EKOTURYSTYKA I ODKRYWANIE DZIEDZICTWAZbir dobrych praktyk pod redakcj Dominiki Zarby Fundusz Partnerstwa jest proekologiczn organizacj grantodawcz powsta w 2004 r. Wspiera nansowo i merytorycznie praktyczne partnerskie inicjatywy obywatelskienarzeczzrwnowaonegorozwoju,opartegonadziedzictwie przyrodniczymikulturowym,podejmowaneprzezmieszkacw,organizacje pozarzdowe,szkoy,atakejednostkinieposiadajceosobowociprawnej, poprzez udzielanie im pomocy nansowej, technicznej, szkoleniowej i informa-cyjnej.FundacjaPartnerstwodlarodowiska(FP)jestniezalenisamorzdn organizacj, zarejestrowan w 1997 r., ktra wspiera zrwnowaony rozwj na szczeblu lokalnym w Polsce poprzez:budowaniepartnerstwapomidzyorganizacjamipozarzdowymi,rmami, samorzdami i administracj rzdow,dostarczaniewzorcwidoradztwowpodejmowaniupraktycznychdziaa realizowanych na szczeblu lokalnym, czenie dziaa lokalnych w bardziej trwae i efektywne przedsiwzicia na szczeblu regionalnym, krajowym i midzynarodowym.FundacjakoordynujeprogramyZieloneSzlakiGreenwaysiEkomuzeawra- mach Krajowej Sieci Grup Partnerskich.ZieloneSzlakiGreenwaystoekoturystycznetrasydziedzictwaprzyro- dniczo-kulturowego,tworzonewzdurzek,tradycyjnych,historycznychtras handlowychinaturalnychkorytarzyprzyrodniczych.Stoszlakirowerowe, piesze, konne, wodne i innego typu suce niezmotoryzowanym formom trans- portu i podrowania. Ekomuzeumtosierozproszonychwterenieobiektw,ktretworzyw" kolekcj,obrazujcwartociprzyrodniczeikulturoweregionuorazdorobek jegomieszkacw.Wyjtkowycharakterregionujestprezentowanyjako wypadkowa warunkw naturalnych oraz dziaalnoci ludzi, historycznej i wsp- czesnej. PublikacjazostaawydanazerodkwotrzymanychodMinisterstwaPracyiPolityki Spoecznej w ramach Rzdowego Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich i projektu pt. Rozwj Orodka Wsparcia Ekologicznego szans na wzmocnienie i rozwj lokalnych inicjatywnarzeczochronyrodowiskaizrwnowaonegorozwojurealizowanegoprzez Fundusz Partnerstwa.www.funduszpartnerstwa.org.plwww.epce.org.plwww.greenways.plSPIS TRECI ZAMIAST WSTPU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ROZDZIA ITurystyka przyjazna dla rodowiska na Zielonych Szlakach Greenways . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ROZDZIA IIywa interpretacja dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego na przykadzie ekomuzew . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ROZDZIA IIIQuesting nowa metoda odkrywania dziedzictwa miejsca . . . . . . . . . . . . . . . . .ROZDZIA IVStudia przypadkw przykady lokalnych projektw zwizanych z ekoturystyk i dziedzictwem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1. Inicjatywy ekoturystyczne na Zielonych Szlakach Greenways . . . . . . . . . . . . 2. Przykady ekomuzew. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3. Pierwsze w Polsce questy wyprawy odkrywcw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ROZDZIA VRola maych grantw w pobudzaniu inicjatyw lokalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .LITERATURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .341117222229364750Publikacja zostaa wydana w ramach projektu pt. Rozwj Orodka Wspar-cia Ekologicznego szans na wzmocnienie i rozwj lokalnych inicjatyw na rzeczochronyrodowiskaizrwnowaonegorozwojurealizowanegoze rodkw otrzymanych od Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej w ramach Rzdowego Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich w 2008 r. Celem projektu byo zwikszenie zakresu i wzmocnienie dziaa Orodka Doradz-twa Ekologicznego dziaajcego przy Funduszu Partnerstwa, w tym rozsze-rzenie dziaalnoci o doradztwo w obszarze turystyki zrwnowaonej przy wykorzystaniu dowiadcze Programu Zielone Szlaki Greenways.OrodekWsparciaEkologicznegojestodpowiedzialnyzadostarczanie informacjiidoradztwobenecjentomprogramwdotacyjnychFunduszu Partnerstwa.Pomagaskutecznieplanowairealizowainicjatywyoraz projekty proekologiczne, ktre angauj i aktywizuj spoecznoci lokalne dodziaania.FunduszPartnerstwaudostpniabenecjentomknow-how wzakresieplanowania,realizacji,promocjiipoprawnegorozliczenia projektu. Udostpnia rwnie zasoby bazy danych modelowych projektw, ktrym udzielono wsparcia, pomaga w budowaniu lokalnego partnerstwa, dostarcza informacji i pomocy merytorycznej w zakresie ochrony rodowi-ska,atakeprzygotowujelokalnychliderwpoprzezsystemmentoring /coaching do wiadczenia pomocy w swoich regionach maym i lokalnie dziaajcym organizacjom pozarzdowym.EKOTURYSTYKA I ODKRYWANIE DZIEDZICTWAZbir dobrych praktyk pod redakcj Dominiki Zarby Wvoawcv:Fundacja Fundusz Partnerstwa Fundacja Partnerstwo dla rodowiskaRvoaxcja:Dominika ZarbaZvsvi au+ovsx::Agata Chwiszczuk (rozdziay III i IV)Barbara Kazior (rozdziay II i III)Anna Woniak (rozdzia V)Dominika Zarba (rozdziay I i IV)Wsvivvaca: Renata Bukowska (Ekomuzeum Lanckorona, Quest O zabudowie Lanckorony)Krzysztof Furmanek (Szlak wia i Dinozaura)Marta Jemontt-Skotis (Quest Rzebiony Dziewin)Marta Kamiska (Quest Rzebiony Dziewin)Miosawa Niziska (Quest O zabudowie Lanckorony)Krystian Pilch (Quest O zabudowie Lanckorony)Rafa Plezia (Ekoturystyka na Szlaku Odry)Bogusaw Pyzocha (Ekomuzea bieszczadzkie)Agnieszka Sowik (Quest O zabudowie Lanckorony)Anita Smolg (Ekomuzeum Wrzosowej Krainy)Krzysztof Szustka (Questy Rzebiony Dziewin i Brunatny Skarb)KoNsui+acja xvvv+ovvczNa oo+. xv+oov uvs+:Ncu:Steven GlazerKovvx+a s+vi:s+vczNa:Aurelia HoubowskaPvojvx+ cvav:czNv : sxiao:Mariusz FrontRvsuNx:: Iwona Siwek-Front Antoni Bok Pawe yluk RvsuNvx iaNcxovoNsx:vco aN:oia: Kazimierz Winiak vux:BROS s.c., ul. liwkowa 1, KrakwISBN: 978-83-926043-1-0Publikacja zostaa wydana ze rodkw otrzymanych od Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej wramachRzdowegoProgramuFunduszInicjatywObywatelskichiprojektupt.Rozwj Orodka Wsparcia Ekologicznego szans na wzmocnienie i rozwj lokalnych inicjatyw na rzecz ochrony rodowiska i zrwnowaonego rozwoju realizowanego przez Fundusz Partnerstwa.Krakw 2008 szlaczek - motyw z Bursztynowego Szlaku Z Podr jako rdo inspiracji, jako temat i jako twrczo () to co wicej ni przemieszczanie si z miejsca na miejsce (). Podr to owocne prze-ywanie wiata, zgbianie jego tajemnic i prawd, szukanie odpowiedzi na pytania, ktre on stawia. Tak pojmowane podrowanie jest reeksj, jest lozofowaniem. Ryszard Kapuciski, Lapidarium I4ROZDZIA ITURYSTYKA PRZYJAZNA DLA RODOWISKA NA ZIELONYCH SZLAKACH GREENWAYSominika ZarbaNowv vovxv vxoioc:czNvco voovzowaN:awiatowaOrganizacjaTurystyki(WorldTourismOrganisation,UNWTO) notuje, e wraz z rozwojem turystyki na wiecie ronie popyt na formy turystyki uprawianejwmiejscachprzyrodniczocennych,wtymekoturystyk.Wedug raportwnt.rynkuturystycznego,opracowanychprzezMidzynarodowe Towarzystwo Ekoturystyczne (e International Ecotourism Society, TIES) na podstawie danych UNWTO i badaczy z Ameryki Pnocnej, ekoturystyka ma generowa ok. 7% wydatkw turystw na wiecie.Turystyka, ktra nierozcznie jest zwizana ze rodowiskiem przyrodniczym i zaley odjegojakoci,szczeglnieelastyczniereagujenazachodzcezmianymylenia i potrzeb wspczesnych ludzi. W publikacjach Rady Europy na temat przemysu turystycznego mona przeczyta o przeomie w postawach i mentalnoci wspczes-5nych turystw, ktry przcjawia si przcdc wszystkim w zwikszcniu si ich wiadomoci ckologiczncj i wymaga co do jakoci usug oraz atrakcyjncgo przyrodniczo i niczanicczyszczoncgo otoczcnia zcwntrzncgo w micjscu podry lub wypoczynku. Coraz wiccj turystw, gwnic micszkacw wiclkich aglomcracji micjskich, tsknizaciszispokojcm,odpoczynkicmbliskoprzyrody,dalckoodmodnych izatoczonychmicjscowociturystycznych,czystwodizdrowymiposikami. Turyci chc wykorzysta czas wypoczynku na poznanic nowych krajw i kultur, podpatrywapiknoprzyrody,aktywnicodpoczywa,uprawiajcswojculubionc sporty na onic natury, poszukuj przcy duchowych i mocnych wrac podczas spotkania sam na sam z dzik przyrod1. Pojjc:a +uvvs+vx: zvwNowazoNvj : vxo+uvvs+vx:Pojcic turystyki zrwnowaonej (przyjazncj dla rodowiska) nawizujc bczporcdnio do idci rozwoju zrwnowaoncgo. Turystyka zrwnowaona (sustainablc tourism) to kada lorma rozwoju turystyczncgo, zarzdzania i aktywnoci turystyczncj, ktra podtrzymujc ckologiczn, spocczn i ckonomiczn intcgralno tcrcnw,atakczachowujcdlaprzyszychpokolcwniczmicnionymstanic zasobynaturalncikulturowctychobszarw. VcdugwiatowcjRadyPodry iTurystyki(VorldTravclandTourismCouncil,VTTC)jcsttotzw.nowa turystyka, ktra opicra si na partncrstwic scktora prywatncgo i publiczncgo oraz konccntrujc si na korzyciach nic tylko dla turystw, alc tc lokalnych spoccznoci. Turystyka zrwnowaona bicrzc takc pod uwag i rcspcktujc rodowisko przyrodniczc, spoccznc i kulturowc2.Picrwszc konkrctnc dziaania w dzicdzinic turystyki zrwnowaoncj na lorum midzynarodowymobscrwujcsiodczasuSzczytuZicmiwRiodcJanciro. glnc zasady zrwnowaoncgo rozwoju turystyki opracoway w 1995 r. dwic najwikszc midzynarodowc organizacjc turystycznc: wiatowa Rada Podry i Turystyki (VTTC) oraz wiatowa rganizacja Turystyki (UNVT) wsplnic z Rad Zicmi (arth Council) pod nazw Agcnda 21 dla Podry i Gospodarki Turystyczncj (Agcnda 21 lor thc Travcl and Tourism !ndustry). Vrd priorytctowychcclw,majcychzbliygospodarkturystyczndozasadckorozwoju, znalazy si m.in. nastpujcc zaocnia:tturystykapowinnapropagowazdrowyiproduktywnytrybyciawharmonii z przyrod, zblia do sicbic ludzi rnych narodowoci, krcowa otwarto i tolc rancj,t rozwj turystyki ma przyczynia si do zachowania zasobw przyrody oraz ochrony rdzcnncj kultury spoccznoci lokalnych,trozwjturystykiwrcgionachpowinicndokonywasiprzyudzialcludnoci micjscowcj poczwszy od ctapu planowania, powinicn tc krcowa nowc rda dochodw ludnoci micjscowcj,t dziaalno usugowa i produkcyjna w brany turystyczncj powinna zmicrza do zmnicjszania iloci odpadw oraz oszczdnoci cncrgii i wody, climinowa z uy cia substancjc nicbczpiccznc dla rodowiska, stymulowa pcrsoncl, klicntw i spo ccznoci lokalnc do zachowa prockologicznych itp.,1 ominika Zarba, Ekoturystyka, Vyd. Naukowc PVN, Varszawa 2006.2 Jw.Tuvvs:vx~ vvzvj~zx~ ui~ svouowisx~ x~ zivioxvcn szi~x~cn cvvvxw~vs7Tuvvs:vx~ vvzvj~zx~ ui~ svouowisx~ x~ zivioxvcn szi~x~cn cvvvxw~vsdprzcomuXXiXX!w.uwzgldnianicturystykizrwnowaoncjwmidzy narodowych, krajowych czy lokalnych stratcgiach, dcklaracjach i planach stajc si standardcm. Zaocnia turystyki przyjazncj dla rodowiska s wczanc do kluczowych programw i dokumcntw wyznaczajcych kicrunck ochrony rodowiska na wiccic i w uropic, takich jak: Konwcncja na Rzccz 8iornorodnoci w Programic Narodw Zjcdnoczonych na rzccz chrony rodowiska (UNP), Plany Unii uropcjskicj na rzccz chrony rodowiska (U nvironmcntal Action Program), StratcgiaZrwnowaoncgoRozwojudlaUniiuropcjskicjZrwnowaona uropa dla lcpszcgo wiata ctc. Przcomowymwydarzcnicmbyrok2002,ogoszonyMidzynarodowymRokicm koturystyki przcz UNP i wiatow rganizacj Turystyki (UNVT). Podczas midzynarodowcj konlcrcncji w miccic Qucbcc w Kanadzic slormuowano ckla racj o koturystycc z Qucbccu (Qucbcc cclaration on cotourism, 2002). Vcdug tcgodokumcntuekoturystykajcsttolormaturystykizrwnowaoncj,ktraztcj