Esej teatralny Włodzimierza Staniewskiego ze wstępem Wojciecha ...

Dialog Warszawa 05-2007 MNr5 Str 146

UJ U Ź UJ N O eć lt

147

Wojciech Dudzik

PRAKTYKOWANIE GARDZIENIC

Włodzimierz Staniewski znany jest z powoływania nowycli zjawisk artystycznycłi Nowością było już samo założenie w 1977 roku teatru ktoacutery nie został nazwany teatrem ale Ośrodkiem Praktyk Teatralnych - co od razu sugerowało że aktywność Gardzienic nie ograniczy się do produkcji przedstawień Tycłi zresztą w ciągu następnych trzydzieshystu lat powstało zaledwie sześć co stanowi chyba rekord świata jeśli chodzi o liczbę przygotowanych premier w stosunku do długości istnienia teatru Nowością było też znashylezienie dla eksperymentalnego zespołu teatralnego siedziby na wsi daleko od centroacutew kulturalnych w bdquonowym środowisku naturalnym -jak pisał założyciel Gardzienic w swym wczesnym manifeście - i wyjście w otwartą przestrzeń wypraw artystyczno--badawczych wyprowadzenie teatru do ludzi a nie bierne oczekiwanie na widzoacutew Całshykowicie nowa okazała się forma spektakli Staniewskiego wyrosłych na gruncie roacuteżnych geograficznie i chronologicznie niepenetrowanych wcześniej przez teatr tradycji kultury ludowej wypełnionych żywiołem wieloetnicznej cielesności i muzyczności - dla ktoacuteshyrych trzeba było ukuć nową nazwę etnooratorium

Na tym jednak nie koniec Kiedy Gardzienice podjęły przed dziesięciu laty swą wielshyką wyprawę antyczną odsłaniając przy tym nowe terytoria kulturowe starożytnej Grecji spektakle Metamorfozy i Elektra ogniskujące to nowe doświadczenie artystyczne przyshybrały formę eseju teatralnego - z całą jego swobodą dialektyką z jego paradoksami zeshystawień fragmentoacutew lirycznych z komicznymi ale też z jego dobrze wyważonym balanshysowaniem między sztuką a naukowym komentarzem między autorskim subiektywizmem a źroacutedłowymi przypisami

Kolejnym wynalazkiem Staniewskiego było określenie i uzewnętrznienie relacji mięshydzy kolejnymi przedstawieniami pokazywał je parami żeby dać świadectwo drodze przeshybytej od jednego do drugiego Tak Żywot protopopa Awwakuma wchodził w dialog z Car-mina Burana tak teraz Metamorfozy otwierają przestrzeń dla Elektry

Mapa przestrzeni teatralnej Gardzienic

W 1999 roku Staniewski przygotował nowy wielogodzinny projekt ktoacutery został nashyzwany Kosmosem Gardzienic obejmował on aż trzy spektakle pokazywane jednego wieshyczoru Awwakum Carmina Burana i Metamorfozy) oraz wystawę-instalację prezentująshycą w multimedialnej formie dorobek i dokumenty pracy zespołu

Z idei Kosmosu Gardzienic z doświadczeń wykładoacutew i prelekcji wygłaszanych w roacuteżshynych miejscach świata a także z wieloletniej pracy ze studentami we własnej Akademii Praktyk Teatralnych z połączenia temperamentu artysty z ambicjami badacza wywodzi się najnowsza forma powołana przez Włodzimierza Staniewskiego będąca oryginalnym połączeniem odczytu spektaklu koncertu demonstracji warsztatu aktorskiego i reżysershyskiego pokazu dokumentoacutew pracy i dzieła czyli skrzyżowaniem eseju teatralnego z akashydemickim wykładem Oacutew w y k ł a d t e a t r a l i z o w a n y - b o t a k bym najchętniej nazwał tę nową formę wypowiedzi - zaprezentowany został po raz pierwszy w 2006 roku na Uniwersytecie Warszawskim z inicjatywy Instytutu Kultury Polskiej

Staniewski dokonał tu rekapitulacji całej działalności Gardzienic - na wszystkich polach na styku sztuki antropologii i ekologii Skoncentrował się przede wszystkim na aktualnym projekcie antycznym pokazał jego źroacutedła konteksty i odkrycia Poshiżył się słowem obrazem muzyką pieśnią ciałem swoich aktoroacutew - na tym właśnie polegała niezwykła forma wykładu jego teatralizacja Shichacze i widzowie mogli w ten sposoacuteb nie tylko poznać pracę Gardzienic lecz roacutewnież doświadczyć bezpośrednio ich praktyk a nawet powziąć wyobrażenie o istocie przeżycia teatralnego - kiedy w auli uniwersyshyteckiej roztańczyły się bachantki w scenie finałowej Metamorfoz i wszyscy zebrani poshyczuli bdquotchnienie Dionizosa Publikacja tekstu wykładu stanowić może namiastkę tego przeżycia

UJ

u Z lU Ń Q eć lt

Publikacji eseju w Dialogu towashyrzyszy jego wersja multimedialna Na płycie dołączonej do numeru znajdushyje się tekst eseju po polsku oraz po anshygielsku wraz z boshygatym materiałem filmowym i fotoshygraficznym Tytuł eseju nawiąshyzuje do sformułoshywania Zbigniewa Osińskiego w artyshykule Gardzienice -więcej niż teatr Rashydar m 121979

Włodzimierz Staniewski

bdquoGARDZIENICE - PRAKTYKOWANIE HUMANISTYKI ESEJ TEATRALNY

Ośrodek Praktyk Teatralnych bdquoGardzienice - to idea zasadzona na skrawku ziemi ktoacutera sytuowałaby się między teatrem animacją kultury dydaktyką i społecznikostwem a ktoacuterą można skwitować forshymułą bdquopraktykowanie humanistyki Najważniejszy jest teatr bo poshyzwala nam znaleźć się na polu sztuki co daje jedyny w swoim rodzaju przywilej - błądzenia

bdquoBłądzę więc jestem - może powiedzieć artysta i nikt mu za to głowy nie urwie

Żeby błądzić trzeba mieć jednak jakieś koordynaty (nie można błądzić bdquonigdzie) trzeba mieć jakieś mapy Te w wypadku zajęć jakie uprawiamy otrzymujemy od ludzi nauki

Bywa wszakże tak że zaroacutewno skąpa ilość danych na mapie powoshyduje dezorientację -jak i zbyt obfita porcja wskazań Obie sytuacje byshywają przyczyną że pytający o drogę wybiera w końcu swoją własną omijając drogowskazy I zamiast w Indiach ląduje w Ameryce

Podzieliłem ten odczyt na pięć części I Rekapitulacja bdquoGardzienic z perspektywy bdquoekologii teatru ktoacuteshyrą proacutebowałbym umocować w sąsiedztwie antropologii II bdquoAntyk jako plotka w ktoacuterej proacutebuję objaśnić na jaki sposoacuteb bdquoGardzienice flirtują z tradycją III bdquoAntyk jako konstrukt ideologiczny co stanowi dopełnienie części drugiej IV Zapomniana sztuka cheironomii V Muzyka antyczna wobec bdquotroacutejjedynej chorei czyli co się dzieshyje gdy artystom zabraknie oddechu

149

Nie znajduję słoacutew podzięki dla obecnej konstelacji bdquoGardzienic dla tych ktoacuterymi bdquoGardzienice teraz stoją - Mariusza Gołaja (nieshyzmiennie od niemal trzydziestu lat ramię w ramię) oraz Marcina Mrow-cy Joanny Holcgreber Grzegorza Podbiegłowskiego Anny-Heleny McLean Anny Dąbrowskiej

I Ekologia teatru Awantura zwana bdquoGardzienicami rozpoczęła się na przełomie roku

19751976 Formalny kształt przybrała na początku roku 1977 przez zawiązanie Stowarzyszenia Teatralnego bdquoGardzienice z pomocą nieshyodżałowanej Ireny Szychowej wielkiej pani przedwojennej ziemianshyki kresowej w czasie wojny żołnierza armii generała Andersa w Polshysce Ludowej - animatorki kultury w III Rzeczypospolitej - przewodshyniczącej Rodzin Katyńskich Dzieliły nas epoki połączyła (aż do usy-nowienia) wiara w bdquożarliwy wysiłek w talent w natchnienie i przeshykonanie że bdquow fundamentach polskiej duszy ziemia rodzinna zmienishyła się w kościoacuteł z ktoacuterego wypadł wielki śpiew pod gwiazdy - jak powtarzałem naonczas za Mieczysławem Limanowskim

Warto zacytować inną jego natchnioną myśl ktoacutera stała się dla mnie jakby przepowiednią bdquoPrawdziwy istotny Teatr - moacutewimy o tym ktoacutery pbcuje z utworami wielkiego natchnienia zatem z pełshynym Życiem Duszy na tle muzyki wewnątrz słyszanej -jest zawsze najpełniejszą formą twoacuterczości zbiorowej i jak Grecja pokazała ongi jest kwiatem narodu Z narodoacutew należy wywabić widma i zbudzić guślarskie stare obrzędy zanucić dawne pieśni zbiorowe tak aby wroacutecił odwieczny korowoacuted i mogły się odzywać imiona bogoacutew zashypomnianych

W 1977 roku sformułowałem statut Stowarzyszenia ktoacuterego dwa punkty pozostają niezmienione mimo kolejnych zapisoacutew i przeshykształceń

Ośrodek ma charakter eksperymentalny z następującymi celami 1 Wypracowywanie niekonwencjonalnych form kulturowych poshyprzez teatr edukację badania tradycji gromadzenie dokumentashycji jej opracowywanie i upowszechnianie w kraju i za granicą 2 Dążenie do łączenia działalności kulturalnej z ekologią przez wiązanie działań artystycznych ze środowiskiem naturalnym oraz tworzenie infrastruktury łączącej aktywność kulturalną z pracą nad ekologicznym kształtowaniem otoczenia Po owocach ich poznacie bdquoJakże ciasna jest brama i wąska droga ktoacutera prowadzi do życia

a mało jest takich ktoacuterzy ją znajdują Strzeżcie się fałszywych proroshykoacutew ktoacuterzy przychodzą do was w owczej skoacuterze a wewnątrz są drashypieżnymi wilkami Poznacie ich po ich owocach Czy zbiera się winoshygrona z ciernia albo z ostu figi Tak każde dobre drzewo wydaje doshybre owoce a złe drzewo wydaje złe owoce Nie może dobre drzewo wydać złych owocoacutew ani złe drzewo wydać dobrych owocoacutew Każde

gt

O N ii ń

Mieczysław Lishymanowski Rok polshyski i dusza zbioroshywa 1916

u Z N

lt

^ Tadeusz Kornaś Włodzimierz Sta-niewski i Ośrodek Praktyk Teatralshynych bdquo Gardzieni-ce Homini Krashykoacutew 2004

150

drzewo ktoacutere nie wydaje dobrego owocu będzie wycięte i w ogień wrzucone A więc poznacie icli po ich owocach [Nowy Testament Mt 714-20]

Eksperymentując z teatrem z dydaktyką z tradycją stawaliśmy się ciągle - używając terminu Jeana Duvignauda - bdquoaktualizującą się sposhyłecznością

Stawaliśmy się bdquoOśrodkiem wrzenia w ktoacuterym naprzeciw sieshybie stają

[1] role w teatrze w utworze teatralnym bdquogdzie postacie zostały wymyślone i stworzone gdzie nad socjologicznym kształtem rzeczy panuje niepodzielnie intencja estetyczna i [2] role w prawdziwym życiu w ktoacuterym jest mnoacutestwo niezbędnych i koniecznych przedsięshywzięć do wykonania mnoacutestwo prac i zadań Są one (te prace i zadashynia) odbiciem idei zawartych w utworze teatralnym ale rozwijane w życiu wymykają się odgoacuternej intencji estetycznej odrywają się od podłoża i nabierają nowej dynamiki Realizatorzy tych prac i zadań stają w obliczu konieczności podjęcia nowych roacutel ktoacuterych reżyserem jest życie

Gdyby wygasić te wszystkie wulkaniczne emocje ktoacutere w Gar-dzienicach towarzyszyły rozstaniom i popatrzeć na rozstania jak na proces a nie jak na akt gwałtu prowokacji intrygi i zawiedzionej miłości czy zaślubin ktoacuterych owoce marzły gdy w Gardzienicach nastawały zimy to dziś z perspektywy czasu pierwszy punkt statutu Stowarzyszenia Teatralnego bdquoGardzienice a potem Ośrodka Praktyk Teatralnych realizuje się w pełni poprzez tych spośroacuted nas ktoacuterych życie oderwało od podłoża Gardzienic

Mam tu na myśli przedsięwzięcia o ktoacuterych z szacunkiem dla ich innowatorskiej działalności pisze Tadeusz Kornaś w swojej książce o Ośrodku Praktyk Teatralnych w rozdziale bdquoTradycja Garshydzienic^

bull=gt Fundację bdquoPogranicze - prowadzoną przez Krzysztofa Czyshyżewskiego i Małgorzatę Sporek-Czyżewską O Scholę Teatru Wiejskiego bdquoWęgajty - prowadzoną przez Wolfshyganga Niklausa i Małgorzatę Dżygadło-Niklaus bull=gt Fundację bdquoMuzyka Kresoacutew - prowadzoną przez Jana Bema-da bull=gt Warszawskie Studium Teatralne - prowadzone przez Piotra Boshyrowskiego bull=gt Teatr bdquoPieśń Kozła - prowadzony przez Grzegorza Brala i Anshynę Zubrzycką bull=gt (a ostatnio) Orkiestrę Antyczną i Stowarzyszenie bdquoChorea -prowadzone przez Tomasza Rodowicza Dorotę Porowską Mashycieja Rychłego i Elżbietę Rojek Tomek Rodowicz zasługiwałby na osobną opowieść to najbliżshy

szy przez dwadzieścia pięć lat wspoacutełpracownik O jego solidarnym wspoacutełtowarzyszeniu i jego umiejętnościach nie mogę myśleć bez wzruszenia

