu przedsiębiorstwom o większym udziale

kapitału lub innym w ramach przetargu publicznego61. W 1998 roku służby zajmujące

się usługami komunalnymi zostały przekształcone w przedsiębiorstwa usług komu-

nalnych62. W świetle ustawy o lokalnym sektorze przedsiębiorczości63 wybór partnera

prywatnego w sektorze usług wodno-kanalizacyjnych odbywa się na podstawie

przepisów sektorowych. Kontrola jednak musi pozostawać w gestii władz miejskich.

W Portugalii powołano Urząd Regulacji Gospodarki Wodno-Ściekowej (IRAR)

mający na celu zapewnienie usług wysokiej jakości. Instytucja ta posiada odpowied-

nie kompetencje w zakresie zawierania umów na usługi dostarczania wody pitnej,

odprowadzania ścieków, opracowania procedur przetargowych oraz prowadzenia

nadzoru nad jakością świadczonych usług. Nie może jednak ustalać cen i taryf

za usługi, a jedynie może wyrażać swoją opinię na ten temat. Urząd Regulacji

Gospodarki Wodno-Ściekowej ocenia jakość realizacji koncesjonowanych usług

wodno-kanalizacyjnych na podstawie wskaźników jakości wykonania (instrument

benchmarkingu) oraz klasyfikacji za pomocą kolorowych punktów oznaczających

odpowiedni poziom jakości.

5986/2003 oraz 141/2006. 60Ustawa 372/93. 61Ustawa 379/93. 62Ustawa 59/98. 63Ustawa 53/06 z dnia 29 grudnia 2006 roku.

144

Gospodarka wodno-kanalizacyjna w Portugalii w ramach PPP realizowana jest

w dwóch formach64:

— koncesji (PPP kontraktowe);

— przedsiębiorstwa mieszanego (PPP instytucjonalne).

W pierwszym przypadku do grudnia 2007 roku przeprowadzono 31 przetargów

na koncesje zarządzania miejskimi systemami wodno-kanalizacyjnymi obsługują-

cych około 20% ogółu mieszkańców zaopatrywanych w wodę i 16% mieszkańców,

od których odprowadzane są ścieki. Dwadzieścia cztery systemy wodno-kanaliza-

cyjne obsługują około 1,8 mln mieszkańców.

W odniesieniu do drugiej formy współpracy w ramach PPP (PPP instytucjonalne)

w ostatnich latach rośnie realizacja usług komunalnych polegająca na tworzeniu

przedsiębiorstw z kapitałem mieszanym. Są to zwykle przedsiębiorstwa miejskie

z większościowym kapitałem miasta. Do końca 2007 roku przedsiębiorstwa dzia-

łające w ramach PPP instytucjonalnego obsługiwały około 500 tys. mieszkańców.

Miasta portugalskie masowo rozpoczęły tworzenie przedsiębiorstw miejskich

zajmujących się świadczeniem usług komunalnych i około 20% mieszkańców jest

już obsługiwanych przez takie przedsiębiorstwa.

Analiza PPP w sferze usług wodno-kanalizacyjnych w Portugalii, realizowanych

na zasadach koncesji pozwala na wyciągnięcie następujących wniosków:

— działania w sferze usług komunalnych w ramach PPP są korzystne; wykazano

tylko kilka niezbyt dobrze działających spółek;

— współpraca sektora prywatnego i publicznego daje dobre efekty w realizacji

usług komunalnych, jeśli umowa jest właściwie sformułowana, występuje

konkurencja o dostęp do rynku oraz jest nadzór nad jakością wykonywanych

usług;

— urząd IRAR w kontroli PPP w sferze usług wodno-kanalizacyjnych odgrywa

ważną rolę.

Obserwuje się jednak znaczące niedociągnięcia w działaniu PPP w sektorze

usług publicznych na zasadzie koncesji. Współpraca taka nie obejmuje właściwej

oceny ryzyka oraz jego podziału między partnera prywatnego i publicznego. Wadą

jest także brak drugiej fazy negocjacji dającej możliwość poprawy oferowanych

warunków umowy.

Nie przeprowadza się poprawnie analizy kosztów wykonywanych usług. Zda-

rza się, że takich analiz się nawet nie wykonuje. Wiele czynników uwzględnia się

przy wyborze oferty przez procedurę zamówień publicznych, lecz mimo to nie ma

gwarancji, że zostanie wybrana oferta najlepsza.

Inne problemy wpływające na efektywność działania w ramach PPP w sektorze

wodno-kanalizacyjnym to brak konkurencji na rynku, niedostateczny i nieskuteczny

64R.C. Mares, D. Silva Partnerstwa Publiczno-Prywatne w Portugalii. Zebrane doświadczenia i zalecenia na przyszłość, Przegląd Studiów Politechnicznych 2008, VI.

145

monitoring systemów objętych koncesją, niewystarczające przepisy, brak instru-

mentów działania IRAR umożliwiających większą skuteczność kontroli65.

Doświadczenia są mniejsze w przypadku drugiej formy współpracy PPP, pole-

gającej na tworzeniu przedsiębiorstw mieszanych (PPP instytucjonalne)66, realizo-

wanej w sektorze wodno-kanalizacyjnym i innych sektorach usług komunalnych.

Ogłoszenie przetargu w tym przypadku nie jest obowiązkowe, chociaż zalecane67.

Korzystną cechą tego systemu jest natomiast istnienie drugiego etapu negocjacji

pozwalającego na ulepszenie początkowej oferty na korzyść podmiotu publicznego.

Występują jednak problemy właściwego podziału ryzyka.

Cechą negatywną obu rozwiązań PPP jest długi czas przetargu publicznego.

Może on trwać rok, a w przypadku wniesionych skarg nawet do 5 lat z możliwo-

ścią, że przetarg nie zostanie rozstrzygnięty. Wadą jest brak informacji o oferentach

w chwili przetargu na wykonanie usługi komunalnej, co odbija się niekorzystnie

na ocenie ofert i obniża potencjalne zyski sektora publicznego.

Współpraca PPP w sektorze wodno-kanalizacyjnym przyniosła pozytywne

wyniki, chociaż można by się spodziewać większych korzyści. Głównym ograni-

czeniem jest sposób przygotowania projektu współpracy. Przyczyniają się do tego

nieprecyzyjne przepisy sektorowe oraz promocja na poziomie gminy, która ma

bardzo ograniczone środki finansowe. Etap oceny ofert powinien być skrócony.

Powinno się wdrażać projekty o charakterze międzygminnym i ponadgminnym.

Dokładnie powinno się rozważyć podział ryzyka między partnerów. Projekty

powinny być wdrażane wyłącznie po zdefiniowaniu celów i właściwej oceny

możliwości uzyskania odpowiednich wyników. Kalkulację kosztów powinno się

przeprowadzać poprawnie i promować rozwiązania innowacyjne. Przy zawieraniu

umowy ważnym parametrem jest jakość usługi. Należy promować najlepszych

wykonawców.

W regionie Minho, a konkretniej w Bradze, za sprawy związane z zaopatrzeniem

w wodę, oczyszczaniem ścieków oraz odpadami komunalnymi odpowiada jedno

przedsiębiorstwo Agere68. Działa ono od 1 stycznia 1999 roku i tworzy je zarówno

kapitał publiczny, jak i prywatny (49%). Agere stanowi jeden z przykładów dobrze

działającego partnerstwa publiczno-prywatnego. Od początku działalności firma

świadczy usługi z należytą starannością, jednakże zdaniem mieszkańców ceny

tych usług wzrastają znacznie powyżej poziomu inflacji. Dodatkowo jeszcze firma

otrzymuje tzw. „odszkodowanie za szkody”, co jest równoznaczne z dodatkowym

pośrednim wzrostem usług komunalnych69.

65Marques 2005 w: R. C. Mares, D. Silva Partnerstwa Publiczno-Prywatne w Portugalii. Zebrane doświadczenia i zalecenia na przy- szłość, Przegląd Studiów Politechnicznych, 2008, VI. 66Ustawa 86/2003. 67Zalecenie nr 2 z 2006 r. Urzędu Ochrony Konkurencji. 68www.agere.pt z dnia 9 stycznia 2010 roku. 69Według http://www.braga.pcp.pt/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=116 z dnia 9 stycznia 2010 roku.

146

Podsumowując, można stwierdzić, że w sektorze wodno-kanalizacyjnym pro-

cedury współpracy w ramach PPP nadal pozostawiają wiele do życzenia. Ciągle

jest zbyt mało przykładów dobrze działającej współpracy PPP i zbyt małe zyski.

W sektorze drogowym działała spółka BRISA70, która wygrała przetarg na Auto-

strady Północne w 1985 roku. Następnie w sektorze tym działała spółka LUSOPON-

TE, konstruując budowle mostowe na rzece Tag. Koncesje przyznawane kolejnym

spółkom odbywały się na mocy dekretów z mocą ustaw71.

W roku 2000 powstał Narodowy Plan Drogowy72, w ramach którego wiele

nowych inwestycji realizuje się we współpracy PPP. Program ten zakładał, iż po

wybudowaniu krajowej sieci autostrad przez co najmniej 30 lat utrzymane będą

koncesje na eksploatację autostrad. Ryzyko inwestycji zostało przeniesione na sektor

prywatny. Koncesje w sektorze drogowym były impulsem dla całej gospodarki na-

rodowej, nastąpiła zwiększona konkurencja i co okazało się bardzo ważne mniejsza

wypadkowość (ryc. 7.2).

Jak wynika z ryciny 7.2 od 1985 roku notuje się zwiększenie ruchu samochodo-

wego, co wiąże się z zakończeniem budowy i oddaniem do eksploatacji pierwszych

fragmentów sieci autostrad. Największa dynamika wzrostu w ruchu samochodowym

widoczna jest w latach 1987–1988. Wzrost ten utrzymuje się na podobnym poziomie

Rycina 7.2. Ruch na drogach a wypadki drogowe w Portugalii w latach 1980–2005

Źródło: US department of transportation Federal Highway Administration http://international.fhwa.dot.gov/pubs/pl09010/05.cfm z dnia 5 stycznia 2010 roku.

70BRISA rozpoczęła działalność w 1972 roku, następnie w 1999 roku została sprywatyzowana. 71Dekret z mocą ustawy 9/97 z dnia 10 stycznia 1997 roku o koncesji wraz z prawem pobierania opłat oraz Dekret 267/97 z dnia 2 października 1997 o koncesjach na inwestycje bez kosztów dla użytkownika (SCUT). 72Narodowy Plan Drogowy (PRN 2000).

147

aż do 2004 roku czyli do mistrzostw Europy. Następnie zauważa się zmniejszenie

ruchu drogowego. Biorąc pod uwagę lata 1980–2004, aż czterokrotnie wzrosło

natężenie ruchu samochodowego.

Przeciwną tendencję obserwuje się w przypadku liczby ofiar wypadków komu-

nikacyjnych. W okresie 1980–2005 nastąpiło zmniejszenie liczby zabitych o 50%,

natomiast najwięcej ofiar zanotowano w latach 1988 i 1991 (ponad 2500 ofiar

rocznie). Duży wzrost liczby ofiar śmiertelnych wystąpił w latach 1984–1988, co

było spowodowane dużym przyrostem liczby samochodów i brakiem odpowiednio

bezpiecznych dróg. Od 1991 roku notuje się wyraźny trend spadkowy w rocznej

liczbie ofiar śmiertelnych wypadków drogowych.

Opisane obserwacje są dużym osiągnięciem rządu Portugalii, który poradził

sobie z budową autostrad, zwiększając jednocześnie bezpieczeństwo na drogach.

Portugalia zbudowała system autostrad, opierając się na współpracy PPP. Przy

zawieraniu koncesji wystąpiły różne problemy. Jednym z nich było zaostrzenie

przepisów dotyczących środowiska naturalnego. Nie przeprowadzano oceny od-

działywania na środowisko naturalne, co powodowało w trakcie realizacji określone i

to często bardzo duże koszty dodatkowe. Dotyczyło to budowy autostrad i dróg w

północnej części Portugalii. Stąd późniejsze inwestycje nie mogły być realizowane

bez przygotowania raportu o wpływie na środowisko (DIA). Taki wymóg opóźniał

przyznanie koncesji i wydłużał termin realizacji inwestycji.

Działania w ramach PPP w zakresie budowy i modernizacji dróg charakte-

ryzowały się często słabym przygotowaniem przetargów od strony technicznej.

Oferty końcowe zawierały istotne zmiany w porównaniu z ofertami z początkowej

fazy przetargu, co było niezgodne z ustawą o zamówieniach publicznych. W celu

zmniejszenia ryzyka oferty powinny być lepiej przygotowane, a konkurencja przy

wyborze partnera prywatnego — większa. Koncepcja modelu PPP powinna się opie-

rać na rzetelnej współpracy między sektorem prywatnym a państwowym. Jednostki

państwowe powinny zarządzać usługami publicznymi, a przede wszystkim pełnić

funkcje nadzorcze, kontrolne i fiskalne.

7.4. Podsumowanie

W rozdziale omówiono niektóre aspekty portugalskiego prawa ochrony środowiska

naturalnego w zakresie ochrony przyrody, odpadów, gospodarki wodno-ściekowej,

które powinny być uwzględnione w działaniach inwestycyjnych przed i w trakcie

EURO 2004.

Omówiono formy współpracy w ramach PPP w usługach komunalnych (gospo-

darka wodno-ściekowa, gospodarka odpadami i transport drogowy).

Współpraca PPP na zasadach kontraktu w sektorze wodno-kanalizacyjnym

sprawdziła się dobrze. Istnieją jednak wady polegające na braku właściwej oceny

148

ryzyka oraz prawidłowego jego podziału między partnera prywatnego i publicznego.

Nie występuje również druga faza negocjacji dającej możliwość poprawy pierwot-

nych warunków umowy oraz brak poprawnej analizy kosztów. Urząd Regulacji

Gospodarki Wodno-Ściekowej (IRAR) nie posiada dostatecznych instrumentów

kontroli jakości usług publicznych.

Mniej jest doświadczeń we współpracy PPP w ramach przedsiębiorstwa z ka-

pitałem mieszanym (PPP instytucjonalne). Przetarg jest zalecany, ale nie jest obo-

wiązkowy. Korzystną cechą jest istnienie drugiego etapu negocjacji pozwalającego

na ulepszenie oferty pierwotnej.

Na podstawie przeprowadzonej analizy postuluje się:

— uszczegółowienie przepisów dotyczących PPP;

— tworzenie projektów międzygminnych i pozagminnych;

— utworzenie Obserwatorium PPP w Portugalii obejmującego wszystkie sektory

gospodarki, mającego na celu wymianę doświadczeń na poziomie ponadsekto-

rowym i poprawę jakości wykonywanych usług publicznych; powstanie takiego

Obserwatorium nie zmniejszałoby odpowiedzialności za wykonywane usługi

podmiotów sektorowych;

— utworzenie właściwego instrumentu porównującego wybrane oferty w usługach

(tzw. komparator sektora publicznego); narzędzie to przewiduje dekret73 z mocą

ustawy z 2003 roku, lecz mimo to w usługach wodno-ściekowych dotąd nie jest

stosowany;

— uwzględnianie kosztów społecznych w danym projekcie dotyczącym usług

komunalnych;

— prawidłowy podział ryzyka pomiędzy podmiotem prywatnym a publicznym

wraz z informowaniem społeczeństwa;

— konieczność wzmocnienia niezależnej kontroli nad działaniami w ramach PPP,

służącej do osiągnięcia lepszych efektów.

73Ustawa 86/2003.

149

Rozdział 8

Środowisko naturalne a działania przedsiębiorców związane z EURO 2004

w regionie Minho-Lima w Por tugalii

W. Szpakowski

8.1. Wprowadzenie

Finały XII Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej odbywały się od 12 czerwca do 4 lipca

2004 roku Do Portugalii na EURO 2004 przybyło około 0,5 mln kibiców1, którzy

poza oglądaniem meczów zwiedzali zabytki miast portugalskich oraz korzystali

z uroków miejscowości turystycznych. Wielu kibiców zostawało na dłużej, bowiem

po zakończeniu turnieju korzystali z plaż nadmorskich. Z raportów2 wynika, że nie

zanotowano większych negatywnych zdarzeń w tym okresie. Korzystne warunki

pogodowe przyczyniły się do tego, że EURO 2004 były udaną imprezą zorganizo-

waną w słonecznej Portugalii.