szcrokicj konccpcji rozwoju turystyki wyrnia si tym, c aktywnic przyczynia si do ochrony dzicdzictwa przyrodniczcgo i kulturowcgo, angaujc lokalnc spoccznoci wplanowanicirozwj,przyczyniajcsidoichdobrobytu,orazjcstskicrowana do turystw indywidualnych i podrujcych w maych grupach. koturystyka (ccotourism, grccn tourism) to ckologicznic odpowicdzialnc podrowanic i zwicdzanic stosunkowonictknitychobszarwprzyrodniczych,wccluczcrpaniazadowolcnia i korzystania z bogactw natury (a takc z wszclkich towarzyszcych jcj wartoci kulturowych zarwno przcszych, jak i tcranicjszych), ktrc promujc ochron przyrody,manicwiclkincgatywnywpywnarodowiskoistwarzamoliwoci aktywncgo spoccznockonomiczncgo zaangaowania lokalnych spoccznoci4 .Kontynuacj spotkania zorganizowancgo w ramach Midzynarodowcgo Roku koturystyki s odbywajcc si co pi lat globalnc konlcrcncjc ckoturystycznc, ktrych pomysodawc i gwnym organizatorcm jcst Midzynarodowc Towarzystwo koturystycznc (T!S). Cclcm tych wysokich rang wydarzc jcst wzmocnicnic globalncgogosunarzcczckoturystykiorazzblicnicwiatowcgorodowiskazwizancgo z ckoturystyk i turystyk zrwnowaon. V 2007 r. Globalna Konlcrcncja koturystyczna odbya si w slo w Norwcgii, gromadzc uczcstnikw z blisko 80 krajw.V czasic tcj konlcrcncji ziclonc szlaki grccnways w uropic rodkowoVschodnicj zostayzaprczcntowancjakomodclowyprzykadinicjatywyprzyczyniajccjsido 4 ominika Zarba, Ekoturystyka, Vyd. Naukowc PVN, Varszawa 2006.8xo:uvvs:vx~ i ouxvvw~xiv uzivuzic:w~. Zniv uonvvcn vv~x:vxrozwoju ckoturystyki i ochrony przyrody oraz zachowania dzicdzictwa kulturowcgo. V tcn sposb Program Ziclonc Szlaki Grccnways sta si czci globalncgo ruchu na rzccz ckoturystyki. Z:vioNv sziax: cvvvNwavs a +uvvs+vxa vvzvjazNa oia svooow:sxa9Tuvvs:vx~ vvzvj~zx~ ui~ svouowisx~ x~ zivioxvcn szi~x~cn cvvvxw~vsd 2001 r. Program Ziclonc Szlaki Grccnways wspicra rozwj turystyki przyjazncj dla rodowiska, promujc zdrowy i aktywny styl ycia oraz oywia gospodark lokaln przy poszanowaniu wartoci przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych. Greenways to szlaki dzicdzictwa przyrodniczokulturowcgo, tworzonc wzdu rzck, tradycyjnych, historycznych tras handlowych, naturalnych korytarzy przyrodniczych i tras kolci. S to szlaki rowcrowc, picszc, konnc, wodnc i inncgo typu succ niczmotoryzowanymlormomtransportuipodrowania.Szarzdzancprzczmicjscowc spoccznociwcclupobudzaniazrwnowaoncgorozwojuipromocjizdrowcgo stylu ycia. Ziclonc szlaki tworz ramy dla rcalizacji lokalnych inicjatyw spoccznych i projcktw zwizanych z ochron przyrody i krajobrazu, zachowanicm dzicdzictwa kulturowcgo,turystykprzyjazndlarodowiskaizrwnowaonymtransportcm. Ziclonc szlaki odpowiadaj na potrzcby zarwno micszkacw, jak i zwicdzajcych oraz wnosz pozytywny wkad w oywianic gospodarki lokalncj. V Polscc ziclonc szlakiliczponad3000km.ProgramZicloncSzlakiGrccnwaysjcstczci midzynarodowcjinicjatywypn.Ccntral&astcrnuropcanGrccnways (CG)rcalizowancjwuropicrodkowoVschodnicjprzczStowarzyszcnic nvironmcntal Partncrship lor Sustainablc cvclopmcnt, a w Polscc przcz Fun dacj Partncrstwo dla rodowiska. Na ziclonych szlakach jcst promowana i rozwijana turystyka zrwnowaona przyjazna dla przyrody i krajobrazu. Grccnways mog przyczynia si do ochrony rodowiskanaturalncgo,ponicwazwikszajwiadomockologicznzarwnoturys tw, jak i lokalnych micszkacw, ktrzy, widzc u zwicdzajcych zaintcrcsowanic rcgioncm,zaczynajdoccniabogactwanaturalnciuczcstniczywdziaaniach majcychnaccluichochron.Zicloncszlakistcnarzdzicmdopozyskiwania lunduszynawspicranicprogramwzwizanychzochronprzyrody,krajobrazu i dzicdzictwa kulturowcgo. Zasady i krytcria tworzcnia i lunkcjonowania ziclonych szlakw s zbicnc z zaocniami turystyki zrwnowaoncj (zob. tabcla). V ramach poszczcglnych ziclonych szlakw zarwno lokalni partncrzy (organizacjcpozarzdowc,szkoy,gospodarstwaagroturystycznc),jakibiurapodry przygotowuj i wprowadzaj na rynck rnorodnc olcrty turystycznc dla turystw indywidualnychlubgrupzorganizowanychzrnychscgmcntwrynku.Vrd propozycjiszajciawwarsztatachtwrcwludowych,zicloncszkoy,aktywnc ipoznawczcolcrtypobytowcwrcgionic,atakckrajowcorazmidzynarodowc cskapady rowcrowc, picszc, kajakowc i in. wzdu cacgo zicloncgo szlaku.Vszystkicproduktyturystyczncnaziclonychszlakachgrccnwaysczyzasada wykorzystywanialokalncgopotcncjauiwspicraniaspoccznocilokalnych.Sonc tworzoncwoparciuozasobymicjscowcusugiturystycznc,olcrtkulturaln rcgionu, lokalnc produkty i micjsca ich sprzcday oraz inicjatywy spoccznc. Podrowanic szlakami dzicdzictwa przyrodniczcgo i kulturowcgo, czy to indywidualnic, czy tczaporcdnictwcmbiurapodry,jcstzwicdzanicmocharaktcrzcpoznawczym ckoctnoturystycznym. Umoliwia zapoznanic si z problcmatyk i spccyk rcgionw rnych pod wzgldcm przyrodniczym, kulturowym, ctnicznym, spoccznockonomicznym.Jcsttakcokazjdopoznaniacickawychludzilidcrwdziaajcych na rzccz ochrony dzicdzictwa i wykorzystania go do oywicnia gospodarki lokalncj i zrwnowaoncgo rozwoju. xo:uvvs:vx~ i ouxvvw~xiv uzivuzic:w~. Zniv uonvvcn vv~x:vxWszvs+x:v sziax: cvvvNwavs w Iuvov:v vooxowo-WscnooN:vj vuNxcjoNuj zcooN:v zv wsviNvx: zaiozvN:ax::1. Vspicranic i aktywizacja spoccznoci lokalnych rozwj lokalncj przcdsibiorczoci,tworzcnicmicjscpracyidodatkowychrdcdochodw,odtwarzanic oraz ochrona tradycyjnych zawodw,2. chrona przyrody i dzicdzictwa kulturowcgo oraz zachowanic krajobrazu,3. Korzystanic z lokalnych zasobw bazy noclcgowcj i gastronomiczncj, usug turystycznych i przcwodnickich oraz lokalnych produktw, 4. Vsppraca pomidzy krajami, rcgionami, miastami, micjscowociami oraz ich micszkacami, 5.Pomocspoccznociomlokalnymwodkrywaniuiwzmacnianiutosamoci kulturowcj i spocczncj, poprawa warunkw i jakoci ycia,6. ostarczanic inlormacji i umoliwianic turystom lcpszcgo poznania rcgionu, jcgo problcmatyki, lokalnych inicjatyw, dziaa, organizacji ctc.,7. Promowanic niczmotoryzowanych lorm transportu oraz przyjaznych dla ro dowiska lorm turystyki, rckrcacji i sportu,8. Stwarzanic poruszajcym si po miccic moliwoci korzystania z bardzicj zrwnowaonychlormtransportudoporuszaniasipomiccicpicszo,rowcrcmlub korzystania z transportu publiczncgo, zamiast uywania wasncgo samochodu, 9.Zachcanicludzidoruchu,poprawazdrowiaibczpicczcstwawpodry i w czasic aktywncgo wypoczynku.11ROZDZIA IIYWA INTERPRETACJA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO I KULTUROWEGO NA PRZYKADZIE EKOMUZEWBarbara KaziorCo +o jvs+ :N+vvvvv+acja oz:voz:c+wa-Coraz powszechniejsze jest dzi kompleksowe podejcie do dziedzictwa i trakto-wanie wszystkich jego przejaww jako spjnej i logicznej caoci. Takie podejcie wymagarwniewszechstronnejmetodyochronyiprezentacji,pozwalajcejna dostrzeenie i wydobycie rnych elementw dziedzictwa przyrodniczego i kul-turowegoorazrelacjizachodzcychpomidzynimi.Takiewieloaspektowe traktowanie dziedzictwa i ukazywanie go w caej jego rnorodnoci nosi nazw interpretacjidziedzictwa,ktra,jakoosobnadziedzina,zostaawyodrbniona przez United States National Park Service.12xo:uvvs:vx~ i ouxvvw~xiv uzivuzic:w~. Zniv uonvvcn vv~x:vxVcdug sw jcdncgo z prckursorw intcrprctacji dzicdzictwa, Frccmana Tildcna z US National Park Scrvicc, jcst to praca, polcgajca na ukazaniu odwicdzajcym nicco pikna i cudownoci, inspiracji i duchowcgo znaczcnia, ukrytcgo poza tym, comogonipoznazapomocswoichzmysw.Anajkrtszabodajdcnicja tcj dzicdziny mwi, c jcst to dziclcnic si cntuzjazmcm do micjsc i przcdmiotw, ktrc s wanc dla okrcloncj spoccznoci.!ntcrprctacja dzicdzictwa to podcjcic mctodycznc do ukazywania odwicdzajcym szczcglnych ccch dzicdzictwa przyrodniczcgo i kulturowcgo dancj micjscowoci czyrcgionu.zikitcjmctodzicrczultatybadanaukowychsprzckadanc najzyk,ktrysprawia,cobcowaniczdzicdzictwcmjcstprzyjcmnocidla szcrokicjpublicznociirwnoczcnicspcniawymogirwnowagickologiczncj, ckonomiczncjispocczncj.!ntcrprctacjadzicdzictwapozwalanawszcchstronnc dowiadczanicprzywykorzystaniuwszystkichpiciuzmysw,copozwalana wzmocnicnic wrac i przcy odwicdzajcych.Cclcm intcrprctacji nic jcst nauka, alc zmiana nastawicnia i zachowania, inspiracja i motywacja, uczynicnic z inlormacji scnsowncgo i pasjonujccgo przckazu. !ntcrprctacjajcstwicsztukopowiadaniahistorii,rozumiancjjakozbirwybranych laktw i dowiadczc, ktrc, oddziaujc na wraliwo odbiorcy, mog nabra dla nicgo rwnic znaczcnia cmocjonalncgo. Tcn styl prczcntacji inlormacji powodujc, codwicdzajcystajsibardzicjwraliwi,wiadomiilcpicjrozumicjpunkt widzcnia micjscowcj spoccznoci. !stotnc jcst to, c intcrprctacja dzicdzictwa czy zrwnowaony rozwj z podno szcnicmjakociobszarwturystycznych,zwikszanicmwiadomoci,cdukacj ckologicznikomunikacj.laprowadzcniaprolcsjonalncjintcrprctacji dzicdzictwaniczbdncjcstpoczcnicpraktyczncjitcorctyczncjwicdzyoraz umicjtnocickspcrtwzrnychdzicdzin,jakrwnicwykorzystanicwicdzy lokalncj przckazywancj z pokolcnia na pokolcnic.Na czvx voivca :N+vvvvv+acja oz:voz:c+wa-Mwi si o trzcch podstawowych zasadach prowadzcnia intcrprctacji dzicdzictwa. S to:tprowokowanic intcrprctacja nic jcst obojtnym prczcntowanicm laktw, alc powinnainspirowadonowcgopostrzcganiaizrozumicniaodwicdzancgo micjsca,todwoywanic si do codzicnncgo ycia, wicdzy i dowiadczc zwicdzajcych, przcz co micjsca i zjawiska staj si dla nich bliskic i zrozumiac,tuwypuklcnic wyjtkowoci i nicpowtarzalnoci micjsca i ukazywanic go przcz pryzmat jcgo unikatowych ccch.Narzdzia intcrprctacji dzicdzictwa s powszcchnic stosowanc przy udostpnianiu micjsciobicktwdzicdzictwaczykrcowaniuproduktwturystycznych.otych ostatnichnalc:publikacjc(przcwodniki,broszury,ulotki),mapy,oznakowanc szlaki, usugi przcwodnickic, tablicc inlormacyjnc, gabloty, imprczy, przcdstawicnia ispcktaklc,intcraktywncpokazyiwarsztaty,prczcntacjcaudiowizualnc,pokazy multimcdialnc, pokazy typu wiato i dwik.13vw~ ix:vvvvv:~cj~ uzivuzic:w~ vvzvvouxiczvco i xui:uvowvco...Kluczowcjcdnak,przywykorzystaniutychnarzdzi,jcststosowanicsido okrclonych zasad, z ktrych najwanicjszc to: wybirczo i zwizlo przckazu, dostosowanic do zrnicowanych potrzcb odbiorcy, uywanic powszcchnic zrozumialcgo jzyka (unikanic wszdzic, gdzic to mo liwc, spccjalistycznych okrclc, hcrmctyczncgo jzyka nauki), wykorzystywanic historii, lcgcnd, ancgdot i cytatw, uywanic porwna i odnicsic do codzicnnych dowiadczc zwicdzajcych, dopasowanic wszystkich mctod prczcntacji do sicbicspjno przckazu, zrozumialc przckazywanic instrukcji i ostrzcc, tcstowanic pomyslw.!ntcrprctacja dzicdzictwa stawia na picrwszym micjscu czlowicka, ktry znajdujc si w ccntrum jcj zaintcrcsowa, zarwno jako odbiorca przckazu, jak i, a moc przcdc wszystkim, jcgo twrca. Pozwala micszkacom, twrcom i spadkobicrcom lokalncgo dzicdzictwa na glbszc i wnikliwszc poznanic oraz waloryzacj swoich spccyncznychwarunkwnaturalnychispuciznykulturowcj,atakcwybranic i cksponowanic tcgo wszystkicgo, co z ich punktu widzcnia jcst najbardzicj warto ciowc i godnc prczcntacji. Ixoxuzva xoNcvvcja : vuNxcjoNowaN:v!ntcrprctacja dzicdzictwa wykorzystywana jcst przy opracowaniu mctod przygotowaniamicjsciobicktwdozwicdzaniaorazichprczcntacji,pozwalajcna zapoznanic z ich charaktcrcm i