Pośroacuted ludzi wywodzących się z bdquoGardzienic są też Mariana Sashydowska Jarosław Fret z Instytutu im Jerzego Grotowskiego no i -bdquolast but not least - Jadwiga Barczyk-Rodowicz najwybitniejsza w Polsce znawczyni tradycyjnego teatru i kultury Japonii To ona w swoich artykułach objaśnia niektoacutere aspekty techniki aktorskiej bdquoGardzienic przez pryzmat tradycji japońskiej

Za granicą działają między innymi bull=gt Teatr bdquoTanto (Austria) - prowadzony przez Jana Tabakę i Su-sannę Pillhofer bull=gt Teatr bdquoStella Polaris (Norwegia) - prowadzony przez Pera Borga Wspominam tylko tych o ugruntowanej już i zinstytucjonalizowashy

nej pozycji w kraju i za granicą Wszyscy wymienieni pracowali od kilku do ponad dwudziestu lat w bdquoGardzienicach eksperymentując ze mną nad wypracowywaniem niekonwencjonalnych form kulturoshywych i artystycznych Złożyły się na nie takie - wyznaczające nowe etapy pracy - pojęcia

bull=gt bdquoProgram Wiejski oraz bdquoTeatr wobec tradycji ludowych bdquonowe naturalne środowisko teatru w ktoacuterym tak istotną rolę odgrywali ludzie starzy - w ogoacutele i ci wybierani swoi wśroacuted obcych - ktoacuteshyrzy są ruiną i pamięcią ktoacuterzy są pieczęcią swojej ziemi Głosilishyśmy wtedy bdquoprzywilejem starości wtedy kiedy stoi ona u progu śmierci jest jeszcze jeden rozbłysk Trzeba uchwycić to światło W jego blasku można ujrzeć nową ścieżkę wiodącą znoacutew w stroshynę teatru^

Dwudziestolecie Gardzienic Od lewej Włodzishy

mierz Staniewsici Marcin Mrowca Tomasz Rodowicz

Mariusz Gołaj Jan Tabalca

Krzysztof Czyżewslii Piotr

Borowski od lewej siedzą

Joanna Holcgreber Elżbieta Rojek

Marianna Sadowska Fot Archiwum

Gardzienic

^ Z programu Włoshydzimierz Staniew-ski Po nowe natushyralne środowisko teatru 1978

WŁODZIMIERZ STANIEWSKI bdquoGARDZIENICE - PRAKTYKOWANIE HUMANISTYKI

Carmina Burana Fot Krzysztof

Furmanek

Czesław Miłosz Traktat poetycki

152

bdquoWyprawa artystyczno-badawcza bdquoZgroshymadzenie teatralne bdquoNaturalizacja spektashyklu poprzez proces proacuteb na żywo w trakcie Zgromadzenia z inkorporowaniem żywiołoshywych interwencji społeczności lokalnej bull=gt bdquoEtnooratorium - termin wymyślony przez Leszka Kolankiewicza na określenie pewnego typu spektaklu nad ktoacuterym pracoshywało się w Gardzienicach i ktoacutery z takim sukcesem realizują dziś grupy prowadzone przez lideroacutew ktoacuterzy z bdquoGardzienic wyszli

bdquoTeatr ziemi - idea u ktoacuterej założeń stała praca z mniejszościami etoicznymi i kulturoshywymi Od początku czyli od roku 1977 praca z Rusinami z Cyganami i - przede wszystkim - szukanie śladoacutew kultury żydowskiej szukashynie obcoplemiennej a jakże swojej pieśni

To w Gusłach czyli w Dziadach Mashyriusz Gołaj umęczony odczynianiem zaklęć wołał słowami Miłosza bdquoZa trudny cłiyba dla nas ten Mickiewicz Gdzież nam do pańshy

skiej żydowskiej nauki a opuszczony przez Boga i ludzi Jan Ber-nad (a poacuteźniej Tomasz Rodowicz) szamoczący się na pop^rzetrąca-nych zawieruchą dziejową kulasach zdmuchiwał pochodnię symbol ostatniej świecy szabasowej ktoacutera zgasnąć nie chciała

A było to w roku 1978 Wypowiadanym przez

niego słowom bdquoświat ten jest bez duszy żyje lecz żyje tylko jak kościotrup nagi chciałem nadać taki wyraz i piętno rozpaczy jakiej gorycz ciążyła duszy cadykoacutew chasydzkich Głosząc radość i wolność popadali w stan nostalgii i melancholii aż do strąceshynia w otchłań udręki i rozshypaczy skutkiem lękoacutew i rozczarowań że Boacuteg nie czuwa nad narodem żyshydowskim a oczekiwaneshymu bdquoszalom przeczy ten padoacuteł łez

Nie wyobrażałem soshybie wystawienia Dziadoacutew wileńsko-kowieńskich

153

tego bdquomikrokosmosu polskiego romantyzmu jak pisał Pigoń^ ktoacutere Wieszcz rozszerzał za pomocą bdquowstawek wewnętrznych żeby podshynieść bdquonastroacutej działań o kilka tonoacutew w ktoacuterych na klasyfikację dushychoacutew wpływ mogła mieć kabała

Nie wyobrażałem sobie tych lamentacji odnoszonych przez Wieszshycza do starożmudzkich i starogreckich żałobnych zawodzeń tak z treshynami kożlarzy kojarzonymi jak i z lamentacjami cmentarshynymi (bdquona mogiłach lamentli-wie śpiewając płaczą zwłaszshycza żony wyliczając dzielshyność cnoty gospodarstwo mężoacutew swoich)

Nie wyobrażałem też sobie spektaklu bdquobez wstawki weshywnętrznej (idąc za metodą Wieszcza) w ktoacuterej nie byłoshyby echa Psalmu 137

Nad rzekami Babilonu -tam myśmy siedzieli i płakali [] Na topolach tamtej krainy zawiesiliśmy nasze harfy Bo tam żądalt od nas pieśni ci ktoacuterzy nas uprowadzili pieśni radości ci ktoacuterzy nas uciskali

A potem nieśliśmy te pieśni między lud po wsiach odnawiając pamięć

Pojawiali się muzykanci ktoacuterzy gorliwie zapewniali że przed wojną razem z klezmerami żydowskimi zgodnie grywali na katolicshykich weselach i na żydowskich

W poacuteźniejszej pracy z mniejszościami etnicznymi byli na naszej drodze między innymi Cyganie Łemkowie (pieśni w spektaklu Aw-wakum) Gruzini (pieśni w spektaklu Carmina Burana) Huculi Lashypończycy Macedończycy Inshydianie Zuni Indianie Taos To-skańczycy Molizyjczycy wyshyznawcy santerii z Kuby i can-domble z Brazylii

I chyba nie o antropologiczshyne podejście do tych społecznoshyści chodziło nie o zażycie ich z antropologicznej mańki

W antropologii widowisk i antropologii teatru mamy w najnowszej historii teatru przynajmniej trzy wielkie wizje

^ Stanisław Pigoń Do źroacutedeł bdquoDziashydoacutew kowieńsko--wileńskich w Stushydia literackie Krashykoacutew 1951

Huculszczyzna kondukt

pogrzebowy Fot Joanna Wichowska

Wyprawa do Laponii (Sevetti-jarvi) po lewej

Jadwiga Rodowicz Fot Henryk Andruszko

gt Ti O N


y

N DC lt

Wstęp Antroposhylogia widowisk red Agata Chałupshynik Wojciech Dushydzik Mateusz Ka-nabrodzki Leszek Kolankiewicz Wyshydawnictwo Unishywersytetu Warshyszawskiego Warshyszawa 2005

154

[1 ] Ostatnia bodaj wizja Grotowskiego postrzega rytuał jako bdquoogoacutelshyną i macierzystą dziedzinę działań wykonawczycli w szczegoacutelności tych o doniosłym walorze czynnego bezpośredniego poznania i samo-poznania

[2] Szkoła Barby gdzie moacutewi się bdquoo poroacutewnawczych badaniach technik wykonawczych [] zmierzających do odłcrycia transkulturo-wych zasad na ktoacuterych opierają się te techniki Odsłonięte tą metodą podłoże tak zwanej preekspresywności definiuje się jako wspoacutelne dla wszystkich kultur teatralnych

[3] Starsza od dwoacutech poprzednich perspektywa Yictora Turnera rozwijana przez Richarda Schechnera opiera się bdquona szukaniu remeshydium na konflikty wewnątrz społeczności ktoacuterym miałoby być odshytwarzanie dramatoacutew w widowiskach kulturowych służące regenerashycji społeczeństwa

Domniemywam nieskromnie że gdzieś obok perspektywy antroshypologicznej można roacutewnolegle sformułować hipotezę ekologiczną w takim ujęciu jakie podpowiada grecki źroacutedłosłoacutew tego słowa - oikos znaczy bdquodom

W tym miejscu pragnę przypomnieć że w drugim głoacutewnym założeshyniu celoacutew statutowych Ośrodka Praktyk Teatralnych z roku 1977 pojashywia się pojęcie ekologii bdquołączenie działalności kulturalnej z ekologią poprzez wiązanie działań artystycznych ze środowiskiem naturalnym

Rzecz więc we wzajemności W przesunięciu akcentu z antropo-centryzmu w stronę ekocentryzmu W zadawaniu pytania o rolę życia ludzkiego jako części ekosfery

Jest życie realne (moacutewi się dziś bdquożycie w realu) czyli bdquożycie i bdquozorganizowana strategia nad ktoacuterą panuje intencja estetyczna

Jedno i drugie jest teatrem W hipotezie ekologicznej chodziłoby o przenikanie się obu świashy

toacutew ich wzajemne dopowiadanie się i wzajemną niezbędność w celu utrzymania homeostazy między tym co zorganizowane (widowisko) a tym co jest żywiołem jest w chaosie (życie) Takie nastawienie bieshyrze się przecież z właściwości określających naszą środkowoeuropej-sko-słowiańską mentalność i emocjonalność w ktoacuterej wspoacutełzawodshyniczą ze sobą dwa żywioły pruski ordnung i wschodni żywiołchaos

Teatr nie jest absolutem nie jest wartością odrębną odjętą od żyshycia a jego bdquospis treści (poszczegoacutelne składowe) takie jak spektakl środki wyrazu techniki trening nie są planetą Mars i nie mają innego składu chemicznego niż planeta zwana Życiem

bdquoFizyczna i mentalna obecność w sytuacji zorganizowanego przedshystawienia nie roacuteżni się fundamentalnie bdquood zasad mających zastososhywanie w życiu codziennym

bdquoNa betonie kwiaty nie rosną - głoszą słowa popularnej niegdyś piosenki

Fenomen metamorfozy przechodzenia życia w widowisko i roztashypiania się widowiska w życiu wzajemnych między nimi uwarunkowań i inspiracji jest podobny do relacji między ogrodnikiem a ogrodem

155

Ogrodnik uprawia swoje rytuały fertylizacyjne ze swoimi akcesoshyriami ale na nic nie zdadzą się one bez podłoża bez ekosystemu

Na fenomen wzajemności między ogrodnikiem a ogrodem można spojrzeć jako na jeden z modeli dramatu A na rytuał przychodzenia do ogrodu i odchodzenia - jak na spotkanie i rozstawanie godne wershysoacutew Pieśni nad pieśniami

Czy widzicie ten moment kiedy ogrodnik otwiera o świcie furtshykę Widzicie ten kiedy ją o zmierzchu zamyka

Myślenie ekologią teatru to myślenie też o bdquomiejscach z tekstem w ktoacuterych - moacutewiąc za Bachtinem - bdquowszystkie przedmioty - słońce gwiazdy ziemia itd - są człowiekowi dane nie jako przedmioty indywidualnej kontemplacji () ani też bezinteresownej refleksji wszystkie przedmioty wciąga ruch życia czyniąc je żywymi uczestnishykami jego zdarzeń Przedmioty te biorą udział w fabule nie są przeshyciwstawione działaniom jako ich bierne tło^

Samospełnienie i samopoznanie odbywa się poprzez uwzajemnie-nie w relacji bdquoplus - plus

W procesie pracy ważna jest dynamika roacutewnowagi bdquohomoios -podobieństwo i bdquostasis - trwanie homeostaza i homeodynamika gwarantująca stabilność i zdrowie

W procesie wzajemności aktorskiej (działania wzajemnościowe-go) płynne w(hodzenie i wychodzenie każdego z partneroacutew w bdquostrefę cienia czyli na ubocze daje gwarancję roacutewnowagi - tak jak i przyshybliżanie się i oddalanie bliskich sobie osoacuteb w życiu

bdquoSolo to jest tylko chwila rozstania ktoacutera może być tak samo tragiczna w poczuciu osamotnienia jak i nasycona błogostanem oczekiwania

Rozstanie jest ceremonią ofiarną nie powinno być wszelako kashytastrofą

Moment rozstania odejścia i moment zbliżeniazejścia się w senshysie najdosłowniej fizycznym człowieka z człowiekiem wiąże się z kushymulacją energii emocji wzburzeń zmiany nastroju łamie (i przerashysta) kody składające się na wzory ludzkich zachowań

Zbliżyć się i oddalić jest burzą niepozostającą bez wpływu na otoczenie

Stan wezbrania u Sokratesa tego dionizyjskiego enthousiasmos (bdquoopętanie przez boga) i ekstasis (bdquoprzełcroczenie samego siebie) jawi się jako boski dlatego że zszedł się z Fajdrosem że jest z nim w pełnej wzajemności w pełnym podobieństwie (bdquohomoios) i trwaniu (bdquostasis)

Sokrates bdquoczy nie zauważyłeś moacutej drogi że moacutewię już nie dytyshyrambami lecz heksametrami nawet gdybym tamtego ganił A co będę - Twoim zdaniem - robił gdy zacznę wychwalać tego drugiego Czy nie sądzisz że mnie niewątpliwie natchną boginie ktoacuterym ty mnie z rozmysłem wydałeś na pastwę^

W staro-cerkiewno-słowiańskim na słowo bdquobog-b składały się trzy pojęcia bdquodola - udział - szczęście Dzielone wzajem doświadczenie daje szczęście Poznanie i doznanie pozytywne zamienia się w smushytek jeżeli nie dzielimy go z drugim