Organizacja EURO przyniosła wiele korzyści dla Portugalii. Dzięki pozyskanym

środkom i zaangażowaniu władz miast — organizatorów mistrzostw odrestaurowa-

no wiele zabytków i innych budynków, wyremontowano stare drogi, zbudowano

od podstaw niektóre odcinki dróg oraz podniesiono stan bazy hotelowej. Podczas

organizacji turnieju w Portugalii wystąpiły jednak problemy z organizacją EURO

2004 w Lizbonie, w której do ostatniej chwili modernizowano stadion Benefiki oraz

całą sieć dojazdową do niego3.

W regionie Minho mecze obyły się na dwóch stadionach: Braga i Guimarães.

Pierwszy z nich wybudowano na Mistrzostwa Europy, drugi zaś zmodernizowano.

Prowadzono również zmiany w infrastrukturze regionu. Działania w tym zakresie

miały wpływ na otaczające środowisko. W rozdziale tym omówiono warunki kli-

matyczne Portugalii, a w szczególności regionu Minho, nadzwyczajne zdarzenia

pogodowe, do których doszło przed Mistrzostwami Europy, oraz przeanalizowano

1www1.e2012.org/pl/14_46.html z dnia 17 listopada 2009 roku. 2www.euro2004.com z dnia 17 listopada 2009 roku. 3Stadia A design and development guide by Geraint John, Rod Sheaard and Ben Vickery 4th edition , Elsevier, Architectural Press, 2007, s. 277, http://www.scribd.com/doc/13320073/Stadia-A-Design-and-Development-Guide.

150

wpływ środowiska naturalnego na działania przedsiębiorstw związane z organizacją

EURO 2004 w regionie Minho.

8.2. Przygotowanie stadionów w regionie Minho–Lima do EURO 2004

8.2.1. Wymogi stawiane stadionom

Przygotowując Mistrzostwa Europy w 2004 roku, władze regionu Minho zdecy-

dowały, zmodernizować istniejący stadion w Guimarães oraz wybudować od pod-

staw stadion w Bradze. Stadiony te zostały wyposażone w trybuny na co najmniej

30 tys. kibiców, strefy dla dziennikarzy, sponsorów oraz osób niepełnosprawnych.

Obiekty sportowe, zgodnie z najnowszymi tendencjami zaprojektowano tak, aby

poza funkcjami sportowymi pełniły funkcje rekreacyjne, handlowe oraz stały się

centrum przedsiębiorczości4. Stadiony zbudowano lub zmodernizowano tak, aby

spełniały wymogi bezpieczeństwa. Podczas imprez sportowych musi być moż-

liwe ustawienie co najmniej dwóch kordonów bezpieczeństwa. Pierwszy z nich

— zewnętrzny — ma za zadanie wykryć potencjalne zagrożenia terrorystyczne

w samochodach kibiców. Drugi kordon policji ma na celu eliminowanie kibiców

próbujących wnieść na stadion elementy uznane za niebezpieczne5.

Rozplanowanie stadionu w tkance miejskiej powinno zapewniać jak najkrótszy

czas dojazdu środkami prywatnymi lub publicznymi. Z tego względu zaleca się,

żeby bezpośrednio przy stadionie znajdowała się stacja kolejowa, przystanek metra

lub innego środka transportu publicznego uniezależniającego dojazd grup kibiców

od infrastruktury drogowej. Infrastruktura drogowa powinna być przystosowana

do szybkiego napływu i odpływu strumienia samochodów z miejscowości ościen-

nych. W przypadku gorszej przepustowości sieci drogowej lub położenia stadionu

w centrum miast zaleca się pozostawianie samochodów na parkingach na obrzeżach

miast (np. przy stacji metra lub kolei) i dojazd na stadion środkami komunikacji

zbiorowej. System taki określany jest nazwą park and ride6.

Ze względu na ochronę otaczającego środowiska naturalnego niezbędne jest

zaplanowanie odpowiedniej liczby toalet dla kibiców. Liczbę toalet na liczbę

uczestników w obszarach wykorzystywanych jako hale koncertowe lub kinowe

określają standardy brytyjskie7. Ponieważ stadiony odgrywają taką rolę, wytycz-

ne te można stosować również dla obiektów sportowych. Ogólnie zaleca się 2

pisuary na 100 kibiców oraz 1 na każde kolejne 80 osób. Jeden ustęp powinien

być przewidziany na pierwszych 250 kibiców, kolejne na każde 500 kibiców.

4J. Geraint, R. Sheaard, B. Vickery — Stadia A design and development, wyd. 4, Elsevier, Architectural Press 2007, s. 21. 5Ibidem, s. 35 oraz s. 75. 6Ibidem, s. 41, park and ride oznacza zapłacenie za parking i najczęściej bezpłatne korzystanie z komunikacji miejskiej. 7Ibidem, s. 180, British Standard BS 6465.

151

Zaleca się 1 umywalkę na każde 5 pisuarów. Dla kobiet przewiduje się 1 toaletę

na każde 40–50 osób.

Na podstawie analizy zachowań kibiców szacuje się maksymalne zużycie wody

podczas imprezy sportowej w wysokości 5 litrów na kibica. Na taką ilość wody

zaleca się zaplanowanie zapotrzebowania sieci wodno-kanalizacyjnej. Zaleca się

również wykorzystanie naturalnych procesów infiltracji i spływu powierzchniowego

wód opadowych do naturalnych odbiorników8 bez dopływu wód opadowych do

systemów kanalizacyjnych.

8.2.2. Stadion w Bradze

Braga jest jednym z większych miast Portugalii. Jest to stare miasto założone

przez Rzymian w 27 roku p.n.e. Liczba mieszkańców przekracza 170 tys. W chwili

obecnej 54% populacji stanowią osoby w wieku produkcyjnym (26–64 lat), zaś 35%

dzieci i młodzież ucząca się9.

Przygotowania do finałów Mistrzostw Europy 2004 w Bradze wiązały się z wy-

budowaniem nowego stadionu miejskiego (Estadio Municipal de Braga). Arena pił-

karska została zlokalizowana w północnej części miasta. Obecnie stadion znajduje

się w przemysłowej dzielnicy Bragi zwanej Braga/Norte City Park i wraz z basenem

olimpijskim i halą sportową tworzy cały kompleks sportowy.

Poziom murawy stadionu został obniżony względem naturalnego poziomu tere-

nu poprzez usunięcie około 1 700 000 m3 macierzystego podłoża skalnego złożonego z

litej, niezwykle wytrzymałej skały10. Jednocześnie okazało się, że pozostała skała

miejscami była popękana i wymagała wzmocnienia.

Poza wybudowaniem stadionu zmodernizowano linię kolejową do odległego

o 50 km Porto. Dostosowano również do standardów autostrady drogę łączącą Porto

z północną częścią Półwyspu Iberyjskiego (Porto–Braga–Santiago de Compostella–La

Coruna). Specjalnie na Mistrzostwa Europy autostrada A3 z lotniska Porto została

przedłużona do najbliższego rejonu stadionu w Bradze.

Stadion miejski w Bradze został oddany do użytku 30 grudnia 2003 roku. Jego po-

jemność wynosi około 30 200 miejsc na dwóch trybunach zlokalizowanych wzdłuż

boiska. Zachodnia trybuna opiera się na naturalnym materiale skalnym, wschod-

nia zaś stanowi samodzielną konstrukcję złożoną z szesnastu słupów nośnych o

wysokości 55 metrów (rzędna podstawy: +87,80, rzędna maksymalna +142,85).

Od strony bramek nie przeznaczono miejsca dla publiczności, gdyż znajduje się

tam lita skała. Stadion posiada rozwijany dach, który może być rozpościerany na

długości ponad 200 metrów i na wysokości 50 metrów ponad poziomem murawy.

8J. Geraint, R. Sheaard, B. Vickery — Stadia A design and development, wyd. 4, Elsevier, Architectural Press 2007, s. 244. 9Według materiałów informacyjnych Dolce Vita http://www.dolcevita.pt/cache/1002423.pdf. 10R. Furtado, C. Quinaz, R. Bartos, The New Braga Municipal Stadium, Braga, Portugal, FIB 2nd Int. Congress, 5–8/06/2006, Napleć, Italy.

152

System podtrzymujący oparty jest na układzie lin zakotwiczonych w najwyższym

poziomie trybun w odstępach co 3,75 metra.

Do najważniejszych problemów środowiska naturalnego, związanych z budo-

wą i eksploatacją stadionu zaliczono wiatr, a w szczególności jego porywy, które

mogą niekorzystnie wpływać na dach stadionu i konstrukcję wolnostojącej trybuny

wschodniej.

Wpływ wiatru na konstrukcję stadionu przeanalizowano na podstawie danych

z automatycznej stacji meteorologicznej Merelim dla okresu 30 miesięcy. Stacja

meteorologiczna została uruchomiona w 1999 roku11. W analizowanym okresie

maksymalne porywy wiatru pozwoliły na wyznaczenie 1% prawdopodobieństwa

pojawienia się wiatru o prędkości ponad 46 m/s (160 km/h). Dla takich wartości

podmuchów wiatru przeanalizowano zachowanie się konstrukcji, stosując badania

modelowe stadionu wykonanego w skali 1:1500 w tunelu aerodynamicznym w Ka-

nadzie. Sam dach stadionu poddano badaniom modelowym w skali 1:400, stosując

ponad 200 czujników ciśnienia. Dodatkowe badania modelowe dachu wykonano

na modelach w skali 1:200 w Danii i 1:70 we Włoszech12.

Wyniki wszystkich badań pracy dachu w warunkach założonych maksymalnych

prędkości wiatru były zbliżone i wykazały stabilność jego konstrukcji nośnej. Rów-

nocześnie zalecono składanie rozsuwanej konstrukcji w razie ryzyka wystąpienia

zwiększonej siły wiatru.

Podczas eksploatacji stadionu założono, że w przypadku pojawienia się opadu

atmosferycznego dach stadionu będzie zamknięty. Do odprowadzania wód opado-

wych przewidziano dwa stalowe kanały o długości 40 metrów, prowadzące wodę

poza nieckę stadionu.

Zaprojektowane odwodnienie stadionu zostało przetestowane w warunkach

rzeczywistych w porze zimowej 2002/2003. Intensywne opady, które wystąpiły

w styczniu 2003 roku o łącznej sumie miesięcznej ponad 500 mm, nie spowodo-

wały żadnych zniszczeń i konieczności awaryjnej naprawy systemu odwodnienia

niecki stadionu.

Fala upałów w lipcu i sierpniu 2003 roku zbiegła się z pracami wykończenio-

wymi i opóźniła nieco oddanie stadionu do użytku. Nastąpiło to w grudniu 2003

roku, z opóźnieniem kilku miesięcy.

Stadion Braga jest siedzibą miejscowego klubu FC Braga. Operatorem stadionu

jest miasto, zaś klub płaci stałą miesięczną kwotę czynszu za jego wynajmowanie.

8.2.3. Stadion w Guimarães

Guimarães to drugie z kluczowych miast regionu Minho. Liczba mieszkańców

przekracza 50 tys. Guimarães ma ogromne znaczenie historyczne dla Portugalii,

11Stacja Merelim znajduje się na północy regionu Minho — około 30 km od Bragi. 12R. Furtado, C. Quinaz, R. Bartos, The New Braga Municipal Stadium, Braga, Portugal, FIB 2nd Int. Congress, 5–8/06/2006, Napleć, Italy.

153

była to bowiem pierwsza stolica państwa. W chwili obecnej jest jednym z centrów

turystycznych kraju o znaczeniu krajowym i międzynarodowym. Centrum miasta

z zachowanym XII-wiecznym układem ulic zostało wpisane na listę Unesco13.

Stadion w Guimarães (Estadio Dom Afonso Henriques) wybudowano w latach

30. ubiegłego wieku. Arena sportowa znajduje się na terenie miejskim, który jest

bardzo dobrze skomunikowany z trasami wylotowymi z miasta. W najbliższym

rejonie stadionu znajdują się osiedla mieszkaniowe i dzielnice mieszkanio-

wo-usługowe. Specjalnie na finały Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej obiekt

został poddany gruntownej przebudowie. Po modernizacji, której koszt wyniósł

28 mln dolarów14, został oddany do użytku 25 lipca 2003 roku. Modernizacja

polegała na wybudowaniu (bądź przebudowaniu) trybun z każdej strony płyty

boiska oraz dostosowaniu do standardów UEFA części dla zawodników i obsługi

dziennikarskiej.

Pojemność stadionu wynosi niewiele ponad 30 tys. miejsc. Widownia składa

się z czterech częściowo zakrytych trybun usytuowanych po każdej ze stron

stadionu.

W związku z położeniem stadionu w dzielnicy mieszkalno-usługowej w trakcie

przebudowy obiektu na EURO 2004 pojawiły się utrudnienia w działalności firm

związane z otoczeniem mieszkalnym. Konsorcjum budowlane musiało zapew-

nić przestrzeganie obowiązujących norm hałasu. Uważa się go za jedną z form

zanieczyszczenia środowiska, zaś regulacje prawne dotyczące hałasu zawarte są

w Głównym Prawie Środowiskowym Portugalii15. Z tego względu w porze nocnej

istniały ograniczenia ruchu samochodów o większym tonażu, które uczestniczyły

w przebudowie stadionu. Na prace wpływ miał również ruch komunikacyjny w są-

siedztwie stadionu. W porach porannych i wieczornych był większy i tym samym

wykorzystanie transportu samochodowego wiązało się z wyższym kosztem. Podczas

robót ziemnych zwracano również większą uwagę na ryzyko przedostawania się

frakcji pyłowej do otoczenia. Mogła ona bowiem mieć negatywny wpływ na zdrowie

okolicznych mieszkańców.

Właścicielem stadionu jest miasto. Głównym użytkownikiem pozostał klub

sportowy Victoria Guimarães.

8.3. Klimat regionu Minho–Lima

Region Minho obejmuje głównie tereny wysoczyzny i górskie, znajduje się na pół-

nocy Portugali. W części wschodniej regionu wpływ na warunki klimatyczne ma

13Według: whc.unesco.org/en/list/1031 z dnia 13 stycznia 2010 roku. 14Według: http://www.soccerphile.com/soccerphile/port2004/stadiums/guimar_stad.html z dnia 14 stycznia 2010 roku. 15Law no. 11/87 The Environmental Main Law (EML), Abreu Cardigos & Partners, Portugal: Noise Pollution in Portugal, http://www.mondaq.com/article.asp?articleid=1992.

154

również bezpośrednie sąsiedztwo Oceanu Atlantyckiego. Analizę klimatu regionu,

w którym znajdują się miasta Braga i Guimarães, przedstawiono na podstawie

wieloletnich danych meteorologicznych (1971–2000)16.

Wykorzystano dwie stacje pomiarów elementów meteorologicznych, które są

zlokalizowane w pobliżu analizowanego rejonu. Jedną z nich jest stacja meteorolo-

giczna Bragancea, znajdująca się około 100 km na wschód od Bragi, drugą zaś stacja

meteorologiczna Porto (Serra do Pilar) usytuowana około 50 km na południowy

zachód od Guimarães.

Stacje te notują lokalne tendencje klimatyczne. Stacja Porto zlokalizowana jest

w bezpośrednim sąsiedztwie Oceanu Atlantyckiego, na rzędnych terenu zbliżonych

do rzędnych poziomu morza. Stacja Braganca znajduje się w najwyżej położonej

części Portugalii, na północnym wschodzie kraju. Analizowany region leży bliżej

stacji Porto, jednakże ze względu na wysokość położenia niektóre cechy klimatu

zbliżone są do klimatu stacji Braganca.

W pierwszej kolejności przeanalizowano zmiany temperatury w rejonie Minho.