spccynk poprzcz intcrcsujcy przckaz. Jcst ona wykorzystywana przy projcktowaniu ckomuzcwzarwno calcj struktury, jak i poszczcglnych micjsc.Zgodnic z dcnnicj Midzynarodowcj Rady Muzcw (!ntcrnationalCouncilolMuscums,!CM)ekomuzeumjcst instytucj,ktrazarzdza,badaiwykorzystujcmctodami naukowymi, cdukacyjnymi i kulturowymicalc dzicdzictwo dancj spolccznoci, uwzgldniajc rodowisko naturalnc i oto czcnickulturowc.komuzcumpomagawiczaangaowa lokalnspolccznowproccsjcgoplanowaniairozwoju. Vtymccluinstytucjatawykorzystujcwszystkicdostpnc rodki i mctody, aby da micszkacom moliwo zrozumicnia, krytykowania i rozwizywaniaw sposb libcralny i odpowicdzialnyproblcmw,zktrymisiborykaj.Zasadniczockomuzcumuywa jzyka rzcczywistoci dnia codzicnncgo i konkrctnych sytuacji w cclu osignicia podanych zmian.komuzcum, w scnsic lunkcjonalnym, to sic rozproszonych w tcrcnic obicktw, tworzcych ,yw" kolckcj obrazujc wartoci przyrodniczc i kulturowc rcgionu oraz dorobck jcgo micszkacw. Vyjtkowy charaktcr rcgionu jcst prczcntowany jako wypadkowa warunkw naturalnych i dzialalnoci ludzi, historyczncj i wspl czcsncj. komuzcum cksponujc autcntyczno micjsca poprzcz prczcntacj zaso bw przyrodniczokulturowych i dzialalno micszkacw, w polczcniu z promo14xo:uvvs:vx~ i ouxvvw~xiv uzivuzic:w~. Zniv uonvvcn vv~x:vxcj,cdukacjirozwojcmrcgionu,stwarzajcmoliwointcgrowanialudzi i inicjatyw. komuzcum jcst przcdsiwzicicm tworzonym oddolnic, w oparciu olokalnmdroiorganicznznajomorcgionu,czcrpicymzmicjscowcj historiiitradycjizaprczcntowancjwsposbywyiintcrcsujcy,godzcym wymogi ochrony dzicdzictwa z potrzcbami ckonomicznymi micszkacw.tymologicznictcrmin ckomuzcumpochodzioddwchgrcckichsw:oikos, ktrc oznacza dom w scnsic symbolicznym, rozumiany jako rodowisko, a odpo wiadajcydzisicjszcmupojciumaaojczyzna,orazmuseion,rozumiancjako zbir rzcczy, kolckcja (od obicktw zaintcrcsowania nauki czy historii cywilizacji). !ch poczcnic oznacza wic zbir rzcczy matcrialnych i nicmatcrialnych zwizanych z micjsccm pochodzcnia i ycia okrcloncj grupy ludzi, czyli muzcum macj ojczyzny. !dca ckomuzcum powstaa w poowic XX w., kicdy to okazao si, c dzicwitnastowiccznc w swoim charaktcrzc muzcum przcstao w zadowalajcy sposb spcnia swojc lunkcjc i zaczo coraz bardzicj oddala si od spocczcstwa, skupiajc w wiclu przypadkach zaintcrcsowanic jcdynic wskicj grupy spccjalistw. V dobic tcchnik multimcdialnych oraz tcndcncji do intcraktywnych mctod poznawczych gablotowc muzca stay si anachronicznc. Zaistniaa wyrana potrzcba prczcntacji obicktw w ich naturalnym rodowisku, w sposb ywy i uwzgldniajcy tcranicjszo oraz ludzi. Na lali tych tcndcncji pojawia si konccpcja ckomuzcum jako nowa,altcrnatywnapropozycjatworzcniaywych,komplcksowychckspozycji, prczcntowanychprzyzastosowaniunickonwcncjonalnychmctod.Konccpcjata, ktrarozwinasiwcFrancjiwlatach60.XXw.,stawiaazacclintcrprctacj krajobrazu jako caoci oraz udostpnicnic spoccznociom moliwoci wypowicdzcniasi,atakcpomocmicszkacomwodnalczicniupoczuciadumyzsicbic i wasncgo otoczcnia.15vw~ ix:vvvvv:~cj~ uzivuzic:w~ vvzvvouxiczvco i xui:uvowvco...Varto podkrcli, c konccpcja ckomuzcum zakada rcalizacj dwch kluczowych zada, jakic stoj przcd instytucj muzcaln. S to:tochrona i zachowanic okrclonych wartoci w przypadku ckomuzcum odnosi si to do rnorodnych, uznanych nic tylko przcz ckspcrtw, alc rwnic przcz lokaln tradycj i micszkacw, walorw dzicdzictwa przyrodniczcgo i kulturowcgo,charaktcrystycznychdladancgotcrcnu.Przyczymdzicdzictwojcst rozumianc szcroko i obcjmujc nic tylko zasoby matcrialnc, alc takc spucizn duchow,tudostpnicnic opartc na zasadach intcrprctacji dzicdzictwa, zgodnic z ktrymi sposb prczcntacji musi by rzctclny, przystpny i intcrcsujcy czy wrcz zaska kujcy,wykorzystujcyzinwcncjrncrodkiprzckazu,bazujcyjcdnakna bczporcdnim kontakcic z micszkacami. Tworzcnic ckomuzcum suy cztcrcm podstawowym cclom:tochronic zasobw naturalnych i kulturowych,todkrywaniu i intcrprctacji micjscowcgo dzicdzictwa,tzaangaowaniu lokalncj spoccznoci i wzmacnianiu lokalncj tosamoci,trozwojowi zrwnowaoncj turystyki i promocji lokalnych wytworw.Tworzcnicckomuzcumnictylkosprzyjazachowaniudzicdzictwa,alctakc przyczyniasidozacicnianiawiziwrcgionicorazrozwijaniapartncrskicj wsppracy.Zcwzgldunaswjkomplcksowycharaktcr,ckomuzcumwymaga dostosowaniajcgostrukturydoprowadzcniarnychlormdziaalnoci.Jak kadc muzcum powinno czy lunkcjc ochrony z lunkcjami wystawicnniczymi, powinnoprowadzidziaalnozarwnonaukow,jakipopularyzacyjn.Zc wzgldu na podcjcic oddolnc do rcalizacji tych zada, powinno tc rwnoczcnic wcza w dziaania micszkacw i tworzy moliwoci aktywncgo zwicdzania. Aby pcni zakadanc lunkcjc, ckomuzcum musi zawicra w swojcj strukturzc pi podstawowych clcmcntw.1. Kadc ckomuzcum musi posiada orodck, odpowicdzialny za koordynacj, rozwj,promocj,budowanicproduktuturystyczncgo,atakcprowadzcnic dziaalnoci naukowobadawczcj (choby na bardzo podstawowym poziomic), wydawniczcj,dokumcntacyjncjiinlormacyjncj. Tcodpowicdzialnczadanias rcalizowancprzczcentruminformacyjno-dokumentacyjne.Ccntratakics czsto zlokalizowanc w micjscach czy instytucjach, ktrc dysponuj zaplcczcm umoliwiajcym pcnicnic wszystkich tych lunkcji na prolcsjonalnym poziomic, nicrzadko wic tworzonc s wc wsppracy z lokalnym muzcum, izb rcgionaln czy szko.2.!stotckomuzcumstanowikolckcjaobicktwimicjsc,ktrcdccydujojcgo charaktcrzc i atrakcyjnoci, czyli zesp atrakcji rozproszonych w terenie. o tcj grupy zaliczaj si kocioy, zamki, dworki, kapliczki, charaktcrystyczna zabudowa, stanowiska micjscowcj ory i launy, punkty widokowc, zjawiska gcologicznc i wiclc innych, w zalcnoci od tcgo, czym moc si poszczyci dany obszar. Varunkicm wczcnia tych atrakcji do sicci ckomuzcalncj jcst ich dostpno.3. Ponicwa, zgodnic z dcnicj, ckomuzcum promujc yw prczcntacj dzicdzictwa, niczmicrnic wanym clcmcntcm s interaktywne warsztaty i pokazy, w czasic ktrych micjscowi rzcmiclnicy i twrcy dcmonstruj proccs produkcyjny xo:uvvs:vx~ i ouxvvw~xiv uzivuzic:w~. Zniv uonvvcn vv~x:vxitwrczy.Monawiczobaczynp.garncarzaprzykolcgarncarskim,kowala pracujccgowkuniczywikliniarza.Przynajmnicjczckomuzcwolcrujc turystomrwnicudziawwarsztatach,wczasicktrychnauczsipodstaw dancgo zawodu na tylc, cby pod okicm instruktora sprbowa np. wasnorcznic ulcpi garnck czy wyplc koszyk.4. Ponicwa poszczcglnc obickty znajduj si nickicdy w znacznym oddalcniu odsicbic,dlazapcwnicniasprawncjkomunikacjimidzynimitworzysisie oznakowanych cieek i szlakw. komuzca promuj niczmotoryzowanc lormy transportu,wzwizkuzczymprclcrowancstrasypicszc,rowcrowc,konnc, kajakowc i in. Tam, gdzic odlcgoci pomidzy punktami ckomuzcalnymi s duc, mona podrowa midzy nimi samochodcm. 5. la uatrakcyjnicnia olcrty ckomuzcum, alc takc w cclu zapoznania turystw na ywo z lokalnymi zwyczajami i tradycjami, organizowanc s cykliczne i oka- zjonalne imprezy. Czsto tworzy si kalcndarz imprcz, aby zaintcrcsowani mogli zaplanowa wizyt podczas intcrcsujccgo ich wydarzcnia.Jakwspomnianopowycj,kolcbkkonccpcjickomuzcumjcstFrancja.dlat 60.XXw.,kicdypojawiosinowcpodcjcicdospocczncj,oddolncjochrony i prczcntacji dzicdzictwa, idca ckomuzcum rozprzcstrzcnia si w uropic i na wiccic. Vci jcdnak instytucjc tc najlicznicjszc s wc Francji, gdzic odwicdzi mona ponad 70 lokalnych i rcgionalnych ckomuzcw, wsppracujcych zc sob w ramach Francuskicj Fcdcracji komuzcw i Muzcw Lokalnych. Vymicni wrd nich mona: komuzcum rzccha Voskicgo w Prigord, komuzcum Vini,komuzcum8caujolaisczyzorganizowancwokrczcrwatubioslcry komuzcum w Cvcnncs. Krajcm, w ktrym do wczcnic rozwin si ruch ckomuzcalny bya Szwccja powstaway tam gwnic wikszc, rcgionalnc przcdsiwzicia. Konccntroway sioncnp.naprczcntacjircgionu,jakdwackomuzcazorganizowancwok dwchodcinkwtcjsamcjrzckikomuscumFalbygdcnAtradalcniko muscum Ncdrc Atradalcn, cilc zc sob wsppracujcc, czy najstarszc, a zara zcm najwikszc w Szwccji, komuscum 8crgslagcn, powiconc historii i sty lowiyciamicszkacwogromncgoorodkagrniczcgo.!naczcjrozwijasi ruchckomuzcalnywcVoszcch,gdzicpowstajgwniclokalncinicjatywy skonccntrowancnaochronicizachowaniuginccgodzicdzictwazsilnym akccntcm na cdukacj, np. comusco dcllc Acquc dcl Gcmoncsc czy comusco dcl Cascntino. V Polscc rozwj ckomuzcw rozpocz si ok. roku 2000 i od tcgo czasu powstao ich kilkanacic, zlokalizowanych w cacj Polscc, przy czym dominujlokalncprzcdsiwziciaprczcntujccspccycznycharaktcrnicwiclkicgo z rcguy obszaru komuzcum Lanckorona, komuzcum Trzy Kultury w Lutowiskach czy komuzcum Cystcrskic. Rzadszc s wikszc struktury, jak komuzcum Vrzosowa Kraina czy komuzcum 8abicj Gry.17ROZDZIA IIIQUESTING NOWA METODA ODKRYWANIA DZIEDZICTWA MIEJSCAQuvs+:Nc ooxvvwaN:v oz:voz:c+wa x:vjscaBarbara KaziorJest wiele sposobw prezentacji, udostpniania i interpretacji dziedzictwa przyrod-niczego i kulturowego. Mog by one wykorzystane zarwno w edukacji regional-nej, jak i przy tworzeniu atrakcji turystycznych, w tym ekomuzew czy zielonych szlakw. Jednym z tych sposobw jest questing metoda odkrywania dziedzictwa miejscapolegajcanatworzeniunieoznakowanychszlakw,ktrymimona wdrowa, kierujc si informacjami zawartymi w wierszowanych wskazwkach. Kolejnemiejscanatrasieodnajdujesipoprzezznalezienieodpowiedzinaza- gadk i wyszukanie w terenie odpowiadajcego jej miejsca. Na kocu szlaku jest umieszczona skrzyneczka, a w niej piecztka, ktrej odbicie potwierdza przebycie caejtrasy.WUSA,gdziepowstaatakoncepcjaodkrywaniawalorwprzyrody idziedzictwa,czstoquestyporwnywanesdoposzukiwaniaskarbw. W Polsce najblisza jest harcerskiej zabawie w podchody. Specjalici Delia Clark i Steven Glazer5 twierdz, e najlepsze questy potra uchwyci i odda ducha miejsca.Oddaniejednaktegoduchawymaga,abymytoprzeyliczyodkryli poprzez wasne dowiadczenie. Jeli pragniemy odnale ducha miejsca, musimy si nauczy, jak dostrzega szczegy i odkrywa ukryte historie.Gwnymcelemtworzeniaquestwjestzwrcenie uwaginawyjtkoweelementyihistoriezwizane zlokalnymdziedzictwemprzyrodniczymikulturo-wym.Wanejestodkrycieniezwykegocharakteru przestrzeni, w ktrej si yje jej genius loci, poprzez zwrcenieuwagina,czstozpozoruzupeniezwy- czajne,codzienniemijanemiejscaidostrzeenie w nich wyjtkowoci, wartoci i atrakcyjnoci. 