Michaił Bachtin Twoacuterczość Franshyciszka Rabelais go a kultura ludowa średniowiecza i reshynesansu przełożyshyli Anna i Andrzej Goreniowie Wyshydawnictwo Literacshykie Krakoacutew 1975

gt Ti O N rn

ń l i i

Platon Fajdros przełożył Władyshysław Witwicki Pańshystwowe Wydawshynictwo Naukowe Warszawa 1993


y [ I I

Ń

lt

Por Arne Naess Ecology Commu-nity and Lifestyle Cambridge Univer-sity Press 1989

Z Memoriału Włodzimierza Sta-niewskiego do Minishystra Kultury i Sztushyki 1991

Kamień w Delshyfach z ktoacuterego mogła wroacuteżyć

Pytia Fot Włodzimierz

Staniewski

156

Aktor jest sprawcą (tak jakby chuliganem) ale żeby jego sprawom dany był właściwy osąd musi on mieć bdquotego ktoacutery jest przyzywany na pomoc czyli advocatus czyli partner czyli bdquoten - ktoacutery jest w odshypowiedzi

śpiewa i jest śpiewany Tańczy i jest tańczony

Twoacutercą tak zwanej głębokiej ekologii jest norweski filozof Arne Naess Przypomnijmy kilka założeń charakteryzującycłi tę dziedzinę

1 gatunek ludzki przynależy do Ziemi rozumianej jako żywy organizm (hipoteza Gai 1999 rozwinięta przez Sir Jamesa Lo-velocka) 2 im bardziej rozwijamy jaźń w celu utożsamienia się z innymi (człowiekiem zwierzęciem środowiskiem) tym bardziej się spełshyniamy (realizujemy) 3 idea przewodzenia (tak jakjest sformułowana w Biblii) jest aroshygancją zawiera się w idei wyższości (człowieka) u ktoacuterej podshystaw leży myśl że istniejemy po to żeby strzec kontrolować przyshyrodę jak wysoce szanowany pośrednik między Stwoacutercą i Dziełem Stworzenia^ bdquoNie trzeba tworzyć nowego człowieka Trzeba twoshyrzyć formy i warunki przestrzenne ekologiczne w ktoacuterych natushyralne dobre i twoacutercze skłonności człowieka biorą goacuterę

II Plotka

W literaturze na temat środkoacutew wyrazu w teatrze antycznym anegshydota z V-IV-III wieku przed naszą erą jak i anegdota na ten sam teshymat z II wieku naszej ery - zdaje się czasami lepiej przybliżać i mocshyniej uwyraźniać jakiś aspekt jakąś cechę dotyczącą teatru człowieka czy zjawiska niż naukowo dopracowana egzegeza bo te niemal zawshysze zyskują tyle samo zwolennikoacutew co i oponentoacutew

Anegdota czyli coś co jest niewiarygodne ale prawdopodobne czyli nowinka czyli plotka

Świadectwa przykłady przypomnienia anegdoty poshyrozrzucane są w czasie tak jak kamienie z wykopalisk grecshykich rozrzuca się na wielkim placu Niekiedy tylko stanoshywią pasujące do siebie i w dawny wzoacuter układające się fragmenty Częściej jedshynak są to osierocone kamieshynie pełne sugestywnej wyshymowy ożywiające wyobraźshynię ale dziś już pozbawione funkcji i przydziału sugeru-

157

jące jedynie to co prawdopodobne ale trudne do udowodnienia Tak jak na przykład pełen wyrazu kamień w Delfach z ktoacuterego mogła wroacuteżyć Pytia

Sterczy tam wymowny zapewne obiekt wielu plotek i domnieshymań Sam stał się plotką

W Delfach na przykład wszystko co na nowo poskładane jest jashykieś sztuczne jakby to miał być sklep kolonialny

Jedyne miejsce (tak to czułem) na ktoacuterym przeżywa się daw-ność i czuje moc jeszcze dziś jest Kaki Skala schody nieszczęścia wspinające się ostrą niekończącą zdaje się stromizną ku skale strashyceń z ktoacuterej zrzucano w przepaść skazanych za grzech świętokradzshytwa Jednym ze skazanych miał być - jak głosi plotka - Ezop autor bajek

Gdy tam szli i wspinali się w znoju zawsze było ich troje skazashyny i dwoacutech kapłanoacutew-katoacutew Swoją drogą to piękna metafora śmierci - odlot

Dokonując bardziej dociekliwej kwerendy można by pewnie do-grzebać się plotki głoszącej że skazańcowi na ten ostatni lot aplikoshywano środki halucynogenne

W starożytności tak jak i dziś a może nawet bardziej plotki lgnęshyły do ludzi wielkiego pokroju

Na przykład plotka o dwoacutech a przynajmniej o jednej źle prowashydzącej się żonie Eurypidesa Melito (druga żona to Choerile) skłaniashyła potomnych do domniemań na temat mizoginizmu tragika lub jego szczegoacutelnej wnikliwości w penetrowaniu tajemnic kobiecej natury

Plotka o wychodzącym demonstracyjnie z przedstawienia Elektry Eurypidesa - Sokratesie

Plotki o wyczynach atletycznych Eurypidesa jego talentach mashylarskich i wielkich osiągnięciach muzycznych

Plotka o tym że pieśni Eurypidesa były bardziej popularne niż jego sztuki

Ponoć po klęsce pod Syrakuzami (413 przed naszą erą) niektoacuterzy Ateńczycy otrzymywali od ludzi jedzenie i picie za śpiewanie pieśni Eurypidesa

Plotki przekazuje też pewnie jakiś bliżej nieokreślony Pseudo-Plu-tarch (I-II wiek naszej ery) w swoim kapiącym od erudycji eseju O mushyzyce uważanym dziś zresztą za zlepek świadectw wszelakich z roacuteżshynych epok wziętych w ktoacuterym używa raz po raz zwrotu bdquoniektoacuterzy twierdzą inni moacutewią inni zaś przeczą temu Tenże więc Pseu-do-Plutarch raz twierdzi że muzykę wynaleźli i udoskonalili ludzie a z nich największym był Olympos uczeń Marsjasza (pewnie tego sylena odartego ze skoacutery przez Apollina) bo wynalazł sztukę aule-tyczną i enharmonię dla tragedii innym zaś razem moacutewi że to boacuteg Apollo jest twoacutercą i auletyki i kitarystyki

Wzruszający miksolidyjski gatunek oktawowy odpowiedni dla tragedii pierwsza miała zastosować Safona na przełomie VII i VI wieku przed naszą erą

gt

Q N m Z rn


Metamorfozy Fot (goacutera i doacuteł)

Robert Workman

Por John Landels Muzyka starożytnej Grecji i Rzymu przełożył Maciej Kazińslci Homini Kralioacutew 2003

158 mdash - ^ _ ^ ^ ^ ^ _ ^ ^

Tak twierdzi Pseudo-Plutarch -cytujący Aristoksenosa z Tarentu z drugiej połowy IV wieku przed nashyszą erą (370-290 przed naszą era) Od Safony ponoć wyuczyli się skali mik-solidyjskiej tragediopisarze

Ale w tej samej prawie epoce Aj-schylos jak głosi plotka kazał aktoshyrom wydawać takie jęki zawodzenia okrzyki na przykład w Błagalnicach i Eumenidach że dzieci na widowni mdlały a kobiety ciężarne roniły

Plotka taka mogłaby skłonić uczoshynych do wnikliwego zajęcia się jedshyną z osobliwości tragedii antycznej jaką stanowią wersy z tymi wszystshykimi dżwiękonaśladowczymi i eks-klamacyjnymi sylabami jak bdquoo-to-toj bdquooj-moj bdquofeu-feu bdquopo-poi-da ktoacutere znikają nie tylko w insceshynizacjach ale i w niektoacuterych tłumashyczeniach

A w tych inkantowanych wyshykrzykiwanych wypłakiwanych monosylabach może zawiera się tashyjemnica tragedii jaką jest misterium lamentu Może w tym drobiazgu z pozoru kryła się moc wywoływania grozy i litości

Ajschylos eksperymentował z dźwiękiem z muzyką choć może nie na taką skalę jak czynił to Eurypides na temat ktoacuterego wielki plotshykarz Arystofanes moacutewi że jego pieśni wykonywano na sympozjo-nach a ich styl określano z pogardą jako bdquonowoczesny albo bdquowykoshylejony Temat jednej z pieśni miał być szokujący bo moacutewił o kazishyrodczym związku

Ajschylos eksperymentował też z gestem i ruchem Plotka głosi że lubował się w wynajdowaniu poacutez

Wyobraźcie sobie pańshystwo ćwiczącego gesty i poshyzy Ajschylosa ze swoim ulushybionym aktorem Taliesisem (lub Telestesem) ktoacutery sam wynalazł wiele schematoacutew ktoacutere doskonale pokazują słowa rękami jak plotkował Athenajos w Deipnosophi-stai (Sophists at dinner)

Wyobraźmy sobie jak Ajshyschylos pokazuje jak wykoshynać nową wersję

159

=gt parabenai tettara - opadnięcia na czworaki ==gt lub kybystesis - przewrotu bull=gt lub ruchu kallabides - iść chaotycznie i pocierać rękami zadek Wspoacutełczesny Ajschylosowi popularny naonczas Frynichos strashy

szył z jeszcze lepszym skutkiem niż Ajschylos w Eumenidach skoro za popłoch jaki wywołał na widowni gwałtownym wprowadzeniem choacuteru (czy aby tylko) ukarano go olbrzymią grzywną tysiąca drachm w roku 492 przed naszą erą

Thespis Pratinas Frynichos - pionierzy na polu dramatu - nosili miano tancerzy Tenże Frynichos - jak niosły plotki - chełpił się iż wynalazł tyle ruchoacutew i gestoacutew ile jest fal na wzburzonym morzu Plotshykowano że Sofokles odtańcowywał niektoacutere sceny w swoich spektashyklach osobiście i nago (jak w Nauzykai)

Spoacutejrzmy na wazę Pronomosa

Usłyszmy dźwięk kitary i aulosu na ktoacuterym gra sam Pronomos Ożywmy - oczami wyobraźni - ruchy aktoroacutew ktoacuterzy powtarzają

niezliczoną ilość razy swoje bdquoschemata orchesis Pomiędzy nimi przeshychadza się Eurypides ktoacutery - tak jak inni poeci owych czasoacutew - był też muzykiem choreografem reżyserem a na okrasę malarzem a na dodatek atletą czyli biegłym w sztukach walk

O poecie reżyserującym własną sztukę powiadano że uczył (edi-daske) przez wierne powtarzanie słoacutew melodii gestoacutew

Eurypides udziela instrukcji podpowiada fragment tekstu do wyshyrecytowania Denerwuje się i karci - jak znana plotka niosła -jedneshygo z aktoroacutew ktoacutery naśmiewał się z poety demonstrującego jedną ze swych pieśni bdquogdybyś nie był mało wrażliwym ignorantem to byś się nie śmiał kiedy śpiewam w skali miksolidyjskiej^

Eurypides moacutegł być człowiekiem nerwowym skoro opuściły go obie żony a jedna z nich jak plotkowano cieszyła się podejrzaną reputacją Choć może to żadna rewelacja skoro od dawien dawna

Waza Pronomoshysa IV wiek przed

naszą erą

2 Plutarcli O słushychaniu wykładu Cyt za Mirosław Kocur Teatr antyczshynej Grecji Wydawshynictwo Uniwersyshytetu Wrocławskieshygo Wrocław 2001

CS gt

PD D N m Z n I I I

WŁODZIMIERZ STANIEWSKl bdquoGARDZIENICE - PRAKTYKOWANIE HUMAMSTYKI

Ul

u Z m Ń

lt

o

Elektra Fot Robert Workraan

01iver Taplin Tragedia grecka w działaniu przeshyłożył Andrzej Wojshytasik Homini Krashykoacutew 2004

160

i bez umiaru plotkowano o nierządnym prowadzeniu się wielkiej Kli-tajmestry Roacuteżne były wersje o śmierci Agamemnona roacuteżne też plotki o dziewictwie Elektry Ja zasłyszałem niegdyś w porcie w Nauplii że Ajgistos zbrukał młodziutką Elektrę żeby jej nie chciał już żaden

bdquoz świetnych panoacutew I tak zbrukaną oddał w ręce chłopu

III Konstrukt Czy kultura antyczna to konstrukt

ideologiczny obcy nam i odległy jak zjawisko z innej planety

Może i tak być jeśli myślimy o całościowym modelu cywilizacyj-no-społeczno-kulturowym ktoacutery jashykoś chcielibyśmy rekonstruować Tak się pewnie nie da Trzeba jednak pashymiętać że konstrukcji ideologicznych może być (i pewnie jest) bez liku Zashyroacutewno takich ktoacutere oddalają jak i tashykich co przybliżają Grecję Każda epoka i każda kultura robi to inaczej U nas mamy Grecję Jana Parandow-skiego Zygmunta Kubiaka Zbignieshywa Herberta dawniejszą Grecję Tashydeusza Zielińskiego bohaterską i ba-jeczną Warto przy okazji przyposhymnieć że to właśnie Zieliński był przewodnikiem Meyerholda w podshyroacuteży po zabytkach starożytnej Grecji

Dziewiętnastowiecznym Niemcom zarzuca się że ukotumowili ubrą-zowili i zamrozili Grecję ale dwudziestowieczni Brytyjczycy proacutebujątej Grecji niemal dotknąć Peter Green tak opowiada fragment dziejoacutew Greshycji (ba całą Grecję) w książce Aleksander Wielki że mamy tych ludzi przed sobą na wyciągnięcie ręki

Choć to też jest konstrukt ideowy wykreowany przez uruchomieshynie tak dziś modnego mechanizmu łączącego politykę z sensacją inshytrygą korupcją ambicjami skandalicznym seksem i pogonią za utoshypią pochłaniając tę książkę Poczułem się wreszcie Grekiem Idzie o to przybliżenie ludzi epoki bdquona dotyk