Z ryciny 8.1 wynika, że niższe temperatury notuje się na stacji Braganca niż na

stacji Porto. Jest to typowe dla stacji położonej w górach, którą jest Braganca. Krzywe

zmian temperatury zanotowane na stacji Porto charakteryzują się mniejszą ampli-

Rycina 8.1. Wartości temperatury powietrza w latach 1971–2000. W kolejności od najmniejszej zaznaczono: temperatura minimalna, średnia temperatura minimalna, średnia temperatura maksymalna, temperatura maksymalna

Źródło: http://www.meteo.pt z dnia 12 listopada 2009 roku.

16Strony Portugalskiego Instytutu Meteorologicznego http://www.meteo.pt z dnia 23 listopada 2009 roku.

155

tudą roczną niż na stacji Braganca. Wiąże się to z wpływem Oceanu Atlantyckiego

znajdującego się w pobliżu stacji Porto.

W okresie analizowanych trzydziestu lat odnotowano bardzo wysokie tempe-

ratury w miesiącach letnich. Zanotowane zarówno na stacji Porto, jak i Braganca

maksymalne temperatury dochodziły do 39∞C. Średnie maksymalne temperatury

były wyraźnie wyższe w miesiącach letnich w rejonie oddalonym od oceanu i

przekraczały 28∞C.

W miesiącach zimowych średnie temperatury maksymalne były niższe w re-

jonie górskim nawet o 5∞C niż bezpośrednio nad Oceanem Atlantyckim. Anali-

zując zmienność temperatury pod kątem zagrożeń dla środowiska naturalnego,

zdecydowanie najbardziej niebezpieczne dla organizmów żywych są maksymalne

temperatury w miesiącach letnich. Wartości powyżej temperatury ludzkiego ciała,

w połączeniu z zanieczyszczeniem środowiska i wysoką wilgotnością powietrza,

mogą powodować poważne zagrożenia dla zdrowia i życia mieszkańców oraz in-

nych organizmów żywych.

Opady atmosferyczne w Portugalii charakteryzują się dużą dysproporcją roczną.

Większość opadów rocznych notuje się w miesiącach zimowych (ryc. 8.2). Śred-

nie roczne sumy opadu są bardzo zróżnicowane. W Porto średnia z lat 1971–2000

wynosiła 1253 mm rocznie. Z danych zanotowanych na stacji Braganca średnia

z wielolecia była prawie dwukrotnie niższa i wynosiła 758 mm. Jest to niewątpliwie

efekt bezpośredniego wpływu Oceanu Atlantyckiego na rejony przybrzeżne (Porto).

Z punktu widzenia zjawisk ekstremalnych najważniejsze są dobowe sumy opa-

du atmosferycznego. W Porto w miesiącach jesiennych, zimowych i wiosennych

odnotowano dobowe sumy opadu przekraczające 70, a nawet 80 mm (ryc. 8.2). Na

Rycina 8.2. Średnie miesięczne i maksymalne dobowe sumy opadu w latach 1971–2000 w rejonie Minho

Źródło: http://www.meteo.pt z dnia 4 listopada 2009 roku.

156

terenach wyżej położonych maksymalne dobowe sumy opadów były z reguły o 30%

niższe i nie przekraczały 60 mm. Wyjątek stanowiły miesiące listopad i grudzień,

kiedy maksymalne sumy dobowe zmierzone na obu stacjach były do siebie zbliżone.

W przypadku wystąpienia odnotowanych dobowych sum opadów w krótkim czasie

istnieje realna możliwość zalania części infrastruktury miejskiej. To w konsekwencji

mogłoby być przyczyną opóźnienia harmonogramu budowy stadionów.

W miesiącach letnich tendencja jest odwrotna. W lipcu większe opady notowano

na stacji Braganca, przy czym sumy opadu w miesiącach letnich nie przekraczały 50

mm na miesiąc. Niesie to za sobą zagrożenia związane z suszą w miesiącach letnich.

8.4. Nadzwyczajne zdarzenia meteorologiczne

W regionie Minho odnotowano w przeszłości niekorzystne zdarzenia pogodowe.

Gdyby wydarzyły się w czasie mistrzostw, mogłyby w znaczący sposób wpłynąć

na ich przebieg.

Jednym z takich zdarzeń są olbrzymie prędkości wiatru. Największe porywy

wiatru w historii pomiarów meteorologicznych w Portugalii odnotowano właśnie

w rejonie Porto (60 km na południowy zachód od Guimarães) podczas cyklonu

w 1941 roku. Wówczas porywy wiatru przekroczyły 167 km/h. Maksymalna war-

tość prędkości chwilowej wiatru nie jest znana z powodu przekroczenia zakresu

pomiarowego wiatromierza na stacji meteorologicznej. Zdarzenie to spowodowało

olbrzymie straty materialne. Odnotowano zniszczenia wielu domów, statków w por-

cie oraz znaczne straty w drzewostanie. Duże wiatry często występują w północnej

Portugalii i mogą zaburzać plan robót budowlanych.

Region północnej i centralnej części Portugalii nawiedzają corocznie intensywne

opady deszczu. Występują one głównie w porze zimowej. W historii portugalskich

pomiarów meteorologicznych największą sumę dobową opadu odnotowano 14 stycz-

nia 1977 roku w miejscowości Penhas da Saúde (120 km na południowy wschód od

Guimarães). W ciągu jednego dnia zarejestrowano tam 220 mm opadu. To spowo-

dowało lokalne podtopienia w bezpośrednim rejonie wystąpienia opadu oraz stan

powodziowy i straty w dolinie lokalnej rzeki spływającej do Oceanu Atlantyckiego.

Jednak największe zagrożenia ze strony warunków pogodowych niosą ze sobą

wysokie temperatury powietrza, a co się z tym wiąże susza. W 1981, 1991 oraz

w 2003 roku w miesiącach letnich Portugalię nawiedziły katastrofalne fale upałów17.

W 2003 roku zanotowano rekordowo największe temperatury powietrza od momentu

prowadzenia obserwacji meteorologicznych. 1 sierpnia 2003 roku średnia dobowa

temperatura powietrza w miejscowości Amareleja (400 km na południe od Bragi

i Guimarães) przekroczyła 37,1 stopnia Celsjusza, zaś maksymalna temperatura

17P.J. Nogueira, J.M. Falcao, M.T. Contreiras, E. Paixao, J. Brandao, I. Batista, Mortality In Portugal associated with the heat wave of August 2003: Elary Estimation on effect, Rusing a rapie metod, Eurosurveillance, 2005, 10.

157

powietrza wyniosła 47,4∞C. Od 27 lipca do 15 sierpnia prawie w całej Portugalii

średnia tygodniowa maksymalna temperatura powietrza przekraczała 32∞C i do-

chodziła nawet do 35∞C (ryc. 8.3).

W okresie największej fali upałów w 2003 roku pomiędzy 1 a 15 sierpnia

średnia temperatura dobowa była wyższa nawet o 6∞C od średniej wieloletniej.

W skali całego miesiąca średnie temperatury maksymalne były wyższe o 4–5∞C

od średniej. W rejonie miast Braga–Guimarães wzrost ten wyniósł tylko do 2∞C.

Podczas miesięcy letnich (lipiec, sierpień) liczba zgonów osób powyżej 75. roku

życia zwiększyła się o 16%, zaś w samym tylko sierpniu 2003 roku o 47% wzglę-

dem średniej wieloletniej18.

Liczba zgonów w wyniku upałów była różna w zależności od roku wystąpienia

fali upałów. Łącznie w 1981 roku żywioł pochłonął ponad 1900 osób więcej niż

w przeciętnym okresie letnim. W 1991 roku wskutek upałów zginęło ponad 1000

osób. W 2003 roku fala ciepła zabiła ponad 2100 osób, spośród których ponad 2000

przekroczyło 75. rok życia.

Należy zwrócić uwagę na fakt, iż po pierwszej fali upałów w 1981 roku wdrożone

zostały określone procedury całodobowej pomocy medycznej osobom starszym. Od

1999 roku w rejonie Lizbony zaczęto stosować system ostrzegania przed upałami

(Lisbon’s ÍCARO’s Surveillance System)19. To spowodowało, że liczba zgonów w 2003

roku była zbliżona do tej z roku 1981 mimo znacznie większej skali zjawiska.

Gdyby takie upały wystąpiły w trakcie EURO 2004, miałyby z pewnością znaczą-

cy wpływ na prawidłowy przebieg mistrzostw. Należałoby liczyć się z okresowymi

przerwami w zasilaniu sieci elektroenergetycznych. Być może niektóre mecze Mi-

Rycina 8.3. Temperatury w sierpniu 2003 roku. A. Średnia maksymalna; B. Odchylenie od średniej wieloletniej

A B

Źródło: Instytut Meteorologii w Portugalii www.meteo.pt z dnia 13 listopada 2009 roku.

18WHO 5th futures forum on rapid response decision-making tools, Madryt 16–17 grudnia 2003. 19W. Kirch, R. Bertollini and B. Menne, Extreme Weather Events and Public Health Responses, Springer–Berlin–Heidelberg 2006.

158

strzostw Europy musiałyby zostać przełożone na porę nocną, aby chronić zdrowie

sportowców oraz kibiców.

8.5. Sytuacja meteorologiczna podczas turnieju finałowego Mistrzostw Europy 2004

W trakcie trwania Mistrzostw Europy w 2004 roku w rejonie Minho na szczęście

panowały przeciętne warunki klimatyczne. Czas bezpośredniej operacji słoń-

ca na powierzchni terenu w czerwcu 2004 roku przekraczał 340 godzin (ryc.

8.4A). Oznacza to czas operacji słońca ponad 11 godzin 20 minut każdego dnia

miesiąca. W części południowej miesięczny czas operacji słońca przekroczył

380 godzin, co stanowiło prawie 13 godzin dziennie. W lipcu 2004 roku średni

dobowy czas operacji słońca w rejonie Minho przekroczył 12 godzin (360 go-

dzin w miesiącu) (ryc. 8.4B) i był podobny do tego czasu, który występuje na

południu Portugalii w czerwcu.

Tak długi czas operacji słońca wynikał z braku zachmurzenia w czasie trwania

turnieju EURO 2004. Dlatego też w czerwcu i lipcu 2004 roku zanotowano znikome

miesięczne sumy opadów atmosferycznych. Również w czerwcu i w lipcu w części

południowej i centralnej Portugalii opady atmosferyczne występowały lokalnie i nie

przekroczyły 2 mm (ryc. 8.5).

W rejonie Minho miesięczne sumy opadów w czerwcu nie przekroczyły 15

mm, co stanowiło 30% średnich wartości z wielolecia. W lipcu miesięczna suma

opadów była jeszcze mniejsza. W rejonie Braga–Guimarães nie przekroczyła ona

6 mm, zaś nieco dalej na północ odnotowano opady o sumie miesięcznej do 10

mm. Wielkości te stanowiły 25% średnich wartości z wielolecia. Z uwagi na to,

że generalnie w miesiącach letnich w Portugali notuje się niewielkie sumy opadu,

Rycina 8.4. Całkowity czas okresu słonecznego w godzinach. A. Czerwiec 2004 roku; B. Lipiec 2004 roku

A B


159

Rycina 8.5. Miesięczna suma opadu. A. Czerwiec 2004 roku; B. Lipiec 2004 roku

A B


sytuacja ta nie spowodowała pojawienia się suszy większej niż w normalnym cyklu

klimatycznym.

W czerwcu i lipcu 2004 roku nie zanotowano ekstremalnie wysokich temperatur

powietrza w rejonie Braga–Guimarães. Maksymalne temperatury czerwca nie prze-

kroczyły średnio 30∞C (ryc. 8.6A). W części południowej, kontynentalnej średnie

miesięczne maksymalne temperatury przekroczyły 34∞C, co jednak nie jest zjawiskiem

wyjątkowym w tym okresie roku. W lipcu 2004 roku rozkład temperatur był podob-

ny do rozkładu w czerwcu (ryc. 8.6B). W części południowej skrajne temperatury

zmniejszyły się o ponad 2∞C w porównaniu z temperaturami notowanymi w czerwcu.

Podsumowując, sytuacja pogodowa w czasie turnieju EURO 2004 była bardzo

korzystna do przeprowadzenia zawodów, a warunki do przemieszczania się zawod-

Rycina 8.6. Średnia miesięczna temperatura maksymalna powietrza. A. Czerwiec 2004 roku; B. Lipiec 2004 roku

A B


160

ników, kibiców i turystów z miasta do miasta, w których odbywały się poszczególne

mecze, były bardzo dobre.

8.6. Zagrożenia dla środowiska naturalnego regionu Minho związane z przygotowaniem i rozgrywaniem turnieju EURO 2004

Przygotowanie turnieju finałowego EURO 2004 w Portugalii oraz obecność

wielu turystów kibiców w rejonie Minho wiązały się z potencjalnymi zagrożeniami

dla środowiska naturalnego i mieszkańców. Do podstawowych zagadnień, które

poddano analizie, zaliczono:

— zagrożenie związane z koniecznością odprowadzania zwiększonej ilości ścieków

sanitarnych;

— usuwanie zwiększonej ilości odpadów;

— zagrożenie hałasem w trakcie przygotowań i trwania samego turnieju.

Na Mistrzostwa Europy EURO 2004 przyjechało ponad 1 100 000 kibiców i tu-

rystów. Z doniesień20 wynika, że do rejonu Minho przybyło łącznie ponad 100 000

kibiców w związku z Mistrzostwami EURO 2004. Na stadionach Braga i Guimarães

rozegrano mecze grupowe pierwszej fazy turnieju (tab. 8.1). Stadion w Guimarães

był zapełniony prawie w całości jedynie podczas spotkania Dania – Włochy. Spo-

tkanie Włochy – Bułgaria cieszyło się niewielkim zainteresowaniem kibiców. Mecz

Holandia – Łotwa cieszył się dużym zainteresowaniem i frekwencja wyniosła ponad

90%. Na meczu Bułgaria – Dania jedno miejsce na pięć było wolne.

Ogólnie na stadionach w Bradze i Guimarães rozegrano tylko po dwa spotkania.

Kraje, które reprezentowały drużyny rozgrywające, znajdują się dość daleko od

Portugalii i poza Włochami nie mają większych tradycji kibicowania na finałach

Mistrzostw Europy czy Świata. Są to kraje o niewielkiej liczbie mieszkańców (poza

Włochami), co w sposób bezpośredni przełożyło się na frekwencję podczas rozgry-

Tabela 8.1. Zapełnienia stadionów Braga i Guimarães podczas EURO 2004

Mecz Data Widzowie Zapełnienie

Braga (30 154 miejsc) Bułgaria – Dania 18/06/2003 24 131 80,03% Holandia – Łotwa 23/06/2003 27 904 92,54% Guimaraes (29 643 miejsca) Dania – Włochy 14/06/2003 29 595 99,84% Włochy – Bułgaria 22/06/2003 16 002 53,98% Źródło: Avaliacao do Impacto Economico do EURO 2004. Relatorio Final, Instituto Superior de Economia a Gestao, Universidade Tecnica de Lisboa, Novembro 2004, s. 16.

20J. Cadima Ribeiro, J. Viseu, T. Delalande, C. Rodrigues, UEFA 2004 Visitor Analysis, Universidade do Minho NIPE 2004.

161

wanych spotkań. Z uwagi na liczbę zawodów rozgrywanych na stadionach oraz

liczbę kibiców nie odnotowano dodatkowych problemów związanych z przybyciem

turystów kibiców. Przyczyniło się również do tego podejście stałych mieszkańców

regionu Minho, którzy wyjechali na urlopy w trakcie mistrzostw.

Podczas EURO 2004 20% kibiców drużyn grających na stadionach Braga i

Guimarães nocowało w mieście, w którym odbywały się zawody sportowe. Ponad

połowa kibiców dojeżdżała na spotkania z sąsiednich miejscowości, takich jak Porto i

Lizbona (tab. 8.2). Wielu kibiców jako miejsca noclegowe wybrało miejscowości

turystyczne zlokalizowane na brzegu Oceanu Atlantyckiego (Vigo, Viana do Castelo,

P. Varzim, Esposende). Ponad 30% kibiców stanowili mieszkańcy regionu Minho.

Dwie trzecie kibiców przyjechało w gronie przyjaciół i znajomych, zaś prawie

30% w gronie rodzinnym (tab. 8.3). Kibice podróżowali w niewielkich grupach (do

4 osób). Takie grupy stanowiły 3/4 ogółu ankietowanych.