5 Clark D., Glazer S., Questing. A Guide to Creating Community Treasure Hunts, University Press of New England, Hanover & London 2004.18xo:uvvs:vx~ i ouxvvw~xiv uzivuzic:w~. Zniv uonvvcn vv~x:vxTworzcnic szlakw (qucstw) jcst proccscm, w ktrym uczcstnicz rni przcd stawiciclclokalncjspoccznoci,czstosoncprzygotowywancprzczdzicci, modzic czy grupy studcntw. o udziau w ich rozwijaniu zaprasza si osoby znajcc rcgion, majcc zarwno naukow wicdz spccjalistyczn, jak i wiadomoci natcmathistorii,lcgcndczylokalnychancgdot. Twrcyqucstwwsppracuj z instytucjami i organizacjami, ktrc mog dostarczy im dodatkowych matcriaw oraz rzctclnych inlormacji. Korzysta si tc z publikacji, map historycznych i wspczcsnych, archiww.Tworzcnickadcgoqucsturozpoczynasiodprzcprowadzcniawstpncj inwcntaryzacji zasobw dzicdzictwa. Przcprowadza si j poprzcz wspln prac warsztatowwszystkichzaangaowanychwzaprojcktowanicszlaku.Suyto wytypowaniunajcickawszychmicjsc,ktrcmogstanowiosnowprzyszcgo qucstu. Na tcj podstawic wyznacza si potcncjaln tras qucstu. Mona przy tym zastosowa mctod mapowania micjsca, polcgajc na odrcznym rozrysowaniu wszystkichwanychclcmcntwobszaru,poktrymbdzicprzcbicgaszlak. obrzc jcst uwzgldni nastpujcc clcmcnty:tnajwanicjszc budynki uytccznoci publiczncj, jak poczta czy muzcum,tnajwanicjszc budynki prywatnc, jak najpopularnicjszy sklcp czy dobrzc znana rcstauracja,tgcomorlologi tcrcnu wzgrza, doliny, innc lormy tcrcnu,tcicki wodnc, takic jak rzcki i strumicnic, alc tc jcziora czy stawy,tobickty zwizanc z lokaln kultur i histori, jak pomniki czy zabytki,ttcrcny publicznc, np. parki micjskic czy pobliskic parki narodowc lub krajobrazowc,tssicdnic micjscowoci,tcharaktcrystycznc clcmcnty przyrody, jak starc drzcwa czy micjsca wystpowania spccycznych rolin,tmicjsca ulubionc przcz lokaln spocczno.Nastpnym krokicm jcst przcjcic pomidzy wytypowanymi micjscami. V trakcicwdrwkidokonujcsiwnikliwychobscrwacji,monawyszukiwanowc clcmcnty, ktrc nic zostay wczcnicj zidcntykowanc. Na tym ctapic, micjsc moc by wiccj ni ostatccznic zoy si na qucst. Tras mona przcj dowoln ilo razywgrupic,monarwnicodwicdzaposzczcglncpunktyindywidualnic. Potcm nalcy przcprowadzi sclckcj wytypowanych micjsc i wytyczy ostatcczny przcbicgqucstu.Vancjcst,cbydobrzcdobratcpocztckikoniccszlaku atwo dostpnc micjscc, z ktrcgo mona wyruszy i punkt docclowy qucstu.Napisanic dobrcj instrukcji do qucstu jcst wanym zadanicm. !nstrukcja, zawszc pisana wicrszcm, ma spcni trzy podstawowc zadania: 1) opowicdzic histori micjsca czyli dostarczy inlormacji (cdukacja), 2) zawicra inlormacjc doty czcckicrunkuporuszaniasiwtcrcnicpomidzyposzczcglnymipunktami, 3) dostarcza wskazwck niczbdnych do rozwizania zagadki i dotarcia do punktu docclowcgo ukrytcgo skarbu.Przy pisaniu instrukcji wanc jcst, aby:tjasny by scns, tcmat i historia opowiadana przcz dany qucst,tbyo wystarczajco duo czasu na obscrwacjc w tcrcnic i badania,tw grupic bya osoba o zdolnociach poctyckich i umicjtnoci wymylania zagadck, tbyo si gotowym na bczstronnc tcstowanic i duc zmiany tckstu.19Quvs:ixc xow~ :v:ou~ ouxvvw~xi~ uzivuzic:w~ :ivjsc~!nstrukcji zawszc towarzyszy prosta mapka, cby korzystajcy z nicj mogli si odnalc na kadym ctapic szlaku, micli ogln oricntacj w tcrcnic i rozumicli lcpicjrclacjcpomidzyposzczcglnymipunktamiqucstu.Gotowainstrukcjaz mapk powinna by wiclokrotnic przctcstowana, w cclu sprawdzcnia, czy jcst zrozumiaaipozwalaosobicnicznajccjtcrcnunadotarcicdoupragnioncgo cclu. V trakcic tcstowania mona wprowadza poprawki i udoskonalcnia, aby wadnympunkcicinstrukcjanicdawaanicjcdnoznacznychwskazwckinic stwarzaa nicbczpicczcstwa wyprowadzcnia wdrowca na manowcc.Zakoczcnic qucstu to przcjcic cacj trasy, rozwizanic zagadki zawartcj w ins trukcji i odnalczicnic ukrytcgo skarbu. Skarb to skrzyncczka zawicrajca piccztk zprzcdstawicnicmsymbolizujcymdanyqucst.Zrcguywskrzyncczccjcsttc ksigaqucstu,doktrcjmonawpisaswojcuwagi,komcntarzc,sugcsticczy podzikowania dla twrcw lub po prostu swojc danc na potwicrdzcnic odkrycia skarbu. Skrzyncczka musi by sprytnic ukryta, tak cby nic mogy jcj zabra bd zniszczyosobypostronnc.Micjsccukryciazalcyodpomysowocitwrcw qucstu i moliwoci, jakic dajc okrclony tcrcn.Vjcdncjrcdnioatrakcyjncjmicjscowocimonawypracowaniczliczon iloqucstw,jclijcstsiwraliwymnadostrzcganicrnychszczcgw, pomysowym, docickliwym w odkrywaniu nowych historii micjsca i otwartym na odnajdywanic wyjtkowoci w rzcczach pozornic zwykych.kspcrci w qucstingu clia Clark i Stcvcn Glazcr wskazuj na kilka clcmcntw, ktrc dccyduj o atrakcyjnoci dancgo qucstu. Cickawy qucst:tstanowi dobr lorm zabawy,tjcgo przcjcic moc stanowi wyzwanic,tjcst rozwizywalny,tprowadzi przcz intcrcsujcy obszar,topowiada cickaw histori,tma intrygujco napisanc wskazwki,toddajc zaangaowanic twrcw,tma dobrzc ukryty skarb,tjcgo powtrnc przcjcic pozwala na odkrycic czcgo nowcgo.20xo:uvvs:vx~ i ouxvvw~xiv uzivuzic:w~. Zniv uonvvcn vv~x:vxTworzcnic qucstw jcst odkrywczc i atrakcyjnc dla ich twrcw pozwala na lcpszcpoznanicmicjsca,wktrymsimicszka,dostrzccnicjcgowalorw, poznanic historii, zrozumicnic, jak zmicniao si w czasic i w jakim kicrunku si rozwija.Vanyjcstsamproccs,przcprowadzcnicgouwanic,bczpopicchu, moliwo powiccnia odpowicdnicj iloci czasu na kady jcgo ctap. ccydujc to o jakoci qucstu i o jcgo znaczcniu dla lokalncj spoccznoci. V USA, gdzic qucsting jcst popularn mctod cdukacji rcgionalncj i sposobcm na zwicdzanic, srcgiony,ktrcwyspccjalizowaysiwrozwijaniusicciqucstw.obrym przykadcm jcst Program \allcy Qucst, w ramach ktrcgo powstao ponad 160 qucstw na obszarzc obcjmujcym 50 miastcczck w dolinic rzcki Connccticut w stanic \crmont i Ncw Hampshirc6.Gotowcqucstymogbydoskonaiatrakcyjnlormzwicdzaniacickawych i mnicj, z pozoru, cickawych micjsc i mog stanowi doskonac uzupcnicnic oznakowanych szlakw i tras turystycznych przcdc wszystkich tych nastawionych na prczcntacj dzicdzictwa, jak ziclonc szlaki grccnways i ckomuzca.]ax vows+awai v:vvwszv uvs+ w Poiscv-Agata ChwiszczukGdy wybicralimy micjscc na picrwszy w Polscc qucsting, wydawao nam si, c musi by to micjscc wyjtkowc, pcnc zabytkw, atrakcji, c musi by intcrcsujcc samowsobicimicwalorywizualnc.latcgowybralimyzicwinjcdn zpiknicjszychwsipooonychwolinicrodkowcjdry.zicwinlcy nadstarorzcczcmzwanymprzczmicszkacwJcziorcmNapolcona,dookoa micjscowocirozcigajsigiodrzaskic.Vmalowniczymkrajobrazicwsi porozstawiano olbrzymic rzcby, ktrych kolckcja zwiksza si co roku podczas organizowanychtuplcncrwmalarskorzcbiarskich.Vcwsipowstajctc komuzcumzicwin.Poprostunicmalcpszcgomicjscanapicrwszyqucst tak wanic mylaam, rozpoczynajc moj przygod z qucstingicm.V miar pracy okazao si, c qucsty mog powsta dosownic w szczcrym polu, w micjscach zwykych, pozornic nicatrakcyjnych, ktrc przy bliszym poznaniu nabicraj nowych barw, okazuj si cickawc i tajcmniczc. Przyjcdajcdozicwina,miclimysporwicdznatcmatmicjscowoci, barokowcgopaacuiparku,ktrysitamznajdujc,orazwszcchobccncjtutaj przyrody. Mimo tcgo zaprosilimy do wsppracy pani sotys, ktra zna wiclc historii i tajcmnic zwizanych z tym micjsccm.Najpicrwprzcszlimysipocacjmicjscowoci,dokadnicspisujcwszclkic zasoby,jakictylkozwrciynaszuwag.8ardzoskutccznapodczastakicj wyprawy jcst praca w grupic jcli samcmu nic zauwaysz jakicgo szczcgu krajobrazu,mocszbyspokojny,cktryzcwsptowarzyszynapcwnogo zobaczy.Podokicmcharyzmatyczncgotrcncradostrzcgalimynajdrobnicjszc 6 Glazcr S. (rcd.), Valley Quest II. 75 More Treasure Hunts in the Upper Valley, \ital Communitics, Vhitc Rivcr Junction 2004.Quvs:ixc xow~ :v:ou~ ouxvvw~xi~ uzivuzic:w~ :ivjsc~szczcgy, nicpozornc niuansc architcktury, natury i kultury, ktrych nic widziclimywczcnicj,chobylimywzicwinickilkarazy.Poprzygotowaniuswcgo rodzaju mapy zasobw, bardzo uwanic wybralimy micjscc startu i zakoczcnia wyprawy. Uoylimy tras, punkt po punkcic i wybralimy tc inlormacjc o kadym z wybranych punktw na szlaku dzicwiskicj wyprawy, ktrc chciclimy przckaza. Architcktura krajobrazu, wygld wsi i przyroda samc w naturalny sposb uoyy si w tras i jcdnoczcnic histori do opowicdzcnia uczcstnikom wyprawy. Poddalimy si atmoslcrzc micjscowoci i ponickd, w cigu jcdncgo dcszczowcgo dnia, udao nam si poczu ducha tcgo micjsca. Nastpnic przygotowalimy piccztk symbol tcj wyprawy, ktr kady odkrywca bdzic mg odbi, gdy dojdzic do cclu. Stcmpcl oraz notcs woylimy do pudcka ukrytcgo potcm w kocowym punkcictrasy. Vnotcsicmonasiwpisaorazprzybipiccztkzwasnym znakicm,logotypcm.Nastcmpludzicwiskicjwyprawyumiccilimyrybaka z trjzbcm, ktry sta si dla nas symbolcm tcgo micjsca, jcgo historii kto zcchcc przcj tcn qucst, na pcwno odnajdzic w zicwinic jcgo posta o duo wikszych rozmiarach. Po picrwszych dowiadczcniach z qucstingicm pragnic si powraca wci do tcj przygody ach, poczu si znw wdrowccm, pcnym zapau i nadzici na odkrycic niczwykcj tajcmnicy! Taki jcst qucsting wcigajcy, dajcy nowc, wicc spojrzcnic na otaczajcy nas wiat, na naszc podwrko, wic, rcgion. ycz kadcmu, by nabra wraliwoci i cickawoci wiata, jak dajc praca nad qucstcm.ROZDZIA IVSTUDIA PRZYPADKW PRZYKADY LOKALNYCH PROJEKTW ZWIZANYCH Z EKOTURYSTYK I DZIEDZICTWEM22+. IN:cja+vwv vxo+uvvs+vczNv Na Z:vioNvcn Sziaxacn GvvvNwavs Ixo+uvvs+vxa Na Sziaxu Oovv77 Wicej zob. www.szlakodry.plSzlakOdrytoponad700-kilometrowasiecieek rowerowych, szlakw wodnych, tras pieszych i eduka-cyjnych,prowadzcychprzeznajbardziejmalownicze zaktkiDolinyrodkowejOdry.Gwnoszlaku tworzytzw.RowerowySzlakOdry,oznakowany i biegncy po obu stronach rzeki od Oawy przez Wro-cawadoKostrzynia.Najwikszymiatutamiszlaku s liczne starorzecza, ki zalewowe (gi Odrzaskie obszar proponowany do programuNatura2000),atrakcjeturystycznezwizanezhistoritychterenw orazmalowniczekrajobrazy.Uruchomienieszlakuzainspirowaomieszkacw dopodjciadziaazwizanychzekoturystyk,edukacjekologiczn,spoeczn ochron przyrody, lokalnymi produktami i dziedzictwem kulturowym (ekomuzea). Koordynatorem Szlaku Odry jest Fundacja Partnerstwo Doliny rodkowej Odry.Szlak stanowi przykad, w jaki sposb inicjatywa typu greenway moe pomc w wykorzystaniu protw pyncych z uczestnictwa w programie Natura 2000 zarwno dla rodowiska naturalnego, jak te dla rozwoju spoecznoci lokalnych.Gwnym celem Szlaku Odry jest ukazanie turystom specyki przyrody obszarw nadrzecznych oraz mozaiki kulturowej ziem lecych nad Odr rzek graniczn. Aby zrealizowa to ambitne zadanie, wzdu osi gwnej szlaku powstaj liczne atrakcje turystyczne, np.:t 16cieekedukacyjnych,prezentujcychbogatezasobyprzyrodniczeDoliny Odrystarorzecza,kizalewowe,ujciarzek,lasygowe,naturalnesiedliska cennych gatunkw ptakw (jak abd krzykliwy, ruda i czarna kania, trzmielojad, uraw, orze bielik itd.), Muzeum ki w Owczarach, Muzeum Bociana Biaego w Kopocie;23S:uui~ vvzvv~uxw vvzvxi~uv iox~ixvcn vvojvx:w...tckomuzca prczcntujcc histori osadnictwa i rozwoju kultury w olinic dry na przcstrzcniwickw:czasystaroytnckomuzcumymarkiw Tarchalicach, wczcsncrcdniowicczckomuzcumsadyziadoszanwVictszycach, rcdniowicczcibarokkomuzcumCystcrskicwLubiuikomuzcum rcdzkic w rodzic lskicj.V2008r.powstaprzcwodnikturystyczny pt.SzlakOdry.WKrainiegwOdrzaskich wydany w ramach Programu PolskaTurystyczna.pl. Publikacjatajcstpicrwsz,ktrakomplcksowo opisujcSzlakdryiolindrynaodcinku Vrocaw Gogw. Vc wstpic do przcwodnika napisano:Kraingwdrzaskichmona zwicdzanawiclcsposobw.Narowcrzystw czckaRowcrowySzlakdry,napicchurw szlaki picszc i cicki cdukacyjnc, na kajakarzy Kajakowy Szlak dry. Mionicy ckoturystyki i turystyki dzicdzictwa zachwyc si nadodrzaskimickomuzcami.Smakoszcdoccnitakic kulinarncspccjayjakkonturazziclonych pomidorw, dcm z marchwi albo synnc, wiclo krotnicnagradzancwkonkursachpatisonyzc cinawy.Pvzvxiaov ioxaiNvcn :N:cja+vw zw:zaNvcn z vxo+uvvs+vx : oz:voz:c+wvx Na Sziaxu OovvBuoowa xajaxw w W:v+szvcacnMicszkacy gminy Pcaw, nicposiadajc rodkw nansowych na zakup nowych kajakw, postanowili wykona takic jcdnostki samodziclnic z drcwniancj sklcjki. Vykonali trzy bardzo dobrcj jakoci kajaki, ktrc do dzi obsuguj wiclc imprcz Szlaku dry.Rcalizator: Stowarzyszcnic Rcgionalnc Nadodrzaski Zaktckz:vw:N ooiNosisx: Kaz:x:vvz oiNvProjckt zakada pobudzcnic aktywnoci wrd micszkacw wioski zicwin poprzcz prac nad zachowanicm wspaniacgo niszczcjccgo dworu i parku wc wsi. Gwnircalizatorzypostanowiliuporzdkowaparkpodworskiizorganizowa obchodyniazicwina.Micszkacyzaczlidzikitcmudostrzcgawalory swojcj micjscowoci i organizowa si w zakrcsic rozwoju turystyki. Rcalizator:StowarzyszcnicSpoccznoKulturalncZicmicinawskicjMaa jczyzna24xo:uvvs:vx~ i ouxvvw~xiv uzivuzic:w~. Zniv uonvvcn vv~x:vxw:j+o Owocowv w Ruoaw:vNowopowstacKooGospodyVicjskichwRudawicpostanowiozajsi aktywnoci grupy kobict i uporzdkowanicm wsi. Jak na prawdziwc gospodynic przystao,zorganizowanojarmarknajsmacznicjszychwokolicyprzctworw orazproduktwowocowychiwarzywnych.Furorzrobiszczcglnicjcdcn dcm z ziclonych pomidorw. wocowc wito wpisao si w kalcndarz imprcz nadodrzaskich.Rcalizator: Koo Gospody Vicjskich w Rudawic.Z:vioNa xiasa z vxos+aN:c w Pvocnow:cacnPrzy szkolc w Prochowicach od dawna straszyy lundamcnty po nicukoczoncj budowic. 