Genialność dramatu greckiego polega na tym że wypada poza konstrukt ideowy że pokazuje emocje i ciało że jest tak bardzo psyshychosomatyczny Bo mamy ludzi w bardzo określonych działaniach a nie jakichś tam greckich Pisał o tym 01iver Taplin w klasyczshynej już dziś niemal książce Tragedia grecka w dzialaniu^^ Oni owshyszem są archetypowi mityczni ale roacutewnocześnie jakoś diablo z krwi i kości Płaczą biadolą skamlą krzyczą błagają kpią śmieją się

161

(w tragedii diabolicznie) rwą włosy wbiegają wybiegają śpiewają wchodzą wychodzą nucą grzmią gestykulują wrzeszczą na siebie wpadają w rozterkę w entuzjastyczną radość w chorobę w nerwoshywy rozstroacutej skaczą sobie do gardła nienawidzą i kochają tak że gotoshywi są złożyć na ołtarzu miłości każdą ofiarę i cudzołożą i obnażają się dotykają zwracają się do siebie wzajem do bogoacutew do ludzi do nas

Elektra Eurypidesa jest melodramatem gatunkowo pomiędzy trashygedią a dramatem satyrowym z efektami heroikomicznymi Ma konshystrukcję niehomogeniczną Niektoacutere fragmenty są wtrętami dodanyshymi po śmierci Eurypidesa Mity w teatrze greckim były przerabiane i reinterpretowane Eksperymentowano ze śmiałością ktoacuterą rzadko spotyka się w poacuteźniejszych epokach

Fabuła pisał 01iver Taplin nie była ważna ważne było jak poeta zmieniał ją w dramat bdquoOgraniczenia są niewielkie przestrzeń dla artyshyzmu ogromna Nie należy więc chyba bez reszty wierzyć Arystotelesoshywi i bezwolnie dopasowywać utworoacutew do jego systematyzacji gatunkoacutew Hybrydalność jawić się może ze szczegoacutelną ostrością w utworach ktoacuteshyrym towarzyszył śpiew muzyka i ruch A ktoacuterym nie towarzyszył

Teatr gi-ecki to nie tylko literatura nie tylko słowa do zinterpretoshywania ale też - a może przede wszystkim - tematy muzyczne i tashyneczne Siłą teatru greckiego było działanie ktoacuterego renesans przeżyshywaliśmy w teatrze awangardowym dwudziestego wieku

Bo przecież przyznajmy się do tego jest jakaś nieznośność i nie-przyswajalność samego tylko słowa dramatu greckiego Dopiero zoshybaczenie i usłyszenie tego co się dzieje co jest czynione nie tylko przybliża nam sztukę antyczną ale pozwala wyobrazić sobie jej nieshyzwykłą siłę rażenia w czasach pełnego jej rozkwitu Na siłę tę składa się muzyka ktoacuterej szczątki ledwie przetrwały ruch i gest

Nie sposoacuteb nie wierzyć niektoacuterym świadectwom sushygerującym że pieśni z dramashytoacutew Eurypidesa mogły funkshycjonować wśroacuted wspoacutełczesshynych jak muzyczne przeboje

Plutarch w Żywocie Lizan-dra przekonuje że odśpiewashynie lamentu Elektry z Parodo-su na uczcie przed wodzami -zwycięzcami Aten w 404 roku przed naszą erą skłoniło Lizandra do odstąpienia od zburzenia miasta

Nam chyba obraz starożytshynego przedstawienia przysłoshyniły wielkie starożytne budowle teatralne W ich kontekście środki ekspresji jawią się jako hieratyczne powolne a aktorzy to recytujące tekst marionety

D N

Z n m

Elektra Fot Zbigniew

Bielawka

WŁODZIMIERZ STANIEWSKI bdquoGARDZIEMCE - PRAKTYKOWAME HUMANISTYKI

Lekcja mistrzowshyska prowadzona

przez Włodzimieshyrza Staniewskie-

go w Sikionie w Grecji z Joanną

Holcgrcber Fot Johanna

Weber

A gdyby tak spojrzeć na teatr antyczny od strony proacuteby zastanoshywić się jak mogły wyglądać proacuteby Bez koturnoacutew bez kilkutysięczshynego audytorium bez maski na twarzy

Tylko reżyser i aktor lub para aktoroacutew - i nie w amfiteatize lecz w perystylu prywatnego domu lub w jednym z pomieszczeń gimnazjo-nu Tam gdzie ćwiczono i sztuki walk wręcz i akrobatyczne ruchy i grację tempo szybkość zwinność ciała Gdzie uczono malować poshystaci ktoacuterych ruch jest uchwycony w roacuteżnych pozycjach a potem te pozycje naśladować i układać je w tak zwane żywe obrazy

Wyobraźmy więc sobie wielomiesięczne proacuteby Reżyser autor tekshystu twoacuterca muzyki choreograf w jednej osobie na przykład Eurypishydes prowadzi proacutebę męczy się z materiałem spektaklu ustawia aktoshyra bdquogdybyś nie był mało wrażliwym ignorantem to byś się nie śmiał kiedy śpiewam w skali miksolidyjskiej Szuka rozwiązań montuje Zapożycza od swojego przyjaciela Timoteosa bo obaj przez eksperyshymentowanie z enharmonią z polichordią wzbudzają olbrzymie konshytrowersje jako popularyzatorzy tak zwanej bdquomuzyki nowej bdquoGnoshymy czyli sekwencje puentujące partie tekstoacutew bierze od ludu wyshygłasza długie tyrady do aktoroacutew o polityce o życiu o sztuce Taka proacuteba sama w sobie musiała być teatralnym esejem

Teatr antyczny widziany przez te proacuteby to zupełnie inna przygoda badawcza

Z proacutebą można się utożsamić tak jak z anegdotą Utożsamić i przetworzyć Gotowe widowisko staje się natomiast

konstruktem ideologicznym modelem ktoacutery możemy albo burzyć albo przyjmować wobec niego postawę rekonstrukcyjną

Gotowy model zapada w głębsze struktury kultury otorbia się i robi nietykalny

163

Michaił Bachtin zalecał intuitywną filozoficzno-artystyczą postashywę w penetrowaniu głębokich struktur kultury w przeciwieństwie do podejścia czysto racjonalnego rekonstruującego Ja odczytuję jego receptę jako bdquoutożsam się i przetwoacuterz

I odnoszę to zaroacutewno do kultury ludowej jak i do starożytnej Grecji Coacuteż więcej bowiem można zrobić w dziedzinie rekonstrukcji drashy

matu antycznego ponad to co osiągnęli w latach dwudziestych ubieshygłego wieku Angelos Sikilianos (poeta grecki) i jego żona Eva Palmer (aktorka reżyserka niestrudzona propagatorka teatru antycznego) ktoacuterych widowiska w odkopanym teatrze Dionizosa w Delfach ściąshygały zaroacutewno śmietankę towarzyską z obu kontynentoacutew jak i nieprzeshybrane rzesze okolicznej ludności

Naukowa solenność w rekonstruowaniu wszystkich środkoacutew wyshyrazu zgodnie z oacutewczesnym stanem wiedzy i podporządkowanie jej apoteozie słowa miały ten sam ton namaszczenia z jakim odnoszono się do stosunkowo świeżo i cudownie spod ziemi wydobytego amfiteshyatru Nie było droacuteg asfaltowych i szybkiej komunikacji Dotarcie do Delf było wyprawą co nie miara potęgującą siłę przeżycia i dowartoshyściowującą widowisko

Jest jednak miejsce ktoacutere mogłoby jeszcze raz poruszyć teatr To Grota Korycyjska Około trzech godzin marszu z Delf w stronę szczyshytoacutew Parnasu ukryta na jednym z jego stokoacutew Ta sama do ktoacuterej biegły raz w roku kobiety z Delf żeby odczyniać w niej dionizyjskie rytuały

Ta o ktoacuterej Strabon pisał w Geografii że jest najbardziej znana i najshypiękniejsza spośroacuted wszystkich miejsc świętego Parnasu Herodot przyshypomina iż dała schronienie całym Delfom przed nawałnicą perską- w 480 roku przed naszą erą a Martin Luter wyklina ją pisząc bdquomajestat Stwoacutercy wszystkiego niech ustąpi jednemu wyrzutkowi jego stwoshyrzenia i owa grota korycyjska niech odshywrotną koleją rzeczy drży i lęka się tych ktoacuterzy ją oglądają^

Szedłem do niej dwa razy W 2004 roku i wiosną 2006 roku

A idzie się do niej z Delf pięknie Najpierw Kaki Skala schody nieshy

szczęścia obok skały straceń z ktoacuterej widać styk trzech mitycznych droacuteg gdzie Edyp spotkał Lajosa i swoje przeshyznaczenie Potem przez połoniny gdzie dzwonki koźle symfonie grają przez lasy piniowe gdzie po droacuteżkach spashycerują żoacutełwie leśne i obok źroacutedeł przy ktoacuterych rosną rozłożyste cyprysy a pod nimi gromady koacutez jak sylenowie szushykający cienia

Martin Luter O niewolnej woli przełożył Wiktor Niemczyk http wwwluteraniepl wwwbiblioteka dpismaluter4khtm

Wejście do Groty Korycyjskiej

Fot Włodzimierz Staniewski

gt Ti O N ffl

n m

WŁODZIMIERZ ST4MEWSKI bdquoGARDZIEMCE - PRAKTYKOWANIE HUMAMSTYKI

yj

y z LU N Q CC lt

Koncert pieśniarzy Samawedy

w Synagodze Tempel

w Krakowie Fot Grzegorz Kozakiewicz

164

W 2004 roku nie dotarłem do celu Wypadł na mnie dzili zgubishyłem się w gąszczu leśnym na stoku zbocza w ktoacuterym grota jest przeshymyślnie ukryta Zbliżał się zmierzcłi i musiałem zawroacutecić W zeszłym roku z dwiema innymi osobami odnalazłem grotę

Jest to perfekcyjna przestrzeń teatralna w ktoacuterej każde brzmienie jest odświętne każdy ruch - magiczny a każdy szept brzmi jak zaklęcie

Pauzaniasz napisał bdquospośroacuted wszystkich grot ktoacutere kiedykolwiek widziałem ta jest najbardziej godna widzenia

IV Cheironomia Władysław Kopaliński w Słowniku symboli pod hasłem bdquoręka

podaje bdquoruchy palcoacutew i rąk były i są u wszystkich ludoacutew pomocne w wyrażaniu myśli i uczuć szczegoacutelnie zaś w plastyce i tańcach Inshydii południowo-wschodniej Azji i Japonii

To wiadomo Znamy sztukę gestu wymyślnych układoacutew palcoacutew dłoni i ramion w tańcach kathakali kutiyattam kabuki

W Elektrze Eurypidesa mamy takie wskazanie bdquoElektra ilustruje gestami słowa No to jak Macha rękami bez ładu i składu Czy może używa jakiegoś kodu jest cheirosophoi - bdquomądra rękami Może z toshywarzyszeniem śpiewu i muzyki

W 2000 roku prezentowałem w Krakowie ostatnich żyjących pieshyśniarzy Samawedy w stylu Dżaiminja w brzmieniach niezrnienionych od dwoacutech tysiącleci

Śpiewom towarzyszy gestykulacja ktoacutera jest tak organicznie związana z liniami dźwięku iż domniemywać można że stanowi praktykę bez ktoacuterej śpiewak nie byłby w stanie odtworzyć olbrzyshymich sekwencji dźwiękowych

Zresztą z nauką linii dźwięshykowych wiąże się nierozłączshynie nauka gestykulacji w ktoacuteshyrej nauczyciel układa rękę ucznia forsownie wyginając ją boleśnie w najwymyślniejszy sposoacuteb zawsze pod nutę temshypo i rytm śpiewu

Jakieś dwadzieścia pięć lat temu uczestniczyłem w tańshycach deszczu u Indian Zuni w Nowym Meksyku Byłem tam świadkiem sceny w ktoacuterej dziad egzaminował pięcioletshyniego wnuka z nauki pieśni ryshytualnej podpowiadając mu koshy

lejne brzmienio-słowa gestami Linia życia pieśni wnuka podparta była jego płynną gestykulacją ktoacutera musiała pewnie odpowiadać zaroacutewno wysokościom i długościom dźwiękoacutew jak i wyśpiewywanym treściom

165

Weźmy ktoacuterykolwiek z albumoacutew Johna Boardmana z malowidłashymi starożytnej Grecji sugerowałbym na przykład ateńskie wazy czer-wonofigurowe z okresu archaicznego Mrowi się na nich od wymyślshynej pełnej fantazji i niezwykłego wyrazu gestykulacji

Wertując kartki możemy odnieść wrażenie że ruchy poszczegoacutelshynych gestykulujących postaci są stopklatką filmu animowanego Nie ma zastygłych poacutez Wszystko się rusza

Ryciny ze starogrecliich

waz czerwonofi-gurowych ze zbioru Jolina Boardmana

Dialog o tańcu został napisany przez Lukiana z Samosate Syryjshyczyka z pochodzenia Znajdujemy w nim anegdotę o Neronie i jego wybitnym aktorze Zaprzyjaźniony władca zobaczył aktora na scenie i poprosił cesarza o podarowanie go tłumacząc że ma w sąsiedztwie swojego kraju plemiona barbarzyńskie moacutewiące roacuteżnymi niezrozushymiałymi językami bdquotwoacutej aktor będzie znakomitym tłumaczem bo za pomocą gestu wyjaśni im to czego nie da się wyrazić językiem5

Traktat jest poacuteźny z II wieku naszej ery ale przecież od najdawshyniejszych czasoacutew uprawiano w Grecji tańce gimnopedyczne charakshyteryzujące się rytmicznymi ruchami rąk jak podaje Edward Zwol-ski^ Aristoksenos z Tarentu żyjący w IV wieku przed naszą erą jest uważany za autora poglądu iż bdquorzeźby starożytnych mistrzoacutew są zashybytkami dawnego tańca Z tej racji gesty rąk (cheironomia) sana nich ukazane ze szczegoacutelną troską

Roacutewnież bowiem w tej dziedzinie szukali ruchoacutew pięknych osiąshygając wielkość w dobrym Z rzeźb przenosili gesty do choacuteroacutew z choacuteshyroacutew zaś do palestr Przez muzykę i ciało zdobywali dzielność Stąd też uprawiali tak zwane pyrrichy i inne tańce tego rodzaju