Przebieg turnieju finałowego w poszczególnych miastach nadzorowany był

przez specjalne biura koordynujące działania. Zostały one utworzone wspólnie

przez władze samorządowe miast — gospodarzy turnieju i organizacje sportowe. Do

zadań utworzonych biur należało utrzymanie w czystości terenów miejskich, pra-

widłowe działanie sieci wodociągowo-kanalizacyjnej oraz kompleksowe usuwanie

gromadzonych odpadów komunalnych. Poza tym biura zajmowały się drożnością

sieci drogowej przed i po meczach EURO 2004.

W celu sprawnego wykonywania powyższych zadań istotna była identyfika-

cja i monitorowanie miejsc pobytu kibiców w mieście. Największe grupy kibiców

zbierały się przed meczami w centralnych rejonach miast. Część z nich, która nie

posiadała biletów wstępu na areny Mistrzostw Europy, oglądała mecze w wydzie-

lonych strefach na ogólnodostępnych ekranach. Po zakończeniu spotkań kibice

przebywali w określonych miejscach publicznych, w których mogli świętować

wynik meczu, spożywając napoje alkoholowe. Miejsca te były z góry zaplanowane

przez biuro koordynujące, jednakże istniały obawy, że kibice mogą obrać za miejsce

spotkań inne lokalizacje w mieście i jego okolicach.

Informacje o przewidywanych miejscach przebywania kibiców znała przed roz-

poczęciem mistrzostw firma Agere21 zajmująca się usuwaniem odpadów i ścieków

komunalnych oraz porządkowaniem terenów miejskich. O innych, nieprzewidzia-

nych lokalizacjach spotkań kibiców informowano natychmiast Agere.

Przedsiębiorstwo Agere nie wdrożyło żadnego nadzwyczajnego planu pracy

brygad wywożących odpady komunalne z terenu Bragi. Wszystkie załogi w ciągu

mistrzostw pracowały zgodnie ze stałym harmonogramem wywozu odpadów. Wszy-

scy pracownicy byli przygotowani na możliwość wydłużenia czasu pracy w razie

zaistnienia takiej konieczności. Wywóz odpadów z miejsc przebywania kibiców

21Na podstawie konsultacji J. Cadima Ribeiro z przedstawicielami przedsiębiorstwa Agere. Pytania oraz sugestie co do rozmowy przekazali autorzy monografii.

162

Tabela 8.2. Noclegi kibiców spotkań na stadionach Brag i Guimarães

Miejsca zakwaterowania Odległość Odsetek ankietowanych Por to 60 km 19,2% Guimaraes – 11,1% Braga – 10,5% Vigo 130 km 9,5% Lisbona 400 km 6,6% Viana do Castelo 40 km 3,4% P. Varzim 40 km 3,1% Esposende 40 km 2,3% Liczba nocy 0 0,6% 1–2 18% 3–4 18,5% 5–6 17,9% 7–8 13,5% 9–10 12,8% 11–13 7,5% 14–18 6,5% 19–28 3,6% 29 i więcej 1% Powód wybrania określonej lokalizacji noclegu W połowie drogi między stadionami 39,7% Wybór biura podróży 14,1% Cena 11,2% Mecz drużyny 8% Obiekty turystyczne 6,4% Polecana lokalizacja 3,9% Inne 16,6% Źródło: J. Cadima Ribeiro, J. Viseu, T. Delalande, C. Rodrigues, UEFA 2004 Visitor Analysis, Universidade do Minho NIPE 2004, s. 16.

odbywał się przy użyciu przystosowanych do tego celu samochodów. Agere nie

zatrudniła specjalnych ekip do obsługi wywozu znacznie większej ilości odpadów

w trakcie EURO 2004. Pracownicy byli zadowoleni z możliwości otrzymania do-

datkowego wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych.

Analiza czasu zatrudnienia w firmie Agere wykazała, że czas dodatkowej pracy

związanej z EURO 2004 był podobny do tego, kiedy odbywa się coroczny festiwal

muzyczny w Bradze. Kierownictwo spółki nie miało zasadniczych problemów z usu-

waniem odpadów po zakończeniu widowiska piłkarskiego na stadionie i w mieście.

163

Tabela 8.3. Preferencje podróżowania kibiców uczestniczących w meczach na stadionach Braga i Guimarães

Kibice przyjechali Samotnie 3,9% Z przyjaciółmi i znajomymi 66,2% Rodzinnie 29% W gronie rodziny i znajomych 0,9% W grupie 1–2 osoby 47,39% 3–4 osoby 27,55% 5–8 osób 16,33% Powyżej 8 osób 8,73% Źródło: J. Cadima Ribeiro, J. Viseu, T. Delalande, C. Rodrigues, UEFA 2004 Visitor Analysis, Universidade do Minho NIPE 2004, s. 15.

W normalnym cyklu pracy w ciągu dnia usuwaniem odpadów zajmuje się 8 brygad, w

nocy pracuje 11 brygad.

Odpady komunalne z terenu przebywania kibiców składały się głównie z plasti-

kowych, jednorazowych kubków, talerzy i sztućców. Ze względów bezpieczeństwa,

przedsiębiorstwa z branży gastronomicznej zobowiązane były do wydawania napo- jów

ciepłych i zimnych tylko w miękkich opakowaniach jednorazowych. Wszystkie

odpady przewożone były bezpośrednio na regionalne składowiska odpadów, zgodnie z

normalnym sposobem postępowania.

W ciągu 2004 roku wywieziono łącznie prawie 60 tys. ton odpadów. W czerwcu

2004 wywieziono 5100 ton odpadów, z czego w trakcie Mistrzostw Europy wy-

wieziono dodatkowo 70,7 ton śmieci, co stanowi 1,4% ogólnej miesięcznej masy

odpadów. Ilość odpadów w czerwcu 2004 roku w porównaniu z majem była tylko

o 3% większa.

Na podstawie przedstawionej analizy ilości odpadów w poszczególnych miesią-

cach letnich można wyciągnąć wniosek, że w czasie EURO 2004 nie wytworzono

znacząco więcej odpadów komunalnych.

W świetle przepisów22 przedstawionych w rozdziale 7 podczas

modernizacji stadionu w Bradze, jak i przeprowadzanych tam imprez normy

hałasu nie zostały przekroczone. Stadion został wybudowany od podstaw w

strefie przemysłowej, w której nie istniały żadne specjalne ograniczenia norm

hałasu.

Głośne zachowanie kibiców przed i po meczach nie przeszkadzało mieszkań-

com miasta, którzy również w większości byli bardzo zaangażowani w prowadzone

rozgrywki sportowe. Pomeczowe spotkania kibiców odbywały się tylko w określo-

nych miejscach miasta, gdzie spożywano posiłki i piwo do późnych godzin noc-

22Decree-Law n. 251/87, 24th June 1987 — Noise Code.

164

nych. Mieszkańcy okolicznych domów byli uprzedzeni przez władze miasta co do

możliwości zakłócania ciszy nocnej w czasie rozgrywek meczowych i zachęcani

do wyjazdów poza miasto. Jak wynika z przeprowadzonych badań, tak postąpiło

wielu mieszkańców miast portugalskich23.

8.7. Podsumowanie

Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej EURO 2004 były kolejnym wyzwaniem dla

przedsiębiorstw portugalskich. Pierwszy egzamin z organizacji tak wielkiej imprezy

Portugalia zdała w roku 1998 przy okazji Światowej Wystawy Expo 98. Wtedy to

powstały kluczowe inwestycje drogowe w postaci sieci autostrad łączących główne

ośrodki Portugalii (Lizbona, Porto) z mniejszymi miastami. W wyniku przygotowań

Portugalii do Mistrzostw Europy 2004 powstały jedynie odcinki autostrad wspoma-

gające ruch drogowy w rejonie nowo budowanych lub modernizowanych stadionów.

W regionie Minho zawody sportowe odbyły się na dwóch stadionach: moder-

nizowanym stadionie w Guimarães oraz wybudowanym od podstaw stadionie

w Bradze. Przedsiębiorstwa uczestniczące w przebudowie stadionu w Guimarães

napotykały problemy przy realizacji inwestycji. Wiązały się one z niekorzystnym

wpływem modernizacji stadionu na znajdującą się w pobliżu dzielnicę mieszkanio-

wo-usługową. Przedsiębiorstwa musiały zwracać uwagę na emisję hałasu. Część prac

mogła być wykonywana tylko w porze dziennej. Ruch uliczny w okolicy stadionu

wpływał niekorzystnie na przedsiębiorstwa transportowe z powodu wydłużonego

czasu przejazdu w strumieniu samochodów.

Drugi ze stadionów regionu Minho powstał w Bradze głównie na finały EURO

2004. Został on zlokalizowany w oddaleniu od centrum miasta w dzielnicy prze-

mysłowej. Z tego względu mniejsze były ograniczenia prac budowlanych związane

z przekroczeniem natężenia hałasu. Prace mogły być prowadzone w szerszym

przedziale czasowym. Położenie stadionu w Bradze umożliwiało bezpośrednie

połączenie drogowe z siecią autostrad i z lotniskami Portugalii.

Analiza warunków meteorologicznych w latach przed Mistrzostwami Europy

2004 wykazała, że w miesiącach letnich (czerwiec, lipiec) można spodziewać się nie-

korzystnych zdarzeń pogodowych. Największe ryzyko dla kibiców i przedsiębiorców

dotyczyło możliwości wystąpienia ekstremalnie wysokich temperatur powietrza,

gdyż w miesiącach letnich Portugalię wielokrotnie w historii nawiedziły fale upa-

łów, powodując liczne ofiary śmiertelne. Największą falę upałów zanotowano rok

przed rozgrywkami EURO 2004, kiedy to średnie dobowe temperatury powietrza

przekraczały 40∞C. Prace związane z przygotowaniem infrastruktury do mistrzostw

były w tym okresie ograniczone. Liczba ofiar nie była większa niż w przypadku

23Badania ankietowe w: J. Cadima Ribeiro, J.Viseu, T. Delalande, C. Rodrigues, UEFA Euro 2004 Visitor Analysis, NIPE WP 15/2004.

165

mniejszej fali upałów w przeszłości dzięki systemowi ostrzegania przed upałami

i udziałowi rządu Portugalii w zapewnieniu pomocy osobom poszkodowanym.

W miesiącach zimowych Portugalię nawiedzały obfite opady deszczu. Nie

powodowały one jednak większych utrudnień i zaburzeń planów rozbudowy i

modernizacji infrastruktury przed EURO 2004.

Na wybrzeżach Portugalii oraz na zachodnich krańcach regionu Minho zdarza-

ją się duże podmuchy wiatru. Projektanci nowo budowanego stadionu w Bradze

przewidzieli możliwości uszkodzenia dachu pod wpływem wiatru. Konstrukcja

dachu w warunkach silnego wiatru została sprawdzona w niezależnych laborato-

riach Danii i Kanady.

W czasie trwania turnieju finałowego Mistrzostw Europy nie zanotowano

znaczących problemów z utrzymaniem porządku w mieście. Ilość wytworzonych

odpadów była kilka procent większa niż w pozostałym okresie. W aglomeracjach

Braga i Guimarães nie wystąpiły szczególne problemy z zaopatrzeniem w wodę

oraz przesyłaniem i oczyszczaniem ścieków komunalnych.

Warunki pogodowe w trakcie EURO 2004 były bardzo dobre. Na szczęście nie

powtórzyły się upały notowane rok wcześniej, które przyczyniły się do śmierci

wielu osób. Czas przebiegu mistrzostw w Portugalii charakteryzował się umiarko-

wanie wysokimi temperaturami powietrza, brakiem zachmurzenia oraz niewielkimi

prędkościami wiatru. Taka pogoda stała się jednym z elementów sukcesu organi-

zacyjnego EURO 2004.

166

Rozdział 9

Wnioski dla Polski i regionu Pomorza wynikaj ące z organizacji Mistrzostw Europy

w Piłce Nożnej przez Por tugalię

K. Zawadzki

Analiza przypadku EURO 2004 w Portugalii niesie wiele interesujących wniosków

dla Polski w kontekście organizacji przez nasz kraj Mistrzostw Europy w 2012 roku.

Jak już zasygnalizowano we wstępie, wybór tego kraju Półwyspu Iberyjskiego nie

był przypadkowy. Wszak po roku 2004 imprezy tej samej lub zbliżonej rangi odbyły

się w innych państwach europejskich, usytuowanych nawet bliżej Polski. Austria,

Szwajcaria czy Niemcy są jednak krajami o nieporównywalnym poziomie rozwoju

gospodarczego. Ich zaplecze infrastrukturalne należy do najlepszych na świecie.

Jeśli dodać do tego olbrzymie doświadczenie przy organizacji dużych imprez, w tym

imprez sportowych, to sens porównywania Polski z wymienionymi państwami jest

bardzo wątpliwy.

Pomiędzy krajem znad Wisły a Portugalią można natomiast wskazać wiele

podobieństw, począwszy od stopnia rozwoju gospodarczego, poprzez słabe przy-

gotowanie w zakresie infrastruktury, a skończywszy na niewielkim doświadcze-

niu w przygotowaniu tego typu imprez. Oba państwa stanęły przed arcytrudnym

zadaniem organizacji EURO niemalże od podstaw w stosunkowo krótkim czasie.

Interesujący jest też fakt, iż w chwili dokonania wyboru obu państw na gospodarza

EURO przymierzały się one do uczestnictwa w strefie euro, choć należy dodać, iż

Portugalia zastąpiła w 2002 roku narodową walutę wspólną europejską jednostką,

natomiast Polsce do 2012 roku z pewnością to zadanie się nie uda.

Poza ważnymi podobieństwami można też wskazać kilka istotnych różnic, ta-

kich jak choćby samodzielne przygotowanie EURO 2004 przez Portugalię, a co się

z tym wiąże, konieczność podjęcia przez ten kraj większego wysiłku i poniesienia

większych kosztów. Nie pomniejsza to jednak faktu, iż portugalska lekcja lepiej niż

każda inna może zostać wykorzystana przez Polskę w procesie żmudnych przygoto-

wań do tak dużego wydarzenia, co przyczyni się do ograniczenia kosztów i wzrostu

korzyści nie tylko w trakcie imprezy, ale również po jej zakończeniu.

Część portugalskich doświadczeń już została przeniesiona na grunt polski. Przy-

kładem jest powołanie przez stronę polską dwóch spółek celowych, dzięki czemu

167

nastąpił rozdział kompetencji i ułatwiona została identyfikacja źródeł finansowania

dla poszczególnych zadań. Są nimi:

— PL.2012;

— Narodowe Centrum Sportu.

Spółka PL.2012 koordynuje i kontroluje przedsięwzięcia przygotowawcze

do EURO 2012 w Polsce. W ramach spółki powołano koordynatorów krajowych

zajmujących się poszczególnymi obszarami działania. Zbudowano kilkudziesięcio-

osobowy zespół ekspertów i wykwalifikowanej kadry menadżerskiej. PL.2012 ściśle

współpracuje z Ministerstwem Sportu i Turystyki, UEFA, Polskim Związkiem Piłki

Nożnej oraz przedstawicielami strony ukraińskiej. Koordynuje działania sztabów

organizacyjnych miast — gospodarzy.

Zadaniem spółki Narodowe Centrum Sportu jest budowa i przygotowanie in-

strumentów do zarządzania nowoczesnym kompleksem sportowo-rekreacyjnym

i biznesowym na warszawskiej Pradze Południe, w tym przede wszystkim Stadio-

nem Narodowym.