8yo tak do czasu, kicdy kilku micszkacw Prochownic postanowio zmicnitcnstaninicuytkowanyobicktzamicniwoazziclcni,udostpni go turystom korzystajcym z Rowcrowcgo Szlaku dry oraz do cclw cdukacji ckologiczncj.Rcalizator: Zcsp 8czpicczcstwa przy Gimnazjum w Prochowicach.rdo: Szlak Odry. W Krainie gw Odrzaskich, praca zbiorowa, PolskaTurystyczna.pl, Krakw 2008Sziax iw:a I :NozauvaRowcrowopicszySzlakwiaiinozaurabicgnicprzczurokliwyrcjon MaopolskicgoPrzcomuVisy,nastykuRwninyRadomskicj,obrzcaGr witokrzyskich i Lubclszczyzny, a wic na styku wojcwdztw mazowicckicgo, lubclskicgo i witokrzyskicgo. Trasa ta stanowi takc odcinck midzynarodowcgo 8ursztynowcgo Szlaku Grccnways.Szlakjakokomplcksowyprzyrodniczokulturowyproduktturystycznyrcgionu lunkcjonujcwramachPartncrstwaKrzcmicnnyKrg,ajcgoinicjatorcm i twrc jcst PTTK ddzia w Lipsku. Na szlaku odbywa si szcrcg cyklicznych imprczkulturalnychikrajoznawczych,wtymwioscnnyrajdrowcrowopicszy Vposzukiwaniuwiaidinozauraikonlcrcncja8ursztynowymSzlakicm przcz Polsk w Lipsku. Buvsz+vNowv Sziax GvvvNwavs88 Viccj zob. www.szlakbursztynowy.pl.8ursztynowySzlakGrccnwaystomidzynarodowa trasa dzicdzictwa wiodca wzdu ccnncgo przyrodniczoikulturowohistoryczncgotraktuod8udapcsztu przcz 8ask Szczawnic po Krakw, a wkrtcc dalcj olinVisypoMorzc8atyckic.8lisko500kilomctrowyszlakrowcrowywrazzlokalnymiptlami tcmatycznymi cksponujc unikalnc wartoci zaktkw 8ursztynowcgo Szlaku, ich przyrod, tradycjc, lokaln25S:uui~ vvzvv~uxw vvzvxi~uv iox~ixvcn vvojvx:w...kuchni, rzcmioso, sztuk, imprczy i jarmarki. czy nic tylko znanc historycznc miasta i innc obickty znajdujcc si na Licic wiatowcgo zicdzictwa UNSC, alctakcludziimicjscaobogatychirnorodnychtradycjachkulturowych, rkodziclniczych i kulinarnych.8ursztynowy Szlak Grccnways wicdzic prastarym traktcm handlowym czcym MorzcAdriatyckicz8atyckim,ktryspopularyzowaliCcltowic,arozwinli Rzymianic.Przczwickistaroytnikupcywdrowalibursztynowymszlakicm, wymicniajctowaryorazinlormacjciidcc.Vymianahandlowaczyaludzi rnychnarodw,rcligiiikultur.Voparciuowspczcsny8ursztynowySzlak micszkacy tcrcnw, przcz ktrc przcbicga jcgo trasa, prczcntuj oraz udostpniajszcrokicmugronupodrnikwswojcdzicdzictwokulturowciprzyrodniczc w scrcu uropy rodkowcj.Tajcmnicza i intrygujca nazwa Szlak wia i inozaura powstaa zc wzgldu napoczcnicmicjsc,wktrychwystpowaygady.Picrwszyznichtozwicrz wymarc dinozaur (allozaur), ktrcgo lad znalcziono w okolicy 8atowa w woj. witokrzyskim. rugi to wymicrajcy w botny zc swoj ostoj na tcrcnic woj. mazowicckicgo.Saby rozwj przcmysu pozwoli na zachowanic w tcj okolicy prawic dzicwiczcgo charaktcru przyrody maych polctck, lasw, k, czystych wd i utrzymanic kilku rczcrwatw. Vdrujc szlakicm, mona odpocz od zgicku miast, znalc upragnion cisz, spokj, przyjaznych ludzi, piknc krajobrazy, rzadkic zwicrzta, ptaki i roliny. Na szlaku mona spotka ponad 300 gatunkw ptakw, w tym 180 lgowych, wrd nich tak rzadkic jak czapla siwa, orzc biclik czy bocian czarny. Turysta zalascynowany ornitologi znajdzic tu wictnc stanowiska do obscrwacji. Mionicy przyrody mog odwicdzi szc rczcrwatw, w tym Rczcrwat 8orowicc w dolinic rzcki Zwolcnki obszar nalccy do sicci Natura 2000. V bo gatych w runo lasach rcgionu lipskicgo jagody, grzyby i zioa zbicraj nic tylko micszkacy rcgionu. Czysto powictrza oraz mnogo rolinnoci spowodoway rozwj pszczclarstwa, a aromatycznc miody z tcgo rcgionu s ccnionc i poszukiwanc. Przcpywajcc tdy rzcki, Kamicnna, Krpianka, Zwolcnka, Visa, a takc jcdna z najczystszych rzck w Polscc !anka, to raj dla mionikw wdkarstwa. Na cotygodniowych jarmarkach kupi mona pody zicmi z tradycyjnych upraw. Micjscowcwyrobywdliniarskiconiczwykychwalorachsmakowychstanowi atrakcj rcgionaln. Tu tc produkujc si synnc ju w cacj Polscc doskonac biac scry. Na Szlaku wia i inozaura znajdzicmy tc wsic znanc z twrczoci ludowcj, jak 8oiska (wycinanki, pajczki, muzyka ludowa, rzcby, malarstwo) czy Lucimia synca z wyplatania wikliny. S tu tc micjsca utrwalonc w litcraturzc albo chtnic odwicdzanc przcz polskich pisarzy, choby Zcmborzyn (to wydarzc z Popiow Stclana cromskicgo), Potoczck, w ktrym bywa Vitold Gombroicz, czy Lipsko micjsccurodzcniaAntonicgoGustawa8cma,wybitncgohistorykalitcratury 26xo:uvvs:vx~ i ouxvvw~xiv uzivuzic:w~. Zniv uonvvcn vv~x:vxpolskicj. Na szlaku nic zabraknic tc ccnnych zabytkw na czclc z pcr architcktonicznrcgionukilkusctlctnimSolccmnadVisizcspocmklasztornym oo.Rclormatwz1622r.orazmalowniczopooonymJanowccmzzamkicm zX\!w.oinnychwanychmicjsczabytkowychwycksponowanychnaszlaku nalc m.in. Tarw z kociocm pw. witcj Trjcy z lat 16411647 r. i ruinami synagogi, Vola Pawowska z zabytkowym dworkicm modrzcwiowym z pocztku XXw.i8atwzpaaccmksitruckichLubcckichzX!Xw.8atwsynic takc z picrwszcgo w Polscc Parku Jurajskicgo, zbudowancgo na rdlancj Vyspic w widach rzcki Kamicnncj.Pavaxv+vv Sziaxu iw:a : :Nozauvaugo: 86 kmOznakowanie: nicbicski szlak rowcrowy PTTK (mona go tc pokona picszo)Przebieg: 8atw Skarbka Vlka Ptkowska Tarw Zcmborzyn Pawowicc Sadkowicc Raj Solcc nad Vis (std odnoga do Lipska przcz Kazimicrwk i Nowc Polc) Kudzic 8oiska 8iaobrzcgi Jarcntowskic Polc Gniazdkw Grki Chotcza LucimiaJanowicc oi:Na Kavv:a voxvsi Na xavxj vxo+uvvs+vczN9olina Karpia obcjmujc obszar znancgo ju w rcdniowicczu, historyczncgo zagbia hodowli karpia. Stawy hodowlanczktrychnajwikszymjcstPilawanalccado komplcksu staww Przcrb, zajmuj sctki hcktarw, rozcigajcsiwdolinachVisy,SkawyiVicprzwkiwwoj. maopolskim.olinaKarpialcynamidzynarodowym szlakuKrakwMorawyVicdcGrccnways.bszar dolncj czci doliny Skawy i dolina Visy w rcjonic Zatora O vows+aN:u vvojvx+u oi:Na Kavv:a!nicjatorami projcktu olina Karpia byy gminy Zator, Przcciszw i Spytkowicc. Pnicj do grupy, ktra chcc budowa wsplny program rozwoju, doczyy: 8rzcnica, Polanka Viclka i sick. Tych szc gmin, pooonych w poudniowcj czci doliny Visy i na Pogrzu Karpackim, postanowio poczy swojc siy i wsplnic promowatcnpiknyzaktcknaszcgokraju.olinaKarpiatoprogram,ktry obcjmujc kilka poczonych zc sob dziaa, majcych na cclu stworzcnic spjncj olcrty turystyczncj opartcj na dostpnych zasobach rodowiska naturalncgo.s typowanc do curopcjskicj sicci Natura 2000. V tym piknym zaktku kraju powsta projckt promocji marki ckoturystyczncj olina Karpia.9 !nlormacjc zaczcrpnito zc strony intcrnctowcj www.dolinakarpia.nct 27S:uui~ vvzvv~uxw vvzvxi~uv iox~ixvcn vvojvx:w...V 2006 r. w ramach Pilotaowcgo Programu Lcadcr gminy zawizay Lokaln Grup ziaania Stowarzyszcnic olina Karpia. bccnicszcrcgdziaawspicrajcychrozwjckoturystykiwolinicKarpia rcalizuj m.in. Maopolska Agcncja Rozwoju Rcgionalncgo, Towarzystwo na rzccz Zicmi oraz Fundacja Vspicrania !nicjatyw kologicznych.FundamcntcmprojcktuolinaKarpiaswiclowickowctradycjczwizanc z hodowl karpia krlcwskicgo z Zatora, sigajcc czasw panowania 8olcsawa Krzywoustcgo. V poowic X\ w. Ksistwo Zatorskic przcszo do Korony Polskicj i odtd krlowic polscy otoczyli t krain, a zwaszcza jcj ryby, troskliw opick. Micszkacy gminy Zator w cclu promocji i upamitnicnia kilkusctlctnich tradycji hodowli karpia obchodz kadcgo roku wito Karpia. Strukturastaww,ichhistoriaorazsposbprowadzcniagospodarkirybackicjna stawachzatorskichdccydujoichniczwykcjbiornorodnociprzcjawiajccjsi m.in. wystpowanicm rzadkich i zagroonych gatunkw ptakw (lcpowrona, czapli purpurowcj, bka, bczka, hcmiatki, ziclonki, sicwcczki obroncj, wsatki i rybitwy biaowscj) oraz rolin (kotcwki orzccha wodncgo i grzybicczyka wodncgo). 8ogactwo gatunkw ptakw (cznic 314 gatunkw, w tym 180 lgowych, czyli wiccj ni w wikszoci parkw narodowych) przyciga ornitologw i amatorw lotogralowania dzicwiczcj przyrody z cacj uropy. rnitologiczny sczon turystyczny w tym rcjonic trwa od wczcsncj wiosny do pncj jcsicni, a nawct zim na niczamarzajccj Vilc gromadz si znacznc stada ptakw. Jazd rowcrcm po olinic Karpia uatwiaj licznc szlaki rowcrowc, o czncj dugoci ponad 200 km, wytyczonc przcz Towarzystwo na rzccz Zicmi, Fundacj Vspicrania !nicjatyw kologicznych i Fundacj Partncrstwo dla rodowiska. Maj onc zazadanicpoczcnicnajatrakcyjnicjszychmicjscKotlinywicimskicjsicci szlakw rowcrowych, nawizujcych do przcbicgajcych przcz ni tras o znaczcniu curopcjskim uro\clo 4 i KrakwMorawyVicdc Grccnways. Sziax Kvaxw-Movawv-W:vovN GvvvNwavs10 KrakwMorawyVicdcGrccnwaystomidzynarodowy szlak dzicdzictwa przyrodniczokulturowcgo tworzony woparciuosictrasrowcrowych,picszych,wodnych, konnych oraz cdukacyjnych cicck tcmatycznych. Gwn jcgo osi jcst 780kilomctrowa trasa rowcrowa, ktra czy zabytkowc miasta i miastcczka, a takc ccnnc przyrodniczo, krajobrazowo i kulturowo tcrcny wicjskic w scrcu uropy rodkowcj. Trasa zaczyna si w Krakowic10 Viccj zob. www.krakowwicdcn.plxo:uvvs:vx~ i ouxvvw~xiv uzivuzic:w~. Zniv uonvvcn vv~x:vxna Jurzc KrakowskoCzstochowskicj i bicgnic przcz olin wicimsk, zicmi pszczysk i lsk Cicszyski. Szlak prowadzi przcz 8cskidy na pograniczu polskoczcskim, a nastpnic przcz Morawy Poudniowc, gdzic pord winnic docicra do olncj Austrii i Vicdnia. Micszkacy tcrcnw wzdu szlaku sadz lokalnc gatunki drzcw, aby ziclony szlak KrakwMorawyVicdc sta si w przyszoci najdusz alcj drzcw w uropic. Cvv+vv:xa+ PvzvjazNv vowvvoxPvzvjazNv vowvvox to krajowy standard i systcm ccrtykacji obicktw turystycznych i innych obicktw promujcych zrwnowaony transport uwzgldniajcy spccycznc potrzcby rowcrzystw i turystw rowcrowych. NajwanicjszymcclcmccrtykatuPvzvjazNvvowvvoxjcst dugotcrminowc polcpszcnic jakoci usug i inlrastrukturydlarowcrzystworazturystwporuszajcychsina rowcrzc w Polscc. Vrd korzyci dla rm i instytucji, ktrc pozyskaj ccrtykat trzcba wymicni przcdc wszystkim: otrzymanic ckologiczncgo znaku jakoci, wyrnicnic spord konkurcncji, prczcntacj obicktw na mapach i przcwodnikach turystycznych, ujcdnolicon promocj na stronic www.Polskapilotaowacdycjaccrtykaturuszyaw2008r.zinicjatywyFundacji PartncrstwodlarodowiskaProgramZicloncSzlakiGrccnways.Podobnc ccrtykaty s wdraanc w innych krajach curopcjskich w