Tak więc idealna pajdeja zaczynała się w rzeźbie a kończyła cheshyironomia w igrzyskach

Lukian Dialog o tańcu przełoży Joacutezef W Reiss w Włodzimierz Toshymaszewski Człoshywiek tańczący Wyshydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warshyszawa 1991

Edward Zwolski Choreia Muza i boacuteshystwo w religii grecshykiej PAX Warszashywa 1978

Motyw z wazy czemonofigurowej (z lewej) Trening wzajemnościowy w odniesieniu do

ikonografii Prezentacja w Sikionie

w Grecji (z prawej)

N rn Z

WŁODZIMIERZ STAMEWSKl bdquoGARDZIENICE - PRAKTYKOWANIE HUMANISTYKI

UJ

y UJ N O eć lt

^ Platon Prawa przeł Maria May-kowska Alfa-Wero Warszawa 1997

Lukian opcit

Włodzimierz Len-gauer Gardzienic-kie gesty Didaskashylia nr 63 z 2004

Motyw wojownika z wazy czerwono-

figurowej

Trening aictorsici w odniesieniu do

antycznej pyrrichy

Prezentacja ^ w Siliionie w Grecji

Fot Johanna Weber

166

O bdquopyrriche moacutewi Platon bdquoMamy tu ruchy zmierzające do ochrony ciała przed wszystkimi razami i pociskami więc uchylanie się i poshychylanie podskakiwanie i przypadanie do ziemi oraz odwrotnie rushychy używane przy atakowaniu więc naśladujące napinanie łuku rzushycanie pocisku i zadawanie w ogoacutele wszelkich ciosoacutew^

Świadectwo o tyle ważne iż zwraca uwagę na sprawę z pozoru drobną a jednak fundamentalną w myśleniu o sztuce mchu i o dramashycie starożytnej Grecji Jaki mianowicie ten ruch był Powolny majeshystatyczny namaszczony jak zwykliśmy przyjmować czy też moacutegł być szybki gwałtowny w zmiennych tempo-rytmach pokazujący zwinność i grację na podobieństwo takiej z jaką mamy do czynienia w sztukach walk bdquoStara legenda o Proteuszu ktoacutery był Egipcjaninem moacutewi że gestami i mimiką przedstawiał potoczysty nurt wody to znoshywu żar ognia z jego gwałtownością

W teclmikach teatru antycznego jest jeszcze trochę ciekawych tajemshynic do odsłonięcia Profesor Włodzimierz Lengauer zwraca uwagę w Dishy

daskaliach że aktor antyczny moacutegł grać tyleż samo majestatycznie co żywiołowo gwałtowshynie krzycząc i natężając głos w śpiewie do grashynic możliwości Moacutegł poruszać się dynamiczshynie i żywo gestykulować Lukian w Dialogu o tańcu podsuwa pyszne argumenty

bdquo83 Jeden tancerz przedstawiając Aj asa ktoacutery [ ] wpadł w szał [] nie nashyśladował człowieka ogarniętego szałem ale wyglądał tak jakby sam oszalał

Najpierw zerwał suknie z człowieka wyshybijającego takt podshykutymi sandałami następnie jednemu z auletoacutew porwał piszczałkę i uderzył nią w głowę najbliżshyszego aktora - grająshycego rolę Odyseusza ktoacutery chełpi się odshyniesionymi zwycięshystwami i gdyby go czapka nie chroniła [] zginąłby oacutew nieszczęsny Odyse-usz []

Ale i cała widowshynia poczęła szaleć wraz zAjasem widzowie skakali wrzeszczeli

bullbullbull------~-TTmbullbulllllillilllllllll IitillllllliiMIM zrzucali szaty []

167

10 [] w gimnazjonach siedzi auleta przygrywa do ćwiczeń [] i wybija takt nogą oni zaś (młodzieńcy lakońscy) podzieleni na szeshyregi wykonują w takt jego muzyki ewolucje taneczne roacuteżnego rodzashyju to wojenne to skoczne to oszołamiające tańce dionizyjskie

71 [] Nagłe ruchy tańca zwroty krążenia skoki i przeginanie ciała są dla widzoacutew bardzo miłe a przy tym są one dla tancerza zdrowe

79 [] Taniec bachiczny zaś [] opanował opętał do tego stopshynia mieszkańcoacutew [] że zawsze ilekroć nadchodziła odpowiednia pora wszystko porzucali i całymi dniami wysiadywali w teatrze upashyjając się widokiem tańczących korybantoacutew satyroacutew i pasterzy

Lukian podaje że bdquopierwotni tancerze i śpiewali i tańczyli ponieshyważ jednak wskutek szybkiego ruchu brak oddechu utrudniał śpiewashynie dlatego uznano za lepsze by inni zamiast tancerzy towarzyszyli im śpiewem

Widzimy w tej melancholijnej nostalgicznej refleksji o szybkich niegdyś bdquośpiewanych ruchach traconym oddechu przywołanie snu o troacutejjedynej chorei w ktoacuterej frenetyczne słowo-śpiew zaślubionezroshyśniętespojone było jeszcze z rytmicznym ruchem i gestem

Zabrakło oddechu czyli zabrakło Dionizosa Choreia dramatyczna odczyniana niegdyś w świętych uniesieniach

przez bdquomiłośnikoacutew staje się (od połowy IV wieku przed naszą erą) domeną tak zwanych zawodowych artystoacutew zrzeszających się w gilshydiachcechach bdquorapsodoacutew muzykoacutew aktoroacutew choacuterzystoacutew ktoacuterzy opanowują teatry uważając służbę Muzom nie za formę kontaktu z boacuteshystwem [] lecz za źroacutedło dochodoacutew ^

Tak to już się dzieje gdy miłośnikowi sztuki zabraknie oddechu -staje się tej sztuki urzędnikiem strażnikiem poprawności wątpliwej natury orędownikiem dzielenia całości na części bo z każdej z nich może czerpać beneficja

Cheironomia praktykowana była w starożytnym Egipcie a w Jeshyrozolimie za autora układoacutew cheironomicznych uważany był kroacutel Dawid panujący od około 1010 roku przed naszą erą

W Egipcie cheironomista był dyrygentem zespołu instrumentalishystoacutew i śpiewakoacutew aczkolwiek było i tak że każdy instrumentalista moacutegł mieć swojego cheironomistę ktoacutery też śpiewał i recytował tekshysty Cheironomia była używana zaroacutewno w świętych rytuałach jak i w prezentacjach świeckich Orkiestry mogły być olbrzymie a w ich skład wchodziły między innymi harfy cymbały liry cytry rogi

Cheironomista używał obu rąk Jedna ręka mogła pokazywać ton druga - rytm

Pozycji ramion układoacutew dłoni i figur palcoacutew mogła być niezlishyczona wielość ułożone jednak były w skodyfikowane i precyzyjne prashywidła Musiały precyzyjnie oddać wartości muzyczne jak wysokości dźwiękoacutew interwał rytm tempo a nawet melizmat

W gestach mieścił się zapis muzyki I z tego tytułu cheironomia była rodzajem autonomicznej sztuki ktoacuterą wiązano z przekazywaniem rzeczy boskich

mt ^

N rfl Z mMm

n

- Zwolski opcit

WŁODZIMIERZ ST4NIEVSKI bdquoGARDZIEMCE - PRAKTYKOWANIE HUMANISTYKI

UJ

u Z m N O lt

Taplin opcit

168

W Pieśni Nilu moacutewi się że bdquoczłowiek śpiewa Tobie dłonią Słco-ro bdquow gestacli mieści się zapis muzyki jalc zostało powiedziane wczeshyśniej to można postawić pytanie czy w gestach moacutegł się mieścić zashypis słoacutew w antycznym dramacie

Nie zacliował się żaden kompletny traktat antyczny na temat eksshypresji ciała i jej związkoacutew z przekazem słownym Spośroacuted roacuteżnycłi świadectw porozrzucanycłi po literaturze na temat technik ekspresji mamy cymesy jak ten na temat aktora Ajschylosa wspomnianego już Taliesisa ktoacutery znakomicie pokazywał słowa rękami w tragedii Siedshymiu przeciw Tebom

Aktoroacutew greckich umiejących posługiwać się z mistrzostwem sztushyką gestu nazywano bdquocheirosophoi - mądrzy rękami Z takich i tym podobnych świadectw musimy sobie wyrobić pojęcie jak dalece w drashymacie antycznym znaczenie nadawano nie tylko muzyce ale i gestoshywi Muzykę pisali do swoich tragedii wszyscy poecitragicy a gest pełnił ważną funkcję w sztuce narracji Z notacji muzycznej zachoshywało się niewiele reliktoacutew a o znaczeniu gestu nie dowiemy się więshycej niż powiedział Plutarch bdquoCzęści ciała i słowa powinny sobie nashywzajem ściśle odpowiadać jak gdyby były połączone niewidzialnymi sznurkami

V Muzyka Praca nad spektaklem Metamorfozy nabrała intensywnośbi w roku

1996 i miała się ostatecznie sprowadzić do proacuteby zrobienia bdquorecitalu w ruchu i swego rodzaju kantaty dramatycznej złożonej z reliktoacutew muzyki starożytnej od V wieku przed naszą erą czyli od I Ody Pytyj-skiej Pindara do - powiedzmy - III wieku naszej ery z końca ktoacuterego datuje się inskrypcja z Epidauros ze słowami bdquoAsklepion aeisomen

Flirtując z historią staraliśmy się odrzucić antykwaryczny histo-ryzm

bdquoJeśli musimy wypierać się samych siebie aby nawiązać kontakt z kulturą przeszłości wtedy nie ma to sensu Prawdziwa korzyść tkwi we wzajemnym oddziaływaniu pomiędzy przeszłością a teraźniejszoshyścią Jeśli grecka tragedia jest warta tego żeby wystawiać ją dzisiaj musi do nas przemawiać angażować nas i poruszać dzisiaj ponieważ pierwotna publiczność dramatu była żywa i bezpośrednia^

Jest to gra tyleż ekscytująca ile ryzykowna bo nigdy nie wiadoshymo czy ktoacuteryś z uzbrojonych strażnikoacutew historycznej poprawności nie wystrzeli ostrym nabojem

Taki biologiczny strach poczułem parę lat temu kiedy w Getty Museum w Los Angeles oddano nam do dyspozycji na dwie godziny autentyczne amforki czarno- i czerwonofigurowe oraz figurki z terashykoty z VI i V wieku przed naszą erą z prośbą żeby zainscenizować z aktorami i rozwinąć sytuacje ktoacutere przedstawiały eksponaty Była to proacuteba dla małej grupy ekskluzywnej publiczności pod nadzorem uzbrojonych strażnikoacutew i specjalistoacutew ktoacuterzy z wielkimi ceremonia-

WŁODZIMIERZ STANIEWSKI

169

łami zwieźli i rozpakowali precjoza Ze względu na ostre zakazy i nashykazy łącznie z zakazem dotykania eksponatoacutew (ktoacutery złamałem) ze względu na nadzoacuter czuło się że w powietrzu wisi groza i litość

gt

W 1

Zapoznaliśmy się oczywiście w pewnej już fazie naszej pracy z nashygranymi proacutebami rekonstrukcji muzyki antycznej Gregorio Paniagua Muzyka starożytnej Grecji Petros Tabouris Melos Archaion Dla Annę Belis z jej zespołem bdquoKerylos zorganizowałem koncert w Krakowie w kościele św Katarzyny

Wypada tu chyba wspomnieć że w owym czasie w Polsce nie były dostępne wymienione nagrania nie istniało też bodaj żadne opracoshywanie dotyczące muzyki antyku Zwroacuteciliśmy się o pomoc do profeshysora Jerzego Danielewicza ktoacutery polecił książkę Martina Westa An-cient Greek Musie wydaną w Anglii w roku 1992 a zupełnie niedawshyno w roku 2003 w Polsce przez wydawnictwo Homini Krzysztofa Bielawskiego ktoacuterego zasługi w popularyzowaniu antyku trudno przeshycenić

Opracowaliśmy pod muzycznym kierownictwem Macieja Rychłego około dwudziestu pięciu roacuteżnych fragmentoacutew ktoacuterym nadaliśmy chashyrakter pieśni i inkantacji W każdym wypadku mieliśmy do czynienia ze skorupami - moacutewiąc metaforycznie - rozbitej wazy na jednej skoshyrupie głowa na drugiej noga podniesiona do tańca a na innej jakiś kształt falliczny Żeby ten gruz te mizerne kształty ożywić domagashyłem się naprzemiennego śpiewania reliktowych zapisoacutew nut antyczshynych i wybranych pieśni etnicznych z kręgu Karpat ukraińskich i bałshykańskich Rodopoacutew Pieśni tych było czterdzieści i można powiedzieć że odegrały rolę wiroacutewki w ktoacuterej generowała się energia antycznych szczątkoacutew

bdquoGARDZEENICE - PRAKTYKOWANIE HUMANISTYKI

Sesja warsztatoshywa w Getty

Center w Los Angeles

Fot Joanna Holcgreber

UJ

y z lU Ń O CC lt

O

170

Wyboacuter tych etnicznych (ludowych) pieśni dziś jeszcze śpiewashynych dokonywany był pod kątem ich funkcji na przykład lamenty żałobne inkantacje z powodu utraty pieśni weselne biesiadne wołashynia tak żeby mogły flirtować z peanami delfickimi I i II kilkoma nushytami i słowami z papirusu z Oxyrhynchos - bdquoTou de topou - z jakiego miejsca (kopia z III wieku naszej ery) z pieśnią Seikilosa (z I wieku naszej ery) czy z eksklamacją modlitewną ku czci Asklepiosa

Chodziło o to żeby to wino ktoacutere fermentuje jeszcze w pieśniach etnicznych przelać w wyschłe naczynia reliktoacutew starożytnych