Organizacja tak znaczącej imprezy przez Polskę budzi różnorakie emocje i pro-

wokuje do zadania pytania, czy ma ona dla kraju ekonomiczne uzasadnienie? Skala

zacofania infrastrukturalnego w Polsce będzie jednym z ważniejszych powodów,

dla którego w krótkim i średnim okresie skala kosztów zdecydowanie przewyższy

płynące z tytułu EURO 2012 korzyści. W większości krajów, które organizują tego

typu wydarzenia, dochodzi do konfrontacji wysokich oczekiwań co do ekonomicz-

nych korzyści płynących z organizacji imprezy sportowej z rozczarowaniem po jej

zakończeniu.

Przeprowadzona w rozdziałach drugim i trzecim analiza opierająca się na

przypadku Portugalii miała potwierdzić lub zaprzeczyć słuszności tego stwierdze-

nia. Polegała ona na badaniu wpływu organizacji EURO 2004 na gospodarkę tego

kraju, a w szczególności na jego produkt krajowy brutto, ceny, indeksy giełdowe,

zatrudnienie, bilans handlowy i napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych.

Choć oszacowanie ekonomicznego wpływu organizacji dużej imprezy sportowej jest

zadaniem trudnym, w badaniu został wykorzystany model input-output pozwalający

na określenie zarówno bezpośrednich, jak i pośrednich efektów tej imprezy. Przez

efekty bezpośrednie rozumie się wzrost produkcji, zatrudnienia i wartości dodanej,

wywołane zwiększeniem popytu finalnego, wynikającym głównie ze wzrostu inwe-

stycji infrastrukturalnych i popytu na usługi turystyczne. Efekty pośrednie to zwięk-

szenie produkcji, a co się z tym wiąże zatrudnienia i wartości dodanej w sektorach

powiązanych z tymi działami gospodarki, w których wystąpiły efekty bezpośrednie.

Wykorzystany w analizie model input–output był modelem statycznym, wielobran-

żowym i jednorocznym z określaniem jednoczesnym, z 49 pierwotnymi gałęziami

działalności, które zostały przekształcone w 17 gałęzi działalności. Wykorzystana

macierz do wyliczenia mnożników modelu była macierzą portugalskiej produkcji

168

krajowej według cen bazowych z 1999 roku. Analiza pozwoliła na wyciagnięcie

kilku interesujących wniosków, które z dużym prawdopodobieństwem można

odnieść do przyszłej sytuacji w Polsce.

Po pierwsze, organizacja turnieju nie pozwoliła na odwrócenie silnych nega-

tywnych tendencji koniunkturalnych w okresie przygotowań. Co prawda nastąpił

wzrost PKB w roku imprezy, ale również i spadek produktu krajowego brutto w roku

następnym. Wykorzystany w opracowaniu model input–output wskazuje, iż cało-

ściowy wkład inwestycji infrastrukturalnych do PKB wyniósł 0,11% w 2002 roku,

0,32% w 2003 roku i 0,11% w 2004 roku. Jednocześnie inwestycje w infrastruktu-

rę (budowę stadionów, dróg dojazdowych, obiektów towarzyszących turniejowi)

wywołały wzrost:

— produkcji o 1906,1 mln euro;

— zatrudnienia o 39 363 osób;

— wartości dodanej o 93,9 mln euro;

— wynagrodzeń o 370,5 mln euro;

— odsetek od inwestycji w EURO 2004 w przyroście kapitału brutto: o 0,61%

w 2002, o 1,99% w 2003 i o 0,65% w 2004 roku.

Po drugie, organizacja EURO 2004 w Portugalii nie wpłynęła na wzrost cen

w okresie przygotowań do imprezy. W trakcie mistrzostw jedynie ceny usług hote-

lowych wzrosły znacząco (bo aż o 30,7% w stosunku do roku poprzedniego), lecz

po zakończeniu imprezy ekonomiczne oddziaływanie tego impulsu szybko wygasło.

W kontekście organizacji EURO 2012 na Pomorzu warto podjąć kroki, mające na

celu niedopuszczenie do „zmowy cenowej” hotelarzy i ograniczenie zwyżki cen

noclegów.

Po trzecie, tak w okresie przygotowań, jak i w trakcie trwania imprezy o war-

tościach portugalskiego indeksu giełdowego PSI 20 decydowały czynniki o cha-

rakterze fundamentalnym dla gospodarki światowej. Mistrzostwa Europy w Piłce

Nożnej w 2004 roku i związane z nią duże, głównie infrastrukturalne inwestycje

nie znalazły odbicia na giełdzie w Lizbonie ani w okresie przygotowań do EURO

2004, ani w trakcie trwania imprezy.

Po czwarte, pozytywny wpływ EURO 2004 na zatrudnienie w portugalskiej

gospodarce widoczny był we wzroście zatrudnienia w budownictwie w okresie 3-

i 2-letnim poprzedzającym imprezę oraz w sektorze usług w samym roku imprezy.

Po piąte, w głównym okresie przygotowań do imprezy, czyli w latach 2000–2003,

saldo wymiany handlowej prawie nie uległo zmianie. Natomiast w roku imprezy

wskutek organizacji EURO 2004 nastąpił silny wzrost popytu krajowego, tj. głów-

nie spożycia prywatnego i akumulacji, co przyczyniło się do pogorszenia bilansu

handlowego Portugalii.

Powyższe wnioski skłaniają do refleksji, iż organizacja tej prestiżowej megaim-

prezy sportowej jest oczywiście wielką szansą na przyspieszenie procesów rozwo-

169

jowych dla naszego kraju, głównie w zakresie likwidowania zapóźnień infrastruk-

turalnych, jednak ekonomicznego wpływu tego zdarzenia nie należy przeceniać.

Nurtującym organizatorów zagadnieniem jest wybór optymalnego sposobu

finansowania całego przedsięwzięcia. Ze względu na rozmiary imprezy i związane z

tym koszty o charakterze bezpośrednim i pośrednim oczywisty jest fakt, iż finan-

sowanie musi być wielopłaszczyznowe i opierać się na kilku odmiennych źródłach.

Doświadczenia gospodarzy megaimprez sportowych wskazują, że błędne decyzje

w zakresie sposobów finansowania mogą generować koszty przez wiele lat po ich

zakończeniu, wpływając na opłacalność całego przedsięwzięcia.

Decyzje organizacyjne EURO 2012 legitymizuje w Polsce Ustawa z dnia 7

września 2007 roku1. W artykule 2 zaprezentowano możliwe sposoby finansowania

przedsięwzięcia, wśród których wskazuje się w szczególności na:

— środki pochodzące z budżetu państwa;

— środki pochodzące z budżetów jednostek samorządu terytorialnego;

— środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej oraz niepodlegające zwrotowi

środki z pomocy udzielonej przez państwa członkowskie Europejskiego Po-

rozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) oraz inne środki pochodzące ze źródeł

zagranicznych, niepodlegające zwrotowi.

Powyższa ustawa wskazywała dodatkowo na możliwość finansowania inwe-

stycji przy wykorzystaniu formuły partnerstwa publiczno-prywatnego. Jednakże

dopiero nowy akt z 2009 roku reguluje zastosowanie innych form finansowania,

w tym środków prywatnych2.

Podobnie jak w Portugalii, tak i w Polsce największym wyzwaniem jest przy-

gotowanie zgodnej z wymogami UEFA infrastruktury stadionowej. Co prawda

ostateczna decyzja w zakresie liczby stadionów, na których rozgrywane będą

mecze w ramach EURO 2012, nie została jeszcze podjęta, jednak najbardziej

prawdopodobny scenariusz zakłada wykorzystanie ośmiu obiektów, po cztery

w Polsce i na Ukrainie. Strona polska postawiła na kandydatury sześciu miast:

Gdańska, Poznania, Warszawy, Wrocławia, Chorzowa i Krakowa, przy czym cztery

pierwsze są miastami oficjalnymi, a dwa kolejne pełnią funkcję miast rezerwo-

wych. Charakterystykę obiektów powstających w tych miastach wraz z informacją

na temat przewidywanego kosztu ich przygotowania oraz źródeł finansowania


Tylko koszt przygotowania stadionów w czterech goszczących rozgrywki tur-

niejowe miastach jest szacowany na ponad 3,5 mld złotych (tab. 9.1). Przewiduje

się, iż w całości zostaną one sfinansowane ze środków publicznych — w odpowied-

niej proporcji pomiędzy budżetem centralnym a budżetami jednostek samorządu

1Ustawa z dnia 7 września 2007 roku o przygotowaniu finałowego turnieju Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012, DzU 2007 nr 173, poz. 1219. 2Ustawa z dnia 3 kwietnia 2009 roku o zmianie ustawy o przygotowaniu finałowego turnieju Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012, DzU 2007 nr 68, poz. 575 z późn. zm.

170

Tabela 9.1. Charakterystyka stadionów na EURO 2012

Miasto Pojemność Koszt budowy

Finansowanie

Finansowanie

[mld zł] z budżetu z budżetów jednostek centralnego samorządu [mld zł] terytorialnego [mld zł]

Gdańsk 41 000 0,866 0,144 0,722 Poznań 41 018 0,613 0,11 0,503 Warszawa 55 000 1,22 1,22 0 Wrocław 43 000 0,855 0,11 0,745 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Sprawozdanie z realizacji przedsięwzięć EURO 2012 oraz z wykonanych działań dotyczących realizacji przygotowań Polski do finałowego turnieju Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012 (styczeń 2009–czerwiec 2009), Ministerstwo Sportu i Turystyki, Warszawa 2009, s. 12–19.

terytorialnego. Wszystkie wymienione powyżej stadiony są lub będą własnością

promotorów publicznych. Zawęża to jednoznacznie wachlarz dostępnych źródeł

finansowania i niesie za sobą określone zagrożenia, wśród których należy wymienić

nadmierne zadłużenie władz samorządowych oraz nieefektywne wykorzystanie

obiektów po zakończeniu turnieju.

Poza stadionem narodowym, który w 100% ma zapewnione środki z budżetu

centralnego, w pozostałych trzech przypadkach ciężar finansowania obiektów

spoczywa na barkach władz samorządowych. Koszt budowy lub rozbudowy in-

frastruktury stadionowej jest tak duży, iż przewyższa możliwości finansowe miast

— gospodarzy. Będą one w związku z tym zmuszone do poszukiwania finansowania

zewnętrznego. Pewnym rozwiązaniem problemu mogą okazać się kredyty bankowe,

choć nawet w miastach, gdzie standing finansowy jest dobry, banki niechętnie

patrzą na biznes stadionowy, który jest uzależniony m.in. od wyniku sportowego.

Problem w tym, że nie każde miasto, które buduje stadion, ma silny klub sportowy,

zdolny wygenerować na tyle duże przychody operacyjne, które umożliwiałyby

niezakłóconą obsługę długu3.

W przypadku Portugalii to właśnie kredyty zaciągane przez poszczególne jed-

nostki samorządowe stanowiły podstawowe źródło finansowania przygotowań do

EURO. Wydatki budżetowe niektórych portugalskich miast związane z przygotowa-

niem imprezy w 2004 roku przewyższały wszystkie inne wydatki danej jednostki.

W związku z tym tylko finansowanie zewnętrzne pozwalało na realizację przed-

sięwzięcia. W wybranych miastach zadłużenie związane z Mistrzostwami Europy

przekraczało 80% ogólnego zadłużenia tych jednostek. Koszty obsługi długu do

tej pory obciążają budżety miast — gospodarzy. Sytuacja taka będzie negatywnie

oddziaływać na stan finansów tych jednostek jeszcze przez wiele lat, jako że więk-

szość kredytów zostanie spłacona po 2020 roku.

3zob. G. Stech, Jak nie stracić na stadionach? businessman.pl nr 3/2008.

171

Analiza przypadku miasta Braga wskazuje ponadto na trudności w zakresie

jednoznacznej oceny rzeczywistych źródeł finansowania i wielkości inwestycji

poniesionych w tym mieście. Rozbieżności w dokumentach sporządzonych przez

inwestorów i audytorów dotyczą w szczególności przypadków zaciągnięcia kredy-

tów o dużej wartości przeznaczonych nie tylko na budowę stadionu, ale również

działania dodatkowe.

W Polsce największą grupę wydatków stanowią te generowane przez inwe-

stycje niezwiązane z przygotowaniem obiektów sportowych. W tym względzie

sytuacja naszego kraju różni się od portugalskiej, gdzie jedynie w Porto uwi-

doczniła się przewaga innych niż związanych z budową stadionów wydatków.

Przewiduje się, że infrastruktura drogowa, lotnicza i kolejowa w czterech anali-

zowanych polskich miastach pochłonie w sumie ponad 10,5 mld złotych (ryc.

9.1). Największe wydatki — ponad 4 mld złotych — planuje Gdańsk. Tylko koszty

infrastruktury drogowej szacuje się w tym mieście na blisko 3 mld złotych. Po-

dobnie jak w przypadku obiektów sportowych głównym źródłem finansowania

są środki publiczne.

Warto podkreślić, iż przytoczone poniżej wielkości są prognozą, która z dużym

prawdopodobieństwem zostanie zweryfikowana na niekorzyść gospodarzy impre-

zy. Znamienny jest fakt, że przy okazji organizacji Mistrzostw Europy w Portugalii

we wszystkich dziesięciu miastach rzeczywiste koszty inwestycji przewyższyły

wcześniejsze prognozy. Dodatkowym obciążeniem dla budżetów jednostek sa-

Rycina 9.1. Prognozowane koszty związane z infrastruktur ą drogową, kolejową i lotniczą w poszczególnych miastach w ramach przygotowań do EURO 2012 [mln zł]

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Sprawozdanie z realizacji przedsięwzięć EURO 2012 oraz z wykonanych działań dotyczących realizacji przygotowań Polski do finałowego turnieju Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012 (styczeń 2009–czerwiec 2009), Ministerstwo Sportu i Turystyki, Warszawa 2009, s. 20 i dalej.

172

morządowych był ponadto mniejszy niż pierwotnie zakładano udział środków

administracji centralnej w finansowaniu przedsięwzięć na skutek zaniżenia tzw.

kontraktów programowych. Najdotkliwiej odczuła to Braga, w przypadku której

ostateczny koszt inwestycji stadionowej był trzykrotnie wyższy niż wynikało to

z szacunków zawartych w kontraktach. Aby uniknąć znacznego wzrostu kosztów

inwestycji w polskich miastach, a przynajmniej zmniejszyć jego skutki, konieczne

jest przeprowadzenie bardzo dokładnych analiz przedinwestycyjnych i uwzględ-

nienie rezerw na ten cel.

Organizacja EURO 2004 w Portugalii znacząco przysłużyła się efektywnemu

wykorzystaniu partnerstwa publiczno-prywatnego w zakresie budowy i rozbudowy

infrastruktury sportowej. Nie znalazła ona co prawda zastosowania we wszystkich

miastach, ale z powodzeniem została wykorzystana w przypadku dwóch najwięk-

szych portugalskich metropolii, w których rolę podmiotów prywatnych odgrywały

najbardziej znane kluby piłkarskie będące właścicielami i bezpośrednimi zarząd-

cami swoich obiektów.

Przykład Portugalii wskazuje, iż wykorzystanie partnerstwa prywatno-publicz-

nego w celu sfinansowania megaimprezy sportowej w Polsce niosłoby za sobą szereg

korzyści, przekładających się na większą rentowność inwestycji, wyższą jakość usług i

lepszy rozdział zadań pomiędzy partnerem prywatnym i publicznym. Dla kraju

korzystającego w znaczącym stopniu ze wsparcia unijnego PPP determinowałoby

dodatkowe zalety. Udział podmiotów prywatnych w tworzeniu infrastruktury sta-

dionowej i okołostadionowej spowodowałby ograniczenie wydatków ze środków

publicznych, stanowiących niezbędny element inżynierii finansowej w planowa-

nych na najbliższe lata licznych inwestycjach współfinansowanych z UE.

Niestety, mimo iż ustawę o partnerstwie publiczno-prywatnym wprowadzono

w życie w 2006 roku, przez ponad dwa lata nie udało się na jej podstawie zreali-

zować żadnego projektu4. Poszczególne miasta dość sceptycznie podchodziły do

finansowania infrastruktury stadionowej opartego na PPP. Działo się tak, mimo

iż budowa obiektów sportowych jest przedsięwzięciem komercyjnym w dużo

większym stopniu niż realizacja innych zadań publicznych w modelu partnerstwa

publiczno-prywatnego.