Czcchach, Nicmczcch, Austrii, Szwajcarii, Chorwacji, na Sowacji i Vgrzcch (zob. ramka).Ccrtykat PvzvjazNv vowvvox moc uzyska kady obickt turystyczny (hotcl, pcnsjonat,rcstauracja,kwatcraprywatna,gospodarstwoagroturystycznc,zamck, rcstauracja, skanscn, muzcum itp.) i nicturystyczny, ktry promujc zrwnowaony transportiktryspcniokrclonckrytcria.bicktyubicgajccsioccrtykat podziclono na pi grup:1. obickty noclcgowc,2. punkty gastronomicznc,3. kcmpingi i pola namiotowc,4. atrakcjc turystycznc,5.inncobicktypromujcczrwnowaonytransport(instytucjcorazobickty handlowc i usugowc promujcc transport zrwnowaony i rowcrowy).29S:uui~ vvzvv~uxw vvzvxi~uv iox~ixvcn vvojvx:w...Cvv+vv:xa+v oia x:vjsc vvzvjazNvcn vowvvox w xvajacn vuvovvjsx:cnt CZECHYCyklisteVitani,www.cyklistcvitani.cz,ponad700ccrtykowanych obicktw wzdu ziclonych szlakw grccnways, t NIEMCYBett&Bike,www.bcttundbikc.dc,ponad4000ccrtykowanych obicktw wzdu gwnych szlakw, t AUSTRIA Radfreundliche Betriebe, www.wcinvicrtcl.at, ponad 200 ccrtykowanych obicktw, tSZWAJCARIA Velotel, www.vclotcl.ch, ponad 100 ccrtykowanych obicktw, tDANIA www.visitdcnmark.com, ponad 100 ccrtykowanych obicktw, tCHORWACJA Bike & Bed, www.bicikl.hr, ponad 100 ccrtykowanych obicktw, tWGRY Happy Bike, www.happybikc.hu. :. Pvzvxiaov vxoxuzvwIxoxuzvux IaNcxovoNa11!nicjatoramijcgoutworzcniairozwojubyy:UrzdGminy wLanckoronicorazStowarzyszcnickologicznoKulturalnc Na8ursztynowymSzlaku.komuzcummiaoprzyczyni sidoaktywizacjimicszkacw,oywicniaspoccznogospodarczcgomicjscowociissicdnichwioscktworzcychgmin orazprzywrccniajcjturystycznychtradycji.Zajcgogwn atrakcj uznano wyjtkow drcwnian architcktur Lanckoronc zabytkowc zabudowania podworskic, kociki murowanc i drcwnianc, licznc przydronckapliczkiikrzyc,jakrwnicstanowiskacharaktcrystyczncjdla Pogrza ory i launy, w tym skupiska rolin i sicdliska zwicrzt objtych ochron. Zoyysioncna18wyznakowanychprzystankwkomuzcum.Podjtotc dziaania w cclu tworzcnia inlrastruktury i dodatkowych atrakcji dla turystw, jak trasa bryczck konnych. Stalc trwaj rwnic pracc nad zagospodarowanicm Gry ZamkowcjwLanckoroniczruinamizamkuprowadzoncprzczTowarzystwo Przyjaci Lanckorony. la zaintcrcsowanych organizowanc s warsztaty bibukarskic, ccramicznc, haltu, malowania na szklc, robicnia wicc czy wycinanck. o cickawych przcdsiwzi nalcy rckonstrukcja stroju micszczki lanckoroskicj czy odtworzcnic markowych produktw lokalnych tradycyjnych trunkw jarzbiaku izdcbnickicgo i konilc11 Viccj inlormacji na stronach www.lanckorona.pl i www.nbs.org.pl30xo:uvvs:vx~ i ouxvvw~xiv uzivuzic:w~. Zniv uonvvcn vv~x:vxrynki. komuzcum nawizao wspprac z dwoma pcnsjonatami, ktrc dziaay jcszczc w okrcsic przcdwojcnnym Tadcuszcm i Zamkicm. V nich mona dowicdzic si wiclu cickawych rzcczy o tym niczwyklc pomylnym dla Lanckorony okrcsic, kicdy micjscowo bya modnym lctniskicm, popularnym gwnic wrd micszczaskich i artystycznych rodowisk Krakowa. Projckttworzcniackomuzcumzostawpisanydostratcgii rozwojugminyLanckoronaijcstwykorzystanyjakoszyld dopozyskiwaniarodkw,rwnicnaprowadzcnicnic zbdnychinwcstycji,np.rcmontunawicrzchnirynku w Lanckoronic. Stowarzyszcnic kologicznoKulturalncNa8ursztynowymSzlakuprzcjokoordynacj komuzcumitworzyolcrtturystycznwoparciu o powoan przcz sicbic rm spocczn Horyzonty !TkawiarniartystycznCalPcnsjonat. Corokuorganizowanychjcstszcrcgimprcz, zktrychnajwanicjszcto:Jarmarkwito jaskiwczcrwcuiwitoAniowAnio w miastcczku w grudniu.Ccntrum inlormacyjnodokumcntacyjnc komuzcumzostaozorganizowancwizbic muzcalncjusytuowancjwrynku.Narynkupostawionotctabliczmapobicktwckomuzcalnych.Vydanoscriulotck idwujzyczny,polskoangiclskiprzcwodnikpokomuzcumLanckorona. PonadtowprzcwodnikuoLanckoronicopublikowanymwscriiPolska Turystycznaznalazsirozdziapowiconykomuzcum.Szczcgowc inlormacjcmonauzyskawccntrumprowadzonymprzczStowarzyszcnic kologicznoKulturalnc Na 8ursztynowym Szlaku. Ixoxuzvux Wvzosowvj Kva:Nv12Anita Smolg komuzcumVrzosowcjKrainyprczcntujcrcgion przckrojowo, mimo c dominujc w nim motyw pszczclarstwaorazwiclokulturowo,majcaswojckorzcnic w przcsicdlcniach ludnoci w okrcsic po !! wojnic wiatowcj. Micszkacy Vrzosowcj Krainy to przcsicdlccy zcwschoduiPolskiccntralncj,alcjcsttutcznaczna mnicjszocmkowska,przcnicsionanatcobszary w ramach akcji Visa, czy spocczno jugosowiaska.Tawiclokulturowoiwiclojzycznowpywanaspccycznycharaktcrtcgo obszaru, co z kolci przckada si na trwac, matcrialnc clcmcnty kultury.12 V tckcic wykorzystano matcriay zawartc w poradniku Ekomuzea idea, rozwj i funkcjonowanie, Vyd. Fundacja kologiczna Ziclona Akcja, Lcgnica 2006.31S:uui~ vvzvv~uxw vvzvxi~uv iox~ixvcn vvojvx:w...Gvuva Pav+Nvvsxa Wvzosowa Kva:Nakomuzcum Vrzosowcj Krainy jcst jcdnym z kluczowych programw prowadzonychprzczGrupPartncrskVrzosowaKrainanatcrcnicgmin:Przcmkw, ChocianwiGromadka.Picrwszcprbypowoaniadoyciackomuzcum,jako aktywncj lormy ochrony dzicdzictwa przyrodniczokulturowcgo na tcrcnic dziaania Grupy Partncrskicj, pojawiy si pod konicc 2005 r. Zaowocoway onc powstanicm zcspou roboczcgo ds. ckomuzcum, w ktrcgo skadzic znajduj si przcdstawiciclc trzcch gmin rcprczcntujcy trzy scktory ycia publiczncgo, jakimi s: organizacjc pozarzdowc, samorzd oraz bizncs. !nicjatywa ckomuzcalna otrzymaa spccjalnc wyrnicnic prcstiowcj, rodkowocuropcjskicjNagrodyzicdzictwa2006(HcritagcAward)napoziomickrajowym (konkurs organizowany przcz Fundacj Partncrstwo dla rodowiska oraz nvironmcntal Partncrship For Sustainablc cvclopmcnt). Nagroda ma na cclu wyrnianic lokalnych inicjatyw partncrskich, ktrc pokazuj, jak czy ochron przyrody zzachowanicmdzicdzictwakulturowcgoilokalncjtosamoci.komuzcum VrzosowcjKrainy,jakoprogrampartncrski,zostaorwnicdoccnioncprzcz MarszakaVojcwdztwaolnolskicgootrzymaonagrodwkonkursicna Najlcpsz !nicjatyw Publiczn olncgo lska w 2006 r. 13SymboliczncgootwarciakomuzcumVrzosowcjKrainydokonano22wrzcnia2006r.wPasiccc Maja w Krpic w ramach obchodw \!! olnolskicgo wita Miodu i Vina.komuzcumVrzosowcjKrainy13skadasizpiciuclcmcntw.Picrwszym znichjcstnawizanicdobogatych,wiclowickowychtradycjipszczclarskich rcgionu wschodnicj czci 8orw olnolskich. Historia pszczclarstwa, od bartnictwa do pasiccznictwa, prczcntowana jcst w jcdnym z punktw ckomuzcalnych w Pasiece Maja w Krpie. To rwnic micjscc, w ktrym mona skorzysta z apitcrapii, wzi udzia w warsztatach odlcwania wicc z wosku pszczclcgo oraz dowicdzic si, dlaczcgo woskowc wiccc maj rnc zabarwicnic, jakic knoty s najbardzicj odpowicdnic do wicc, wiccc o jakich ksztatach najlcpicj si spalaj. Przy Pasiccc Maja lunkcjonujc rwnic sklcpik, w ktrym mona kupi produkty pszczclc oraz rnc gatunki miodw.Kolcjna cz skadowa komuzcum zwizana jcst z owicctwcm i mylistwcm, czyli tym, co takc bardzo wyranic charaktcryzujc obszar Vrzosowcj Krainy. V Domu Lenika w Duninowie przcdstawiono histori owicctwa w 8orach olnolskich,ukazanoczstktcgo,cozwizancjcstzowami,lcnictwcm i pikncm przyrody. V kolcjnym punkcic ckomuzcalnym turysta moc przckona si, c tradycjc i obyczajc owicckic s wiadcctwcm na to, c polowania zarwno przcdwickami,jakidzi,sczymwiccjnitylkozdobywanicmpoywicnia, sposobcm ochrony przyrody lub aktywn lorm spdzania wolncgo czasu, to takc nauka szacunku dla przodkw i ich dokona. V omu Lcnika na goci czckaj m.in. smakowicic przyrzdzanc przcz gospodarzy potrawy myliwskic.32xo:uvvs:vx~ i ouxvvw~xiv uzivuzic:w~. Zniv uonvvcn vv~x:vxVdrujcszlakamiVrzosowcjKrainy,nicmonaominkolcjncjatrakcji WrzosowejChatywBorwkach.StoionanaskrajuPrzcmkowskicgoParku Krajobrazowcgo w malowniczym lcnym otoczcniu. Pod jcj dachcm prczcntowanc jcstbogactworunalcncgo.Tutcodbywajsiwarsztatyziclarskic,podczas ktrych tworzy si wasnc kompozycjc zapachowc na bazic lawcndy i innych zi z przydomowcgo ziclnika waciciclki Vrzosowcj Chaty. Micjscc to moc stanowi takc punkt wyjcia do pobliskicgo rczcrwatu przyrody Torlowisko 8orwki czynacickzmysw,wyoonzrnicowanymmatcriacmpochodzcnia naturalncgospaccrujcponicjboso,monapoczucharaktcrystyczncccchy tcgo matcriau. bszar Vrzosowcj Krainy zamicszkiwany jcst przcz spor mnicjszo cmkowsk. StdtcpomysnazorganizowanicwramachkomuzcumVrzosowcjKrainy Spotkazwielokulturowoci.Jcdnymzcspccycznychprzcjawwzachowa kulturowychcmkwjcstmalowanicpisanckwgtradycjicmkowskich.Pisanki, opartcnactnicznymwzornictwic,zachowayniczwyklcbogatornamcntyk istanowipcrckkulturowVrzosowcjKrainy.Monasiotymprzckona, biorc udzia w warsztatach prowadzonych przcz cmkinic z Koa Stowarzyszcnia cmkw w Przcmkowic. LekcjewprzyrodzieSpotkaniazprzyrodiregionemtokolcjncogniwo komuzcum. Vschodnia cz 8orw olnolskich to niczwyklc bogaty przyrodniczo obszar. Na niu lska nic ma drugicgo obszaru o takicj rnorodnoci rodowisk.latcgozmylodzicciach,modzicyimionikachprzyrody, nautworzonychcickachprzyrodniczocdukacyjnychprowadzoncsLckcjc w przyrodzic, czyli zajcia tcrcnowc z zakrcsu cdukacji ckologiczncj i przyrodniczorcgionalncj. cicki Vrzosowcj Krainy powiconc s rozmaitym zagadnicniom, m.in. yciu ptactwa wodnobotncgo na przykadzic rczcrwatu przyrody StawyPrzcmkowskic,ostojomlcnymwlasachprzcmkowskich,tropicniu ladwzwicrztwVilkociniciobcowaniuzprzyrodnaciccczmysw nicopodalrczcrwatuTorlowisko8orwki.Monatcwybrasinaspaccr po Uroczysku Czarnc Stawy. Zajcia prowadzonc s przcz wykwalikowan kadrinstruktorwcdukacjickologiczncj.Corokuok.1500dziccikorzysta z zaj tcrcnowych wc Vrzosowcj Krainic.lcmcntcm spajajcym komuzcum jcst cykl imprcz poczony w jcdn, wsplncaoiukazujcybogactwoprzyrodniczokulturowcVrzosowcjKrainy. Vdrwk mona rozpocz od uczcstnictwa w Spotkaniach Czterech Kultur, ktrcodbywajsiwGromadce.Spotkaniaswiclobarwnimprcz,podczas ktrcjpublicznomaokazjzapoznasiztradycjamiorazsztukludow poszczcglnychmnicjszocinarodowych VrzosowcjKrainy.Atrakcjstakc warsztatyrkodziclniczcodbywajccsiwtrakcicSpotkaCztcrcchKultur. NastpnymchronologicznicwitcmjcstDzieJagodywChocianowie.Ta lipcowa imprcza to wito jagodowcgo zagbia Vrzosowcj Krainy, na ktrym prczcntowanc jcst bogactwo runa lcncgo. Uczcstnicy nia Jagody mog pozna smaknicspotykanychpotraw,ciastinalcwckwytwarzanychzjagd.Przcom lipcaisicrpniatoczasemkowskiejWatrynaObczyniewMichaowie. Jcsttowydarzcnickulturalnc,alcrwnicprzcdstawicniczachowancjkultury,S:uui~ vvzvv~uxw vvzvxi~uv iox~ixvcn vvojvx:w...tradycji, obyczajw oraz picni z ccrkwi grcckokatolickicj. Sicrpic wc Vrzosowcj Krainickojarzysitakczkwitnicnicmwrzosw. Vtcdytcodbywasi wito Wrzosu w Borwkach. Jcst to imprcza o charaktcrzc turystycznokrajoznawczym. lagociprzygotowywancsliczncatrakcjc,wtymstoiskaznicpowtarzalnymi produktamilokalnymi.Zkolciwostatniwcckcndwrzcniaorganizowancjcst ponadrcgionalncwitoMioduiWinawPrzemkowie,ktrcgotradycjjcst oglnopolski8icgpoMid,wktrymkady,ktodobicgnicdomcty,otrzymujc czark miodu. Podczas tcj imprczy Przcmkw stajc si nickwcstionowan miodow stolicolncgolska.Jcsttorajdlamionikwtcgo,cowytwarzajpszczoy i winorolarzc. Jakwida,komuzcumVrzosowcjKrainyodpowiadanictylkonapotrzcby micszkacw,alcrwnicturystw,wnoszcpozytywnywkadwoywicnic lokalncj gospodarki. Vsplnc projcktowanic i tworzcnic komuzcum intcgrujc micszkacw, a wiadomo i duma z wartoci wsplncgo dzicdzictwa przyczynia si do budowania wizi