Etyka cnót a etyka prawa naturalnego

dr Wojciech WierzejskiSeminarium z Etyki chrześcijańskiej

UKSW, Warszawa 13.12 2012 r.

Tradycyjna etyka chrześcijańska(por. T. Ślipko SJ, Zarys etyki ogólnej) najczęściej dzieli materię etyki na następujące działy:

• Nauka o aktach ludzkich• Eudajmonologia – nauka o celu i szczęściu człowieka• Aksjologia etyczna – nauka o wartościach moralnych• Deontologia etyczna – nauka o obiektywnym prawie

moralnym• Synejdezjologia – nauka o sumieniu• Aretologia – nauka o cnotach moralnych• Nauka o odpowiedzialności moralnej.

Teoria cnót w strukturze tradycyjnej etyki• Cel, dobro (wartość) i prawo moralne (eudajmonologia,

aksjologia i deontologia) to elementarne składniki obiektywnego porządku moralnego.

• Sumienie ujawnia subiektywną stronę moralności.• Pojawia się problem, jakim warunkom winien podlegać

podmiot, aby swym działaniom zapewnić optymalne możliwości realizacji tego, co nakazuje porządek moralny.

• Odpowiada na to teoria cnót moralnych, czyli dyspozycji duchowych władz człowieka (jego rozumu i woli), które to dyspozycje kierują go w stronę dobra moralnego.

Etyka cnót - jeden z głównych nurtów (szkół) współczesnej etyki, zapoczątkowany wystąpieniem Elizabeth Anscombe („Modern Moral Philosophy”, 1958), a ugruntowany przez Alasdaira MacIntyre’a (After Virtue, 1981). Wyraźnie neoarystotelesowski, twórczo rozwija elementy filozofii moralnej św. Tomasza z Akwinu.

Etyka prawa naturalnego – nurt w ramach klasycznej etyki (głównie chrześcijańskiej), który odwołuje się w pierwszej kolejności do obiektywnego, uniwersalnego porządku moralnego (prawa naturalnego).

Alasdair MacIntyre (ur. 1929 w Glasgow)3 okresy twórczości:• Marksowska krytyka społeczna i polityczna• Arystotelesowska etyka cnót (1981-1994)• Tomaszowa teoria prawa naturalnego (plus

krytyka społeczna) – po 1994.

Główne idee:Teleologia (telos – cel) natury i życia

społecznego.Wspólnota oparta na dobru wspólnym.Tradycja jako rozpięty w czasie spór.Cnoty jako cechy umożliwiające osiąganie dóbr

wewnętrznych wobec praktyk.Narracyjna jedność życia.

Wojciech Giertych OP (ur. 1951) teolog moralny

Teolog Domu Papieskiego, członek Papieskiego Komitetu ds. Międzynarodowych Kongresów

Eucharystycznych.

Od 2012 r. członek Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych.

Teoria cnót (1): Arystoteles Areté (ἀρετή) wg Arystotelesa – dzielność, doskonałość, cnota,

sprawność, wartość, zaleta moralna; ze względu na podział duszy na część nierozumną i rozumną, istnieją dwie postacie cnoty – etyczna i intelektualna (dianoetyczna).

„Cnota moralna – jest trwałą dyspozycją do pewnego rodzaju postanowień, polegającą na zachowywaniu właściwej ze względu na nas miary, którą określa rozum, i to w sposób, w jaki by ją określił człowiek rozsądny” (Etyka nikomachejska, 1106 b 36 – 1107 a 2).

Cnoty etyczne są następstwem przyzwyczajenia (intelektualne są owocem nauki).

Cnoty:

1. Nie są przedmiotem indywidualnego wyboru (podobnie jak natura, czy wspólnota).

2. Są ucieleśnione w całości życia ludzkiego, przeżytego zgodnie z ich nakazami.

3. Są konstruowane jako ponadindywidualne i wspólnotowe, zależne od kondycji wspólnoty i potencjału tradycji.

Teoria cnót (2): MacIntyrePraktyki – szachy, fizyka, medycyna, polityka.Instytucje – kluby, uniwersytety, szpitale, parlament.Każda praktyka obejmuje wzorce doskonałości i

posłuszeństwa pewnym zasadom, jak również samo osiąganie dóbr.

Środek wewnętrzny wobec celu – gdy cel nie może być poprawnie zdefiniowany niezależnie od definicji środków.