Winą za taki stan rzeczy obarczano rząd, który nie sprecyzował na czas, poprzez

wydanie właściwych rozporządzeń, wielu niejasnych w ustawie aspektów wyko-

rzystania PPP. Część z tych, które wyjaśniono, okazywała się zbyt restrykcyjna dla

podejmujących współpracę partnerów. Wskazywano przede wszystkim na nader

skomplikowane procedury oraz wąski zakres inwestycji możliwych do realizacji

w ramach partnerstwa. Ważnym czynnikiem hamującym rozwój PPP było także

negatywne nastawienie części polityków do tego typu współpracy, która miała ich

4Ustawa z dnia 28 lipca 2005 roku o partnerstwie publiczno-prywatnym, DzU Nr 169, poz. 1420.

173

zdaniem charakter korupcjogenny. Wiążąca się z tym możliwość wprowadzenia

form kontrolno-śledczych skutecznie odstraszała potencjalnych zainteresowanych.

Urzeczywistnienie wykorzystania partnerstwa publiczno-prywatnego przy

organizacji EURO 2012 wymagało wprowadzenia pewnych zmian w pierwotnej

ustawie. Niezbędne okazało się uproszczenie i skrócenie procedur, rozszerzenie

katalogu dziedzin życia gospodarczego i społecznego, w których można wyko-

rzystywać PPP, oraz wzajemne dostosowanie przepisów regulujących stosowanie

partnerstwa i organizację Mistrzostw Europy w kraju.

W efekcie w 2009 roku wprowadzono w życie znowelizowaną ustawę o part-

nerstwie publiczno-prywatnym, która uprościła wcześniejsze rozwiązania prawne,

chroniąc przy tym najważniejsze interesy publiczne5. Towarzyszyły jej inne klu-

czowe dla wsparcia współpracy pomiędzy partnerami publicznymi i prywatnymi

akty prawne, jak choćby znowelizowana specustawa o EURO 20126. Takie działania

stanowią ponadto wyraźny sygnał ze strony rządu aktywizujący udział zaintereso-

wanych podmiotów we wspólnych przedsięwzięciach gospodarczych o charakterze

użyteczności publicznej na poziomie gminnym, regionalnym i krajowym.

Do najważniejszych zmian, jakie zostały wprowadzone nowym aktem, należy

zaliczyć:

— zwiększenie katalogu podmiotów publicznych;

— zmniejszenie katalogu podmiotów prywatnych;

— rezygnacja ze szczegółowego określania zakresu i treści umowy o partnerstwie

publiczno-prywatnym;

— przyznanie podmiotowi publicznemu nowych uprawnień przy jednoczesnym

zmniejszeniu jego obowiązków;

— złagodzenie przepisów dotyczących wymogu zgody ministra właściwego do

spraw finansów publicznych.

Szczegółowe porównanie obu aktów zostało zaprezentowane w tabeli 9.2.

Celowość wykorzystania formuły partnerstwa publiczno-prywatnego do przy-

gotowania największej imprezy sportowej, jaka kiedykolwiek odbyła się na terenie

Polski, pozostaje poza dyskusją. Udział prywatnych inwestorów przyczynia się

nie tylko do sprawniejszego przebiegu procesu inwestycyjnego, rozłożenia ryzyka

pomiędzy współpracujące podmioty, ale przede wszystkim ograniczenia wydatków

budżetowych na ten cel. W dobie globalnego kryzysu i narastających problemów

budżetowych większości państw, w tym Polski, jest to często podnoszony argument

przemawiający za wykorzystywaniem PPP. Nowa regulacja znacznie lepiej niż ta

z 2005 roku spełnia standardy PPP, jakie wykształciły się na świecie. Praktyka i czas

pokażą, czy przyczyni się ona do zwiększenia liczby inwestycji infrastrukturalnych

5Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 roku o partnerstwie publiczno-prywatnym, DzU 2009 Nr 19, poz. 100. 6Ustawa z dnia 3 kwietnia 2009 roku o zmianie ustawy o przygotowaniu finałowego turnieju Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012, DzU Nr 68, poz. 575.

174

17

5

Tabela 9.2. Porównanie wybranych zagadnień regulowanych ustawodawstwem dotyczącym partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP) w Polsce

Wyszczególnienie Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym

(DzU Nr 169 poz. 1420)

Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym (DzU Nr 19 poz. 100)

Definicja umowy o PPP Brak definicji Wprowadzenie nowej definicji

Katalog par tnerów publicznych

1. Organy administracji rządowej 2. Jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związki 3. Fundusze celowe 4. Państwowe szkoły wyższe 5. Jednostki badawczo-rozwojowe 6. Samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej 7. Państwowe lub samorządowe instytucje kultury 8. Polska Akademia Nauk i tworzone przez nią jednostki organizacyjne 9. Państwowe lub samorządowe osoby prawne utworzone na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych, z wyłączeniem przedsiębiorstw, banków i spółek handlowych

1. Jednostka sektora finansów publicznych w rozumieniu przepisów o finansach publicznych 2. Inna niż określona w pkt 1 osoba prawna utworzona w szcze- gólnym celu zaspokajania potrzeb o charakterze powszechnym niemających charakteru przemysłowego ani handlowego, jeżeli podmioty, o których mowa w tym przepisie oraz w pkt 1, pojedynczo lub wspólnie, bezpośrednio lub pośrednio przez inny podmiot: — finansują ją w ponad 50% lub — posiadają ponad połowę udziałów albo akcji, lub — sprawują nadzór nad organem zarządzającym, lub — mają prawo do powoływania ponad połowy składu organu nad- zorczego lub zarządzającego. 3. Związki podmiotów, o których mowa w pkt 1 i 2

Elementy umowy Określony był otwar ty katalog obligatoryjnych elementów, jakie powinna zawierać każda umowa o par tnerstwie publiczno-prywatnym

Wykonanie umowy Brak obowiązku określenia skutków nienależytego wykonania i niewykonania zobowiązania w umowie o par tnerstwie publiczno-prywatnym

Nie określono otwar tego katalogu obligatoryjnych elementów, jakie powinna zawierać każda umowa o par tnerstwie publiczno-prywatnym

Wprowadzono obowiązek określenia skutków nienależytego wykonania i niewykonania zobowiązania w umowie o par tnerstwie publiczno-prywatnym

Konieczność przeprowadzenia analizy przedsięwzięcia

Podmiot publiczny był zobowiązany do sporządzenia przed podjęciem decyzji o realizacji określonego przedsięwzięcia w ramach par tnerstwa publiczno-prywatnego analizy tego przedsięwzięcia w celu określenia jego efektywności oraz zagrożeń związanych z jego realizacją

Podmiot publiczny nie będzie zobowiązany do sporządzenia przed podjęciem decyzji o realizacji określonego przedsięwzięcia w ramach par tnerstwa publiczno-prywatnego analizy tego przedsięwzięcia w celu określenia jego efektywności oraz zagrożeń związanych z jego realizacją

Kontrola Podmiot publiczny nie był uprawniony do bieżącej kontroli wykonywania zadań realizowanych w ramach par tnerstwa

Dofinansowanie z UE Brak było przepisu, który przewidywałby wprost możliwość dofinansowania przedsięwzięć środkami unijnymi

Podmiot publiczny będzie uprawniony do bieżącej kontroli wykonywania zadań realizowanych w ramach par tnerstwa

Wprowadzenie wprost możliwości dofinansowania przedsięwzięć środkami unijnymi


i czy miasta — gospodarze EURO 2012 będą skłonne realizować zadania z wyko-

rzystaniem partnerstwa.

W opracowaniu wskazano na pewne problemy Portugalii w zakresie wyko-

rzystania funduszy UE na budowę stadionów. Jednym z powodów takiego stanu

rzeczy był fakt, iż kraj z Półwyspu Iberyjskiego był pionierem w wykorzystywaniu

środków unijnych. Mimo że od tego czasu wiele się zmieniło i nasz kraj korzysta

z dużo lepiej funkcjonującego i sprawdzonego mechanizmu, obecnie obowiązujące

prawo unijne nie ułatwia Polsce finansowania z tego źródła obiektów na EURO

2012. Ewentualnie powstałe trudności w realizacji inwestycji stadionowych przy

wykorzystaniu środków UE mogłyby w znaczący sposób negatywnie wpłynąć na

dotrzymanie zobowiązań wobec UEFA, a jednocześnie stanowić potencjalne zagro-

żenie dla płynnej absorpcji funduszy europejskich przez Polskę7.

Przykład Portugalii obrazuje dodatkowo istotne problemy w samofinansowaniu

się obiektów sportowych po zakończeniu imprezy. Skala problemu jest tak duża,

że rząd Portugalii, zmierzając do ograniczenia wydatków budżetowych miast,

poddał pod dyskusję propozycję wyburzenia niektórych stadionów, generujących

największe koszty8. Dotyczy to dwóch obiektów: w Leiria i Aveiro. Dlatego uzyska-

nie finansowania UE na budowę stadionów byłoby prostsze, gdyby przygotowany

obiekt wykazywał długofalowy efekt ekonomiczny oraz wielowymiarowość, rozu-

mianą przede wszystkim jako ponadregionalne znaczenie, niezwiązane wyłącznie

z organizacją Mistrzostw Europy. Oznacza to, iż w przypadku samych stadionów

należy skupić się na innych niż fundusze unijne sposobach finansowania. Warto

natomiast wykorzystać możliwości skorzystania z zasobów UE w celu realizacji

innych niż stadionowe zadań infrastrukturalnych, jak również turystycznej i go-

spodarczej promocji Polski. W tym zakresie pozyskanie środków unijnych byłoby

mniej skomplikowane. Niewątpliwym atutem jest również fakt, iż część zadań

realizowanych w ramach EURO 2012 doskonale współgra z obszarami wsparcia

z funduszy strukturalnych. Do zadań tych należą m.in.9:

— budowa infrastruktury rekreacyjnej na potrzeby sportu masowego w ramach

projektów towarzyszących przygotowaniom do EURO 2012;

— budowa odpowiedniej infrastruktury transportowej;

— promocja kraju i zapewnienie odpowiedniej informacji turystycznej;

— niektóre aspekty przygotowań w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa i zarzą-

dzania kryzysowego.

Kluczowym problemem, przed jakim staną polskie miasta — gospodarze EURO

2012, będzie utrzymanie kosztochłonnej infrastruktury stadionowej już po impre-

7Kierunki działań wykorzystania funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności w celu sprawnej realizacji EURO 2012, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007, s. 12. 8Informacja pozyskana od Jose Cadima Ribeiro, Profesora Uniwersytetu w Minho zaangażowanego w przygotowanie analizy skutków ekonomicznych EURO 2004 dla UEFA. 9M. Kazimierczak, op. cit., s. 21.

176

zie. Przykład Portugalii sprawił, że UEFA zażądała od wszystkich polskich miast

przygotowujących obiekty sportowe biznesplanu, w którym zostanie dokonana

analiza wykorzystania każdego z nich już po turnieju finałowym.

W perspektywie każdy z przygotowywanych stadionów, z wyjątkiem naro-

dowego, będzie oddany w użytkowanie klubom sportowym, a zatem mimo ich

wielofunkcyjności zakłada się, że stałym i ważnym źródłem przychodów będą

środki finansowe pochodzące od kibiców. Rozwiązanie analogiczne do tego, które

zostało przyjęte w Portugalii, niesie za sobą istotne zagrożenie w postaci niewy-

starczającej frekwencji na ligowych meczach. Wymogi UEFA dotyczące pojemności

stadionów nie odpowiadają rzeczywistemu zapotrzebowaniu, które w praktyce jest

wielokrotnie mniejsze.

Portugalskie doświadczenia wskazują, iż wypełnienie stadionu kibicami jest

zadaniem niezmiernie trudnym. Największe problemy, co było do przewidzenia,

pojawiły się w miastach, w których kluby piłkarskie znajdowały się w niższych

klasach rozgrywkowych — odpowiedniku naszej pierwszej i drugiej ligi. Na me-

czach tych drużyn frekwencja nie przekraczała kilku tysięcy osób. Poza tym mecze

na niższym poziomie rozgrywek odbywają się stosunkowo rzadko — przeciętnie

jeden raz w tygodniu. Grając w systemie jeden mecz na własnym stadionie, kolejny

na wyjeździe, można założyć, że w danym obiekcie rozgrywa się zaledwie dwa do

trzech meczów w miesiącu. Co jednak zaskakujące, problemy z systematycznym

wypełnieniem trybun stadionowych miewają także najsilniejsze sportowe marki

Portugalii Sporting czy Benfica. Pewnym usprawiedliwieniem może być w tym

przypadku fakt, iż pojemność lizbońskich stadionów przekracza 50 tys. miejsc.

Należy się spodziewać, iż sytuacja w Polsce nie będzie w tym względzie od-

biegać od tego, co można było zaobserwować w Portugalii. Mimo systematycznego

wzrostu w kolejnych sezonach frekwencja stadionowa pozostaje w naszym kraju

na bardzo niskim poziomie (rys. 9.2). Oznacza to, że większość obecnych, wszak

niewielkich stadionów nie jest wypełniana nawet w połowie. Co prawda, nowe

stadiony powstaną w dużych aglomeracjach, w przypadku których przedstawione

dane są nieco zaniżone, ale nawet te, dotyczące najchętniej odwiedzanych obiektów

w Polsce nie napawają optymizmem. W minionym sezonie 2008/09 najliczniejsza

rzesza kibiców przybywała na mecze poznańskiego Lecha — przeciętnie w każdym

meczu zasiadało na trybunach 16 272 osoby.

W zwiększeniu frekwencji na ligowych stadionach pomocny mógłby się

okazać wzrost poczucia bezpieczeństwa uczestniczących w meczach widzów.

Wielu Polakom obiekty piłkarskie kojarzą się negatywnie, a kibiców utożsamia się

z chuliganami i wandalami. Nie jest to wizerunek, który zachęca do odwiedzania

stadionów. Z podobnym problemem kilka lat temu poradzili sobie Brytyjczycy. Dziś na

mecze Premier League uczęszczają całe rodziny, a piłkarskie mecze traktuje się

jak sportowe święto. Należy wyrazić nadzieję, iż wraz z nowymi stadionami pojawi

177

Rycina 9.2. Przeciętna frekwencja na meczach Orange Ekstraklasy w sezonach 2005/06–2008/09

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych spółki Ekstraklasa S.A.

się w Polsce nowa jakość kibicowania. Wymaga to jednak dodatkowych nakładów

i współpracy pomiędzy wszystkimi klubami i Polskim Związkiem Piłki Nożnej.

Niewątpliwie duże znaczenie dla rentowności budowanych obiektów będzie

miało uczestnictwo drużyn piłkarskich w rozgrywkach europejskich, które przyczy-

nią się do intensyfikacji rozgrywanych meczów, a także wzrostu zainteresowania

kibiców, pragnących zobaczyć na żywo znane piłkarskie nazwiska. To oznacza

potrzebę budowy silnych drużyn klubowych w miastach będących gospodarzami

EURO 2012. Nie bez znaczenia pozostaje w tym względzie wsparcie przez władze

miejskie inicjatyw tworzenia takich zespołów.

Nawet jeśli podstawowy warunek w postaci silnego klubu zostanie spełniony,

należy już w fazie koncepcji przewidzieć inne, niekoniecznie związane ze sportem

sposoby generowania przychodów. Jednym z możliwych rozwiązań jest wielofunk-

cyjność budowanych obiektów, które w szybki sposób można przekształcić z boiska

piłkarskiego w stadion lekkoatletyczny lub scenę koncertową. W Polsce korzysta

się w tym względzie z doświadczeń innych krajów. Budowane obiekty poza spor-

towymi mają w zamyśle pełnić inne funkcje. Planuje się przy tym budowę centrów

handlowych i kongresowych, sal kinowych, pomieszczeń rekreacyjnych itp., których

zadaniem jest przyciągnięcie innych aniżeli piłkarscy kibice osób.