i wzmacniania lokalncj tosamoci. komuzcum Vrzosowcj Krainy dajc moliwo obcowania z dzicdzictwcm kulturowoprzyrodniczym wschodnicj czci 8orw olnolskich. Autcntyczno micjsca i jcgo micszka cw poczona jcst z przyrod, kultur, histori i tcranicjszoci. Varto wic wzi udzia w tym niczwykym spotkaniu.Ixoxuzva n:vszczaozx:vProgram komuzca 8icszczadzkic (wczcnicj: 8icszczadzki Zcsp ArchitcktonicznoPrzyrodniczy)prowadzonyjcstwramachGrupyPartncrskicjZiclonc 8icszczady. Jcgo cclcm jcst podcjmowanic dziaa sucych ochronic i rcwitalizacjikrajobrazuarchitcktonicznoprzyrodniczcgo,atakcstworzcnicsicci ckomuzcw zainicjowanc w roku 2005 przcz Fundacj 8icszczadzk Partncrstwo dlarodowiska.komuzcabicszczadzkicpowstajnaszlakuZiclonyRowcr Grccnway Karpaty Vschodnic.Tworzcnic ckomuzcw bicszczadzkich opicra si w sporcj czci na dowiadczcniach najbardzicj zaawansowancgo ckomuzcum Trzy Kultury w Lutowiskach. Podczastworzcniatcgokomuzcumwypracowano8icszczadzkiModcl Tworzcnia komuzcum.EkomuzeumTrzyKultury14 powstaodzikizaangaowaniu grupy inicjatywncj przy Zcspolc Szk w Lutowiskach. !nicjatywa rcalizowana jcst na obszarzc i w okolicach micjscowoci Lutowiska sicdzibygminybicszczadzkicj.Jcdnakzracjinazdccydowanic partncrskicharaktcrprzcdsiwzicicpowizancjcstzwicloma podobnymidziaaniamiwcaych8icszczadach,atakcnaprzy granicznych obszarach Sowacji i Ukrainy.3314 komuzcum Trzy Kultury otwarto uroczycic 22 wrzcnia 2006 r. 34xo:uvvs:vx~ i ouxvvw~xiv uzivuzic:w~. Zniv uonvvcn vv~x:vxNazwa TrzyKulturynawizujcdoczaswsprzcd!!wojnywiatowcj,kicdy Lutowiskazamicszkiwancbyyprzczyjcychzgodnicydw,Ukraicw i Polakw. Vydarzcnia historycznc bczpowrotnic t harmoni zniszczyy. Najpicrw ckstcrminacja ydw podczas okupacji hitlcrowskicj, pnicj dziaalno UPAorazakcja Visapowojniciwysicdlcnicludnociukraiskicjsprawiy, c rdzcnna spocczno Lutowisk przcstaa istnic, zniszczona zostaa rwnic wikszo obicktw kultury matcrialncj. Lcpszc czasy przyszy tylko dla przyrody,ktrajcstdzinajwikszatrakcjcaych8icszczadw.komuzcum Trzy Kultury ma przypomina obccnym micszkacom gminy Lutowiska i wszystkim przyjczdnym o wiclokulturowoci tych tcrcnw oraz zachca do wnikliwszcgo poznania i poszanowania innych ni wasna kultur, tradycji i rcligii.bccnic komuzcum obcjmujc 13kilomctrow cick historycznoprzyrodnicz oraz14rozproszonychwtcrcnicatrakcji,awrdnicharborctumprzyszkolnc, kirkut, ccrkwisko i cmcntarz grcckokatolicki, kilka chy bojkowskich, ruiny synagogi, star szko polsk i ydowsk, punkty widokowc i sicdliska bicszczadzkich rolinizwicrzt.lcrtkomuzcumuzupcniajstaciczasowcckspozycjc, galcria i sklcpik bicszczadzkich produktw lokalnych, baza noclcgowa i gastronomiczna. komuzcum nic tylko mona zwicdza z przcszkolonym przcwodnikicm picszo, na rowcrzc czy konno, alc takc mona dowiadczy kultury bicszczadzkicjpoprzczudziawwarsztatachrkodziclniczoartystycznychorazlokalnych imprczach i widowiskach15. 15 Viccj inlormacji na stronic www.trzykultury.orgNacvoov oia Ixoxuzvux Tvzv Kui+uvvkomuzcumTrzyKulturyotrzymaowroku2005ccrtykatZiclonyRowcr przyznawany przcz Fundacj 8icszczadzk Partncrstwo dla rodowiska inicjatywom, ktrc:t przyczyniaj si do ochrony dzicdzictwa przyrodniczcgo i kulturowcgo rcgionu oraz s zgodnc z idc programu Ziclony Rowcr Grccnway Karpaty Vschodnic, t s atrakcjami turystycznymi dostpnymi dla turystw indywidualnych i grupowych, t s rckomcndowanc przcz Grup Partncrsk Ziclonc 8icszczadyV roku 2006 komuzcum zdobyo Grand Prix w ramach prcstiowcj rodkowocuropcjskicjNagrodyHcritagcAwardwkatcgoriiLokalnc!nicjatywynarzccz chrony zicdzictwa Przyrodniczcgo i Kulturowcgo nagroda przyznawana jcst przcz midzynarodowc stowarzyszcnic nvironmcntal Partncrship lor Sustainablc cvclopmcnt.35S:uui~ vvzvv~uxw vvzvxi~uv iox~ixvcn vvojvx:w...V wyniku dotychczasowych dziaa kilka bicszczadzkich spoccznoci lokalnych podjoinicjatywyzwizancztworzcnicmproduktwckoturystycznych wykorzystujcych zasoby kulturowc, historycznc i przyrodniczc w oparciu o idcc ckomuzcum.otychczasw8icszczadachpowstaopickomuzcw.Ponadto zawizay si grupy inicjatywnc na rzccz utworzcnia ckomuzcw w kilku innych micjscowociach bicszczadzkich. Tworzcc si ckomuzca bicszczadzkic to m.in.:tkomuzcum Hoc w winiaczu olnym,tkomuzcum V krainic 8ojkw w Zatwarnicy,tkomuzcum ladami ccrkwi w Czarncj,tkomuzcum V krainic bobrw w rclcu,tkomuzcum Ziclony cic Marii Czcrkawskicj. Zarwno istnicjcc, tworzonc, jak i planowanc ckomuzca bicszczadzkic s przykadcmlokalnychprzcdsiwzipartncrskich.8ardzowancdlarozwojuGrupy Partncrskicj Ziclonc8icszczadyjcstnictylkostacwspicranicistymulowanic ich rozwoju, alc przcdc wszystkim stworzcnic sprawnic dziaajccj sicci wsppracy opartcj o tc inicjatywy. Ixvvvzv ioxaiNv w vxoxuzvacnCyklicznc i okazjonalnc imprczy to istotna cz kadcgo ckomuzcum. S organizowancdlauatrakcyjnicniaipromocjiolcrtyckomuzcum,alctakcwcclu zapoznania zwicdzajcych z lokalnymi zwyczajami i tradycjami. !mprcz,ktrastaasiinspiracjdopowstaniabicszczadzkicgokomuzcum Hoc, jcst vvs+vN w:j+o cnivna w zw:N:aczu oiNvx. Nawizujc do tradycjidomowcgowypickuchlcba,gospodarzgospodarstwaagroturystyczncgo U Flika Roman Glapiak organizujc corocznic w sicrpniu jcdyn tak imprcz w wojcwdztwic podkarpackim, na ktrcj w sposb tradycyjny, wg dawncj rcccptury, na liciach chrzanu i kapusty, picczc si chlcb w spccjalnic zbudowanym do tcgo cclu, opalanym drcwncm piccu. 36xo:uvvs:vx~ i ouxvvw~xiv uzivuzic:w~. Zniv uonvvcn vv~x:vx. P:vvwszv w Poiscv uvs+v wvvvawv ooxvvwcwQuvs+ wvvvawa ooxvvwcw Rzvzn:oNv z:vw:NGDZIE TO JEST ?zicwin wic pooona na Szlaku dry, otoczona niczwyklc ccnnymi przyrodniczolasamigowymi.Staraosadarybackasyniczdworkurcncsansowcgo orazwyjtkowcjgocinnocimicszkacw,ktrzycorokuorganizujplcncry malarskorzcbiarskic dla artystw z cacj Polski. Micjscowo szczyci si jcdn z niclicznych na olnym lsku Galcri Vicjsk.JAK DOJECHA?Jcd drog nr 372 zc cinawy do Prochowic, 4 km za miastcm, gdy ujrzysz rzcb rybaka, skr w lcwo do zicwina. Przcjcd ca wic, a dotrzcsz do starorzccza. Tu mocsz zaparkowa samochd. Zbli si do wody i rozpocznij tu swc przygody! CZAS PRZEJCIA: ok. 1 godz.TEMATYKAVyprawa po skarb w zicwinic, ukac wam pikno przyrody, krajobrazu i bo gathistoritcgomicjsca.Zapoznacicsizdorobkicmkulturalnymipasj micszkacw wsi. Podczas wdrwki bdziccic poszukiwa ukrytych liczb oraz odgadywa nazwy rolin. cicka na pcwnym odcinku prowadzi po gruntowcj nawicrzchni, alc w wikszoci po chodniku i starcj drodzc z kocich bw.37S:uui~ vvzvv~uxw vvzvxi~uv iox~ixvcn vvojvx:w...Qrys. Pawe yluk wa wysokic drzcwa nicch przycign Ci, by przckroczy ich bram i ku wodzic zbliy si. Starorzcczc dry przcd sob widzisz, ktrcj bicgu zmicnno moc kadcgo zadziwi. Lcgcnda rzcczc o Viclkim Napolconic, ktry mia zostawi skarby w zimnych wodach toni. Spjrz raz jcszczc na drzcwa, ktrc minc, by spisa ilo litcr w ich nazwic, jak przystoi._ _ _ _ _ _1Gdy si plccami odwrcisz do zwicrciada wody, obicrz na dbw lini kicrunck nowy. Policz, ilc drzcw wzdu nicj widzisz,2aby sprawdzi, czy widok tcn jcst prawdziwy. Podaj w gr kamicnn drog, a napotkasz stranika dry Siwosza min srog. d czasw gdy sowiaskic plcmiona tu zamicszkay i z pooww ryb si utrzymyway, to od nicgo tradycja ta swj pocztck wzia, by zicwin zdobiy drcwnianc dzica. Na Siwosza plccy zcrknij, jcli masz ch, tam ukryty odnajdzicsz numcr. 3!dc w gr traktcm piaszczystym, odnajdzicsz szlachcica z napojcm zocistym. n, witujc, Ci przywita, gdy nadchodzi 800lctnia zicwina rocznica. Popatrz na nicgo odwanic, ilc zmarszczck ma na czolc, kto zgadnic: 438xo:uvvs:vx~ i ouxvvw~xiv uzivuzic:w~. Zniv uonvvcn vv~x:vxA tcraz obr si, na d i w gr podaj,gdzic wica kocioa w nicbo si wdra. Frasobliwy Pan tam ju czcka, by policzy litcrki w picrwszym rzdzic z dalcka.5Mi trzy owcc po lcwcj i wypatruj z prawcj proroka, ktry kamicnnc cho z drcwna tablicc dzicry na wysoko oka. Gdy zliczysz sum wszystkich przykaza,6 do skarbu si zbliysz, jak los wskaza.Kilka krokw dalcj jcgo wzroku nic unikaj, gdy odkryjcsz7 bram stranika, ktr min nalcy i jcszczc par stp przcbicy.Po prawcj stronic na stodoy szczycicjcst data, kicdy rozpocza ona swojc ycic. statni cylr zapamitaj8 dokadnic i podaj wzdu cian przykadnic.Tcraz na lcwo przcj musisz, gdzickamicnny mur niknic w cicki guszy. 45 krokw wzdu nicgo zrb, tam ujrzysz biacj topoli cud. !dc dalcj traktcm gwnym, mur wypcni ccgic szpalcr rwny. oprowadzi Ci pod administratora domck otulony w puchaty winobluszczu swctcrck. Mur za domcm ukicm wicdzic, a do sckrctncgo ogrodu Ci powicdzic. Przcznaczcnia swcgo nic oszukasz i nastpncj bramy w ogrodzic poszukasz. Pozwl drodzc pod ni przcj, by przcnic si w historii wic.Przcd wickami wadali dworkicm moni hrabiowic. zi Polski symbol ma tu swoj ostoj. Popatrz dokadnic w kad zc stron i zapisz ilc widzisz pod nicbcm koron:9 Przy paacu cicka poprowadzi Ci, a ujrzysz na lcwo dawnych drzwi cic. Nad nimi w kamicniu wypatruj daty wyrytcj, by zapisa warto ostatnicj cylry ukrytcj.10A tcraz colnij si i dumn poz przyjm.Vychodzc z ogrodu, mctalow bram mi. Na wprost, za drog, szcroki widok wiclu skusi to k bogactwo, gdzic dra wody wioscnnic wylcwa musi. Std nicch Ci nogi w podr powrotn zanic chcdo ccntrum wioski tam skarb kto ukry, cho nic Napolcon. 39S:uui~ vvzvv~uxw vvzvxi~uv iox~ixvcn vvojvx:w...Gdy Galcri po prawcj ju bdzicsz mia, sta i pomnij liczby, ktrych w wyprawic zcbrac na schwa. Trudnc zadanic rozpocz ju czas, by dotrzc do skarbu, a nic w las! Galcri za plccami micj i pomnoy cylry trzcci ___ z czwart ___ chcicj - ___ .Suma to ilo krokw, ktrc do przodu przcjdzicsz, zanim do nastpncj rachuby podcjdzicsz. br si w lcwo ostronic,by wykona kolcjnc mnocnic: dzicwit __ z szst mn ___ - ___ Jcstc gotowy ju:Vynik powic Ci, ilc krokw na pnoc stawi trzcba, by znw odwrci si tycm i na poudnic wcdug smcj cylry ___ przcbica. Sprawd picrwsz cylr ___ i pjd tylc krokw w przd,alc pamitaj dokadnic na wschd! Uwanym bardzo tcraz by nalcy, gdy skarb szukany bardzo blisko Cicbic lcy!Zapraszamy do odwicdzcnia Galcrii po drugicj stronic drogi! Nicch tam odpoczn twc zmczonc nogi.Zapamitaj nazw tcj wsi,bo zcchccsz nicbawcm wrci tu, by nastpny odby qucst!Opracowanie: Agata Chwiszczuk, Marta Kamiska, Marta JcmonttSkotis, Krzysztol SzustkaKonsultacje merytoryczne: Stcvcn GlazcrPrzygotowanie: Fundacja kologiczna Ziclona AkcjaM:vjscv Na sxavn a+a40xo:uvvs:vx~ i ouxvvw~xiv uzivuzic:w~. Zniv uonvvcn vv~x:vxQuvs+ wvvvawa ooxvvwcw BvuNa+Nv sxavnGDZIE TO JEST ?Qucst odbywa si na tcrcnic wsi Mirostowicc olnc w gminic ary w poudniowcjczciwoj.lubuskicgo,wsamymscrcu8orwolnolskich.Vypraw nalcy zacz na parkingu przy wictlicy wicjskicj.JAK DOJECHA?Jcli jcdzicsz od ar drog na Przcwz, skr w kicrunku azu, a pnicj Mirostowicolnych.Jclijcdzicszautostrad,zjcdznicjnaary,anastpnicskrna Mirostowicc Grnc i pnicj Mirostowicc olnc. Gdy do ccntrum wsi si zbliysz, przy wictlicy parking odnajdzicsz, tu zatrzyma zcchcicj si, przygody twcj start tutaj bdzic.CZAS PRZEJCIA: 1 godz.TEMATYKAVyprawadkrywcw 8runatnyskarbprczcntujcdawncmiastcczkogrniczc pooonc w 8orach olnolskich. Na kadym kroku spotka tu mona clcmcnty zwizanc z ycicm grniczym tcj osady. yczymy dobrcj zabawy!41S:uui~ vvzvv~uxw vvzvxi~uv iox~ixvcn vvojvx:w...Qrys. Antoni BokV ziclonym trjkcic przy tablicy komuzcum stojc, id w gr, gdzic bramy kocioa otworcm stoj.Przcchodzc pod tablic z datami historii, id w prawo, gdzic wicaod 1798 roku czas w Mirostowicach odmicrza.Stpajc dalcj po brukowcj kostcc, dojdzicsz do micjsca, gdzic wita 8arbaradumnic nad __ __ __ __ __ __ stoi 1i bra grnicz przcz wicki chroni.Spod kocioa z 8arbar wit idzicmy w d biaymi schodkami,a obok mijamy parking z autamid parkingu odlicz krokw 150. Ujrzysz __ __ __ __ __ __ . 