Szukaliśmy roacutewnież impulsoacutew ruchowych jakie wywołują dźwięki w ciele aktora i jakie mogą ożywić jego aparat gestykulacyjny Kieroshywałem się więc w pracy nad reliktami muzyki antycznej podejrzeniem na poły mistycznym że jak się obudzi dźwiękami gesty i ruchy to uruchomi się proces psychosomatyczny ktoacutery wygeneruje życie z tych wykopalisk

Nie można było jednak dopuścić żeby to były impulsy rozpętująshyce jakiś free-jazz ciała Aktorzy otrzymali zadania żeby spontaniczne i żywiołowe ruchy rąk odnosić do wysokości dźwiękoacutew a w następshynych etapach szukać analogii do gestoacutew z malowideł i rzeźb starożytshynej Grecji i łączyć żywioł z formą w duchu zapisu z IV wieku przed naszą erą Aristoksenosa z Tarentu ktoacutery twierdził że bdquorzeźby staro-

ZaZwolskiopcit żytnych mistrzoacutew są zabytkami dawnego tańca- W struktury muzyczne w linie życia dźwiękoacutew chcieliśmy win-

krustować linie życia gestu oraz struktury słowne z nadzieją skonstrushyowania modelu scenicznego w ktoacuterym muzyka objaśnia słowo słoshywo objaśnia ruch a ruch objaśnia muzykę Każde z nich tłumaczy inne Są splecione jak wieniec są jak motywy muzyczne w fudze rozchoshydzą się i schodzą Są we wzajemności

Jednak ta muzyka nie chciała żyć a jak ożywała na chwilę to przestawała być poważna teatralnie Byłem zrezygnowany i zrozpashyczony Aż w pewnym momencie zobaczyłem ją tak jak piętnasto-wieczni odkrywcy hybrydalnych malowideł naściennych w odkopashynych kryptach w Domus Aurea Nerona W kryptach czyli grotach

Te hybrydalne malowidła nazwano groteskowymi i moda bdquoalla gro-tesca wylała się na całą Europę Więc pomyślałem o tych reliktach muzyki antycznej jak o hybrydach jak o groteskowych figurach mushyzycznych

I nagle zaczęły one bardzo dobrze wspoacutełżyć z tekstem Apuleju-sza ktoacutery przecież jest historią na wskroś groteskową Groteskowa zamiana Pamfilii w puszczyka zaczęła dobrze korespondować z groshyteskowymi dźwiękami z inskrypcji z Epidauros

Metamorfozy pozostałyby jednak kantatą mniej lub bardziej udol-nie wyśpiewanym recitalem gdyby nie nadmierna dociekliwość poshydobna tej ktoacutera kazała Lucjuszowi ze Złotego Osła Apulejusza doshychodzić spraw tajemnych i łaknąć inicjacji ktoacuterych zwykły śmiertelshynik bez specjalnych predyspozycji i przygotowań dostąpić nie jest godzien

171

Za nieposkromienie swoich poznawczych ambicji zamiast w wyshysokiego lotu orła lub przynajmniej puszczyka zamienia się w podle ryczącego osła

Ze studioacutew nad reliktami starożytnej muzyki i nad powieścią me-nippejską zebrało się sporo tematoacutew i motywoacutew Skomponowane rashyzem dały twoacuter sceniczny ktoacutery nazwałem e s e j e m t e a t r a l shynym Jest to bowiem kroacutetka rozprawka na wybrane tematy przedshystawiane i objaśniane za pomocą słowa ale też śpiewu i ruchu zabarshywione wszelako świadomym subiektywizmem reżysera czego ślady są w przypadkowo zdaje się rzucanych ze sceny komentarzach i doshypowiedzeniach ktoacutere powinny pozostać raczej jako didaskalia czyli przypisy w egzemplarzu reżyserskim

Na scenie zaś walczą o lepsze z tekstem głoacutewnym wtrącają się do każdej niemal sytuacji wywołują incydenty wykolejają narrację bushyrzą dramaturgię rwą klarowny rozwoacutej postaci

Celem nadrzędnym eseju teatralnego jest stworzenie rzeczywistoshyści zagęszczonej ktoacuterej wewnętrzne tarcia i eksplozywność powinny działać na emocje widza jak starcie się sił na placu bitwy Wycieczki wyobraźni wstawki z pozoru niemające związku z przedstawianymi tematami powinny funkcjonować jak przypisy głośno wypowiadane z ktoacuterych dowiadujemy się niekiedy więcej niż z tekstu utworu Tym bardziej jeż^i tekst zatrąca bdquoantykwarycznym historyzmem

Spośroacuted przeszło pięćdziesięciu zabytkoacutew muzyki starożytnej ktoacutere tak wszechstronnie analizuje Martin West dwa stanowią najprawdoshypodobniej fragmenty partytur skomponowanych przez samego Euryshypidesa do tragedii Orestes i Ifigenia wAulidzie

Nuty zapisano nad słowami Niektoacutere ze słoacutew są bdquoobsłużone nutashymi tylko w paru sylabach

Zbyt rzadko przyposhymina się prawdę niby to oczywistą ale zapomniashyną że tragicy greccy ojshycowie teatru (tego najshywspanialszego wynalazshyku greckiego geniuszu) byli muzykami (też śpieshywającymi aktorami choshyreografami i reżyserami) ktoacuterzy komponowali parshytie muzyczne do swoich sztuk Niestety żadne z partytur się nie zachoshywały oproacutecz tych dwoacutech precjozoacutew Eurypidesa Tym więc one censhyniejsze bo dająpewne wyobrażenie w jak inny wymiar przenieść mushysielibyśmy grecką tragedię gdybyśmy dysponowali jej muzyką

Popularnością wśroacuted badaczy i miłośnikoacutew antyku cieszy się też pieśń Seikilosa epitafium z nutami wyrytymi na nagrobnej steli zna-

l

c P

a- ^mdash~w^^i-ii i i g r ^

gt

O N rn

n

Fragment papirusu

z zapisem notacji muzycznej fragmentu

Orestesa Eurypidesa


UJ

y m Ń O CC lt

o

170

Wyboacuter tych etnicznych (ludowych) pieśni dziś jeszcze śpiewashynych dokonywany był pod Jiątem ich funkcji na przykład lamenty żałobne inkantacje z powodu utraty pieśni weselne biesiadne wołashynia tak żeby mogły flirtować z peanami delfickimi I i II kilkoma nushytami i słowami z papirusu z Oxyrhynchos - bdquoTou de topou - z jakiego miejsca (kopia z III wieku naszej ery) z pieśnią Seikilosa (z I wieku naszej ery) czy z eksklamacją modlitewną ku czci Asklepiosa




^ Za Zwolski opcit źytnych mistrzoacutew są zabytkami dawnego tańca^^ W struktury muzyczne w linie życia dźwiękoacutew chcieliśmy win-






171





Spośroacuted przeszło pięćdziesięciu zabytkoacutew muzyki starożytnej ktoacutere tak wszechstronnie analizuje Martin West dwa stanowią najprawdoshypodobniej fragmenty partytur skomponowanych przez samego Euryshypidesa do tragedii Orestes i Ifigenia w Aułidzie


Zbyt rzadko przyposhymina się prawdę niby to oczywistą ale zapomniashyną że tragicy greccy ojshycowie teatru (tego najshywspanialszego wynalazshyku greckiego geniuszu) byli muzykami (też śpieshywającymi aktorami choshyreografami i reżyserami) ktoacuterzy komponowali parshytie muzyczne do swoich sztuk Niestety żadne z partytur się nie zachoshywały oproacutecz tych dwoacutech precjozoacutew Eurypidesa Tym więc one censhyniejsze bo dają pewne wyobrażenie w jak inny wymiar przenieść mushysielibyśmy grecką tragedię gdybyśmy dysponowali jej muzyką


r r P bull C bull bull laquo- -t bull

gt

Ti O N m Z n m

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


u ź UJ N fjr

lt

stela nagrobna z zapisem pieśni

Seikilosa

Tekst pieśni Seikilosa z zapisem nutowym

Skarbiec Ateńczykoacutew w Delfach Fot Marcin

Mrowca

bullX KIK

romxrirozm c ampTOTHAOX6XRD --

uważane dwa peany delfickie datowane na 128 -127 rok przed naszą erą nazywane też bdquohypor-chema Wykonywane były podshyczas procesji a więc bdquohymny procesyjne lub bdquoprosodia Aushytorem słoacutew i melodii pierwszeshygo jest Athenajos Autorem drushygiego jest Limenios Oba były wyryte na frontonie skarbca ateńskiego w Delfacłi Obecnie przechowywane są w muzeum w Delfach

172 I

lezionej w drugiej połowie dziewiętnashystego wieku w południowej Turcji Na kolumnie widnieje też piękna formuła j a kamień jestem wizerunkiem (eikon) a Seikilos postawił mnie tutaj abym był długowiecznym pomnikiem nieśmiershytelnej pamięci

Treść epitafium brzmi dość nieoczeshykiwanie bdquoRaduj się człowieku ciesz się życiem życie dane nam jest na kroacutetko czas zażąda jego zwrotu a w wersji Landelsa bdquoJak długo żyjesz niech świat cię widzi i nie popadaj nigdy w przyshygnębienie życie jest kroacutetkie a Czas zashyżąda swej należności

Więcej w tej eksklamacji radości niż smutku tak jakby gatunkowo była ona bliższa epitalamium niż epitafium i blishyżej jej było do wesela niż do pogrzebu

Innym znanym utworem z nutami jest fragment I Ody Pytyjskiej Pindara napishysanej dla uczczenia zwycięstwa tyrana syshycylijskiego w wyścigach kwadrygą w 470

roku przed naszą erą Opublishykował ją mnich Athanosius Kircher w roku 1650 (Muska Universalis) Dziś utwoacuter ten uchodzi za podroacutebkę

Za najciekawsze zabytki muzyki greckiego antyku są

t

173

W niepublikowanym jeszcze studium Krzysztofa Bielawskiego zashytytułowanym Teksty poetyckie greckich fragmentoacutew muzycznych Koshymentarz filologiczny autor zajmuje stanowisko iż oba hymny wykoshynano podczas procesji pytyjskiej na świętej drodze z Aten do Delf a nie na Igrzyskach Pytyjskich Były napisane na zamoacutewienie Za ich przygotowaniem i wykonaniem stała olbrzymia maszyneria państwoshywa i duże pieniądze

Zachowały się nazwiska wykonawcoacutew oraz ich funkcje na przyshykład śpiewak auleta kitarysta śpiewak tragiczny śpiewak pajanu na cześć boga śpiewak komediowy komik nauczyciel choacuteru nauczyshyciel wielkiego choacuteru w sumie kilkudziesięciu tak zwanych bdquoartystoacutew Dionizosa zrzeszonych w potężnych gildiach delegowanych przez Ateny w przeszło trzystuosobowej trzydniowej procesji do Delf w ceshylu wzmocnienia relacji Aten z wyrocznią pytyjską i Delfami

Organizacyjny rozmach takiego iście teatralnego pochodu tak dashylece onieśmiela i krępuje iż te relikty nut ktoacutere się z obu kompozycji zachowały należałoby traktować jako nietykalne i nie do użycia bez kontekstu czyli bez rekonstrukcji tej wielkiej bdquopompę

Tym bardziej jeżeli dotknie nas siła argumentacji filologicznej za ktoacuterą będą stały uwagi na temat związku zapisu nutowego ze struktushyrą literacką i metryczną z problemami genealogicznymi i językowyshymi z momentem historycznym ze związkiem notacji muzycznej z treshyścią utworu z fonetyką wymową możliwym brzmieniem języka i tak dalej Wtedy muzyka przytłoczona całą tą piramidą jest nie do ruszenia

Czy nie można wszelako zgodzić się na postawę bdquoutożsam się i przeshytwoacuterz

Wiemy skądinąd że muzyka ma tę właściwość iż odrywa się łashytwo od kontekstu i żyje swoim własnym życiem w przeroacutebkach (z zasłyszeń z fragmentoacutew) w parafrazach fantazjach i roacuteżnego rodzashyju potpourri - czyli bigosach Pozwalam sobie na moacutewienie z przekąshysem ale wiadomo z plotek (jak to nazywam) że w starożytności nieshyzwykle przecież muzycznie rozbudzonej na porządku dziennym były zapożyczenia i przeroacutebki a nawet przekładanie gotowych melodii z jednego dramatu do drugiego

Kanony były łamane nawet jeżeli strzegły ich religijne rygory A sztuka wysoka - zaryzykuję to przypuszczenie - mogła flirtować z niską

Pean mimo swojego religijnego i rytualnego charakteru moacutegł być wszystkim - j a k przyznaje Bielawski cytując Westa - bdquood kroacutetkiego uroczystego zaśpiewu [] do długiej i wypracowanej pieśni

Wykonaniu jego powinien towarzyszyć taniec stąd pean utożsashymiany i kojarzony jest z hyporchemą ktoacuterą charakteryzowano nastęshypująco

bull=gt pieśń śpiewana podczas tańca [] ktoacuterą wynaleźli Kureci albo Pyrrus więc pyrricha (oba są charakteryzowane w źroacutedłach jako forshymy gwałtowne dynamiczne szybkie)

gt

D N m

n fTI

WŁODZIMIERZ STAMEWSKI bdquoGARDZIENICE - PRAKTYKOWANIE HUMANISTYKI

UJ

y

Ń Q Om lt

AM Dale Stasi-mon and Hyporche-me w Collected Papers Cambridge 1969

174

bull=gt następnie - taniec ktoacutery jest naśladownictwem czynności inshyterpretowanych za pomocą słoacutew

bull=gt następnie - kombinacja słoacutew muzyki i śpiewu bull=gt następnie - śpiewający clioacuter ktoacutery roacutewnocześnie tańczy bull=gt następnie - naprzemienny taniec i śpiew bull=gt następnie - forma ktoacuterej wykonanie możemy sobie wyobrazić

dopiero jak połączymy terminy bdquopajan (ktoacuterego korzenie zresztą wyshywodzą siąz inkantacji sprowadzających uzdrowienie) bdquoliyporcłiema bdquoprosodion i bdquoliymnos (o połączeniu tych gatunkoacutew w jedno możeshymy wyczytać z inskrypcji z Delf z 227 roku przed naszą erą) Jeżeli dodamy do tego naukowe wyznanie że bdquoprecyzyjne określenie cech charakterystycznych roacuteżnych rodzajoacutew liryki jest dla nas zadaniem niewykonalnym^^ - to mamy niezły bigos