Jako dobry przykład można wskazać gdańską PGE Arenę. Włodarze miasta już

teraz starają się odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób efektywnie zarządzać nowo-

czesnym obiektem sportowym? W tym celu zaprasza się przedstawicieli operatorów

trudniących się administrowaniem dużych zachodnich stadionów. Planuje się przy

tym wykorzystanie obiektu do innych niż sportowe celów, w tym przede wszyst-

178

kim koncertów muzycznych. Co interesujące, gdański stadion generuje przychody

jeszcze przed oddaniem do użytku. W grudniu 2009 roku ogłoszono rozstrzygnięcie

konkursu na sponsora tytularnego. Za prawo do tej nazwy Polska Grupa Energetycz-

na SA zadeklarowała się zapłacić 35 mln złotych w latach 2010–2014. W ramach

umowy nowy sponsor ma prawo do wykorzystywania wizerunku i nazwy stadionu

oraz do korzystania z obiektu w ramach przyznanego pakietu praw reklamowych

i komercyjnych. Ponieważ szacunki co do rocznych kosztów eksploatacyjnych

PGE Areny oscylują w przedziale od 10 do 12 mln, oznacza to, że co najmniej 60%

środków na ich pokrycie będzie pochodzić z samej sprzedaży prawa do nazwy.

Dodatkowym źródłem przychodów będą ponadto wpływy z dzierżawy lóż i miejsc

VIP-owskich oraz powierzchni komercyjnych pod sklepy, puby i restauracje. Poza

tym w planach pozostaje zlokalizowanie na terenie stadionu jednego z najwięk-

szych klubów fitness w Trójmieście10, sklepu z pamiątkami dla fanów połączonego

z muzeum Lechii Gdańsk, sklepu sportowego i centrum rozrywkowego. Dodatkową

atrakcją ma być przebiegający wokół obiektu profesjonalny tor wrotkarski.

Analiza ekonomicznych korzyści EURO 2004 wskazuje, że w największym

stopniu ujawniły się one w intensyfikacji przepływu turystycznego w trakcie

samego turnieju i po jego zakończeniu. EURO 2004 spowodowało 40-procentowy

wzrost przychodów z turystyki w czerwcu 2004 roku. Zgodnie z przeprowadzoną

w opracowaniu analizą za skutki ekonomiczne tego wzrostu należy uznać przyrost:

— produkcji o 183,8 mln euro;

— zatrudnienia o 4547 osób;

— wartości dodanej o 81 mln euro;

— wynagrodzeń o 41 mln euro.

Należy podkreślić, iż pozytywne skutki ekonomiczne w turystyce w większości

przypadków dużych imprez sportowych, w tym EURO 2004, mają charakter krót-

koterminowy. Potwierdzają to między innymi większe liczby pasażerów (wzrost o

17,1% w czerwcu 2004 roku), którzy przybyli do Portugalii na mistrzostwa w

porównaniu z liczbą spędzonych przez nich nocy (wzrost o 3% w czerwcu

2004 roku).

Na podstawie analizy przepływu turystycznego w Portugalii, w szczególności

w rejonie Braga/Guimarães, można na grunt polski przenieść następujące spostrze-

żenia. W zakresie przepływu turystycznego w regionie Pomorza należy spodziewać

się przede wszystkim zagranicznych kibiców z tych państw, których drużyny naro-

dowe będą rozgrywać mecze na gdańskim stadionie. Analiza ruchu turystycznego

w regionie Braga/Guimarães wskazuje na dużą rozbieżność w zakresie generowanych

przychodów turystycznych w zależności od narodowości kibiców. Na wysokość

przychodów znaczny wpływ będzie miało to, które drużyny narodowe rozegrają

10Na powierzchni 4,5 tys. m2.

179

mecze na PGE Arena — pod względem maksymalizacji przychodów kluczowym

czynnikiem będzie zamożność społeczeństwa tych państw.

Nie wszystkie miasta/regiony, które będą gościć EURO 2012, w równym stopniu

skorzystają z faktu organizacji imprezy. W przypadku Portugalii zauważalne są dość

znaczące dysproporcje w tym zakresie. Dokonując regionalizacji wyliczonych skut-

ków ekonomicznych oragnizacji Mistrzostw Europy w 2004 roku, Region Północny

zyskał najwięcej na inwestycjach infrastrukturalnych związanych z organizacją tur-

nieju. Natomiast największe korzyści ze wzrostu dochodów w branży turystycznej,

wynikające z organizacji EURO 2004, miała Lizbona i Dolina Tagu.

Ciekawym spostrzeżeniem jest również wykorzystanie przez Hiszpanię faktu

organizacji EURO 2004 w Portugalii. Cała rzesza kibiców przekroczyła w tym czasie

granicę obu państw, wielu z nich zdecydowało się na wykupienie noclegów nie na

terenie Portugalii, a w hiszpańskiej Galicji. Wśród przyczyn takiego stanu rzeczy

należy wskazać dobre przygotowanie bazy noclegowej oraz niższe niż w przypadku

portugalskich odpowiedników ceny. Oznacza to, że ze względu na mobilność tury-

stów sztuczne zawyżanie cen nie jest praktyką gwarantującą zwiększenie dynamiki

przychodów podmiotów oferujących noclegi. Współpracujący w ramach realizacji

tego opracowania portugalscy ekonomiści J. Cadima Ribeiro oraz F. Carballo-Cruz

wskazywali na potrzebę stałego monitorowania cen usług hotelowych w regionie

Pomorza i niedopuszczenie do ich nieuzasadnionego wzrostu, który może wpłynąć

na zmniejszenie ogólnych korzyści wynikających z organizacji EURO 2012 na tym

obszarze.

Przeprowadzone wśród kibiców EURO 2004 badania w regionie Braga/Guimarães

wskazują, iż 70% wszystkich przyjezdnych odwiedziło Portugalię po raz pierwszy.

Zakładając, iż na Pomorzu sytuacja będzie podobna, należy w pierwszej kolejności

skupić się na tej grupie turystów. Priorytetem winny być starania podjęte w celu

zachęcenia przyjezdnych do ponownej wizyty regionu lub rekomendacji miejsca

wśród znajomych. Duże znaczenie ma w tym względzie podejście do turystów,

okazana gościnność oraz właściwe uwypuklenie walorów regionu. W tym zakresie

bardzo ważna będzie prowadzona w Polsce w okresie poprzedzającym samo wyda-

rzenie polityka informacyjna, podkreślająca znaczenie nastawienia mieszkańców

poszczególnych miast/regionów dla pełnego sukcesu imprezy.

Według stanu na połowę czerwca 2009 roku Polska była jeszcze daleka od wy-

pełnienia wymogów UEFA dotyczących przygotowania odpowiedniego standardu

bazy hotelowej (tab. 9.3). Jednym z najważniejszych narzędzi służących do oceny

liczby pokoi hotelowych w miastach przygotowanym we współpracy z lokalnymi

koordynatorami hotelowymi jest baza danych o hotelach w segmentach 3, 4 i 5

gwiazdek. Jednym z ważniejszych wymogów ze strony UEFA jest porozumienie

pomiędzy Agencją ds. zakwaterowania EURO 201211 a międzynarodowymi sieciami

11Funkcję tą pełni wybrana przez UEFA firma TUI Travel Ltd. z siedzibą w Manchesterze.

180

Tabela 9.3. Liczba zakontraktowanych pokoi w segmencie 3, 4 i 5 gwiazdek według miast gospodarzy EURO 2012 na dzień 15 czerwca 2009 roku

Miasto Wymogi UEFA Liczba pokoi zakontraktowanych

Różnica

przez Agencję Warszawa 3880 2862 1018 Gdańsk 2745 1546 1199 Poznań 2765 1991 774 Wrocław 2745 1630 1115 Źródło: Sprawozdanie z realizacji przedsięwzięć EURO 2012 oraz z wykonanych działań dotyczących realizacji przygotowań Polski do finałowego turnieju Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012 (styczeń 2009–czerwiec 2009), Ministerstwo Sportu i Turystyki, Warszawa 2009, s. 115.

hotelowymi — czyli tak zwane kontrakty hotelowe, określające m.in.: poziom cen za

pokój, sposób dokonywania i odwoływania rezerwacji oraz warunki płatności. Do-

tąd dwie ważne międzynarodowe sieci hotelowe podpisały porozumienie — Accor

(Sofitel, Mercure, Novotel) i Starwood (Sheraton, Westin). W dalszym ciągu decyzji

w sprawie kontraktu nie podjęły: Rezidor (Radisson SAS) i Hilton (Intercontinental).

Skala rozpoznawalności kraju, a także przepływu turystycznego po zakończeniu

EURO 2012 w dużej mierze będzie zależeć od przyjętej strategii promocyjnej Polski.

Organizacja Mistrzostw Europy w Polsce daje niepowtarzalną okazję poszerzenia

jej ekspozycji na arenie międzynarodowej. Można założyć, iż w ciągu najbliższych

dziesięcioleci nie odbędzie się w naszym kraju impreza, której skala byłaby po-

równywalna z EURO. Skupienie uwagi świata na Polsce i Ukrainie w stosunkowo

krótkim okresie będzie doskonałą okazją do poprawy wizerunku tych państw.

Wśród środków masowego przekazu największe znaczenie przypisuje się tele-

wizji, choć nie należy pomijać najdynamiczniej rozwijającego się medium — Inter-

netu. Przekazy telewizyjne w ramach EURO 2004, w tym mecze, wiadomości oraz

zdjęcia, miały z pewnością duże znacznie dla kreowania pozytywnego wizerunku

Portugalii za granicą i uwrażliwienie społeczeństwa portugalskiego na doniosłość

takiego wizerunku kraju w kontekście ekonomicznym, kulturalnym i sportowym

oraz pozwoliły osiągnąć znaczne wpływy z reklam w czasie trwania turnieju. Wy-

starczy wspomnieć, że:

— 1 287 220 078 osób oglądało mecze finałowej fazy turnieju na siedmiu głównych

rynkach, takich jak: Francja, Niemcy, Włochy, Holandia, Portugalia, Hiszpania

i Wielka Brytania, a spotkanie finałowe Grecja – Portugalia 78 542 300 widzów;

— dochody z reklam podczas mistrzostw we wszystkich mediach oszacowano na

410 mln euro.

Oczywistą korzyścią organizacji Mistrzostw Europy jest przygotowane na tę oka-

zję zaplecze infrastrukturalne. Nie oznacza to bynajmniej, iż inwestycje poczynione

przy okazji EURO nigdy nie doszłyby do skutku. Z pewnością jednak organizacja

turnieju finałowego jest swoistym katalizatorem przyspieszającym realizację wielu

181

projektów, które na swoją szansę musiałyby w normalnych warunkach czekać wiele

lat, a które poprawią jakość życia rezydentów. W szczególności skorzystają na tym

mieszkańcy tych regionów, na których rozegrane zostaną mecze w ramach turnieju, i

to bez względu na to, czy interesują się piłką nożną, czy też nie. Poza stadionami i

wspomnianymi już szeroko rozumianymi inwestycjami transportowymi można

liczyć m.in. na12:

— budowę i rozbudowę sieci wodno-kanalizacyjnych;

— rozbudowę systemów zasilania elektroenergetycznego;

— budowę komisariatów policji oraz centrów powiadamiania ratunkowego;

— budowę systemów monitoringu wizyjnego miast.

Sukces EURO uzależniony jest od wielu czynników, z których nie wszystkie są

możliwe do przewidzenia. Zdaniem Angelo Brou kluczem do powodzenia EURO

2004 była współpraca przedstawicieli federacji piłkarskiej i administracji rządo-

wej, w tym ministerstwa spraw wewnętrznych, gospodarki, transportu, finansów

i przede wszystkim sportu. Wiceprezes Portugalskiej Federacji Piłkarskiej wskazuje

przy tym na znaczenie opracowania dobrego planu inwestycji oraz wyznaczenia

kluczowych dat definiujących kolejne etapy przygotowań — od utworzenia spółki

odpowiedzialnej za organizację turnieju, przez budowę stadionów, po terminy

losowania eliminacji i grup turnieju finałowego.

Również Joao Morais podkreśla znaczenie innych niż tylko infrastrukturalne

przedsięwzięć dla pełnego sukcesu imprezy. Wymienia w tym względzie logistykę

oraz sprawną organizację zaplecza rozgrywających się zawodów, które zdaniem

przedstawiciela komitetu organizacyjnego EURO 2004 mogą okazać się zadaniem

nawet trudniejszym niż wybudowanie stadionów, dróg i lotnisk.

Dla pełnego sukcesu impreza organizowana przez Polskę musi wywoływać

pozytywne skojarzenia. Nie bez znaczenia pozostaje w tym względzie zapewnie-

nie pełnego bezpieczeństwa wszystkim uczestnikom wydarzenia. Doświadczenia

Portugalii wskazują na kluczową rolę prewencji oraz właściwe, stanowcze po-

dejście służb mundurowych do wypełniania nałożonych na nie funkcji. Dzięki

zaangażowaniu odpowiednich organów gwarantujących bezpieczeństwo w czasie

trwania turnieju finałowego w 2004 roku nie zanotowano znaczących problemów

z utrzymaniem porządku w poszczególnych miastach. Podjęto przy tym liczne

działania, które zainicjowano jeszcze przed fizycznym rozpoczęciem Mistrzostw

Europy. Pomocne okazało się m.in. przywrócenie kontroli granicznych na miesiąc

przed rozpoczęciem EURO. Ułatwiło to wyeliminowanie osób, mogących stwarzać

potencjalne zagrożenie na stadionach i poza nimi. Ważnym dopełnieniem okazała

12Sprawozdanie z realizacji przedsięwzięć EURO 2012 oraz z wykonanych działań dotyczących realizacji przygotowań Polski do finałowego turnieju Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012 (styczeń 2009–czerwiec 2009), Ministerstwo Sportu i Turystyki, Warszawa 2009, s. 62–96.

182

się ponadto decyzja dotycząca działania sądów 24-godzinnych, które umożliwiały

natychmiastową deportację oskarżonych o wybryki chuligańskie.

Nie sprawdziły się również przewidywania przeciwników EURO 2004 co do

negatywnego wpływu imprezy na środowisko naturalne poszczególnych regionów

oraz uciążliwości napływających kibiców i ich niekorzystnego oddziaływania na

funkcjonowanie miast i ich mieszkańców. W celu wyeliminowania tych potencjal-

nych zagrożeń podjęto następujące działania:

— monitorowanie pobytu kibiców w mieście;

— wydzielenie stref pobytu kibiców, w których istniała możliwość oglądania

meczów na przygotowanych w tym celu ekranach;

— zaplanowanie przez biuro koordynujące miejsc publicznych, w których kibice

przebywali po zakończeniu spotkań;

— natychmiastowe informowanie biura koordynującego o innych, nieprzewidzia-

nych lokalizacjach spotkań kibiców.

Głośne zachowanie kibiców w wyznaczonych strefach nie przeszkadzało

mieszkańcom miasta. Zostali oni zawczasu poinformowani o możliwości zakłóca-

nia ciszy nocnej i zachęcani do wyjazdów poza miasto, z czego skorzystała część

niezainteresowanych piłką nożną rezydentów.

Na koniec warto wspomnieć o ważnej, choć często pomijanej, gdyż nieprzewidy-

walnej determinancie, która przyczyniła się do sukcesu organizowanych w Portugalii

mistrzostw. Warunki atmosferyczne — bo o nich mowa — były wyśmienite i za-

chęcały do wzmożonego ruchu turystycznego. Należy wyrazić nadzieję, iż przełom

czerwca i lipca 2012 roku będzie w Polsce równie słoneczny i ciepły, co przyczyni

się do ugruntowania pozycji Polski jako kraju przyjaznego i wartego odwiedzenia.

183

Zakończenie

Wybór Polski na współgospodarza EURO 2012 niesie za sobą istotne następstwa,

głównie o charakterze gospodarczym. Przygotowanie tak dużej imprezy, o niespo-

tykanej dotąd w naszym kraju skali, wymaga przeprowadzenia analizy korzyści

i kosztów, wskazania szans, jakie mogą stać się udziałem regionu goszczącego

finalistów Mistrzostw Europy oraz zagrożeń, jakie czyhają na jej organizatorów.