2A pod nim Lubatk mtn. Lubatka wiclkim cickicm bya, kicdy kopalnia zlcwni z nicj robia.Rzcczka pynic, translormator wicci,nasza droga w prawo lcci.Kamicnnc dzicci w domu gr __ ika. 3Za mostkicm szukaj dbu z d __ utcm wyrobnika. 4Po lcwcj lasck przy drodzc blisko,gdzic kopalnianc byo wyrobisko.42xo:uvvs:vx~ i ouxvvw~xiv uzivuzic:w~. Zniv uonvvcn vv~x:vxZrb zwrot przcz rami,mi db lin zwizany, skicruj si w lcwo na mostck drcwniany.Przcjd przcz Lubatk, na skraju drg sta, gdzic aslaltu to. Zobaczysz znw koci, w jcgo stron go,rozgldaj si przy tym wokoo.Ziclona tablica komuzcum zaprasza wcsoo.V tym to muzcum Pan Tomasz wada,grniczc dzicjc z pasj opowiada.Tablica z napiscm zawicra wskazwk, spjrz w grny rg lcwy na logo Fundacji.Na kocu wyrazu czwarta litcra, na raz, dwa, trzy to bdzic ____ . 5Vr na drog aslaltow i za plccami zostaw tablic mctalow.Podaj prosto, zobaczysz drog,na ktr skr przcz lcw nog.Tcraz szybciutko do gwncj bramy,po prawcj mijajc bialutki domck may.A na nim napis rzuca si w oczy,picrwsza litcra naszc haso koczy __ __ __ __ .6Vchodzisz na stadion, gdzic w wolncj chwili tutcjsi grnicy si lajnic bawili.V nicbicskim budynku si przcbicrali, a potcm cicrpliwic na transport czckali.Jcstc ju u cclu. Rozcjrzyj si wokoo.Przcd Tob barak sztygara,przcd nim podoga drcwniana,a pod ni skarb grnikw ukrytykopalni o nazwic __ __ __ __ __ __ . 1 2 3 4 5 6 Opracowanie: nauczyciclc z 8orw olnolskich oraz Agata Chwiszczuk i Krzysztol SzustkaPrzygotowanie: Fundacja kologiczna Ziclona AkcjaM:vjscv Na sxavn a+a43S:uui~ vvzvv~uxw vvzvxi~uv iox~ixvcn vvojvx:w...Quvs+ O zanuoow:v IaNcxovoNvGDZIE TO JEST ?Qucst odbywa si na tcrcnic Lanckorony w woj. maopolskim. Vypraw nalcy zacz od kawiarni Cal Pcnsjonat przy rynku.JAK DOJECHA?Lanckorona jcst pooona 40 km na poudnic od Krakowa, dojazd samochodcm zajmujc ok. 30 min. ojcdaj tu takc minibusy. Mona rwnic przyjccha pocigicm do Kalwarii Zcbrzydowskicj (stacja KalwariaLanckorona), skd czcka nas godzinny spaccr (ok. 4 km) lub 30minutowa wycicczka rowcrowa (po do stromych zboczach) do miastcczka na wzgrzu. CZAS PRZEJCIA: 1 godz.TEMATYKAQucst zabudowic Lanckorony jcst cick dydaktyczn powicon architckturzc, historii i tradycji tcgo magiczncgo micjsca. Micszkacy i turyci bawi si wqucsting,azabawtpostrzcgajjakoznakomitlormspdzaniaczasu wolncgo dla caych rodzin. Kicrujc si map i ukrytymi wskazwkami, znajd zagadkowc micjsca w Lanckoronic. Godzina z qucstcm pomoc Ci odkry i zdoby ccnnc inlormacjc na tcmat dzicdzictwa kulturowcgo Lanckorony oraz znalc skarb. 44xo:uvvs:vx~ i ouxvvw~xiv uzivuzic:w~. Zniv uonvvcn vv~x:vxQVitaj nasz gociu w Lanckoronic,prowadzimy Ci po jcj drcwniancj stronic.A tcraz powi troch uwagi swcj,dlaczcgo qucst chccmy mic w wioscc tcj.Pocz:vxKorytarz w Cal Pcnsjonat opuszczasz ju, osicm kamicnnych schodw poprowadzi Ci w d.Stoisz na ryncczku Lanckorony, gdzic Kazimicrz Viclki ulundowa koci i zamck wiclki oraz nada prawa miastcczku w 1359 roku.Zanim ruszysz w drog, wc to za przcstrog!!br si ku nazwic Cal.Znajdzicsz w cianic wyryt kamicnn tabliczk.Spisz picrwsz jcgo litcrcczk, bdzic ona picrwsz litcr hasa twcgo |__| . 1Picrwsza litcra nazwy lokalu to dzicsita hasa|__| .Nicch Ci nic zwicdzic ta nazwa. 1045S:uui~ vvzvv~uxw vvzvxi~uv iox~ixvcn vvojvx:w...Po kamicnnym bruku idc w d na wschd, po lcwcj stronic rynku odkryjcsz domck cud.Gdy tym pokryta ta chata,znaczy to, c kicszc domownika bogata. Czwarta litcra sowa tcgo stanowi pit hasa twcgo ______|__| . 5Ssicdnia chatka w nicba kolorzc kolcjnlitcrk znalc Ci pomoc. Gdy dcszcz i nicg na jarmarcznych handlarzy obcic pada, dach chatck lanckoroskich handlujcym i kupcom schronicnic dawa.Zc sowa schronicnic picrwsz litcr wc jcgo, a da Ci czwart hasa twcgo|__| . 4Przcd Tob najstarszy budynck,a w nim muzcum micci si.! cho poary nicraz cac miasto strawiy, to tcn dom anioy ocaliy.Pod dachcm zwisa szyld, tam podpowicd micci si. Vc z tcj nazwy ostatnic litcry dwic i na konicc hasa wstaw jc__ __ __ __ __ __ |__||__| . 11 12Na rodku miastcczka plac micci si, gdzic podczas jarmarkw handlowano i bawiono si. A czascm nawct anio do miastcczka przylcci, cicsz si wtcdy wszystkic dzicci.Vok ryncczku wiclc ______________|__|__ micci si, tam kady kupicc wystawia si. 2Przcdostatni wyrazu znak w drugic micjscc hasa wstaw. Na poudniowy wschd wcdug mapy kicruj si, gdzic odkryjcsz do hasa (tajcmniczc) litcry dwic. Podaj drog, gdzic kamic zanika, a pytki pojawiaj si. Ku magiczncj studni kicruj si.Sidma i dzicwita w halc to bliniaczki dwic, w nazwic postaci wiszccj nad studni odnajdzicsz jc. |__| 7, 9 A tcraz odwr si i do micjsca, z ktrcgo przyszcdc, udaj si.Zmicrzaj ku grzc, gdzic napotkasz schodw szc,Pokonaj jc i do cclu zbliysz si.46xo:uvvs:vx~ i ouxvvw~xiv uzivuzic:w~. Zniv uonvvcn vv~x:vxTrzcci litcr hasa znajdzicsz na drogowskazic,to picrwsza litcra sowa rysunck Ci j wskac. |__|________ 3V stron kocioa nastpnic udaj si, tam dwudzicstu dwch schodw spodzicwaj si.Na szczycic przcpiknc widoki s, lccz do hasa w gr kicruj uwag sw. Tam na grzc symbol wiary jcst, z jcgo nazwy drug i pit litcr wc, po czym picrwsza z nich szst w halc jcst, a t drug umic, gdzic wolnc micjscc jcst.__|__|____|__| 6 8Powr do budynku najstarszcgo i odszukaj sprzt z hasa twcgo. Tam za skarbcm rozcjrzyj si. H~sio______ __________________1 23 456789 101112Opracowanie: Krystian Pilch, 8cata Szydowska, Agnicszka Sowik, Rcnata 8ukowska, Miosawa NiziskaKonsultacje merytoryczne: Stcvcn GlazcrPrzygotowanie: Stowarzyszcnic kologicznoKulturalnc Na 8ursztynowym SzlakuM:vjscv Na sxavn a+a47ROZDZIA VROLA MAYCH GRANTW W POBUDZANIU INICJATYW LOKALNYCHAnna Woniak FunduszPartnerstwa(www.funduszpartnerstwa.org.pl)zostautworzony,by poprzezrealizacjkonkurswmaychdotacji,pomocszkoleniow,doradcz i informacyjn wspiera dziaania na rzecz zrwnowaonego rozwoju animowane przez organizacje pozarzdowe i spoecznoci lokalne. Specjalizuje si w projekto-waniuirealizowaniuprogramwwsparcianansowego(konkursydotacyjne). Priorytetem s mae i lokalnie dziaajce organizacje pozarzdowe oraz inicjatywy powoania nowych stowarzysze i fundacji.Staramy si zachca spoecznoci lokalne do podejmowania i wdraania oddol-nychinicjatywpromujcychdobrerozwizaniaekologiczne,ktre,choczsto mae, w znaczcy sposb przyczyniaj si do ochrony dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego regionw, poprawy wizerunku miejscowoci i m.in. zmiany postaw spoeczestwa w zakresie gospodarowania zasobami rodowiska. Takie inicjatywy podejmowane wysikiem caych spoecznoci, zebrane, usystematyzowane i wska-zywane jako dobre praktyki, daj olbrzymi efekt rodowiskowy i przyczyniaj si doglobalnejochronyklimatu.Aodpowiedniozorganizowanykonkursmaych dotacji to najskuteczniejsza metoda aktywizacji spoecznoci lokalnych.Nasze programy dotacyjne obudowane s wsparciem merytorycznym na kadym etapie procesu dotacyjnego od planowania dziaa i pisania wniosku o dotacj a do rozliczenia dotacji i planw kontynuacji dziaa. Daj moliwo prostego aplikowaniaijednoczeniemoliwonabyciaumiejtnocipozyskiwania rodkw ze rde bardziej wymagajcych ni Fundusz Partnerstwa, np. rodkw unijnych. Rwnoczenie wczamy do wsppracy i rozwoju programw miesz-kacw, przedstawicieli organizacji pozarzdowych, gmin i biznesu. Na bieco doskonalimy wykorzystywane instrumenty wsparcia, dbajc o ich wysok jako iefektywno.Swojefunkcjonowanieopieramynaprzejrzystych,przyjaznych iprostychprocedurach,propagujcdziaalnograntodawczprowadzonna zasadach bezstronnoci, otwartoci i partnerstwa.xo:uvvs:vx~ i ouxvvw~xiv uzivuzic:w~. Zniv uonvvcn vv~x:vxFundusz Partncrstwa poprzcz rcalizowanc konkursy maych dotacji: twspicra i pobudza praktycznc inicjatywy obywatclskic na rzccz ochrony rodowiska i rozwoju zrwnowaoncgo na szczcblu lokalnym w cacj Polscc,tpomaga w tworzcniu mcchanizmw nansowania inicjatyw i projcktw prockologicznych,tpromujc dobrc przykady projcktw prockologicznych, angaujcych otoczcnic, tbada potrzcby spoccznoci lokalnych i lokalnych organizacji pozarzdowych i szk,twsppracujc z lidcrami lokalnymi, pomagajc im w mobilizowaniu zasobw niczbdnych do dziaania,tdoradza organizacjom pozarzdowym i szkoom, jak dziaa skutccznic i clck tywnic,tdoradza, jak przygotowa projckty prockologicznc i sprawnic nimi zarzdza,tstanowi rdo nansowania dla inicjowania projcktw prockologicznych. Jcdnym z programw dotacyjnych jcst Fundusz Kropli 8cskidu, ktrcgo cclcm jcst wczanic spoccznoci 8cskidu Sdcckicgo w dziaania na rzccz ochrony zasobw wodnych. Jcdnoczcnic Fundusz dziaa zgodnic zc stratcgi spocczncj odpowicdzialnocibizncsu(CSR).Kadypomysjcstdobry,trzcbatylko odpowicdnio zaplanowa jcgo rcalizacj. Na rcalizacj inicjatyw majcych na cclu ochron rodowiska i osiganic zrwnowaoncgo rozwoju Fundusz Partncrstwa od 2004 r. przyzna ponad 350 dotacji na czn kwot ponad 2,5 mln z. ziki pomocy nansowcj bcnccjcnci pozyskali dodatkowc wsparcic o wartoci przckraczajccj 4 mln z.49Roi~ :~ivcn cv~x:w w vonuuz~xiu ixicj~:vw iox~ixvcnElbieta Tomczyk-Miczka, Dziennik Polski, 27.12.200850xo:uvvs:vx~ i ouxvvw~xiv uzivuzic:w~. Zniv uonvvcn vv~x:vxLITERATURA1. A Manual for Interpreting Community Heritage for Tourism, UNSC, Canadian Univcrsitics Consortium.2. Cartcr J. (rcd.), A Sense of Place. An Interpretive Planning Handbook.3. Clark ., Glazcr S., Questing. A Guide to Creating Community Treasure Hunts, Univcrsity Prcss ol Ncw ngland, Hanovcr & London 2004.4. avis P., comuscums. A Sense of Place, Lciccstcr Univcrsity Prcss, London & Ncw York 1999.5. Ekomuzea idea, rozwj i funkcjonowanie,Vyd. Fundacja kologiczna Ziclona Akcja, Lcgnica 2006. 6. Glazcr S. (rcd.), \allcy Quest II. 75 More Treasure Hunts in the Upper Valley, \ital Communitics, Vhitc Rivcr Junction 2004.7. Kapuciski R., Lapidarium I, Lapidaria, Czytclnik, Varszawa 2002.8. Rivirc G.H., e Ecomuseum. An Evolutive Denition, Muscum XXX\!!, 1985, nr 4, s. 182183.9. Rika T. (rcd.), Interpretace mstnho ddictv, Nadacc Partncrstv, 8rno 2004.10. Szlak dry. W Krainie gw Odrzaskich, praca zbiorowa, PolskaTurystyczna.pl, Krakw 2008.11. Zarba ., Ekoturystyka, Vyd. Naukowc PVN, Varszawa 2006.12. Zarba . (rcd.), Zielone szlaki greenways. Praktyczny poradnik, Fundacja Partncrstwodlarodowiska,nvironmcntalPartncrshiplorSustainablc cvclopmcnt, Krakw8rno 2007.RDA INTERNETOWE:www.dolinakarpia.nct www.grccnways.pl www.krakowwicdcn.pl www.lanckorona.pl www.nbs.org.plwww.pocticsolplacc.orgwww.szlakbursztynowy.pl www.szlakodry.pl www.trzykultury.orgwww.wrzosowakraina.pl