Ja w takiej sytuacji utożsamiam się z nutkami Szukam tempa i dyshynamiki ktoacutera nie gwałci ciała Nie lamie możliwości wykonawczych ciała w tańcu i w geście Ale kiedy mam wybrać między konwencją śpiewu i ruchu typu posuwistego na modłę Kiedy ranne wstają zorze a między konwencją typu procesji pentakostalnych dynamicznych radosnych - to wybieram tę drugą

Pracując nad teatralną aplikacją reliktoacutew muzyki antycznej proacuteshybowałem odrzucić bdquoantykwaryczny historyzm

Procesja nie musiała kroczyć przez cały czas swojego trwania poshywoli z dostojnością posuwiście Nie musiała być niewzruszalną mashyjestatyczną bdquopompę Powolny krok moacutegł się na chwilę zamieniać w pulsujący korowoacuted

Uczestnicy procesji dźwigali wprawdzie mnoacutestwo ciężkiego sprzętu O złote kosze ze świętościami ltgt bukłaki z winem bull=gt olbrzymie bochny chleba bull=gt misy wypełnione miodem i ciastami bull=gt dzbany tak że wydawać by się mogło iż procesja była niczym objuczony

ciężarami osioł albo jak ciężkie tabory Ale wprost nie sposoacuteb pomyśleć że nie było żywych karnawashy

łowych bdquonumeroacutew przyśpieszenia tempa zmiany kroku że piszshyczałka (aulos) nie zagrała żywiej (pean i procesja łączyły się nierozshyłącznie z piszczałką) a pochoacuted nie stanął w miejscu żeby przez chwilę odtańczyć i odśpiewać jakiś bardziej uroacuteżnorodniony i skomplikoshywany rytm na przykład replikę kolistego układu dytyrambowego z auletą pośrodku

W Mito w Japonii przy okazji święta Matsuri byłem świadkiem wielkiej procesji ktoacuterej uczestnicy nieśli palankiny z olbrzymimi koshypiami świątyń Ci ktoacuterzy nie wytrzymywali pod naporem ciężaru byli zmieniani Kilkudziesięcioosobowe zastępy dźwigających biegły drobshynym truchtem w rytm muzyki i skandowanych okrzykoacutew bdquoyoi-sho yoi-sho albo bdquoeiya-se eiya-so zmieniały płynnymi ruchami kierunshyki wykonywały poacutełobroty obroty znosiło je skosem w lewo i w pra-

175

wo Palankiny wyglądały jak łodzie noszone przez fale Tempo i rytshymy się zmieniały Z regularnych na nieregularne

Przy biciu w bębny i czynele dźwigane są w procesjach w ła-ajach muzułmańskich olbrzymie drewniane konstrukcje nakhl udekorowashyne w najwymyślniejsze sposoby Dzieje się tak z okazji święta szyitoacutew Muharram upamiętniającego męczeńską śmierć Husseina Kiedy stashynąłem przy takiej konstrukcji w Isfahan to wydała mi się roacutewna koshyścioacutełkowi wiejskiemu Zawodzenia pieśni i płacze ujęte są w rytmiczshyne karby Tempo powtarzanych inkantacji i tempo łcroku jest przyśpieshyszane aż ekscytacja dosięga niekontrolowanego pułapu

Zaprezentujemy jeden z fragmentoacutew Drugiego Hymnu Delfic-kiego autorstwa Limeniosa^ oacute Phoibe najpierw w rytmie regularshynym procesyjnie tak jakby życzył sobie Apollo a potem nieregularshynym tanecznie tak jakby lubił to Dionizos

W Delfach obaj bogowie uzupełniali się i jakby wzajem obłaskashywiali Goacuterujące nad Delfami stoki Parnasu były siedzibą Apollona i Muz ale też sceną rytuałoacutew Dionizosa i jego menad Pierwszy Hymn Atenajosa jest według znawcoacutew przykładem utworu w ktoacuterym stara stroficzna struktura z roacutewnym metrum jest nieustannie niepokojona dytyrambfcznymi zmianami rytmu i melodii swobodnymi i wolnymi od zasad - w duchu dionizyjskim

Tutaj mamy bdquoudionizowienie tego co apoUińskie Melodia jak moacutewi Stefan Hagel podlega modulacjom i zaskakującym zmianom rytmu w typowy dla dionizyzmu sposoacuteb

Wroacutećmy do Eurypidesa Zapis nutowy z Orestesa zachowany na tak zwanym papirusie wieshy

deńskim dotyczy partii choacuteru i obejmuje wersy 338-344 Kopia pochodzi z około 2Q0 roku przed naszą erą Na partyturze

zaznaczono roacutewnież nuty dla akompaniamentu aulosoacutew Tekst jest ciężshyki Majaczący Orest zashyboacutejca matki i ojczyma leży na łożu boleści bdquoJeszshycze oddycha i lekko jęczy - moacutewi Elektra - Ojmoj o bracie oczy ci się mącą Lamenty i zawodzenia Elektry sięgają zenitu u końca epejsodionu I

z tobą przecież ja czy śmierć wybiorę czy życic gdy umrzesz coacuteż ja uczynię kobieta

I zaraz potem w stasi-monie I w antystrofie mamy tę pieśń choacuteru ktoacutera jest kontynuacją myśli i uczuć Elektry

Krew matki twej i w szał cię wpędza [] jakże żałuję jakże żałuję

gt

o N

n m


Bielawka


III

y l i i

N O lt

176

Wszystko to wzięte razem skłania do czegoś w rodzaju bdquogorzkich żaloacutew tymczasem -jak podaje Martin West - rytm jest dochmiczny co sugeruje dość żywe tempo

W osobistej rozmowie jaką miałem w Oksfordzie West przyznał że tempo tego utworu mogło być taneczne wręcz skoczne liczone na 78 co daje reżyserowi spore pole do interpretacji

Rytm doclimiczny jest jak się twierdzi typowy dla tragedii jest zawsze naglący i nacechowany emocjonalnie We Wprowadzeniu do metryki greckiej Westa wydanej przez Homini w 2006 roku w tłushymaczeniu Jacka Partyki z redakcją naukową Jerzego Danielewicza jest zawarta sugestia Danielewicza że rytm tej pieśni Eurypidesa byłshyby w swojej skoczności podobny do początku piosenki Stanisława Grzesiuka Teraz jest wojna czyli bdquoNa dworze jest mrok

W zależności od tempa uzyskujemy bardziej lub mniej naglący ton West odnotowuje też że bdquogreckie metrum tak jak tradycyjna muzyka ludowa wschodniej Europy i Azji czasem wykazują bardziej zawiłe rytmy i zmieniające się długości taktoacutew Analogie do muzyki ludowej stosował już Curt Sachs Taka postawa badaczy ośmiela oczywiście do eksperymentoacutew w rodzaju tych jakie uprawialiśmy przy pracy nad mushyzyką starożytną do Metamorfoz czyli regenerowania muzyki zgasłej poprzez podłączenie jej do muzyki ciągle żywej naładowanej

Drugi muzyczny Eurypides to choacuter w epodosie stasimonu I wersy 784-792 (kopia na papirusie z III wieku przed naszą erą obecnie w Lej-dzie) Tekst w tłumaczeniu Jerzego Łanowskiego

177

784 Niech ani mnie ani dzieci mycli dzieci nie najdzie 785 Ta obawa ktoacuterą Lidyjki 787 Bogate w złoto i żony Frygoacutew 788 Kiedy staną przy wrzecionach 789 dzielą się w swoich rozmowach 790 bdquoKto mnie za piękne warkocze 791 Chwyci pociągnie płaczącą 792 Jak rośhnę ginącą wyszarpnie

Pieśń wykonuje choacuter ale tekst bdquokto mnie za piękne warkocze chwyshyci moacutegł wykonywać w antyfonieduecie solista więc dialogowy charakter utworu daje znoacutew szerokie pole do interpretacji czy dramashyturgii muzycznej -jak to nazywam Nawet gdyby myśleć kategoriami bdquorekonstrukcji

Na koniec zaprezentujemy scenę finalną z Metamorfoz zatytułowashyną pound0 Bakhai pieśń pochwalną hyporchemę na cześć Dionizosa Ziarshynem z ktoacuterego wyrosła jest jeden z najskromniejszych zabytkoacutew mushyzycznych antyku wprawka instrumentalna Chcemy pokazać jak taka bdquopłonka taki bdquowzoacuter prostoty może rozkołysać wyobraźnię

Czyli jak inspirować mogą wykopaliska

Gardzienice maj 2006

WŁODZIMIERZ STAMEWSKl

Mariusz Gołaj Metamorfozy Fot Zbigniew Bielawka

gt po O M m Z ń m

UJ

u Z lU Ń Q eć lt

Publikacji eseju w Dialogu towashyrzyszy jego wersja multimedialna Na płycie dołączonej do numeru znajdushyje się tekst eseju po polsku oraz po anshygielsku wraz z boshygatym materiałem filmowym i fotoshygraficznym Tytuł eseju nawiąshyzuje do sformułoshywania Zbigniewa Osińskiego w artyshykule Gardzienice -więcej niż teatr Rashydar m 121979

Włodzimierz Staniewski

bdquoGARDZIENICE - PRAKTYKOWANIE HUMANISTYKI ESEJ TEATRALNY

Ośrodek Praktyk Teatralnych bdquoGardzienice - to idea zasadzona na skrawku ziemi ktoacutera sytuowałaby się między teatrem animacją kultury dydaktyką i społecznikostwem a ktoacuterą można skwitować forshymułą bdquopraktykowanie humanistyki Najważniejszy jest teatr bo poshyzwala nam znaleźć się na polu sztuki co daje jedyny w swoim rodzaju przywilej - błądzenia

bdquoBłądzę więc jestem - może powiedzieć artysta i nikt mu za to głowy nie urwie

Żeby błądzić trzeba mieć jednak jakieś koordynaty (nie można błądzić bdquonigdzie) trzeba mieć jakieś mapy Te w wypadku zajęć jakie uprawiamy otrzymujemy od ludzi nauki

Bywa wszakże tak że zaroacutewno skąpa ilość danych na mapie powoshyduje dezorientację -jak i zbyt obfita porcja wskazań Obie sytuacje byshywają przyczyną że pytający o drogę wybiera w końcu swoją własną omijając drogowskazy I zamiast w Indiach ląduje w Ameryce

Podzieliłem ten odczyt na pięć części I Rekapitulacja bdquoGardzienic z perspektywy bdquoekologii teatru ktoacuteshyrą proacutebowałbym umocować w sąsiedztwie antropologii II bdquoAntyk jako plotka w ktoacuterej proacutebuję objaśnić na jaki sposoacuteb bdquoGardzienice flirtują z tradycją III bdquoAntyk jako konstrukt ideologiczny co stanowi dopełnienie części drugiej IV Zapomniana sztuka cheironomii V Muzyka antyczna wobec bdquotroacutejjedynej chorei czyli co się dzieshyje gdy artystom zabraknie oddechu

149

Nie znajduję słoacutew podzięki dla obecnej konstelacji bdquoGardzienic dla tych ktoacuterymi bdquoGardzienice teraz stoją - Mariusza Gołaja (nieshyzmiennie od niemal trzydziestu lat ramię w ramię) oraz Marcina Mrow-cy Joanny Holcgreber Grzegorza Podbiegłowskiego Anny-Heleny McLean Anny Dąbrowskiej

I Ekologia teatru Awantura zwana bdquoGardzienicami rozpoczęła się na przełomie roku

19751976 Formalny kształt przybrała na początku roku 1977 przez zawiązanie Stowarzyszenia Teatralnego bdquoGardzienice z pomocą nieshyodżałowanej Ireny Szychowej wielkiej pani przedwojennej ziemianshyki kresowej w czasie wojny żołnierza armii generała Andersa w Polshysce Ludowej - animatorki kultury w III Rzeczypospolitej - przewodshyniczącej Rodzin Katyńskich Dzieliły nas epoki połączyła (aż do usy-nowienia) wiara w bdquożarliwy wysiłek w talent w natchnienie i przeshykonanie że bdquow fundamentach polskiej duszy ziemia rodzinna zmienishyła się w kościoacuteł z ktoacuterego wypadł wielki śpiew pod gwiazdy - jak powtarzałem naonczas za Mieczysławem Limanowskim

Warto zacytować inną jego natchnioną myśl ktoacutera stała się dla mnie jakby przepowiednią bdquoPrawdziwy istotny Teatr - moacutewimy o tym ktoacutery pbcuje z utworami wielkiego natchnienia zatem z pełshynym Życiem Duszy na tle muzyki wewnątrz słyszanej -jest zawsze najpełniejszą formą twoacuterczości zbiorowej i jak Grecja pokazała ongi jest kwiatem narodu Z narodoacutew należy wywabić widma i zbudzić guślarskie stare obrzędy zanucić dawne pieśni zbiorowe tak aby wroacutecił odwieczny korowoacuted i mogły się odzywać imiona bogoacutew zashypomnianych

W 1977 roku sformułowałem statut Stowarzyszenia ktoacuterego dwa punkty pozostają niezmienione mimo kolejnych zapisoacutew i przeshykształceń