W niniejszym opracowaniu podjęto próbę przeprowadzenia takiej analizy

opierając się na doświadczeniach gospodarza turnieju finałowego w 2004 roku

— Portugalii. Konkretne wnioski płynące z przeprowadzonych badań dla Polski

i regionu Pomorza zamieszczono w ostatnim, dziewiątym rozdziale monografii.

Pod względem organizacyjnym i sportowym turniej zakończył się pełnym sukce-

sem. Zarówno UEFA, jak i kibice podkreślali doskonałe przygotowanie mistrzostw.

Wyrażało się to m.in. we wzroście przepływu turystycznego, liczbie sprzedanych

biletów oraz dużym zainteresowaniu przekazem telewizyjnym. Portugalia bez

wątpienia wykorzystała okazję w zakresie promocji całego kraju i poszczególnych

jej regionów.

Nieco więcej wątpliwości budzą ekonomiczne następstwa EURO 2004. Jak moż-

na się było spodziewać przygotowanie i organizacja Mistrzostw Europy w Portugalii

wpłynęły na działalność przedsiębiorstw, zachowania gospodarstw domowych

oraz wielu instytucji państwowych. Wiżało się to z olbrzymimi kosztami, których

dokładna skala trudna jest do oszacowania. Znamienny jest fakt, iż w przypadku

wszystkich miast — gospodarzy nastąpiło niedoszacowanie wydatków infra-

strukturalnych. W konsekwencji udział środków administracji centralnej okazał

się mniejszy od oczekiwanego, a finansowanie inwestycji w większym stopniu

obciążyło budżety jednostek samorządowych — szczególnie w przypadku sześciu

stadionów publicznych.

Skala zadłużenia, jaka stała się udziałem tych miast, była tak duża, iż jeszcze

przez wiele lat będzie wpływała na ich kondycję finansową. Dodatkowym proble-

185

mem okazało się utrzymanie stadionów niedostosowanych do potrzeb poszcze-

gólnych klubów piłkarskich. Brak koncepcji co do sposobu ich wykorzystania po

zakończeniu EURO sprawił, że w przypadku części z nich bieżące przychody są

niewystarczające do pokrycia kosztów obsługi. Obiekty te stały się do tego stopnia

„kulą u nogi” włodarzy miast, iż rozpoczęto nawet dyskusję na temat wyburzenia

niektórych z nich. Zakłada się przy tym, iż na pozyskanych w ten sposób terenach,

nie rzadko zlokalizowanych w bardzo atrakcyjnych punktach miast, można by

wybudować mieszkania, biurowce lub centra handlowe.

Choć przeprowadzone badanie wskazują na konieczność poniesienia dużych

kosztów i trudności w zakresie intensyfikacji korzyści finansowych, w tym przede

wszystkim rozłożenia w czasie ewentualnych przepływów pieniężnych, ogólny

bilans organizacji EURO 2004 charakteryzuje się jednak przewagą korzyści. W in-

nym przypadku nie byłoby politycznej i społecznej woli do organizacji innych

wielkoformatowych imprez sportowych, do których przymierza się ten kraj Pół-

wyspu Iberyjskiego. Potwierdzeniem może być wspólne z Hiszpanią

zgłoszenie

kandydatury do przeprowadzenia Mistrzostw Świata w 2018 roku.

186

Bibliografia

Pozycje zwarte

1. Adamiec K. EURO 2012 — wyzwania organizacyjne. Biuro Analiz Sejmowych. Infos nr 1 (25) z 10 stycznia 2008 roku.

2. Avaliacao do Impacto Economico do EURO 2004. Relatorio Final, Instituto Superior de Economia a Gestao, Universidade Tecnica de Lisboa. Novembro 2004.

3. Baade R., Matheson V. The quest for the cup: assessing the economic impact of the World Cup. Re- gional Studies 2004; 38.

4. Barros C. Evaluating the regulatory procedure of host-country selections for the UEFA European championship: A case study of Euro 2004. European Sport Management Quarterly 2002; 2.

5. Barros C., de Barros C., Santos A., Chadwick S. Sponsorship Brand Recall at the Euro 2004 Soccer Tournament. Sport Marketing Quarterly 2007; 16.

6. Barros C., Silvestre A. An evaluation of the sponsorship of Euro 2004. International Journal of Sports Marketing & Sponsorship, May 2006.

7. Blake A. The Economic Impact of the London 2012 Olympics, rapport of Nottingham University Business School. Dostępne na: http://www.nottingham.ac.uk/ttri.

8. Cadima Ribeiro J., Viseu J. Relatório final. Avaliação do impacte económico do Euro 2004. Universi- dade do Minho, 30 de Novembro de 2004.

9. Cadima Ribeiro J., Viseu J., Delalande T., Rodrigues C. UEFA EURO 2004 Tourism Impact Analysis, Working Paper NIPE WP 14/2004. University of Minho, December 2004.

10. Cadima Ribeiro J., Viseu J., Delalande T., Rodrigues C. UEFA EURO 2004 Visitor Analysis, Working Paper NIPE WP 15/2004. University of Minho, December 2004.

11. Closing the Infrastructure Gap: The Role of Public-Private Partnerships. A Deloitte Research Study 2006.

12. de Sousa Santos B. Parcerias Publico-Privadas e Justica. Uma analise comparada de diferentes experiencias, Observatorio Permanente Da Justica Portuguesa, Centro de Estudos Sociais, Facultade de Economia. Universidade de Coimbra, Outubro 2007.

13. EURO 2008 SA Company Profile. EURO 2008 SA. Nyon, Switzerland.

14. European Commission, European Economy. Public Finances in EMU 2003.

15. Europejski System Rachunków Narodowych i Regionalnych ESA 1995. GUS, Departament Rachunków Narodowych i Finansów, Warszawa 2000.

16. Furtado R., Quinaz C., Bartos R. The New Braga Municipal Stadium. Braga, Portugal, FIB 2nd Int. Congress, 5–8.06.2006, Napleć, Italy.

17. Geraint J., Sheaard R., Vickery B. Stadia — a design and development. Wyd. 4. Elsevier, Architectural Press 2007.

18. Goncalves P. Entidades Privadas com Poderes Publicos. Collecao tesses. Coimbra, Almedina 2005.

19. Helmenstein Ch., Kleissner A. Economic Effects of the UEFA EURO 2008 in Austria. Dostępne na: www.swisstourfed.ch/art/dokumente/Impact_EURO_2008.pdf.

187

20. Kazimierczak M. Finansowanie organizacji Euro 2004 przez Portugalię — wnioski dla Polski Mini-

sterstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. Biuletyn ZPORR 2007; 17.

21. Kessides C. Institutional Options for the Provision of Infrastructure. Word Bank Discussion Papers, Washington D.C. 1993.

22. Kirch W., Bertollini R., Menne B. Extreme Weather Events and Public Health Responses. Springer, Berlin–Heidelberg 2006.

23. Lehmann E., Weigand J. Money Makes the Ball Go Round, Fußball als ökonomisches Phänomen. Ifo-Studien 1997; 43.

24. Leonfief W. Input-Output Economics. Wyd. 2. Oxford University Press, New York 1986.

25. Marivoet S. UEFA EURO 2004 TM Portugal: The social construction of a sports mega-event and spectacle. Sociological Review 2006; 54.

26. Marques R.C., Silva D. As Parcerias Público-Privadas em Portugal. Liç es e Recomendaç es, Revista de Estudos Politécnicos, Polytechnical Studies Review 2008; VI.

27. Materiały pokonferencyjne z II Międzynarodowej Konferencji Naukowo-Praktycznej pt. „Dziedzictwo przemysłowe jako nowy produkt dla turystyki i rekreacji. Doświadczenia krajowe i zagraniczne”. GWSH, Katowice 2005.

28. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego. Kierunki działań wykorzystania funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności w celu sprawnej realizacji EURO 2012. Warszawa 2007.

29. Moorhouse, H.F. The Recent History and Functioning of Mechanisms to Redistribute Income Between Clubs in English Professional Football. Research Unit in Leisure Culture and Consumption. University of Glasgow, Glasgow 1998.

30. Nogueira P.J., Falcao J.M., Contreiras M.T., Paixao E., Brandao J., Batista I. Mortality In Portugal associated with the heat wave of August 2003: Elary Estimation on effect, Rusing a rapie metod. Eurosurveillance 2005; 10.

31. Pombeiro A. As PPP/PFI: parcerias publico-privadas e a sua auditoria. Lisboa 2003.

32. Portugal economy in 2001. Banco de Portugal. Annual report.




36. Preuss H. The economic impact of visitors at major multi-sport events. European Sport Management Quarterly 2005; 5.

37. Quiggin J. Risk, PPPs and the public sector comparator. Australian Accounting Review 2004; 14.

38. Raport dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. Warszawa 2007.

39. Rephann T., Isserman A. New highways as economic development tools: an evaluation using quasi — experimental matching methods. Regional Science and Urban Economics 1994; 24.

40. Rocha C., Carvalho A. Urban planning and traffic noise In Portugal: How did we get here. Transport Research Arena Europe 2006.

41. Rutter H., Stettler J. Economic impact of the UEFA 2008 TM in Switzerland. Dostępne na: http://www. swisstourfed.ch/art/dokumente/Impact_EURO_2008.pdf.

42. Santos A.C., Goncalves M.E., Marques M.M. Direito Economico. Almedina, Coimbra 2004.

43. Sprawozdanie z realizacji przedsięwzięć EURO 2012 oraz z wykonanych działań dotyczących realizacji przygotowań Polski do finałowego turnieju Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012 (styczeń 2009 – czerwiec 2009). Ministerstwo Sportu i Turystyki, Warszawa 2009.

44. Stech G. Jak nie stracić na stadionach. Businessman.pl 2008; 3.

45. Tomaszewicz Ł. Metody analizy input-output. PWE, Warszawa 1994.

46. Tribunal de Contas. Auditoria EURO 2004. Relatório no. 19/04 — 2a Secção, Maio 2004.

47. Uwarunkowania finansowania środkami UE projektów ważnych z punktu widzenia przygotowań do EURO 2012, Raport dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. Deloitte, Warszawa 2007.

48. Williamson O. Franchising bidding for natural monopolies — in general and with respect to CATV. Bell Journal of Economics 1976; 7.

49. Wixted B., Yamano N., Webb C. Input-output analysis in an increasingly globalised world. Application of OECD’s harmonized internationals table. OECD working paper 2006/07.

50. Zawadzki K. Pakt stabilności i wzrostu — strażnik porządku unii gospodarczej i walutowej? W: Ostrow- ska E., Ossowski J. Rynki finansowe. Mikrofinanse. Biblioteka Kwartalnika Naukowego „Pieniądze i Więź”, Fundacja na rzecz Polskich Związków Kredytowych — Instytut Stefczyka, Sopot 2009.

188

Akty normatywne

1. 2004/18/EWG

2. COM 327/2004 z dnia 30 kwietnia 2004 roku

3. Council Directive of 24th September 1996, 96/61/EC

4. Decree-Law 178/2006 5th September on waste management

5. Decree-Law 194/2000

6. Decree-Law 164/2001

7. Decree-Law no. 251/87, 24th June 1987 — Noise Code

8. Decree-Law no. 292/2000, 14th November 2000

9. Dekret 267/97 z dnia 2 października 1997 o koncesjach na inwestycje bez kosztów dla użytkownika (SCUT)

10. Dekret z mocą ustawy 141/2006

11. Dekret z mocą ustawy 9/97 z dnia 10 stycznia 1997 r. o koncesji wraz z prawem pobierania opłat

12. DL 254/2007

13. Dyrektywa Unii Europejskiej 85/337/CEE

14. Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979

15. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992

16. Dyrektywa EEC/2006/12 I EEC/91/689

17. Dyrektywa Rady nr 96/82/CE z dnia 9 grudnia 1996

18. Environmental assessment law (DL 232/2007) transposed Directives 2001/42/CE and 2003/35/CE

19. General Noise Regulation (DL 9/2007)

20. Konstytucja Portugalii z 1976 roku

21. Lei no. 58/2005. DR 249 SÉRIE I-A de 2005-12-29

22. Noise abatement procedures — Ordinance 303-A/2004

23. Portuguese Environmental Act — Law no. 11/87, 7th April 1987

24. Regulation number 1023/2006 of September 20

25. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006

26. Rozporządzenie (WE) Nr 1059/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 maja 2003 r. w sprawie ustalenia Wspólnej Klasyfikacji Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych — NUTS (Dz. Urz. UE L 154 z 21.06.2003 r. z późn. zm.)

27. Tribunal de Contas (Maio 2004), Relatório Intercalar de Auditoria ao Euro/2004 No. 13/2004 — 2 Secção — Estádio Municipal de Braga — CM Braga; Mapa de Empréstimos obtidos a Médio e Longo Prazos — Previsão para o ano de 2004, CMB Braga

28. Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150, z późn. zm. Dz.U. z 2008 r. Nr 111, poz. 708, Nr 138, poz. 865, Nr 154, poz. 958, Nr 171, poz. 1056, Nr 199, poz. 1227, Nr 223, poz. 1464 i Nr 227, poz. 1505)

29. Ustawa 19/2006

30. Ustawa 147/95

31. Ustawa 86/2003

32. Ustawa 141/2006

33. Ustawa 372/93

34. Ustawa 379/93

35. Ustawa 59/98

36. Ustawa 53/06

37. Ustawa z dnia 7 września 2007 roku o przygotowaniu finałowego turnieju Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012, Dz. U. 2007 nr 173, poz. 1219

38. Ustawa z dnia 3 kwietnia 2009 roku o zmianie ustawy o przygotowaniu finałowego turnieju Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012, Dz. U. 2007 nr 68, poz. 575 z późn. zm.

39. Ustawa z dnia 28 lipca 2005 roku o partnerstwie publiczno-prywatnym, Dz.U. Nr 169, Poz. 1420.

40. Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 roku o partnerstwie publiczno–prywatnym, Dz.U. 2009 Nr 19, Poz.

41. Zalecenie nr 2 z 2006 r. Urzędu Ochrony Konkurencji

42. Zielona Księga Komisji Europejskiej, Partnerstwo publiczno — prywatne i prawo wspólnotowe do- tyczące zamówień publicznych i koncesji, COM 327/2004

189

Źródła internetowe

1. http://www.adp.pt

2. http://www.agere.pt

3. http://www.ana-aeroportos.pt

4. http://www.barrocas.pt

5. http:// www.bolsapt.com

6. http://www.bportugal.pt

7. http://www.braga.pcp.pt

8. http://www.cm-braga.pt

9. http://www.cm-guimaraes.pt

10. http://www.dolcevita.pt

11. http://www.dziennik.krakow.pl

12. http://www.e2012.org.pl

13. http://epp.eurostat.ec.europa.eu

14. http://www. euroinwestor.com

15. http://www.europe-map.org

16. http://www.eurostat. org

17. http://www.geography.org.uk

18. http://www.geota.pt

19. http://www.ICLG.CO.UK

20. http://www.inag.pt

21. http://international.fhwa.dot.gov

22. http://www.maotdr.gov.pt

23. http://www.meteo.pt

24. http://www.mondaq.com

25. http://www.money.pl

26. http:// www.nbp.pl

27. http://www.norg.uminho.pt

28. http://www.oecd.org

29. http://portal.icnb.pt

30. http://www.pb.pl

31. http:// www. portugalglobal.pl

32. http://www.publico.pt

33. http://www.scribd.com

34. http://www.soccerphile.com

35. http://www.stadiony.net

36. http://www.stadiumguide.com

37. http://www.uefa.com

38. http://www.whc.unesco.org.pl Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012,Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, , Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012, Euro 2012,

190

EURO 2012 Szanse i zagrożenia dla Pomorza - zie.pg.gda.plkza/pliki/opracowania/Portugalia.pdf ·...

Documents

Transcript of EURO 2012 Szanse i zagrożenia dla Pomorza - zie.pg.gda.plkza/pliki/opracowania/Portugalia.pdf ·...