Cnoty – środki wewnętrzne wobec celu (dobrego życia).

Dobra zewnętrzne – np. władza, pieniądze: (1)osiągnięte pozostają własnością jednostki, (2)ich ilość jest skończona; (3)są przedmiotami rywalizacji; (4)ich nabywanie kieruje się logiką efektywności.

Dobra wewnętrzne; (1)ich osiągniecie jest dobrem dla całej wspólnoty; (2)podlegają logice doskonałości.

„Cnota jest nabytą ludzką cechą, której posiadanie i przestrzeganie umożliwia nam osiąganie dóbr wewnętrznych wobec praktyk, jej brak natomiast osiąganie tych dóbr skutecznie nam uniemożliwia” (Dziedzictwo cnoty, s. 344).

Schemat moralny, trójelementowy

• 1. Człowiek-jaki-on-faktycznie-jest.

• 2. Człowiek-jaki-mógłby-się-on-stać-gdyby-zrealizował-swoją-istotę (telos).

• 3. Etyka – nauka, która ma umożliwić zrozumienie, w jaki sposób przejść z pierwszego stanu do drugiego.

Integralność i stałośćCnoty – cechy (własności) jednostki jako takiej,

niezależne od ról, np. zdolność nabrania dystansu wobec roli. Katalog cnót bywa różny w różnych czasach i społecznościach. Ale jego rdzeniem jest zawsze uznanie dwóch zasadniczych cnót:

Integralność (uczciwość) – integrity – zdolność odmowy bycia jedną osobą w jednym kontekście a inną w innym; oznacza kształtowanie siebie w taki sposób, by nie być do tego zdolnym. „Oznacza wyznaczenie sobie nieprzekraczalnych granic własnej zdolności przystosowywanie siebie do ról, do odgrywania których bywa się wyznaczonym”.

Stałość – constancy – wyznacza granice giętkości (flexibility) charakteru; wymaga dążenia do tych samych dóbr przez określony czas, by nie pozwalać się odwodzić od tego zaangażowania przez wymogi zmiennych kontekstów społecznych.

Cnoty te uczą, jak wypełnić zbiór ról oraz jak myśleć o dobrach niezależnie od wymogu ról.

Dwa systemy moralne: (1)ustanowiony porządek społeczny (wraz z przypisaniem ról i zakresów odpowiedzialności); (2)system moralny środowiska, które owo przypisanie zakwestionowało.

Czym jest dobro człowieka? Odpowiedź za Arystotelesem: eudaimonia (łaskawość losu, powodzenie i szczęście). Jest to stan, „w którym człowiek ma się dobrze i dobrze postępuje, w którym aprobuje siebie samego i pozostaje w zgodzie z tym, co boskie”.

Cnoty to cechy, których posiadanie umożliwia człowiekowi osiągnięcie eudaimonia, a których brak z kolei uniemożliwia skuteczne dążenie do tego celu: „ Pełne ludzkie życie w możliwie najdoskonalszym kształcie jest dobrem człowieka, natomiast praktykowanie cnót jest jego niezbędnym i najważniejszym elementem, nie zaś wstępnym ćwiczeniem się w celu osiągnięcia takiego życia później”.

Nie można zatem trafnie zdefiniować dobra człowieka, jeżeli uprzednio nie odniesiemy się do cnót.

Rola prawa wg św. Tomasza (w interpretacji MacIntyre’a)

• Prawo ustanawia się, by kształtować i korygować postępowanie tych, którzy wciąż jeszcze są dalece niedoskonali pod względem cnót i od których nie powinno się zbyt wiele zbyt szybko wymagać

• (Art. 92 Sumy: celem prawa czynienie ludzi dobrymi poprzez wychowanie ich do podejmowania działań, które są wymagane przez cnoty).

Bóg – łaska; poprzez cnoty• W centrum chrześcijańskiej moralności znajduje

się uświęcający Bóg. • Sprawą najważniejszą – łaska rozwijająca

dojrzałą osobowość.• To zaś dokonuje się poprzez cnoty, dane w

zalążku przez łaskę, a następnie osobiście pielęgnowane i rozwijane zdolności, które umożliwiają twórcze i odpowiedzialne podejmowanie wyzwań moralnych.

• (W. Giertych, Fides et actio, s. 9)