Ośrodek ma charakter eksperymentalny z następującymi celami 1 Wypracowywanie niekonwencjonalnych form kulturowych poshyprzez teatr edukację badania tradycji gromadzenie dokumentashycji jej opracowywanie i upowszechnianie w kraju i za granicą 2 Dążenie do łączenia działalności kulturalnej z ekologią przez wiązanie działań artystycznych ze środowiskiem naturalnym oraz tworzenie infrastruktury łączącej aktywność kulturalną z pracą nad ekologicznym kształtowaniem otoczenia Po owocach ich poznacie bdquoJakże ciasna jest brama i wąska droga ktoacutera prowadzi do życia

a mało jest takich ktoacuterzy ją znajdują Strzeżcie się fałszywych proroshykoacutew ktoacuterzy przychodzą do was w owczej skoacuterze a wewnątrz są drashypieżnymi wilkami Poznacie ich po ich owocach Czy zbiera się winoshygrona z ciernia albo z ostu figi Tak każde dobre drzewo wydaje doshybre owoce a złe drzewo wydaje złe owoce Nie może dobre drzewo wydać złych owocoacutew ani złe drzewo wydać dobrych owocoacutew Każde

gt

O N ii ń

Mieczysław Lishymanowski Rok polshyski i dusza zbioroshywa 1916

u Z N

lt


150




















Gardzienic




Furmanek


152








153















gt Ti O N


y

N DC lt


154














155
















gt Ti O N rn

ń l i i



y [ I I

Ń

lt





Staniewski

156





II Plotka




157















gt

Q N m Z rn



Robert Workman


158 mdash - ^ _ ^ ^ ^ ^ _ ^ ^









159











naszą erą


CS gt

PD D N m Z n I I I


Ul

u Z m Ń

lt

o



160









161









D N

Z n m


Bielawka






Weber








163













gt Ti O N ffl

n m


yj

y z LU N Q CC lt


w Synagodze Tempel


164













165













w Grecji (z prawej)

N rn Z


UJ

y UJ N O eć lt


Lukian opcit



figurowej


antycznej pyrrichy


Fot Johanna Weber

166









167














mt ^

N rfl Z mMm

n

- Zwolski opcit


UJ

u Z m N O lt

Taplin opcit

168











169


gt

W 1








UJ

y z lU Ń O CC lt

O

170











171









l

c P


gt

O N rn

n

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


UJ

y m Ń O CC lt

o

170











171










gt

Ti O N m Z n m

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


u ź UJ N fjr

lt


Seikilosa



Mrowca

bullX KIK



172 I







t

173











gt

D N m

n fTI


UJ

y

Ń Q Om lt


174











175












gt

o N

n m


Bielawka


III

y l i i

N O lt

176






177








gt po O M m Z ń m

u Z N

lt


150




















Gardzienic




Furmanek


152








153















gt Ti O N


y

N DC lt


154














155
















gt Ti O N rn

ń l i i



y [ I I

Ń

lt





Staniewski

156





II Plotka




157















gt

Q N m Z rn



Robert Workman


158 mdash - ^ _ ^ ^ ^ ^ _ ^ ^









159











naszą erą


CS gt

PD D N m Z n I I I


Ul

u Z m Ń

lt

o



160









161









D N

Z n m


Bielawka






Weber








163













gt Ti O N ffl

n m


yj

y z LU N Q CC lt


w Synagodze Tempel


164













165













w Grecji (z prawej)

N rn Z


UJ

y UJ N O eć lt


Lukian opcit



figurowej


antycznej pyrrichy


Fot Johanna Weber

166









167














mt ^

N rfl Z mMm

n

- Zwolski opcit


UJ

u Z m N O lt

Taplin opcit

168











169


gt

W 1








UJ

y z lU Ń O CC lt

O

170











171









l

c P


gt

O N rn

n

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


UJ

y m Ń O CC lt

o

170











171










gt

Ti O N m Z n m

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


u ź UJ N fjr

lt


Seikilosa



Mrowca

bullX KIK



172 I







t

173











gt

D N m

n fTI


UJ

y

Ń Q Om lt


174











175












gt

o N

n m


Bielawka


III

y l i i

N O lt

176






177








gt po O M m Z ń m


Furmanek


152








153















gt Ti O N


y

N DC lt


154














155
















gt Ti O N rn

ń l i i



y [ I I

Ń

lt





Staniewski

156





II Plotka




157















gt

Q N m Z rn



Robert Workman


158 mdash - ^ _ ^ ^ ^ ^ _ ^ ^









159











naszą erą


CS gt

PD D N m Z n I I I


Ul

u Z m Ń

lt

o



160









161









D N

Z n m


Bielawka






Weber








163













gt Ti O N ffl

n m


yj

y z LU N Q CC lt


w Synagodze Tempel


164













165













w Grecji (z prawej)

N rn Z


UJ

y UJ N O eć lt


Lukian opcit



figurowej


antycznej pyrrichy


Fot Johanna Weber

166









167














mt ^

N rfl Z mMm

n

- Zwolski opcit


UJ

u Z m N O lt

Taplin opcit

168











169


gt

W 1








UJ

y z lU Ń O CC lt

O

170











171









l

c P


gt

O N rn

n

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


UJ

y m Ń O CC lt

o

170











171










gt

Ti O N m Z n m

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


u ź UJ N fjr

lt


Seikilosa



Mrowca

bullX KIK



172 I







t

173











gt

D N m

n fTI


UJ

y

Ń Q Om lt


174











175












gt

o N

n m


Bielawka


III

y l i i

N O lt

176






177








gt po O M m Z ń m

y

N DC lt


154














155
















gt Ti O N rn

ń l i i



y [ I I

Ń

lt





Staniewski

156





II Plotka




157















gt

Q N m Z rn



Robert Workman


158 mdash - ^ _ ^ ^ ^ ^ _ ^ ^









159











naszą erą


CS gt

PD D N m Z n I I I


Ul

u Z m Ń

lt

o



160









161









D N

Z n m


Bielawka






Weber








163













gt Ti O N ffl

n m


yj

y z LU N Q CC lt


w Synagodze Tempel


164













165













w Grecji (z prawej)

N rn Z


UJ

y UJ N O eć lt


Lukian opcit



figurowej


antycznej pyrrichy


Fot Johanna Weber

166









167














mt ^

N rfl Z mMm

n

- Zwolski opcit


UJ

u Z m N O lt

Taplin opcit

168











169


gt

W 1








UJ

y z lU Ń O CC lt

O

170











171









l

c P


gt

O N rn

n

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


UJ

y m Ń O CC lt

o

170











171










gt

Ti O N m Z n m

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


u ź UJ N fjr

lt


Seikilosa



Mrowca

bullX KIK



172 I







t

173











gt

D N m

n fTI


UJ

y

Ń Q Om lt


174











175












gt

o N

n m


Bielawka


III

y l i i

N O lt

176






177








gt po O M m Z ń m

y [ I I

Ń

lt





Staniewski

156





II Plotka




157















gt

Q N m Z rn



Robert Workman


158 mdash - ^ _ ^ ^ ^ ^ _ ^ ^









159











naszą erą


CS gt

PD D N m Z n I I I


Ul

u Z m Ń

lt

o



160









161









D N

Z n m


Bielawka






Weber








163













gt Ti O N ffl

n m


yj

y z LU N Q CC lt


w Synagodze Tempel


164













165













w Grecji (z prawej)

N rn Z


UJ

y UJ N O eć lt


Lukian opcit



figurowej


antycznej pyrrichy


Fot Johanna Weber

166









167














mt ^

N rfl Z mMm

n

- Zwolski opcit


UJ

u Z m N O lt

Taplin opcit

168











169


gt

W 1








UJ

y z lU Ń O CC lt

O

170











171









l

c P


gt

O N rn

n

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


UJ

y m Ń O CC lt

o

170











171










gt

Ti O N m Z n m

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


u ź UJ N fjr

lt


Seikilosa



Mrowca

bullX KIK



172 I







t

173











gt

D N m

n fTI


UJ

y

Ń Q Om lt


174











175












gt

o N

n m


Bielawka


III

y l i i

N O lt

176






177








gt po O M m Z ń m


Robert Workman


158 mdash - ^ _ ^ ^ ^ ^ _ ^ ^









159











naszą erą


CS gt

PD D N m Z n I I I


Ul

u Z m Ń

lt

o



160









161









D N

Z n m


Bielawka






Weber








163













gt Ti O N ffl

n m


yj

y z LU N Q CC lt


w Synagodze Tempel


164













165













w Grecji (z prawej)

N rn Z


UJ

y UJ N O eć lt


Lukian opcit



figurowej


antycznej pyrrichy


Fot Johanna Weber

166









167














mt ^

N rfl Z mMm

n

- Zwolski opcit


UJ

u Z m N O lt

Taplin opcit

168











169


gt

W 1








UJ

y z lU Ń O CC lt

O

170











171









l

c P


gt

O N rn

n

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


UJ

y m Ń O CC lt

o

170











171










gt

Ti O N m Z n m

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


u ź UJ N fjr

lt


Seikilosa



Mrowca

bullX KIK



172 I







t

173











gt

D N m

n fTI


UJ

y

Ń Q Om lt


174











175












gt

o N

n m


Bielawka


III

y l i i

N O lt

176






177








gt po O M m Z ń m

Ul

u Z m Ń

lt

o



160









161









D N

Z n m


Bielawka






Weber








163













gt Ti O N ffl

n m


yj

y z LU N Q CC lt


w Synagodze Tempel


164













165













w Grecji (z prawej)

N rn Z


UJ

y UJ N O eć lt


Lukian opcit



figurowej


antycznej pyrrichy


Fot Johanna Weber

166









167














mt ^

N rfl Z mMm

n

- Zwolski opcit


UJ

u Z m N O lt

Taplin opcit

168











169


gt

W 1








UJ

y z lU Ń O CC lt

O

170











171









l

c P


gt

O N rn

n

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


UJ

y m Ń O CC lt

o

170











171










gt

Ti O N m Z n m

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


u ź UJ N fjr

lt


Seikilosa



Mrowca

bullX KIK



172 I







t

173











gt

D N m

n fTI


UJ

y

Ń Q Om lt


174











175












gt

o N

n m


Bielawka


III

y l i i

N O lt

176






177








gt po O M m Z ń m





Weber








163













gt Ti O N ffl

n m


yj

y z LU N Q CC lt


w Synagodze Tempel


164













165













w Grecji (z prawej)

N rn Z


UJ

y UJ N O eć lt


Lukian opcit



figurowej


antycznej pyrrichy


Fot Johanna Weber

166









167














mt ^

N rfl Z mMm

n

- Zwolski opcit


UJ

u Z m N O lt

Taplin opcit

168











169


gt

W 1








UJ

y z lU Ń O CC lt

O

170











171









l

c P


gt

O N rn

n

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


UJ

y m Ń O CC lt

o

170











171










gt

Ti O N m Z n m

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


u ź UJ N fjr

lt


Seikilosa



Mrowca

bullX KIK



172 I







t

173











gt

D N m

n fTI


UJ

y

Ń Q Om lt


174











175












gt

o N

n m


Bielawka


III

y l i i

N O lt

176






177








gt po O M m Z ń m

yj

y z LU N Q CC lt


w Synagodze Tempel


164













165













w Grecji (z prawej)

N rn Z


UJ

y UJ N O eć lt


Lukian opcit



figurowej


antycznej pyrrichy


Fot Johanna Weber

166









167














mt ^

N rfl Z mMm

n

- Zwolski opcit


UJ

u Z m N O lt

Taplin opcit

168











169


gt

W 1








UJ

y z lU Ń O CC lt

O

170











171









l

c P


gt

O N rn

n

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


UJ

y m Ń O CC lt

o

170











171










gt

Ti O N m Z n m

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


u ź UJ N fjr

lt


Seikilosa



Mrowca

bullX KIK



172 I







t

173











gt

D N m

n fTI


UJ

y

Ń Q Om lt


174











175












gt

o N

n m


Bielawka


III

y l i i

N O lt

176






177








gt po O M m Z ń m

UJ

y UJ N O eć lt


Lukian opcit



figurowej


antycznej pyrrichy


Fot Johanna Weber

166









167














mt ^

N rfl Z mMm

n

- Zwolski opcit


UJ

u Z m N O lt

Taplin opcit

168











169


gt

W 1








UJ

y z lU Ń O CC lt

O

170











171









l

c P


gt

O N rn

n

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


UJ

y m Ń O CC lt

o

170











171










gt

Ti O N m Z n m

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


u ź UJ N fjr

lt


Seikilosa



Mrowca

bullX KIK



172 I







t

173











gt

D N m

n fTI


UJ

y

Ń Q Om lt


174











175












gt

o N

n m


Bielawka


III

y l i i

N O lt

176






177








gt po O M m Z ń m

UJ

u Z m N O lt

Taplin opcit

168











169


gt

W 1








UJ

y z lU Ń O CC lt

O

170











171









l

c P


gt

O N rn

n

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


UJ

y m Ń O CC lt

o

170











171










gt

Ti O N m Z n m

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


u ź UJ N fjr

lt


Seikilosa



Mrowca

bullX KIK



172 I







t

173











gt

D N m

n fTI


UJ

y

Ń Q Om lt


174











175












gt

o N

n m


Bielawka


III

y l i i

N O lt

176






177








gt po O M m Z ń m

UJ

y z lU Ń O CC lt

O

170











171









l

c P


gt

O N rn

n

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


UJ

y m Ń O CC lt

o

170











171










gt

Ti O N m Z n m

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


u ź UJ N fjr

lt


Seikilosa



Mrowca

bullX KIK



172 I







t

173











gt

D N m

n fTI


UJ

y

Ń Q Om lt


174











175












gt

o N

n m


Bielawka


III

y l i i

N O lt

176






177








gt po O M m Z ń m

UJ

y m Ń O CC lt

o

170











171










gt

Ti O N m Z n m

Fragment papirusu


Orestesa Eurypidesa


u ź UJ N fjr

lt


Seikilosa



Mrowca

bullX KIK



172 I







t

173











gt

D N m

n fTI


UJ

y

Ń Q Om lt


174











175












gt

o N

n m


Bielawka


III

y l i i

N O lt

176






177








gt po O M m Z ń m

u ź UJ N fjr

lt


Seikilosa



Mrowca

bullX KIK



172 I







t

173











gt

D N m

n fTI


UJ

y

Ń Q Om lt


174











175












gt

o N

n m


Bielawka


III

y l i i

N O lt

176






177








gt po O M m Z ń m

UJ

y

Ń Q Om lt


174











175












gt

o N

n m


Bielawka


III

y l i i

N O lt

176






177








gt po O M m Z ń m

III

y l i i

N O lt

176






177








gt po O M m Z ń m

Esej teatralny Włodzimierza Staniewskiego ze wstępem Wojciecha ...

Documents

Transcript of Esej teatralny Włodzimierza Staniewskiego ze wstępem Wojciecha ...